YAZARLAR Cemal ÇOLAK Emrah ADAK Pınar CÜCE Sinan KESKİN DİL UZMANLARI Emrah ADAK Pınar CÜCE Rıza Özgür YILDIZ GÖRSEL TASARIM Onur KASAP Muhammet Ali YILDIRIM KATKI SAĞLAYANLAR Yaşar KOÇAK Doç. Dr. Adem BELDAĞ Zafer HAŞİMOĞLU Bu kitabın 1. ve 2. ünitelerinde yer alan metin içeriği Temel Eğitim Genel Müdürlüğü tarafından oluşturulan komisyon tarafından hazırlanmıştır. ISBN: 978-975-11-5325-8

Korkma, sönmez bu úafaklarda yüzen al sancak; BastÕ÷Õn yerleri toprak diyerek geçme, tanÕ: Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. Düúün altÕndaki binlerce kefensiz yatanÕ. O benim milletimin yÕldÕzÕdÕr, parlayacak; Sen úehit o÷lusun, incitme, yazÕktÕr, atanÕ: O benimdir, o benim milletimindir ancak. Verme, dünyalarÕ alsan da bu cennet vatanÕ. Çatma, kurban olayÕm, çehreni ey nazlÕ hilâl! Kim bu cennet vatanÕn u÷runa olmaz ki feda? Kahraman ÕrkÕma bir gül! Ne bu úiddet, bu celâl? ùüheda fÕúkÕracak topra÷Õ sÕksan, úüheda! Sana olmaz dökülen kanlarÕmÕz sonra helâl. CânÕ, cânânÕ, bütün varÕmÕ alsÕn da Huda, HakkÕdÕr Hakk’a tapan milletimin istiklâl. Etmesin tek vatanÕmdan beni dünyada cüda. Ben ezelden beridir hür yaúadÕm, hür yaúarÕm. Ruhumun senden ølâhî, úudur ancak emeli: Hangi çÕlgÕn bana zincir vuracakmÕú? ùaúarÕm! De÷mesin mabedimin gö÷süne nâmahrem eli. Kükremiú sel gibiyim, bendimi çi÷ner, aúarÕm. Bu ezanlar -ki úehadetleri dinin temeli- YÕrtarÕm da÷larÕ, enginlere sÕ÷mam, taúarÕm. Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. GarbÕn âfâkÕnÕ sarmÕúsa çelik zÕrhlÕ duvar, O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taúÕm, Benim iman dolu gö÷süm gibi serhaddim var. Her cerîhamdan ølâhî, boúanÕp kanlÕ yaúÕm, Ulusun, korkma! NasÕl böyle bir imanÕ bo÷ar, FÕúkÕrÕr ruh-Õ mücerret gibi yerden na’úÕm; Medeniyyet dedi÷in tek diúi kalmÕú canavar? O zaman yükselerek arúa de÷er belki baúÕm. Arkadaú, yurduma alçaklarÕ u÷ratma sakÕn; Dalgalan sen de úafaklar gibi ey úanlÕ hilâl! Siper et gövdeni, dursun bu hayâsÕzca akÕn. Olsun artÕk dökülen kanlarÕmÕn hepsi helâl. Do÷acaktÕr sana va’detti÷i günler Hakk’Õn; Ebediyyen sana yok, ÕrkÕma yok izmihlâl; Kim bilir, belki yarÕn, belki yarÕndan da yakÕn HakkÕdÕr hür yaúamÕú bayra÷ÕmÕn hürriyyet; HakkÕdÕr Hakk’a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy

GENÇLøöE HøTABE Ey Türk gençli÷i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kÕymetli hazinendir. østikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahlarÕn olacaktÕr. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düúersen, vazifeye atÕlmak için, içinde bulunaca÷Õn vaziyetin imkân ve úeraitini düúünmeyeceksin! Bu imkân ve úerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. østiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düúmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiú bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanÕn bütün kaleleri zapt edilmiú, bütün tersanelerine girilmiú, bütün ordularÕ da÷ÕtÕlmÕú ve memleketin her köúesi bilfiil iúgal edilmiú olabilir. Bütün bu úeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hÕyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri úahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düúmüú olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdÕ! øúte, bu ahval ve úerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktÕr. Muhtaç oldu÷un kudret, damarlarÕndaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk

İİÇÇİNİDNEKDİLEERKİLER

- Birlikte Yaşamın Gerekliliği ..........................5 - Şehri Tanıyoruz ...........................................10 - Şehir ve Medeniyet ......................................13 - Şehirle İlişkimiz ...........................................18 - Şehir ve Sosyal Yaşam ..................................21 - Medeni Yaşantının Gerekleri ......................24 - Şehrin Fırsatları ve Riskleri ........................27 - Engelsiz Yaşam .............................................35 - Şehirdeki Diğer Canlılar .............................37 Coğrafyamızı Tanıyalım ................................41 Şehrimizin Tarihi ...........................................69 Şehrimizde Yaşam ..........................................46 Komşu Şehirlerimiz .......................................73 Şehrimizin Nüfusu .........................................51 Şehrimizde Görülen Doğal Afetler ...............55 Geçmişten Günümüze Rize ...........................59 Şehrimizin Ekonomisi ...................................79 Şehrimizdeki Zanaatlar .................................86 Şehrimizde Turizm ........................................94 Şehrimizde Ulaşım ......................................101 Kültür, Sanat ve Medeniyet .........................105 Şehrimizde Yerel Basın ................................147 Şehrimin Kimliği .........................................112 Müzikle Yaşam .............................................153 Şehrimizin Yetiştirdiği Şahsiyetler .............119 Şehrimizin Önemli Günleri ........................160 Şehrimizin Mirası ........................................122 Şehrimizin Çocuklara ve Gençlere Rize’nin Ağız Özellikleri .............................139 Sağladığı İmkanlar .......................................168 Sporla İç İçe Bir Şehir, Rize .........................174

• Birlikte Yaşamın Gerekliliği • Şehri Tanıyoruz • Şehir ve Medeniyet • Şehirle İlişkimiz 6

BİRLİKTE YAŞAMIN GEREKLİLİĞİ ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi Bir yolcu gemisi aniden kopan bir fırtınanın etkisiyle parçalanır ve dalgalar geminin içindeki yolculardan birini sürükleyerek adaya kadar götürür. Yolcu, kendisiyle birlikte kıyıya sürüklenen sandıklardaki yiyecek ve çeşitli eyalarla hayatta kalma mücadelesi verir. Yolcu günler geçtikçe yaşadıklarını, sandığın birinden çıkan deftere not eder. Şimdi onun yazdığı notlara göz atalım: Görsel-1 ? bGsaoaşnKlıiamebnaaddoiyulmaazşşueatnımmgeba.likdrHizkisoçtübreiurnrenidsnbaousnakrnıaasalsaıarczaadsgaatıydlmaıa.mdbaaadşttıemakn. dbküiurGzretenamlrmeiadnabiiğimnlad.riağyikmıaraeşbyyaaarlıanravıubirtloaepncleağyimaernakkaşzekıknüidçldüaken Adaya sürüklenen yolcu birçok sorunla tek başına sgBaiGkruAileşahdmimanaiyidaevabknaüknieyçanlüiaznkırbndbüadaiyğranüandkçkekodpsruaoourrltnilunaamnrşraaıavbkiealietilhdçtkiişimniğaipm.hmaaatyyğtıviamyarena.cnelağırni. mücadele etmek zorunda kalmış. Kendi yaşamımızı itçoipnAladkdauınrmıun.ttBuiçmule.mrienyevegliedrierkeıkşınçedşiatliyiymebeyilvmeleekr düşünelim. Bir gün içinde nelere ihtiyaç duyuyoruz? Bu ihtiyaçları tek başımıza mı yoksa birilerinin desteğiyle mi karşılıyoruz? 7

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi Görsel-2 Pek çok insanın katkısıyla sütüm içmeye hazır. Peki ya öyle olmasaydı? Terziler olmasaydı kıyafetlerimi nasıl dikerdim? Arkadaşlarımla ne kadar çok şey paylaşıp eğlenceli vakit geçiriyorum. Ya onlar olmasaydı? Bu yollar yapılmasaydı, araba ya da şoför olmasaydı okula nasıl ulaşırdım? Öğretmenim olmasa bu kadar bilgiyi nasıl öğrenirdim? 8

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi Günlük yaşamımızı sağlıklı şekilde sürdürmek için birçok şeye ihtiyaç duyarız. Yemek yemek, giyinmek, barınmak, eğitim görmek ve çevremizle iletişim kurmak bu ihtiyaçlarımızdan yalnızca birkaçıdır. Tüm bu ihtiyaçlarımızı tek başımıza karşılamamız mümkün değildir. Bu nedenle topluluk hâlinde yaşarız. Yaşadığımız yer bir köy olabileceği gibi bir şehir de olabilir. Nerede yaşarsak yaşayalım her zaman bir iş bölümü ve iş birliği içindeyiz. Görsel-3 Günlük hayatımızı düşünelim. Sabah kahvaltısında tükettiğimiz yiyecek ve içecekler farklı kişiler tarafından üretilip bizlere ulaştırılmaktadır. Örneğin yediğimiz ekmek, soframıza gelinceye kadar birçok aşamadan geçer: Buğdayın ekilmesi, hasat edilmesi, öğütülerek un hâline getirilmesi ve unun da hamur yapılarak pişirilmesi gerekir. Bu işleri yapabilmek için birçok araç gerece ihtiyaç duyulur. Bu araç gereçleri üretebilmek için de çeşitli mesleklerden insanlara ihtiyaç vardır. Tek bir insanın bu işlerin hepsinin üstesinden gelmesi oldukça zordur. Gün içerisinde ulaşımımızı sağlayan şoförler, okulda eğitim aldığımız öğretmenler iş bölümü içinde ihtiyaçlarımızı karşılayanlardan birkaçıdır. O hâlde iş bölümü yaparak ihtiyaçlarımızı kolaylıkla karşılayabiliriz. Görsel-4 Toplumsal yaşamın temelini kişiler arası iletişim oluşturur. Yaşamımız boyunca ailemiz, arkadaş, akraba ve komşularımız başta olmak üzere toplum ile iletişim hâlinde oluruz. Sosyal çevremizi oluşturan insanlarla sağlıklı ilişki kurmak için doğru bir iletişim kurmak gerekir. Bu iletişim karşılıklı sevgi ve saygıya dayalı olmalıdır. Böyle bir iletişim bizlere yardımlaşma ve dayanışma duygularını aşılar. Böylece çevremizdeki insanların 9 sorunlarına duyarlı bireyler olarak mutluluklarını ve üzüntülerini paylaşırız.

ÜNİTE 1 ? Şehirlerin Hikâyesi Tarih öncesi dönemlerde insanlar yaşamlarını nasıl sürdürüyorlardı? Hiç düşündünüz mü? ŞEHRİ TANIYORUZ Şimdi geçmişe bir yolculuk yapalım ve bu sorunun cevabıyla birlikte insanların yerleşik yaşama nasıl geçtiğini ve bu yerlerin şehir hâline nasıl geldiğini öğrenelim. Günümüzden yaklaşık 12.000 yıl öncesine kadar insanlar yaşamlarını göçebe olarak sürdürüyorlardı. Yiyecek bulmak için sürekli yer değiştiriyor, hayvanları avlayarak ve bitkileri toplayarak karınlarını doyuruyorlardı. Görsel-5 Mağaralarda ya da geçici barınaklarda yaşıyorlardı. Sonra yaşamlarını tamamen değiştirecek bir gelişme yaşandı. İnsanlar tarım yapmaya başladılar ve vahşi hayvanları evcilleştirdiler. Çiftçilik yapmaya başlayan insanlar ekinlerine ve hayvanlarına bakmak için yerleşik yaşama geçtiler. Yerleşim yeri olarak nehir kenarlarındaki düz ve verimli arazileri seçtiler. Böylece arazilerini kolayca sulayabildiler. Kendilerinin ve hayvanlarının su ihtiyacını karşılayabildiler. Tarım ve hayvancılıkla birlikte besin kaynaklarının artması nüfusun da artmasını sağladı. Nüfus artışıyla birlikte bu ilk yerleşim yerleri köylere dönüştü. Köylerde yaşayan insanlar ihtiyaçlarından fazla ürün elde ettiler. Kendilerini ve ürünlerini saldırılardan korumak için köylerin etrafını çevirdiler. Fazla ürünleri diğer 10 köylerde yaşayanlara sattılar. O köylerdeki insanlardan da kendi ihtiyaç duydukları ürünleri aldılar. Böylece ticaret hayatını başlattılar.

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi İşte bu şekilde ortaya çıkan köylerden bazıları zaman içinde o kadar büyüdü ki köy olmaktan çıkarak şehir hâlini aldı. Şehir olarak nitelendirilebilecek ilk büyük yerleşim yerlerinden biri de ülkemizde Konya’da yer alan Çatalhöyük’tür. Çatalhöyük günümüzden yaklaşık 9.000 yıl önce 10.000’e yakın nüfusa sahip büyük bir şehirdi. Çatalhöyük gibi ilk şehirler genellikle su kaynaklarında, verimli ovalarda, ulaşım yolları üzerinde, güvenlik açısından savunması kolay yerlerde kuruldu. Kalabalık nüfusun ihtiyaçlarının karşılanması için şehirde fırıncılık, kasaplık, demircilik, marangozluk, terzilik gibi meslekler ortaya çıktı. Zaman içinde büyüyen şehirlerin belirli bir düzen içinde yönetilebilmesi, dış saldırılardan korunabilmesi gibi ihtiyaçlar yönetim birimlerinin kurulmasını sağladı. Böylece kral ya da meclis tarafından yönetilen şehirler doğdu. Şehirler barınma, güvenlik, eğitim, sağlık gibi insani ihtiyaçların en uygun şekilde karşılanabileceği yerler hâline geldi. Türkiye, Irak, Hindistan ve Mısır yeryüzünde en eski şehirlerin kurulduğu bölgelerdir. İlk Çağ’da kurulan şehirlerde evler, ibadethaneler, idari yapılar, dükkânlar, pazar yerleri şehri meydana getiren başlıca unsurlardır. Geçmiş çağlarda kurulan şehirlerin bazıları büyüyüp modernleşerek günümüzde de varlığını sürdürmektedir. Buna karşılık Truva, Efes, Hattuşa gibi ülkemizdeki pek çok şehir deprem, sel ve benzeri doğal afetler, salgın hastalık ve savaş nedeniyle yıkılmış ve yok olmuştur. Günümüzde bu şehirlerin olduğu bölgelerde yapılan arkeolojik çalışmalar o şehre ait birçok eserin gün yüzüne çıkmasını sağlamaktadır. Günümüzde şehirler artık eski çağlardaki görüntüsünden çok farklıdır. Teknolojik gelişmeler ve ulaşımın kolaylaşması yeryüzünde şehirlerin kurulmasına imkân sağlamıştır. 19. yüzyılda Sanayi Devrimi ile fabrikaların yaygınlaşmaya başlaması şehir nüfusunun giderek artmasına neden olmuştur. Dünya nüfusunun büyük bölümü şehirlerde yaşamaktadır. Görsel-6 11

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi Ekonomik ve sosyal açıdan gelişmiş şehirler giderek daha fazla göç almaktadır. Deniz, hava, kara veya demir yoluyla insanların kolayca ulaşabildikleri şehirler ekonomik olarak da ön plana çıkmaktadır. Kocaeli, Gaziantep, Bursa bu şehirlere örnek olarak gösterilebilir. Tarihî geçmişi itibariyle köklü bir medeniyete ev sahipliği yapan ve güçlü devletlerin başkenti olan şehirler ilgi odağı olan şehirlerdir. İstanbul, Konya gibi şehirler bu özellikleriyle ülkemizde ön plana çıkmaktadır. Bu şehirlerdeki tarihî yapılar ve sanat eserleri turizm açısından da insanların ilgisini çekmektedir. Denizi, ormanları, gölleri gibi doğal güzellikleriyle insanların hem yerleşmek hem de tatil yapmak istediği pek çok şehir de bulunmaktadır. Antalya, Bolu, Nevşehir gibi şehirler bu özellikleriyle ülkemizde sayılabilecek pek çok şehirden yalnızca birkaçıdır. Görsel-7 Şehirler kırsal kesimlere göre nüfusun yoğun; eğitim, sağlık, sanat gibi hizmetlerin yaygın olduğu yerlerdir. Şehirlerde yapılar genellikle çok katlıdır. Sanayi faaliyetleri ve hizmet sektörü gelişmiştir. Kültür, sanat ve eğlence için birçok sosyal mekân bulunmaktadır. Altyapı ve ulaşım hizmetleri planlıdır. Şehirler iş bölümünün hâkim olduğu planlı bir yönetime sahiptir. Okul, hastane, yol, çarşı, pazar, ibadethane, sinema, tiyatro, park, müze, kütüphane ve fabrika şehri meydana getiren fiziki unsurlardır. Şehir bu özellikleriyle belirli bir mekânı ifade etmektedir. İnsan, yaşadığı bu mekânı yani şehri düzenler ve şekillendirir. İnsan öncelikle bir mekânı yaşanabilir bir yer olarak seçer. Daha sonra buranın çevre düzenlemesini, alt yapısını yapar. Çünkü şehirler insan eliyle yapılan ve geliştirilen yerlerdir. İnsan ve şehir birbirini tamamlar ve etkiler. Biri olmadan diğeri olmaz. Mekâna anlam ve değer katan insanın kendisidir. Terk edilmiş şehirler bunu bize en iyi şekilde anlatır. Örneğin Muğla’nın Fethiye ilçesinde yer alan Kayaköy, burada yaşayan Rumların Yunanistan’a göç etmesiyle terk edilmiş bir yerleşim yeri hâline gelmiştir. 12

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi ŞEHİR VE MEDENİYET Görsel-8Görsel-9 “Medeniyet” ve “şehir”, anlam açısından birbirine yakın kavramlardır. “Medeniyet”; bir toplumun maddi ve manevi varlıklarının, düşünce, sanat, bilim ve teknoloji ürünlerinin tamamını ifade eder. Medeniyet, gelişmişliği ifade eder. Medeniyet kelimesinin kökeni Arapçada şehir anlamına gelen ve kökleri İslam dininin kutsal şehirlerinden biri olan Medine şehrine dayanmaktadır. Medine, peygamberimiz Hz. Muhammed döneminde zamanının sosyal ve kültürel bakımdan en ileri şehirlerinden biri kabul ediliyordu. Büyümek, nüfusun artışı ve bina sayısındaki artış şehirleşme için yeterli değildir. Şehirler adalet ve hukuk anlayışı ayrıca karşılıklı saygı üzerine kurulur. Şehri oluşturan tüm insanların bu kurallara uyması gerekmektedir. Şehirler bu özellikleri ile farklılıkları buluşturan, insanları bir araya getiren mekânlardır. Günümüzde kültür ve ticaretin, bilim ve tekniğin zirvesini oluşturan şehirler farklı özelliklere ve farklı kültürel birikimlere sahip insanların kendilerini ifade etmelerine imkân vermektedir. Şehir, bir medeniyetin etkisinin en çok hissedildiği ve özelliklerinin yaşandığı yerdir. Her bir medeniyet, kurduğu şehirlerle kendini ifade eder. Şehir ve medeniyet arasındaki ilişki, karşılıklıdır. Hem medeniyetler şehirleri hem de şehirler medeniyetleri etkiler. Şehirler, şehri meydana getiren anlayışın sahibi olan medeniyetin bir sonucu olarak kurulur. Bununla birlikte şehirlerin doğası ve içindeki insanı şekillendirme özellikleri medeniyetin şekillenmesine de etki etmektedir. Şehirler sadece yerleşim yeri değildir. Medeniyetler tarihi, bir bakıma şehirlerin tarihidir. Çünkü şehirler, bir toplumun medeniyet anlayışının şekillendiği mekânlardır. 13

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi ! Şimdi dünyada medeniyetlere yön veren ve medeniyetleri temsil eden şehirlere göz atalım... İstanbul; Roma, Bizans ve Osmanlı devletlerine başkentlik yapmıştır. Görsel-10 İSTANBUL İstanbul’da MÖ 5000’li yıllarda ilk yerleşimlerin kurulduğu tahmin edilmektedir. İstanbul; Roma, Bizans ve Osmanlı devletlerine başkentlik yapmıştır. Avrupa ile Asya kıtalarının kesiştiği bir noktada yer alır. Yüzyıllar boyu çeşitli din, dil ve ırktan insanların bir arada yaşadığı bir şehir olan İstanbul, tarihi boyunca farklı kültürlere ev sahipliği yapmıştır. Osmanlı Devleti’nin bilim, sanat ve kültür alanlarında gelişmesi ile beraber İstanbul bir çekim merkezi olmuştur. Eğitim almak için çevre şehir ve ülkelerden insanlar buraya gelmiş, Ali Kuşçu gibi bilim insanları medreselerde dersler vermiştir. Padişahların tanıdığı haklar sayesinde farklı medeniyetlerden insanlar burada yaşamışlardır. Cami, sinagog, kilise gibi farklı inançlara yönelik ibadethaneler İstanbul’da yan yana bulunmaktadır. 14

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi MEDİNE Medine; kültür tarihinde şehrin, şehirliliğin, kültür ve medeniyetin çıkış yeri anlamlarına gelmektedir. Eski adı “Yesrip” olan Medine, günümüzde Suudi Arabistan’ın önemli şehirlerinden biridir. Peygamberimiz Hz. Muhammed ve Mekkeli Müslümanlar, 622 yılında Medine’ye hicret etmişlerdir. Hicret, İslam tarihi için olduğu kadar Medine şehri için de dönüm noktası olmuştur. Mekke’den gelen “muhacirler”, Medineli Müslümanlardan oluşan “ensarlar” ve Yahudiler hicretle beraber Medine’de bir arada yaşamaya başlamışlardır. Medine’de farklı inançlara sahip insanların bir arada rahat yaşaması diğer İslam şehirlerine örnek olmuştur. Medine, hicretten sonra şehir hâlini almıştır. Mescid-i Nebevi’nin şehrin merkezine yapılması, yollarının buraya kolay ulaşılabilir şekilde tasarlanması, merkezinde caminin bulunduğu şehirlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Hicretten sonra yeni bir siyasi ve hukuki yapı oluşturulmuştur. Sosyal, askerî ve ekonomik yapılanma gerçekleştirilmiş ve Medine yeni kurulan İslam Devleti’nin başkenti olmuştur. Şehir; açılan eğitim merkezleri, camileri ve sosyal yaşamı ile sonraki İslam şehirlerine model olmuştur. Peygamberimizin kabrinin burada olması nedeniyle Medine, her yıl milyonlarca Müslüman tarafından ziyaret edilmektedir. 15Görsel-11

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi KURTUBA Fenikeliler tarafından bugünkü İspanya’da kurulmuştur. Müslümanların İspanya’ya gelişiyle Endülüs Emevi Devleti’nin başkenti olmuştur. Bu dönemde Avrupa’nın en önemli eğitim, bilim, kültür ve sanat merkezidir. Burada açılan medreselerde dünyanın farklı bölgelerinden, farklı inançlara mensup dünyaca ünlü bilim insanları yetişmiştir. Kurtuba, döneminin en iyi eğitim veren okullarına ev sahipliği yapmıştır. Ayrıca ilk ışıklandırılan şehir olan Kurtuba, Avrupa’da ilk üniversitesi olan şehirdir. Burada yapılan bilimsel çalışmalar Avrupa’da Rönesans’ın ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. Endülüs Emevi Devleti Dönemi’nde yapılan Kurtuba Ulu Camii bu şehirde bulunmaktadır. Görsel-12 16

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi PARİS MÖ 3. yüzyılda Seine (Sen) Nehri etrafına kurulmuş olan Paris, Notre Dame (Notır Dam) Katedrali’nin yapılmasıyla Fransa’nın merkezi hâline gelmiştir. Sanayi Devrimi sonrası hızla göç alan şehirde Sorbonne (Sorbon) Üniversitesinin kuruluşu Paris şehrini bir bilim merkezi hâline getirmiştir. Paris, bütün Avrupa’ya hatta dünyaya yeni siyasi fikirlerin yayılmasında öncülük etmiştir. 1789 Fransız İhtilali, 1830 ve 1848 işçi devrimlerinin yaşandığı devrimler şehridir. Bilim, kültür, sanat alanlarında dünyanın önde gelen merkezlerinden biridir. Modanın da başkenti olarak anılan Paris, turistlerin en çok ziyaret ettiği şehirlerdendir. Görsel-13 ! Medeniyete yön vermiş Roma, Konya, Eskişehir, Bağdat, Londra, Viyana, Şanghay, Dakar gibi şehirlerin kültürel özelliklerini yansıtan görseller bulunuz. Bu görselleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 17

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi ŞEHİRLE İLİŞKİMİZ Şehirle insan arasında karşılıklı bir ilişki söz konusudur. Önce insanlar kendi duygu ve düşüncelerine uygun şehirler kurarlar. Sonra şehirler, kurulmalarında etkili olan duygu ve düşünceleri gelecek nesillere aktararak insanları etkiler. Belki de bu nedenle insanları tanımak istediğimizde ilk sorduğumuz sorulardan biri “Nerelisin?”dir. Sanki aynı şehirde yaşayanlar bir uzlaşma içindedir. Alışkanlıkları, davranışları ve yaşam biçimleri benzerdir. Çünkü insanlar yaşadıkları şehirlerin kültürel dokusundan etkilendikleri gibi ekonomik, sosyal yapısından ve ikliminden de etkilenmektedir. Bulundukları ortamın imkânlarından yararlanarak hayatlarını sürdüren insanlar, o çevrenin hayat standardıyla yetişir. İnsanın şehirle ilişkisinin başladığı ve bittiği yer, evdir. Evinden dışarıya adım attığında şehirle ilişki kurmaya başlayan insan, evine döndüğünde o ilişkiye bir süreliğine ara vermiş olur. Şehirle kurulan ilişkiler çok farklıdır. İnsan, şehrin mimarî yapısıyla olduğu kadar işlevleriyle de ilişki içindedir. Şehrin mekânları olan sokaklar, meydanlar, parklar, alışveriş mekânları, kamusal alanlar ve ibadet mekânları farklı anlam ve boyutlarıyla şehirde yaşayanları etkiler. Eğitim, ticaret, ibadet, sosyalleşme, rekreasyon, sağlık, çalışma, spor ve daha birçok farklı faaliyet şehirle şehirli arasındaki ilişkilerin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Evimizden çıktığımızda şehirle ilk iletişimimiz sokak ile başlar. Sokaklar her şehirde farklı karaktere sahiptir. Dar, geniş, kıvrımlı, dik yokuşlu, taşlı ya da denize açılan sokaklar… Sokakların yapısını şehrin yer şekilleri ve iklimi kadar insanların yaşam tarzı da belirler. Sokaklar bizi şehre ulaştırır. Bu görevinin yanı sıra sokaklar mahallenin ortak kullanım alanlarıdır. Komşuluk ilişkileri burada gerçekleşir. ‘’Bizim sokak’’ ifadesiyle şehir ilk kez burada sahiplenilir. Önce sokakla sonra da sokaktakilerle iletişim kurulur. Evden veya apartmandan çıkıldığında sokakta karşılaşılan insanlarla selamlaşmak, onlara hatırlarını sormak iletişimi başlatır. Pencere önünde oturan ve dışarıyı izleyen birini tanımıyor olsak da selamlaşmak, hem onu hem bizi mutlu edecek hem de sokağı sahiplenmemizi sağlayacaktır. Böylece sokak bizim için güvenli bir alan hâline gelecektir. Sokağı geçip şehrin merkezine doğru ilerlediğimizde bizi genellikle bir çarşı karşılar. Çarşı, Osmanlı şehrinde toplumsal hayatın merkezidir. Günümüzde şehirlerde yaygınlaşan alışveriş merkezleri çarşılara ilgiyi azaltsa da bu çarşılar önemini hâlâ sürdürmektedir. Hemen her türlü ürünün satıldığı bu çarşılara herkesin yolu düşer. Şehirde üretilenler, insanların ihtiyaç ve alışkanlıkları buradaki ticarete yön verir. Bazı şehirlerde bakırcıların, demircilerin ya da dokumacıların çok olması tesadüf değildir. Şehirde yaşayan insan aynı zamanda yaşadığı mekânların yapısını da belirler. Düz damlı kerpiç evler, cumbalı ahşap evler, tek katlı evler, çok katlı evler, kapıları sokağa açılan ya da yüksek duvarlarla çevrili bahçelere açılan evler o şehrin doğal koşulları kadar insanların yaşam biçimini de yansıtır. 18

ÜNİTE 1 Şehirlerin Hikâyesi İnsanın şehirle ve şehrin mekânlarıyla kurduğu ilişkinin boyutu kendisinin de şehirlilik düzeyini belirlemektedir. Çünkü şehirli olmak sadece şehirde yaşamaktan ibaret değildir. Büyük İslâm düşünürü ve ilk sosyolog İbn Haldun’a göre şehirli “Şehirde geniş ve mükemmel bir surette medeni yaşayan kimse”dir. Geniş ve mükemmel surette yaşamak ise şehirde yaşamanın gereklerini yerine getirmekle sağlanabilmektedir. Yaşadıkları çevreden etkilenen insanların içinde bulundukları çevreye, şehre ve insanlara karşı sorumlulukları ve görevleri bulunmaktadır. Bu sorumlulukların en önemlisi; atalarından miras olarak aldıkları, binlerce yıllık geçmişi olan şehri gelecek nesillere yaşanabilir bir şehir olarak bırakma bilincidir. Çevreyi kirletmeden ve tahrip etmeden, tarihî ve kültürel dokuya zarar vermeden yaşanmalıdır. Birlikte yaşamak; anlayış ve saygı çerçevesinde komşuluktan alışverişe, trafikten gürültü yapmamaya kadar tüm insani ilişkileri, sevgiyi, yardımlaşmayı, dayanışmayı sağlamakla mümkün olur. Görsel-14 19

• Şehir ve Sosyal Yaşam • Medeni Yaşantının Gerekleri • Şehrin Fırsatları ve Riskleri • Engelsiz Yaşam • Şehirdeki Diğer Canlılar 20

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam ŞEHİR VE SOSYAL YAŞAM Şehirler, sosyal hayatın çok hareketli olduğu yerlerdir. Şehirlerde insanların gündelik yaşamlarını sürdürmelerini kolaylaştıran çok çeşitli yaşam alanları ve kurumsal yapılar bulunmaktadır. Sinema, tiyatro, lokanta, pastane, müze, galeri, kütüphane, ibadethane, otel, kahvehane, park gibi yerler sosyal yaşamın canlı olduğu mekânlardır. Bu mekânlarda insanlar yeme, içme, ibadet etme, eğlenme gibi ihtiyaçlarını yerine getirirler. Bu yaşam alanları ve kurumlar bir şehrin siyasi, ekonomik, dinî, kültürel yaşamını ve kimliğini de yansıtır. Örneğin bir şehirdeki ibadethanelerin yapısı, kütüphanelerin çokluğu ve çeşitli kültür mekânlarının varlığı o şehri bir başka şehirden ayırt etmemizi sağlar. Şehrin sosyal yaşamının özellikleri şunlardır: 1. Şehirlerde farklı sosyal gruplar vardır. 2. Şehirlerde insanlar birbirinden farklı işlerde çalışırlar. 3. Şehir yaşamını düzenleyen yazılı ve yazısız kurallar vardır. 4. Şehirlerde çok çeşitli kültürel faaliyetler yapılmaktadır. 5. Şehir yaşamında eğitim kurumları yaygın ve çeşitlidir. 6. Şehir yaşamının temelinde ekonomik etkinlikler önemli bir yere sahiptir. Görsel-15 Yaşam mekânı olarak şehirler sosyal hayatın çok hareketli olduğu yerlerdir. 21

ÜNİTE 2 Görsel-16 Şehirde Yaşam Şehirler, kırsal alanları da içine alarak büyür. Günümüzde şehirler, önemli değişimler yaşamaktadır. Bu değişimin başında köyden kente nüfus hareketleri gelmektedir. Türkiye’de 2018 yılı verilerine göre nüfusun %93,76’sı il ve ilçe merkezlerinde yaşarken belde ve köylerde yaşayanların oranı %6,24’tür. Dolayısıyla şehirler, nüfusun çoğunluğunun yaşadığı temel yerleşim yeri hâline gelmiştir. İnsanların göç etmelerinin çeşitli nedenleri vardır. Günümüzde ekonomik, toplumsal, kültürel, eğitim, eğlence ve güvenlik gibi nedenlerden dolayı şehirlere göç edilmektedir. Nüfustaki değişime bağlı olarak da şehirlerde çok hareketli bir yaşam vardır. Şehirlerde nüfusun fazla olması; çevre kirliliği, trafik, yoksulluk, işsizlik, gecekondulaşma, altyapı yetersizliği, kültürel yabancılaşma gibi birçok soruna yol açmaktadır. Bireylerin birbirlerine karşı ilgisizliği, dayanışma ve yardımlaşmanın azalması, sosyal ilişkilerin zayıflaması da başka bir önemli sorun olarak ortaya çıkmıştır. 22 Görsel-17

Görsel-18 ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam Dayanışma; bir toplumu oluşturan bireylerin duygu, düşünce ve ortak çıkar birliği ile birbirlerine bağlanmaları ve her konuda birbirlerine destek olmalarıdır. “Yardımlaşma” ise bireylerin yalnız başına üstesinden gelemeyecekleri durumlar karşısında başkalarından aldığı destek ve katkıdır. Sosyal yardımlaşma ve dayanışma bir milleti, toplumu, şehri ayakta tutan önemli unsurlardandır. İnsanlar genellikle sadece ihtiyaçlarını karşılamak için birbirleri ile iletişim kurmaktadır. Bundan dolayı insanlar arasındaki dayanışma ve yardımlaşma duygusu azalmaktadır. Bu ihtiyacı karşılamak üzere günümüzde şehirlerde profesyonel biçimde çalışan hayır kurumları, dernekler, vakıflar ortaya çıkmıştır. Bireyler dinî, ahlaki, insani ilkelere dikkat ederek dayanışma ve yardımlaşma duygusunu şehir yaşamında tekrar canlandırabilirler. İslam dini yardımlaşmaya, dayanışmaya ve komşuluk ilişkilerinin gelişmesine büyük önem vermiştir. Peygamberimiz Hz. Muhammed’in “Komşusu açken tok yatan bizden değildir.” hadisi komşuluk ilişkilerinin, dayanışma ve yardımlaşmanın önemini vurgulamaktadır. Bir toplumun huzuru, mutluluğu, geleceği bireyler arasındaki sosyal dayanışma ve yardımlaşma ruhuna bağlıdır. Bazen insanlar sosyal hayatta kendi gayretleriyle üstesinden gelemeyecekleri sorunlarla karşı karşıya kalabilirler. Böyle durumlarda toplumsal dayanışma ve yardımlaşma içerisinde hareket edebilmek, “millet” olmanın bir gereğidir. Bu dayanışma, yardımlaşma ve birliktelik duygusunu birçok örnek olayda görmek mümkündür. Örneğin deprem ve sel gibi doğal afetlerde insanların birbirlerine yardım etmesi bunun bir göstergesidir. Türk milleti 1999’da Marmara’da, 2011’de Van’da meydana gelen depremlerde büyük bir yardımlaşma ve dayanışma örneği göstermiştir. Türk milleti sadece doğal afetler karşısında değil toplumsal olaylar karşısında da bu dayanışma ve yardımlaşmanın en güzel örneğini vermiştir. Örneğin 15 Temmuz 2016’da hain darbe girişimine karşı milletimizin kahramanca mücadele etmesi bunun bir kanıtıdır. Sosyal yardımlaşma ve dayanışma bir milleti, toplumu, şehri ayakta tutan önemli unsurlardandır. 23

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam MEDENİ YAŞANTININ GEREKLERİ “Medeni insan, medeni yaşam” gibi ifadeleri mutlaka duymuşsunuzdur. Bu ifadelerde geçen medeni kelimesinin ne anlama geldiğini hiç düşündünüz mü? Medeni kelimesi sözlükte “şehirleşmiş, uygar” anlamlarına gelmektedir. Şehirler çok sayıda insanın bir arada yaşadığı yerlerdir. Şehirde belirli bir düzen içerisinde, karşılıklı saygı çerçevesinde bir yaşam sürdürülmesi gerekmektedir. Medeni bir yaşantı sürdürebilmek şehirde yaşamanın gereklerindendir. Şehirde yaşayan insanlar, şehir hayatını düzenleyen görgü ve nezaket kurallarına uymak durumundadır. Bu kurallar, insanların bir arada bulundukları her ortamda davranışlarını düzenler. Apartman, park, alışveriş merkezi, ibadethane ve toplu taşıma araçları insanların toplu olarak bulundukları yerlerdendir. Bu mekânlarda belirli kurallara uygun davranmak gerekir. Çünkü şehirde yaşayan insan, şehri paylaştığı diğer insanlara karşı sorumludur. Bu sorumluluk görgü ve nezaket kurallarına uymayı gerektirir. Bakın bir arkadaşımız bu kuralları yaşamında nasıl uyguluyor: Ben Melike, ailemle birlikte Görsel-19 4 katlı bir apartmanda yaşıyoruz. Evimize girerken; • Ayakkabılarımı kapı önünde bırakmamaya dikkat ederim. • Televizyonun sesini komşularımızı rahatsız edecek şekilde açmam. • Ayrıca çöplerimizi kapı önüne koyarken apartman yönetimince belirlenen saatlere uymaya özen gösteririm. • Toplu taşıma araçlarını kullanırken diğer yolcuları rahatsız etmemek için yüksek sesle konuşmam. Bu araçlarda engelli, yaşlı, hamile veya çocuklu yolculara yer veririm. ? Sizler de günlük hayatınızda uyduğunuz kuralları düşünerek Melike’nin söylediklerine neler ekleyebilirsiniz? 24

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam İlk Çağ düşünürlerinden Aristoteles (Aristo) “Bir şehir, farklı insanların yaşadığı mekânlardan oluşur. Benzer insanlar bir şehir meydana getiremezler.” demiştir. Yani şehirlerde farklı özelliklere sahip birçok insan yaşamaktadır. Bu farklılıklara saygı göstermeli, bu farklılığın şehrimizi zenginleştirdiğini unutmamalıyız. Görsel-20 ! Şimdi şehir yaşamında uymamız gereken kuralları inceleyelim. İbadethaneler, insanların dini inançlarının gerektirdiği şekilde ibadet ettikleri yerlerdir. İbadethanelere giderken temiz ve uygun kıyafetler giymeliyiz. İbadethanelerde yüksek sesle konuşmamalı, ibadet edenlerin dikkatini dağıtacak davranışlarda bulunmamalıyız. Görsel-22 Sinema ve tiyatro gibi kültür- Görsel-21 sanat faaliyetlerinin gerçekleştiği mekânlara zamanında gitmeli, cep telefonumuzu kapatmalıyız. Gösteri sırasında diğer insanları rahatsız edici her tür davranıştan kaçınmalıyız. 25

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam Alışverişte, alacağımız ürünü seçerken rafları ve tezgâhı dağıtmamalı; görevlilere karşı nazik olmalıyız. Alışverişimiz bittikten sonra kasada sıraya girmeliyiz. Yaşlı, engelli, hamile ya da çocuklu kimselere öncelik vermeliyiz. Görsel-23 Piknik alanları ve parklarda ağaçlara ve diğer bitkilere zarar vermemeliyiz. Diğer insanların rahatsız olacağı şekilde müzik dinlemek, gürültü yapmak gibi davranışlardan kaçınmalıyız. Çöplerimizi çöp kutularına atmalıyız. Görsel-24 Katılacağımız törenlerin türüneGörsel-25 uygun şekilde giyinmeli, sessizce töreni izlemeli, gerekiyorsa beğenimizi alkış gibi davranışlarla ifade etmeliyiz. Törene vaktinde gitmeliyiz. Tören akışını bozacak söz ve davranışlardan kaçınmalıyız. 26

Görsel-25 ÜNİTE 2 Şehirde Görsel-27 Yaşam Görsel-28ŞEHRİN FIRSATLARI VE RİSKLERİ ŞEHİRDE SIRADAN BİR GÜN Sabahın erken saatleri… Şehir sakinlerinin çoğu uyurken bazıları çalışmaya başlamış bile. Temizlik işçileri caddeleri süpürüyor, ardından araçla caddeler yıkanıyor. Fırıncılar çoktan ekmek pişirmeye başlamışlar. Bazıları ise daha evlerine gitmemiş bile. Hastanedeki nöbetinden dönen doktor, güvenlik görevlileri ve daha birkaç kişi hâlâ dışarıda. Sabahın ilerleyen saatlerinde caddeler iyice kalabalıklaşıyor. Herkes bir yerlere koşuşturuyor. Yetişkinler işe gitmek için yola çıkmış, çocuklar ise okullarına gidiyor. Şehirde pek çok okul var, tabii pek çok da öğrenci. Caddeler otobüs ve arabalarla doldu. Neyse ki bir yere ulaşmak için kullanabileceğimiz pek çok ulaşım aracı var: otobüs, metro, tren... İki araba köşede çarpışmış ve iki caddeyi de tıkamış. Araç kuyruğu uzayıp giderken insanlar işlerine vaktinde ulaşamayacakları için kaygılı. Pazarcılar tezgâhlarını kuruyor. Dükkânlar birer birer açılıp müşteriler için hazırlanıyor. Şehirde ne çok dükkân var. Şehrin hemen çıkışında yer alan fabrikaların bacalarından dumanlar tütmeye başladı bile. Bu dumana araçların yaydığı egzoz gazları da eklenince bazen gökyüzü gri bir bulutla kaplanıyor. Müze ziyaretçilere açıldı. Öğretmenleriyle birlikte bir grup öğrenci, müzenin önünde içeri girmek için bekliyor. Yol çalışması yapan işçiler kazı yaparken bir su borusunu patlatmışlar. Etrafa yayılan su, bir aracın kayarak kaldırıma çıkmasına neden oluyor. Kaldırımda yürüyen bir genç yaralanıyor. Hemen bir ambulans çağrılıyor. Neyse ki şehirde pek çok hastane var. Ambulans yaralıyı alarak en yakın hastaneye götürüyor. 27

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam Öğlen oldu. Herkes yemek yemek için hazırlanıyor. Öğrenciler öğlen tatilinde okul bahçesini dolduruyor. Ofis çalışanları caddedeki lokantalarda karınlarını doyuracakları bir yer arayışında. Ancak hava bozuyor. İlk yağmur damlaları düşerken insanlar şemsiyelerini açıyor ya da kapalı alanlara kaçıyor. Aniden bir kapkaççı pazarda gezen birinin çantasını çalıyor. Etraftakiler onu kovalarken ortalık karışıyor. Polis çağrılıyor. Öğleden sonra yağmur şiddetini artırdı. Şiddetli rüzgâr, şemsiyenin altındaki insanların bile ıslanmasına neden oluyor. Okuldaki son ders bitti. Okul çıkışı parktaki spor sahasında maç yapmak için sözleşen öğrenciler koşarak evlerine gidiyor. Pazarcılar tezgâhlarını toplamak zorunda kaldı. Akşamüzeri yağmur şiddetini iyice artırdı. Sokaklar su altında kaldı. İnsanlar su birikintisi içinde karşıdan karşıya geçmekte zorlanıyor, çöplerle tıkanan mazgalları belediye işçileri açmaya çalışıyor. Bir müddet sonra sokaklardan sanki dereler akıyor, önüne gelen her şeyi sürüklüyor. Bir mağazaya sığınan yaşlı kadın ‘’Her yer betonla kaplandı. Suyu emecek toprak kalmazsa böyle olur.’’ diye söyleniyor. Yağmur durdu ve şehre karanlık çöktü. Dükkânlar birer birer kapanıyor, çalışanlar toplu taşıma araçlarına binmek için duraklara doğru ilerliyor. Tiyatroya giden seyirciler yerlerine oturmuş, oyunun başlamasını bekliyorlar. Sanat galerisindeki resim kursu başlamış bile. Karanlıkta evlerine dönmeye çalışan insanlar, çevreden gelebilecek tehlikelere karşı dikkatli olmaya çalışıyor. Tenha sokaklardan geçerken her gün gazetelerde okudukları tehlikelere karşı uyanık olmaları gerektiğini hatırlıyorlar. Günümüzde dünya nüfusunun %54’ü şehirlerde yaşamaktadır. Büyük şehirlerdeki iş imkânlarının fazlalığı, kırsal bölgelere oranla yaşam kalitesinin yüksek oluşu insanları şehirde yaşamaya yönlendiren unsurlardan bazılarıdır. Bunun yanında sağlık hizmetlerinden faydalanabilme, devletin ve belediyelerin sağladığı hizmetlere erişimin kolay oluşu, çocuklara daha iyi eğitim sunma gibi nedenler sebebiyle insanların birçoğu şehirlerde yaşamayı tercih etmektedir. Bütün bunlar, insanların gözünde şehirleri daha önemli hâle getirmektedir. Şehirler, insanlara birçok imkân sunmaktadır. Bu da şehirlere olan ilgiyi artırmaktadır. Fakat çok sayıda insanın bir arada yaşaması ve plansız şehirleşme, birçok sorunu da ortaya çıkarmaktadır. Bu sorunlardan bazıları; doğal afetlerle başa çıkamama, çevre kirliliği, trafik sorunu, şehre uyum problemleri ve çeşitli suçlarla karşılaşmadır. Bunlarla baş edebilmemizin en güzel yolu şehirde yaşarken karşılaşabileceğimiz sorunların farkında olmaktır. Aynı zamanda bu sorunlara kişisel ve toplumsal olarak nasıl çözümler üretebileceğimiz üzerine düşünmektir. ? Okuduğunuz metinde şehrin hangi fırsat ve risklerinden söz edilmiştir? Bunlara başka neler ekleyebilirsiniz? 28

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam ŞEHRİN FIRSATLARI Görsel-29 EĞİTİM FIRSATLARI • Şehirler, okul öncesi eğitimden yükseköğretime kadar insanların isteklerine ve yeteneklerine göre birçok farklı eğitim kurumuna erişme imkânı sunar (meslek liseleri, güzel sanatlar lisesi, sınavla öğrenci alan liseler, özel okullar, üniversiteler). • Derslik sayısı, spor salonu, yurt, kütüphane, atölye, laboratuvar gibi imkânlar kırsal bölgelerdeki eğitim kurumlarına göre daha fazladır. • Öğrencilerin ilgi ve isteklerine göre çeşitli kurs, sosyal ve sportif faaliyetlere katılma imkânı vardır. • Eğitimle alakalı konferans, seminer, sempozyum gibi etkinlikler de şehir merkezlerinde gerçekleştirilmektedir. SAĞLIK FIRSATLARI Görsel-30 29 • Şehir hastaneleri, araştırma hastaneleri, tıp fakülteleri şehir merkezlerindedir. • Şehir merkezlerinde uzman doktor ve sağlık personeli sayısı kırsala göre çok daha fazladır. • Evde bakım hizmetlerine şehir merkezlerinde daha kolay ulaşılabilir. • Şehir merkezlerindeki hastaneler, kırsal bölgelerdekilere göre daha donanımlıdır.

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam İŞ FIRSATLARI Görsel-31 • Fabrikalar, imalathaneler, atölyeler şehir merkezlerine daha yakındır. • Otel, lokanta gibi hizmet sektörleri genellikle şehir merkezlerindedir. • Ticari faaliyetler daha çok şehir merkezlerinde yürütülmektedir. • Birçok meslek alanı, şehir merkezinde faaliyet göstermekte ve insanlar yeteneklerine göre daha kolay iş bulabilmektedir. Görsel-32 SANAT, SPOR FIRSATLARI ve SOSYOKÜLTÜREL FIRSATLAR • Sinema, tiyatro ve sergi salonları şehir merkezlerindedir. • Şehir merkezlerinde her branştan spor kulüplerine katılabilme imkânı vardır. • Spor müsabakalarını izleyebilme imkânı vardır. • Siviltoplumkuruluşlarışehirmerkezlerinde bulunmaktadır. • Sanatla ilgili eğitim veren kurumlar daha çok şehir merkezlerindedir. ULAŞIM FIRSATLARI • Toplu taşıma araçları şehirlerde daha yaygın kullanılmaktadır. • Şehir merkezi ve çevresinde kara yolları oldukça gelişmiştir. • Şehir merkezlerinin ulusal ve uluslararası ulaşımı kolaydır. 30 Görsel-33

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam ŞEHİRDE KARŞILAŞILABİLECEK RİSKLER ! Şehir, fırsatlar sunduğu kadar bazı riskler de içerir. Doğal afetler, şiddet, madde bağımlılığı, trafik kazaları, cinsel istismar şehirlerde karşılaşılabilecek risklerden bazılarıdır. Deprem, sel, heyelan gibi doğal afetler insanların kontrolü dışında gerçekleşir. Afetler gerekli önlemler alınmadığı takdirde can ve mal kayıplarına yol açar. Şehirlerde nüfus fazla olduğundan daha fazla zarara neden olan afetler, çoğunlukla kısa sürelerde gerçekleşir. Doğal afetleri önlemek insanoğlunun elinde olan bir durum değildir. Fakat insanlar doğal afetlere karşı bazı önlemler alarak can ve mal kayıplarını önleyebilir veya azaltabilir. Görsel-34 DEPREM Ülkemizin yüz ölçümünün %42’si birinci derece deprem kuşağı üzerindedir. Bazı büyük şehirlerimizin birinci derece deprem bölgeleri üzerinde kurulduğu, nüfusumuzun yarıdan fazlasının buralarda yaşadığı bir gerçektir. Depremlerin oluşturacağı hasarları azaltmanın en etkin iki yolu depreme dayanıklı yapılar inşa etmek ve toplum olarak depreme karşı alınacak önlemler konusunda bilinçlenmektir. Görsel-35 31

Görsel-36 ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam DEPREM ÖNCESİNDE, SIRASINDA VE SONRASINDA YAPILMASI GEREKENLER: • Binanızın depreme dayanıklılığının kontrol edilip edilmediğini öğreniniz. • Aile bireyleri ile deprem sırasında nasıl davranacağınızı konuşunuz. • Kitaplık, yüksek mobilya gibi kolay devrilebilir eşyalar ile ağır eşyaların duvarlara veya döşemeye sıkıca sabitlenip sabitlenmediğini kontrol ediniz. Eşyalarınızı üzerinize düşmeyecek şekilde yerleştiriniz. • Deprem çantasını ailenizle birlikte hazırlayınız. • Bina içinde iseniz deprem sırasında sakin olup cesaretinizi toplayınız ve koşuşmayınız. • Sağlam bir masa, sıra, mobilya yanına çömelerek başınızı koruyunuz. Pozisyonunuzu sallantı duruncaya kadar değiştirmeyiniz. • Bina içinde kalınız. Tiyatro, okul gibi kalabalık yerlerde iseniz kesinlikle merdivenlere, asansörlere panikle koşmayınız. • Bina dışında iseniz binalardan dökülecek yıkıntı ve camlardan, elektrik direk ve tellerinden uzakta, güvenli bir yerde depremin durmasını bekleyiniz. • Köprü, üst geçit ve tünellerden uzak durunuz. Eğer mümkünse ağaç, direk ve enerji nakil hatlarından uzakta kalınız. • Büyük bir depremden sonra artçı depremler mutlaka devam edecektir. Bu depremlere karşı hazırlıklı olunuz. • Özellikle ilk üç gün içerisinde yetkililer izin vermedikçe sağlam evlerinize dahi girmeyiniz. Aile bireylerinizi bir arada tutunuz ve açık bir yerde bekleyiniz. • Varsa yaralılara ilk yardım yapınız. • Evinizi veya binanızı terk ederken kalın tabanlı ayakkabılarınızı giyiniz. Yanınıza kıymetli eşyalarınızı, kalın giyecek, battaniye, biraz içme suyu ve yiyecek alınız. • Enkaz ve yıkıntılar arasında, cadde ve sokaklarda gelişigüzel dolaşmayınız. 32

Görsel-37 ÜNİTE 2 Şehirde Görsel-38 Yaşam SEL Seller doğal afetlerin en yaygınlarından biridir. Bazı sel olayları birkaç gün içinde meydana gelirken ani sel baskınları birkaç dakika içinde yaşadığımız çevrenin sular altında kalmasına sebep olabilir. Sel felaketleri maddi zarara yol açmakta hatta bu felaketler sonucu can kayıpları da yaşanmaktadır. Çarpık şehirleşme sonucu dere yataklarının doldurulup imara açılması, nehir yataklarının değiştirilmesi ve altyapı yetersizlikleri sel felaketlerinin yaşanmasının başlıca sebepleridir. Eğer sel tehlikesi olan bir çevrede yaşıyorsak bulunduğumuz çevrede selin ortalama yüksekliğinin ne olabileceğini öğrenmeye çalışmalıyız. Acil durum eylem planları hakkında önceden bilgi edinmeliyiz. Ayrıca sel anında tahliye yollarını, sığınabileceğimiz yerleri öğrenip tahliye için hazırlıklı olmalıyız. TRAFİK Ülkemizde meydana gelen trafik kazaları sonucu her yıl binlerce vatandaşımız hayatını kaybetmekte, on binlercesi de yaralanmaktadır. Türkiye’de ve dünyada meydana gelen trafik kazalarında en büyük kusur insana aittir. İnsanlar trafikte sürücü, yaya, yolcu kimlikleri ile farklı roller üstlenmektedir. Bu yüzden özellikle kalabalık şehirlerde yaşıyorsak hepimiz trafik güvenliği bilincine sahip, çevresine karşı sorumluluklarını bilen bireyler olmalıyız. 33

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam TRAFİKTE YAYA OLARAK UYMAMIZ GEREKEN KURALLAR: • Cadde ve sokaklarda kaldırımdan yürümeliyiz. • Yaya kaldırımı olmayan yerlerde yolun solundan yürümeliyiz. • Karşıdan karşıya geçerken önce sola, sonra sağa, daha sonra yine sola bakıp öyle geçmeliyiz. Kesinlikle yaya geçidini kullanmalıyız. • Duran bir taşıtın önünden ve arkasından geçmemeliyiz. • Trafik polisinin işaretlerine uymalıyız. • Trafik polisinin olmadığı yerlerde trafik işaretlerine dikkat etmeliyiz. • Trafik lambası kırmızı yanarken kesinlikle karşıdan karşıya geçmemeliyiz. • Taşıtlara hiçbir nedenle asılmamalıyız. • Taşıtlardan inerken taşıtın tam olarak durmasını beklemeliyiz. • Karanlıkta açık renkli kıyafetler giyerek yola çıkmalı ve yolun solundan yürümeliyiz. ŞİDDET Hepimiz günlük hayatımızda çevremizdeki insanlarla ilişkiler kurarız. Bu ilişkilerin sağlıklı olarak yürütülebilmesi her şeyden önce karşılıklı saygı ile mümkündür. Evimizde, okulumuzda ve sosyal hayatımızda karşılaşacağımız sorunların en iyi çözüm yolu konuşarak meseleyi hâlletmektir. Aldığımız bütün bu önlemlere rağmen fiziksel ve ruhsal olarak bir şiddet durumu ile karşılaşabiliriz. Böyle durumları ailemizle, okul yönetimiyle, öğretmenlerimizle veya rehberlik servisiyle mutlaka paylaşmalı, onlardan yardım istemeliyiz. Gerçek duygu ve düşüncelerin yansıtıldığı açık bir iletişim, karşı tarafın ihtiyacına saygılı ve güvene dayalı ilişkilerle gerçekleşir. Sorunu net bir şekilde tanımlamak şiddete gerek kalmadan çatışmanın olumlu sonuçlanmasını, her iki tarafın da kazanmasını sağlayacaktır. 34

ENGELSİZ YAŞAM ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam Benim adım Mert. Yürüme engelliyim. Sadece bacaklarımı kullanamıyorum, o kadar. Bu yüzden bir tekerlekli sandalyem var. Ülkemizde yürüyemeyen, konuşamayan, işitemeyen, göremeyen ya da zihinsel engeli olan milyonlarca insanın olduğunu biliyor musunuz? Siz de şaşırdınız değil mi? Çünkü etrafta çok fazla engelli görmüyorsunuz. Peki, neden? Görsel-39 ? Mert’in sorusuna ne cevap verirsiniz? Ülkemizde engelli yurttaşlarımız toplumun önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Engelli bireyler özel mekânlarını belli bir oranda kendi ihtiyaçları doğrultusunda düzenlemektedir. Ancak yaşadıkları mekândan dışarıya adım attıklarında, kentsel/ kamusal mekânlara ulaşabilme ve bu mekânları rahat bir şekilde kullanabilmede birçok sorunla karşılaşmaktadır. Onların kentsel yaşama katılım alanındaki ihtiyaçları, engelli olmayan yurttaşlarımızla aynıdır. Bu nedenle tüm yurttaşların kent mekânlarına ulaşmasını sağlamak çok önemlidir. Engelli bireyler de bir başkasının yardımına ihtiyaç duymadan işe, okula, alışverişe, spor alanlarına, parklara, ibadethanelere kolaylıkla gidebilmelidir. Bunun için öncelikle ulaşım olmak üzere şehirlerin altyapılarının düzenlenmesi gerekir. Bunu sağlamak en başta belediyelerin görevidir. Şehirlerin mimari planlanmasının temel amacı, kullanıcıların ihtiyaçlarını tam anlamıyla karşılamaktır. Kısaca tasarımın merkezinde kullanıcı vardır. Fiziksel mekânlar söz konusu olduğunda kullanıcı profili çok çeşitli ve değişkendir. Yaşlılar, kalıcı ve geçici engelliler, hamileler de bu kullanıcı kitlesi dâhilindedir. Toplumdaki tüm bireyler için fiziksel yeterlilik geçici bir durumdur. Engelsiz yaşam alanına yalnızca engelli bireyler ihtiyaç duymaz. Herkes yaşamının bir bölümünde bazı kısıtlılıklarla yaşamak durumunda kalabilir. Bir çocuğun, bir hamilenin ya da kol veya bacağı kırılmış bir kişinin, çocuk arabasıyla çocuğunu gezdiren bir ebeveynin, yaşlı bir kişinin hareket kabiliyetleri bu kısıtlılıklara örnek gösterilebilir. Engelli bireylere engelsiz bir şehir hayatı sunmak onların kendilerini gerçekleştirmelerine imkân tanıyarak daha kaliteli bir yaşam sürdürmelerini sağlayacaktır. İstediği zaman, istediği saatte, dışarıda kimseye muhtaç olmadan dolaşabilmek, alışverişini yapıp bir çay bahçesinde çay yudumlayabilmek, yeni çıkan bir filmi akranlarıyla birlikte sinemada izleyebilmek, ibadetlerini yerine getirmek vb. hiçbir zaman sorun olmamalıdır. Engelli birey bütün bunları özgürce yapabilmelidir. Bunun 35için öncelikle ulaşım olmak üzere şehirlerin altyapılarının düzenlenmesi gerekir.

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam ! Şimdi engelsiz yaşam alanlarını doğru uygulayan şehirlerden birkaç örnek inceleyelim. • Kaldırımlar yüksek olmamalı, genişlikleri bir tekerlekli sandalye veya bebek arabası gibi araçların sığacağı boyutta olmalıdır. Kaldırımdaki rampalar bu araçların iniş çıkışlarını kolaylaştıracak genişlikte ve eğimde olmalıdır. Yaya kaldırımında güzergâhın görme engelliler tarafından baston ile kolaylıkla algılanmasını sağlayıcı, hissedilebilir yüzeylerden oluşan kılavuz izler olmalıdır. • Engelli vatandaşların güvenli bir şekilde kullanabileceği görsel ve sesli uyarı sistemleri olmalıdır. • Toplu taşıma araçlarındaki rampa sistemi sayesinde bebek arabasıyla ya da engelli aracıyla ulaşım araçlarına rahatça binilebilmelidir. • Üst geçitlerde bedensel engellilerin kullanabilmesi için asansörler bulunmalıdır. • Engellilerin spor ve eğlence amaçlı faaliyetlerde bulunmaları için plaj, spor salonu, sinema, tiyatro gibi yerlerde gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Görsel-40 36

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam ŞEHİRDEKİ DİĞER CANLILAR Şehir sadece insanlardan, binalardan, yollardan ve araçlardan oluşmaz. Ağaçları, çiçekleri, insanları ve hayvanlarıyla bir bütündür. Şehirde insanlar kadar diğer canlıların da yaşama hakkı vardır. Bu yüzden insan, diğer canlıların da haklarını gözetmeli; onlara karşı merhametli ve duyarlı olmalıdır. Diğer canlılara karşı duyarlı olmak, yaşadığımız çevrenin doğal koşullarının ve çeşitliliğinin korunmasıyla mümkündür. Bilim insanları, insan hayatının devamı için doğadaki çeşitliliğin sürdürülmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Bu nedenle, şehrimizde yaşayan diğer canlıları da düşünerek hareket etmeliyiz. Hem tarihte hem de günümüzde insanların doğaya ve diğer canlılara karşı duyarlılıklarının birçok örneği vardır: Sakarya Büyükşehir Belediyesi, Arifiye ilçesinde gerçekleştirdiği yol yapımı sırasında 270 yaşındaki çınar ağacına zarar vermemek için yol projesini değiştirmiştir. İzmir Büyükşehir Belediyesi de aralarında yüz yıllık çınarların bulunduğu 50 ağacı koruma altına alarak bu ağaçların bakımını yapmıştır. Ülkemizin birçok şehrinde hayvan barınakları kurulmuştur. Bu sayede sokak hayvanlarının bakım, barınma ve sağlık hizmetleri karşılanmaktadır. Atalarımız sıcak günlerde kuşların su içmesi, kanadı kırık leyleklerin tedavisi, dağda aç kalan kurtlara et verilmesi, sokak köpeklerine yiyecek temini, yaralı atların iyileştirilmesi için vakıflar kurmuşlardır. Ayrıca cami, medrese, saray gibi binaların güneş alan ve rüzgâr vurmayan cephelerinde, insanların ulaşamayacağı yükseklikte kuş evleri yapmışlardır. 37 Görsel-42 Görsel-41

ÜNİTE 2 Görsel-43 Şehirde Yaşam Görsel-44 1930 yılında Ulu Önder Atatürk Yalova’da köşkün çatısına zarar verdiği için çınar ağacının dallarının kesilmesine razı olmamıştır. Ağacın dallarının kesilmesinin yerine binanın tramvay rayları üzerinde biraz ileriye alınmasını emretmiştir. Bu olaydan dolayı günümüzde bu köşk ‘’Yürüyen Köşk’’ olarak anılmaktadır. Şehir; tabiattan, yeşilden, maviden, şefkat ve duyarlılıklardan yoksunluk demek değildir. Aksine şehir; güzelliğin, şefkatin ve duyarlılığın sembolüdür. Atalarımızın yüzyıllarca sergilediği duyarlılığı ve şefkati biz de şehrimizdeki diğer canlılara karşı göstermeliyiz. Aşağıda bu konuda neler yapabileceğimiz ile ilgili birkaç örnek uygulama okuyacaksınız. 38

ÜNİTE 2 Şehirde Yaşam ! Siz de çevrenizde gördüğünüz veya yaptığınız uygulamaları söyleyiniz. Kamuya açık parklar, bahçeler ve ağaçlıklı yollar bizim için sadece bir hava değişikliği anlamına gelmez; bunlar şehrin ve şehir sakinlerinin ciğerleridir adeta. Buradaki bitki ve hayvanları korumalı, onlara zarar vermemeliyiz. Kuşların ulaşabileceği yerlere yiyecek ve su bırakabiliriz. Kuşlar bunları fark edip yiyecek ve o yere tekrar gelecektir. Basit malzemeler kullanarak yapacağımız kedi ve köpek evleri ile onların soğuktan korunmasına biraz olsun yardımcı olabiliriz. Yattıkları yerin biraz daha sıcak olması için evde kullanmadığımız battaniyeleri içine yerleştirerek ya da dışına sararak onlar için daha sıcak bir yuva yapabiliriz. Soğukta kedilerin 6, köpeklerin 17 saat aç kalırlarsa donarak öldüklerini biliyor muydunuz? Onların vücut sistemleri yemek yiyerek ısı salgılayabiliyor. Boşalan yoğurt kapları bu iş için en ideal parçalar. Kedi ve köpeklerin ulaşabileceği yerlere artan yiyecekleri ve biraz su bırakarak birçok canlının hayatını kurtarabiliriz. Yaralı ve hasta olduğunu düşündüğümüz bir hayvan gördüğümüzde yetkililere bildirmeliyiz. Belediyeler yaralı hayvanları alıp tedavi etmektedir. ? Ülkemizde hayvanlara iyi ve uygun muamele edilmesini; hayvanların rahat yaşamalarını, onların en iyi şekilde korunmalarını; her türlü mağduriyetlerinin önlenmesini sağlamak amacıyla 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanuna aykırı davranmanın suç olduğunu ve bu suçu işleyenlerin cezalandırıldığını biliyor muydunuz? 39

• Coğrafyamızı Tanıyalım • Şehrimizde Yaşam • Şehrimizin Nüfusu • Şehrimizde Görülen Doğal Afetler • Geçmişten Günümüze Rize • Şehrimizin Tarihi • Komşu Şehirlerimiz 40

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum COĞRAFYAMIZI TANIYALIM ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığınız şehrin Dünya üzerindeki konumu hakkında neler biliyorsunuz? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. COĞRAFİ KONUM Dünya üzerinde herhangi bir nokta veya bölgenin bulunduğu yere coğrafi konum denir. “Merhaba çocuklar, bu haftaki dersimizde yaşadığımız ilin coğrafi konumunu ve coğrafi özelliklerini öğreneceğiz.” Görsel-45 Sosyal Bilgiler dersinde öğretmen, coğrafi konum ve coğrafi özellikler ile ilgili genel bilgileri verdikten sonra öğrencilerinden bir sonraki derste sunmak üzere Rize ilinin coğrafi konumunu ve özelliklerini araştırmalarını istedi. Okul kütüphanesinde bir araya Görsel-46 gelen Ceylin, Emir Haktan, Aleyna kendi aralarında görev dağılımı yaptılar. Ceylin, Rize’nin coğrafi konumunu; Emir Haktan, Rize’nin komşularını; Aleyna ise Rize’nin iklimi, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri gibi fiziki özelliklerini araştırmaya karar verdi. Ancak; öğrenciler Rize’nin coğrafi konumunu ve özelliklerini hangi kaynaklardan araştıracaklarını tam olarak bilemedikleri için öğretmenlerinden bu konuda yardım istediler. Sosyal bilgiler öğretmeni, öğrencilerine konuyla ilgili sözlü kaynaklardan (insanlardan), yazılı kaynaklardan (kitap, dergi, gazete vb.) ve görsel kaynaklardan (resim, fotoğraf gibi) araştırma yapabileceklerini söyledi. 41

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Rize’nin coğrafi konumu ile ilgili genel ağdan yaptığı araştırmayı arkadaşlarına sunmak üzere ilk sözü Ceylin aldı. Harita 1: Türkiye Fizikî Haritası Arkadaşlar yaşadığımız ilin ülke içindeki yeri ve konumu hakkında sizlere kısaca bilgi vermek istiyorum. Rize ülkemizin kuzeydoğusunda Karadeniz’in kıyısında, 40° ve 41° doğu meridyenleri ile 40° ve 41° kuzey paralelleri arasında yer alır. Diğer öğrenci Emir Haktan ise akşam evde babasına Rize’nin komşularının hangi iller olduğunu sordu. Rıza Bey, Emir Haktan’a Rize’nin komşu illerini beraber bulmak için Türkiye haritasını getirmesini söyledi. Emir Haktan ve babası Türkiye haritasına bakarak Rize’nin komşularını beraber buldular. 42 Harita 2: Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ! UNUTMA! Ülke içindeki il, ilçe gibi idari birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara idari haritalar denir. Emir Haktan, Rize’nin batıda Trabzon, güneyde Erzurum ve Bayburt, doğuda ise Artvin illeri ile komşu olduğunu haritadan öğrendi. Ertesi gün sosyal bilgiler dersinde öğrendiği bilgileri sınıfta arkadaşlarına sundu. Aleyna ise il halk kütüphanesine giderek Rize’nin iklimi, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri gibi fiziki özelliklerini kütüphanede araştırmaya başladı. Birçok yazılı kaynaktan bilgiler toplayan Aleyna, elde etiği bilgileri arkadaşlarına sunmak üzere not aldı. Aleyna’nın elde ettiği bilgilere göre Rize’de: Görsel-47 (Çamlık - İkizdere) Karadeniz iklimi görülmektedir. Görsel-48 (Mikron Köprüsü - Çamlıhemşin) Karadeniz ikliminin özelliği; yazları serin, kışları ılıman ve her mevsim yağışlı olmasıdır. Bitki örtüsü, her mevsim yağışlı olmasından dolayı geniş yapraklı gür ormanlardır. 43

ÜNİTE 3 Doğu Karadeniz kıyı sıradağları Şehrimi yayının kuzey yamacında yer Tanıyorum alan Rize’nin toprakları genel olarak dağlık ve engebelidir. Rize Görsel-49 (Kaçkarlardan bir görüntü) topraklarının en yüksek noktası olan Kaçkar Tepesi (3937m)’dir. Görsel-50 (Rize’de bir akarsu) Rize sınırları içinde uzunluğu 5 Görsel-51 (Pokut Yaylası) km’den fazla olan 23 akarsu vardır. 44 Rize’deki belli başlı yaylalar İkizdere ilçesinde Anzer, Çağrankaya, Ovit, Varda, Gölyayla, Cimil; Çayeli’nde Hazende; Hemşin’de Ambarlı; Çamlıhemşin’de Ayder, Aşağı ve Yukarı Kavron, Elevit, Tirevit, Kale, Baş Yayla, Hacivarak, Palovit, Çaymakçur, Amlakit, Samistal ve Pokut Yaylalarıdır.

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum SIRA SİZDE Şehrimizin coğrafi özelliklerini araştırarak elde ettiğiniz bilgilerle aşağıdaki bölümleri doldurunuz. Matematik Konumu _____________________________________________ Komşu İlleri _____________________________________________ İklim Özellikleri _____________________________________________ Bitki Örtüsü _____________________________________________ Akarsuları ve Gölleri _____________________________________________ Turistik Yerleri _____________________________________________ 45

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ŞEHRİMİZDE YAŞAM ? Memkeketinizin hayatınıza etkileri nelerdir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşın. Görsel-52 (Rize’nin yöresel yemekleri) COĞRAFİ ÖZELLİK Belli bir bölgenin konumu, iklimi, yer şekilleri, nüfus özellikleri, ekonomik ve kültürel faaliyetleri, toprak türü, bitki örtüsü, ticari yapısı, ulaşım gibi özelliklerine coğrafi özellik denir. Bir insanın doğup büyüdüğü yere memleket denir. Herkes doğup büyüdüğü yer olan memleketinde yaşamayabilir. Çeşitli sebeplerden (iş, eğitim, sağlık vb.) dolayı insanlar memleketlerinin dışında yaşamak zorunda kalabilirler. Nerede yaşarsak yaşayalım yaşadığımız yerin coğrafi özellikleri yaşamımız üzerinde önemli etkilere sahiptir. Yediğimiz yemekleri, giyim tarzımızı, konut tipimizi yaşadığımız coğrafya etkiler. 46

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Yaşanılan yerin coğrafi özelliklerinin insan yaşamına etkilerini ortaokul öğrencisi Berra’dan dinleyelim. Görsel-53 Merhaba Arkadaşlar, bugün sizlere memleketim Rize’nin coğrafi özelliklerini tanıtacağım. Sizin de bildiğiniz gibi Rize Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yer alan doğal güzellikleriyle ünlü bir ilimizdir. Görsel-54 1. Karadeniz ikliminin görüldüğü Rize’de yazlar Görsel-55 serin, kışlar ılıktır. Rize her mevsim yağışlı olup yağışlar en fazla olduğu aylar sonbahar aylarıdır. 2. Rize, çok engebeli ve dağlık bir arazi yapısına sahiptir. Rize’nin kıyı şeridinin uzunluğu 80 km, genişliği ise 20-150 m arasında değişmektedir. Kıyı şeridinde akarsuların taşıdığı alüvyonlarla oluşan düzlükler yer almaktadır. 47

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum 3. Rize’nin doğal bitki örtüsü, kıyılarda nemlilik ve yağışın fazla olması sebebi ile geniş yapraklı gür ormanlardır. Görsel-56 4. Rize, yağışlı iklimi ve çok sayıdaki yer altı su kaynakları sayesinde Türkiye’de akarsu yoğunluğu en fazla olan illerinden biridir. Görsel-57 Şimdi de Rize’nin coğrafi özelliklerinin burada yaşayan insanların yaşamına etkilerine örnekler vermeye ne dersiniz? Muhlama Lahana Sarması Görsel-58 Görsel-59 Arkadaşlar! Coğrafi yapı, iklim ve yeryüzü şekilleri yediğimiz yemekleri etkilemiştir. Birbirinden leziz, özgün bir yemek kültürümüzün oluşmasını sağlamıştır. Örneğin; muhlama, karalahana çorbası, hamsi koli, hamsi çığartası, etli sarma, mısır ekmeği, turşu tavalısı, laz böreği, pepeçura gibi. 48 Mısır Ekmeği Turşu Tavalı Görsel-60 Görsel-61

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Görsel-62/63 (Yöresel kıyafetler) Arkadaşlar! Coğrafi yapı, iklim ve yeryüzü şekilleri giyim- kuşamımızı da etkilemiştir. Kadınlarımız gündelik işlerini yaparken rahat çalışabileceği giysiler giymektedir. İçten “foga” denen elbise, etek, bluz veya köynek giyilir. Bunun üstüne kokneç bağlanır. Alta uzun çorap ve lastik ayakkabı (eskiden çarık) üstte ise bele dolaylık dolanır, başa önce tülbent veya çember, onun üstüne de makaslı peştamal ya da puşi bağlanır. Görsel-64 (Fındıklı’da bir konak) Arkadaşlar! Coğrafi yapı, iklim ve yeryüzü şekilleri; konut tipini de etkilemiştir. Rize’de evler; coğrafi yapı gereği genellikle yamaçlarda, dağınık şekilde konumlanır. Evlere ulaşım hayli zordur. Genellikle dar ve dolambaçlı patikalardan yürümek, eve ulaşmanın tek yoludur. Rize’de geleneksel konut mimarisinde yapı malzemesi olarak genellikle ahşap ve taş tercih edilir. 49

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum SIRA SİZDE Coğrafi özelliklerin insan yaşamına etkilerini Rize örneğinden yola çıkarak açıklayınız. Yeme-İçme Konut Tipi Giyim-Kuşam 50

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ŞEHRİMİZİN NÜFUSU ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Ülkemizde nüfus sayımları niçin yapılır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşın. Görsel-65 Herhangi bir yerin nüfusu sayımlarla belirlenir. Ülkemizde ilk nüfus sayımı 1927 yılında yapılmıştır. İkinci nüfus sayımı 1935 yılında yapılmıştır. 1935’ten sonra nüfus sayımları 5 yılda bir yapılmıştır. 1990 yılında ise nüfus sayımı 10 yıla çıkarılmıştır. 2007 yılından sonra adrese dayalı nüfus sayım sistemine geçilmiştir. Günümüzde her yıl sonu “Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS)” ile nüfus sayımı yapılmaktadır. Ülkemizde nüfus sayımı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yapılmaktadır. ! İlk nüfus sayımları Osmanlı Devleti zamanında devletin askeri gücünü belirleme ve vergileri kolay temin etme amacıyla yapılmıştır. İlk nüfus sayımlarında sadece erkekler sayılmış, kadınlar ve çocuklar sayılmamıştır. Nüfus sayımları ile: • Ülkede yaşayan kadın ve erkek nüfusu, • Nüfusun yerleşim yerlerine göre dağılımı, • Çalışan ve çalışmayan insanların oranı ile insanların çalıştığı iş kolları, 51• Okuma-yazma, eğitim durumu, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı vb. belirlenir.

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Görsel-66 Merhaba ben Kaan, ortaokul 5. sınıf öğrencisiyim. Rize’de yaşıyorum. Türkiye İstatistik Kurumu ! (TÜİK)’ndan elde ettiğim bilgilerden yaşadığım şehrin (2019 yılına göre) demografik yapısı hakkında sizlere kısaca bilgi vermek istiyorum. Rize’nin nüfusu, 1927 yılında gerçekleştirilen ilk nüfus sayımında 171.667 kişiydi. Görsel-67 2019 YILINA GÖRE: Rize’nin nüfusu 343.212’dir. Rize’de yaşayanların 171.571’i erkek, 171.641‘i ise kadındır. Rize’de kilometrekareye 88 insan düşmektedir. Rize’de nüfusun yaş gruplarına dağılımı şu şekildedir: Yaş Grubu 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 Nüfus 20.395 20.730 21.545 24.374 26.909 24.096 23.435 23.912 23.621 24.981 Yaş Grubu 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90+ Nüfus 23.979 22.479 19.353 14.031 10.936 8.217 5.270 3.544 1.405 52 Rize’de 2019 yılı itibariyle nüfusun en yoğun olduğu yaş gurubu 26.909 kişiyle 20-24’tür.

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Rize’de nüfusun dağılışını belirleyen temel faktör yer şekilleridir. Yerleşmeye elverişli düz alanların az olması, yerleşim merkezlerinin sahil şeridinde ve akarsu vadilerinde kurulmasını zorunlu kılmıştır. Merkez ilçe de dahil olmak üzere 12 ilçenin 6 tanesi sahil şeridinde, diğer ilçelerin tamamı ve köylerin önemli bir kısmı da akarsuların taraça düzlüklerinde kurulmuştur. İç kesimlere doğru engebenin çok artması, iç bölgelerin nüfusunun tenha olmasına yol açmıştır. Bunun sonucunda, ortalama 89 olan nüfus yoğunluğu sahil şeridinde 100’ ü geçmektedir. Rize’nin sahil şeridi Türkiye’nin en yoğun nüfuslu yerleri arasında yer alır. Görsel-68 2019 yılı itibariyle Rize’nin en yoğun nüfuslu ilçesi Çayeli’dir (44.351). ! 53

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum SIRA SİZDE Aşağıda yer alan grafiği inceleyerek boşlukları doldurunuz. Yıl Rize Nüfusu Erkek Nüfusu Kadın Nüfusu 2019 343.212 171.571 171.641 2018 348.608 174.130 174.478 2017 331.041 164.978 166.063 2016 331.048 164.727 166.321 2015 328.979 163.379 165.600 2014 329.779 163.003 166.776 2013 328.205 162.918 165.287 2012 324.152 160.351 163.801 2011 323.012 159.304 163.708 2010 319.637 157.161 162.476 • Rize’nin nüfusu 2010’dan 2019’a kadar genel olarak ____________________ tır. • Rize’nin nüfusu _______________ ile _______________ yılları arasında azalmıştır. • Rize’nin erkek nüfusu ile kadın nüfusu arasındaki en fazla fark ___________ yılında olmuştur. • Rize’nin erkek nüfusu ile kadın nüfusu arasındaki en az fark ___________ yılında olmuştur. • 2019 yılında Rize’nin nüfusu bir önceki yıla göre azalmıştır. Bu durumun sebepleri neler olabilir? Düşüncelerinizi yazınız. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 54

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ŞEHRİMİZDE GÖRÜLEN DOĞAL AFETLER ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Doğal afetler hangileridir? Doğal afetlerin oluşmasının sebepleri nelerdir? Aşağıda yer alan genel ağ haberini inceleyiniz. HABERLER Rize’nin Pazar İlçesinde Heyelan Can Aldı. Rize’nin Pazar ilçesinde, toprak kayması sonucu yıkılan evlerinin altında kalan çift hayatını kaybetti. Bölgede iki gündür etkili olan yağışlar nedeniyle ilçeye bağlı Aktaş köyünde heyelan oldu. Heyelan sonucu Kemal Doğan’a (60) ait iki katlı ev yıkıldı. Bu sırada evin yatak odasında uyuyan Kemal ve Ümmiye Doğan (58), toprak altında kaldı. Çiftin yakınlarının haber vermesi sonucu olay yerine gelen İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü (AFAD) görevlileri, uzun süren çalışma sonucu Kemal ve Ümmiye Doğan’a ulaşarak onları çıkardı. Sağlık ekiplerince yapılan incelemede, çiftin yaşamını yitirdiği belirlendi. Genel ağ haberi 1 (düzenlenmiştir) 55

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ? Genel ağ haberine göre: 1- Rize’de görülen doğal afetler nelerdir? ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ 2- Habere göre Rize’de görülen doğal afetlerin sebepleri nelerdir? ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ 3- Bu doğal afetler toplumları nasıl etkiler? ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ 4- Bu tür afetlere karşı ne tür önlemler alınabilir? ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ 56

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum DOĞAL AFET İnsan eliyle önlenemeyen, can ve mal kaybına neden olan doğal olaylara denir. Ülkemizde en sık görülen doğal afetlerden bazıları; deprem, dolu, sel, taşkın, don ve orman yangınlarıdır. Ülkemizin en çok yağış alan ili olan Rize’de sel, taşkın, heyelan (toprak kayması) gibi doğal afetler daha çok görülmektedir. SEL Şiddetli yağmurların ardından su kaynaklarının aşırı yükselmesi sonucu can ve mal kaybına neden olan doğal afettir. Ülkemizde, özellikle de Rize’de, en sık görülen doğal afetlerden biridir. ! Sele Karşı: • Dere yataklarına ev yapılmamalı, • Yerleşim yerleri içinden geçen dere yatakları ıslah edilmeli, • Sel tehlikesi bulunan eğimli yamaçlarda teraslama ve ağaçlandırma yapılması gerekir. Görsel-69 HEYELAN (TOPRAK KAYMASI) Eğimli arazideki toprağın veya kayaçların yağmurun etkisiyle aşağıya doğru hareket etmesine heyelan (toprak kayması) denir. Heyelan ülkemizde en fazla Doğu Karadeniz kıyılarında görülür. ! Heyelana Karşı; • Eğimli araziler ağaçlandırılmalı, • Eğimli arazilere, yamaçlara set yapılmalı, • Heyelan oluşabilecek yerlere istinat duvarı yapılmalıdır. Görsel-70 57

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum SIRA SİZDE Zihin haritasındaki boşlukları uygun ifadelerle dolduralım. Çok fazla görülür _________ Sonucunda _________ Su kaynaklarının aşırı ___kCa_ayn_bvı_eo_lmu_ra_l Çok fazla görülmesinin sebepleri yükselmesi sonucu oluşur _________ _________ _________ Önlemek için _________ _________ _________ RİZE’DE GÖRÜLEN DOĞAL AFETLER Eğimli arazideki toprağın _________ veya kayaçların aşağıya doğru hareket etmesine denir Çok fazla görülür aEğğ_aim_çl_alin_adr_ıar_zıli_mle_ral_ı _________ __Yo_ll_ar_k_a_pa_n_ır _________ _________ _________ Sonucunda Önlemek için 58

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE RİZE ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Merkeze bağlı yönetim birimlerinden olan il ve ilçeleri kimler yönetir? Rize 10-395 yılları arasında Roma, 395 yılından itibaren de Bizans hakimiyeti altında yer almıştır. Trabzon 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilmiştir. Trabzon’un fethiyle bölge Osmanlı Devleti’nin yönetimine geçmiştir. 1877 yılında merkez sancağa bağlı nahiye olmuştur. 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nın ardından Lazistan sancağı kurulunca Rize hem kaza hem de bu sancağın merkezi olmuştur. 1850-1861 yılları arasında Rize’yi yöneten kaza müdürlerinden bazıları şunlardır: • Hürşit Efendi (1850) • Sadullah Bey (1855) • Mehmet Bey-İskender Bey (1851) • Cemal Bey (1858) • Hürşit Ağa-Ali Bey-Süleyman Bey (1852) • Hacı Hamdi Bey (1859) • Reşit Ağa (1853) • İsmail Bey (1861) • Ali Bey (1854) Birinci Dünya Savaşı’nda 9 Mart 1916 tarihinde Rize, Rusların işgaline uğramış; 2 Mart 1918’de bağımsızlığına kavuşmuştur. ! Kaza ilçe anlamına gelmektedir. Nahiye ise Osmanlı’nın son, Cumhuriyet’in ilk yıllarında ilçeden küçük, köyden büyük yerleşim yerlerine verilen addır. Görsel-71 59

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum RİZE’NİN YÖNETİMİ Rize, merkezi yönetimin temsilcisi olan vali tarafından yönetilir. Valiler, Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’yle atanır. Rize’de 1926 yılından 2020 yılına kadar 42 vali görev yapmıştır. Görsel-72 Rize Valiliği Görsel-73 Görsel-74 Mehmet (Hurşit) Bey Kemal ÇEBER Rize’de 1926 yılında Rize Valisi 2020 vali olarak görev yapmıştır. 60

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Rize’de sokakların bakımı, temizliği, yolların bakımı ve çöplerin toplanması gibi altyapı hizmetleri belediye tarafından gerçekleştirilmektedir. Belediye yönetiminin başındaki kişiye belediye başkanı adı verilir. 1923 yılından günümüze kadar 25 belediye başkanı Rize’de görev yapmıştır. Görsel-75 Rize Belediyesi Görsel-76 Görsel-77 Hakkı MATARACI Rahmi METİN Cumhuriyet’in ilanından 1934 yılına kadar Rize Belediye Başkanı Rize Belediye Başkanı olarak görev yapmıştır. 2020 61

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Rize; Merkez ilçeden başka 11 ilçe, 6 belde ve 347 köyden oluşmaktadır. ARDEŞEN Rize Merkez ilçeye 45 km uzaklıkta olan Ardeşen’in doğusunda Fındıklı, batısında Pazar, güneyinde Altıparmak Dağları ve kuzeyinde Karadeniz olup kıyı uzunluğu 10 km’dir. İlçenin en önemli akarsuları Fırtına Deresi, Yeniyol Deresi, Dolana Çay ve Konak Deresi’dir. Görsel-78 ÇAMLIHEMŞİN Rize ilinin denize sınırı olmayan ilçelerinden biridir. İlçenin önemli tarihi eserleri Zil Kale, Kale-i Bala, taş kemer köprüler, camiler ve konaklardır. Dünyaca ünlü Ayder Yaylası, Kaçkar Dağları Milli Parkı ve her mevsim düzenlenen festivalleriyle önemli turizm bölgelerinden biridir. Görsel-79 62

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ÇAYELİ Rize’ye 19 km uzaklıkta olan Çayeli 1944’te ilçe olmuştur. Ekonomisi tarıma dayalı olan ilçenin başlıca geçim kaynağı çay üretimidir. İlçede bakır ve çinko madeni de çıkarılmaktadır. Görsel-80 DEREPAZARI Rize’ye 7 km mesafede olan Derepazarı; batıda İyidere, doğuda Rize Merkez, güneyde Kalkandere ile çevrili olan deniz kenarında kurulu bir ilçedir. Ekonomisi çay üretimine dayalıdır. Pidesi ve mandalinası ile meşhur bir ilçemizdir. Görsel-81 63

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum FINDIKLI Rize’ye 60 km uzaklıkta olan Fındıklı; doğuda Arhavi, batıda Ardeşen, güneyde Yusufeli ve kuzeyde Karadeniz ile çevrilidir. İlçede 22 köy ve 8 mahalle bulunmaktadır. Fındıklı’nın en önemli iki akarsuyu Çağlayan ve Arılı Dereleridir. İlçede Rize ilinin en güzel sivil mimari örneklerinden olan konaklar yer almaktadır. Ayrıca tarihi eser olarak cami, kemer köprü ve mezarlıklar bulunmaktadır. Görsel-82 GÜNEYSU Rize’ye 15 km uzaklıkta olan ilçe; doğuda Çayeli, batıda İkizdere, kuzeyde Rize Merkez ve güneyde Erzurum (Kaçkar Dağları) ile çevrilidir. Rize’nin iç kesiminde yer alır. Karos Dağı’nın güneyinde, Kıble Dağı ve Ayane Tepelerinin eteğinde kurulmuştur. Handüzü Yaylası, Kıbledağı köyü (Ilıca) Camisi, Gürgen (Kangeldibi) Köprüsü, Kıbledağı Mesire Yeri ve Kent Ormanı, Arapdüzü Doğa Parkı ve Mesire Yeri ilçenin önemli tarihi ve turistik yerlerindendir. Görsel-83 64

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum HEMŞİN Rize’ye 57 km uzaklıkta, denizden 18 km içeride olan Hemşin, Rize’nin eski yerleşim yerlerinden biridir. Kuzeyde Pazar, batıda Çayeli, güneyde Çamlıhemşin’le komsudur. 1991 yılında Hemşin ilçe olmuştur. Rize’nin en küçük ilçelerinden biri olan Hemşin’in yüz ölçümü 120 km² dir. Tarihi camilere ve Hemşin Deresi üzerine kurulmuş birçok tarihi kemer köprüye sahiptir. Görsel-84 İKİZDERE Rize merkezine 56 km uzaklıktadır. Trabzon, İspir, Çamlıhemşin, Kalkandere, Çayeli ve Rize Merkez ile komşudur. İkizdere, sarp ve derin dağların birleştiği bir vadide kurulmuştur. Çamlık ve Cimil Derelerinin birleştiği noktada kurulan ilçe merkezi, “iki dere” anlamında kullanılan İkizdere adını almıştır. İkizdere’nin dünyaca ünlü Anzer balının yapıldığı Anzer Yaylası, Çağrankaya ve Ovit Yaylaları bulunmaktadır. Görsel-85 65

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum İYİDERE Rize merkezine 15 km uzaklıkta olan İyidere; doğuda Derepazarı, batıda Of, güneyde Kalkandere’ye komşudur. Başlıca ekonomik faaliyet çay tarımıdır. İlçede görülebilecek yerler arasında Yalıköy Mahallesi, Köşklü köyü ve Denizgören köyünde bulunan taş kemer köprüler, su değirmenleri, Pileki Mağarası ve geleneksel Rize bezi (Feretiko) dokumacılığının yapıldığı atölyeler yer almaktadır. Görsel-86 KALKANDERE Rize’nin batısında, kent merkezine 21 km uzaklıkta yer alan Kalkandere; İyidere, İkizdere, Rize Merkez ve Trabzon’un Of ilçeleriyle çevrilidir. İlçenin eski adı Karadere’dir. Daha sonraları Kalkandere’ye dönüştürülmüştür. Hüseyin Hoca Köyü Sahil Camisi, tarihi köy evleri, su değirmenleri ve kemer köprüleri görülebilecek yerler arasında yer almaktadır. Organize Sanayi Bölgesi bu ilçemizdedir. Başlıca ekonomik faaliyet çay tarımıdır. 66 Görsel-87

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum PAZAR İl merkezine 37 km mesafede bulunan Pazar; doğuda Ardeşen, batıda Çayeli, güneyde Çamlıhemşin ile Hemşin, kuzeyde ise Karadeniz’le çevrilidir. Gezilebilecek yerler arasında Kız Kalesi ve Ciha Kale başta olmak üzere birçok taş kemer köprü, konak ve cami bulunmaktadır. Rize-Artvin Havalimanı bu ilçemizde yer almaktadır. Görsel-88 Bağlı olduğu ilçe Merkez BELDELERİMİZ Merkez Merkez Belde adı Ardeşen 1 Kendirli Çayeli 2 Muradiye Çayeli 3 Salarha 4 Tunca 5 Büyükköy 6 Madenli 67

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum SIRA SİZDE Aşağıdaki akış diyagramında eksik olan yerleri doldurunuz. Merkezi yönetimin ildeki temsilcisi _________________ Rize’de 1926 yılında vali olarak görev yapmıştır. _________________ _________________ Kemal ÇEBER Belediye yönetiminin başındaki kişi _________________ Rize Belediye Başkanı _________________ 1923 yılından günümüze Rize’de görev yapan belediye başkanı sayısı Rize merkez ilçeden başka _________________ ___ ilçe, 4 bucak ve 350 köyden oluşmaktadır. 68 Rize’nin batısında yer alan ve Rize’ye en yakın mesafede olan ilçe: _____________

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ŞEHRİMİZİN TARİHİ ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığınız şehir nasıl kurulmuştur? Araştırınız. Rize’nin tarihi hakkında bilgiler sınırlı düzeydedir. Rize yöresinde yaşayan ilk kavim bitişken dilli, Asyanik kavimleridir. Bölgenin adının ilk defa yazılı bir kaynakta geçmesi MÖ 8. yüzyılda olmuştur. Görsel-89 Rize adı ile ilgili olarak değişik görüşler ileri sürülmüştür: Yunanca pirinç anlamına gelen Rhisos, Rumcada “RIZA” olarak dağ eteği anlamında kullanılmıştır. Ayrıca Erzincan’ın Sakalar Dönemi’ndeki “Eriza” olan adının başındaki “e” sesinin düşmesi ile adaş olarak Rize için de kullanıldığı ifade edilmektedir. Görsel-90 69

G GörÜNİTE 3 92 94 Şehrimi Tanıyorum Rize’nin kuruluş sürecinin yer aldığı diyagramı inceleyiniz. sel-91 Pontus Kralı MÖ 180´de Rize´yi işgal ederek krallığın topraklarına kattı. Rize yöresi daha sonra MS 10 yılında Roma İmparatorluğu’nun egemenliğine girmiştir. Roma’nın ikiye ayrılmasından sonra Rize ve çevresi Bizans topraklarının içerisinde kalmıştır. Görsel- Bu dönemlerde bir tekstil ve ticaret merkezi olan Rize aynı zamanda Trabzon’daki Rum Krallığı’na bağlı bir kaza merkeziydi. 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet bizzat gelerek Trabzon´u fethetti. Sahilde Çoruh Nehri’ne kadar olan topraklar, Hemşin dahil, Osmanlı Devleti hakimiyetine girdi. örsel-93 1640 yılında Gönye Kalesi’ne görevli giden Evliya Çelebi Rize’den kısa olarak bahseder: “Trabzon’a bağlı, deniz kıyısında, bahçeli, güzel bir yerdir.” der. Görsel- Rize 19 yy’da bir kaza merkezidir. 3 Mart 1878 yılında imzalanan Berlin Antlaşması’yla Lazistan Sancağı merkezi olan Batum, Rusya’ya bırakılınca Rize sancak merkezi oldu. Hicri 1322, Miladi 1904 tarihli Trabzon Salnamesi’nde Rize ile ilgili özetle şu bilgiler yer alır: “Lazistan Sancağı’nın merkezidir.” 70

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum GG örsel-95 1914 yılında Osmanlı Devletinin I. Dünya Savaşı’na girmesiyle Doğu Cephesi’nde başlayan çatışmalarda, 16 Kasım 1914’te Hopa Hudut Taburu ile Ali Rıza Bey’in milis kuvvetleri Borçka üzerine yürüdüler. Türk ordusu ve gönüllü milisler büyük başarılar sağladılar ancak Rusların sürekli sahil yerleşimlerini bombalamaları, ünlü Midilli ve Yavuz gemilerinin saf dışı kalması, yardım gelmeyişi üzerine kuvvetlerimiz 19 Şubat 1916’da Fırtına Deresi’ne kadar çekildi. Rize halkı için bu kara günler 2 Mart 1918’e kadar sürdü. Görsel-96 Ruslar çekildikten sonra silahlı Rum çeteleri ortaya çıkmaya başladı. Bölgede bir Rum– Pontus Devleti kurmak için çalışmalar yapılıyordu. Bu gelişmelere karşı Trabzon’da bütün Doğu Karadeniz Bölgesi’ni içine alan “Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti” kuruldu. Bu cemiyetin Rize şubesi açıldı. 23 Temmuz 1919’ da toplanan Erzurum Kongresi’ne bu şube adına Hemşinli Necati Efendi, Abaza Hakkı Efendi katıldı. 8 Aralık 1922 tarihinde Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa’nın Rize’ye gelmesiyle Rum çetelerine karşı yapılacak mücadele planlandı.  Rizeliler Kuva-i Milliye’ye yazılarak İstiklal Savaşı’na katıldılar. örsel-97 İstiklal Savaşı kazanılıp Türkiye Cumhuriyeti kurulunca Rize bir ara Artvin ile birleştirilerek Çoruh vilayeti adını aldı. Daha sonra 20 Nisan 1924’te tek başına Rize vilayeti oldu. 71

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum SIRA SİZDE Harfleri karışık şekilde verilen kelimeleri aşağıda numarası verilen tanımlarına göre doğru bir şekilde boşluklara yazınız. 1 2 3 4 YASA SOSRHİ ZARI 9214 ____________ ____________ ____________ ____________ 5 6 7 8 URÇOH 8178 MARO ÇELBİA LİYAEV ____________ ____________ ____________ ____________ 1. Rize yöresinde yaşayan ilk kavimlerin kökeni. 2. Yunanca pirinç anlamına gelen Rize ilinin adı. 3. Rumcada dağ eteği anlamında kullanılan Rize ilinin adı. 4. Rize’nin vilayet olduğu tarih. 5. Rize ile Artvin’in birleştirilmesiyle oluşturulmuş vilayetin adı. 6. Rize’nin sancak merkezi olduğu tarih. 7. Rize yöresinin MS 10 yılında egemenliğine girdiği imparatorluk. 8. Rize’yi “Trabzon’a bağlı, deniz kıyısında, bahçeli, güzel bir yer.” olarak tanımlayan gezgin. 72

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum KOMŞU ŞEHİRLERİMİZ ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığınız şehirin komşu şehirlere benzer ve farklı yönleri nelerdir? Aşağıdaki haritada şehrimizin komşu illeri bulunmaktadır. Harita 3: Rize ve Çevresine Ait Harita Rize yüksek ve engebeli dağları, bitki örtüsünün zenginliği, yaylaları, akarsuları her mevsim yağışlı olan iklimiyle Karadeniz Bölgesi’nin doğusunda yer alır. Rize; dik yamaçlı vadileri, doruklara ulaşılabilir dağları, buzul gölleriyle bölgenin coğrafi yapısıyla dikkat çeken ilimizdir. Rize; batıda Trabzon, güneyde Erzurum ve Bayburt, doğuda Artvin illeri ile komşudur. Rize’nin komşu illerinden benzer ve farklı yönleri coğrafi özelliklere göre değişiklik göstermektedir. Coğrafi özellikler bakımından Rize’nin komşu illerinin benzer 73ve farklı yönlerini inceleyelim. Görsel-98 Görsel-99

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum RİZE Yeryüzü Şekilleri: Çok engebeli ve dağlık bir araziye sahip olan Rize’nin kıyı şeridinin uzunluğu 80 km, genişliği ise 20-150 m arasında değişmektedir. Kıyı şeridinde akarsuların taşıdığı alüvyonlarla oluşan düzlükler yer almaktadır. Yüksek kıyılardan oluşan Rize kıyıları genellikle sade bir görünüme sahiptir. Kıyı şeridinde yer yer falezlere ve taraçalara rastlanır. Kıyı şeridinin hemen arkasında 150-200 m’yi bulan tepeler yükselir. Bu alandan itibaren Karadeniz’e dökülen akarsular dar ve derin vadiler oluşturur. İklim: Her mevsim yağışlı Karadeniz iklimi görülür. Bitki Örtüsü: Orman Görsel-100 (Rize’den bir görünüm) TRABZON Yeryüzü Şekilleri: Trabzon ilinin başlıca yeryüzü şekilleri: güneyde su bölümü çizgisi boyunca doğu-batı doğrultusunda uzanan dağlık alanlar, bunların ana akarsuyun kolları arasına, kuzeye doğru sokulan ve gittikçe alçalan tepelik sahalar ile sahadaki mevcut şekillenlenmeyi sağlayan önemli dış etmen olan vadiler ve deltalardır. İklim: Karadeniz iklimi görülür. Bitki Örtüsü: Orman 74 Görsel-101 (Trabzon’dan bir görünüm)

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ERZURUM Yeryüzü Şekilleri: Anadolu’da deniz seviyesinden 1959 metre yükseklikteki tek büyük yerleşim yeri olan Erzurum yüksek bir yaylanın güney batı bölümünde yer alır. Yerleşme alanı yer yer 2000 metreye kadar yükselen bir ova üzerinde bulunur. Bölge kuzeyde Dumlu, güneyde Palandöken Dağları ile çevrilmiştir. İklim: Karasal iklim görülür. Bitki Örtüsü: Bozkır Görsel-102 (Erzurum’dan bir görünüm) BAYBURT Yeryüzü Şekilleri: Bayburt ve çevresi yeryüzü şekilleri bakımından genel olarak üç bölümden oluşmaktadır. Birincisi, sahanın batı yarısını oluşturan Bayburt Ovası; ikincisi ise akarsuların oluşturduğu vadiler ve üçüncüsünü de yörenin etrafını çevreleyen ve doğu yarısında yer tutan dağlık alanlardır. İklim: Doğu Karadeniz iklimiyle Doğu Anadolu iklimi arasında bir geçiş iklimi hüküm sürmektedir. Bitki Örtüsü: Bozkır 75 Görsel-103 (Bayburt’tan bir görünüm)

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum ARTVİN Yeryüzü Şekilleri: Karadeniz kıyısına paralel olarak uzanan Doğu Karadeniz Dağları’nın il sınırları içindeki uzantıları; Kaçkar, Altıparmak, Kükürtlü, İskaristi Dağları adıyla sınıra kadar uzanmaktadır. Bu dağ sırasının üzerinde çok sayıda dağ ve yüksek tepeler yer alır. Karadeniz kıyısını takip ederek batıdan doğuya doğru iki sıra halinde uzanan 3937 m yüksekliğindeki Kaçkar Dağı, Karadeniz Dağları’nın en yüksek noktasını oluşturur. İklim: Doğu Karadeniz Bölgesi’nin iklim yönünden en çok değişkenlik gösteren ilidir. Kıyı kesimlerinde Karadeniz iklimi, iç bölgelerde ise Karasal iklim ile Akdeniz ikliminin bir karışımı olan yazları sıcak ve kurak, kışları ise normal karasal iklime oranla kısmen ılık ve daha az yağışlı bir iklim söz konusudur. Bitki Örtüsü: Orman Görsel-104 (Artvin’den bir görünüm) SIRA SİZDE Aşağıda numaralandırılmış kutucuklarda Rize’nin komşu şehirlere benzer ve onlardan farklı yönleri açıklanmıştır. Açıklamalarla ilgili oldukları komşu illeri eşleştiriniz. 1. Rize’nin komşu şehri olan bu ilde karasal iklim görülür. Trabzon 2. Rize’nin batı komşu şehri olan bu ilin bitki örtüsü ormandır. Artvin 3. Doğu Karadeniz Bölgesi’nin iklim yönünden en çok değişkenlik gösteren ilidir. Erzurum 76 4. Bu şehirde Doğu Karadeniz iklimiyle Doğu Anadolu iklimi arasında bir geçiş iklimi hüküm Bayburt sürmektedir.

ÜNİTE 3 Şehrimi Tanıyorum Trabzon Artvin Görsel-105 Görsel-106 Görsel-107 Görsel-108 Bayburt Erzurum 77

• Şehrimizin Ekonomisi • Şehrimizdeki Zanaatlar • Şehrimizde Turizm • Şehrimizde Ulaşım 78

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor ŞEHRİMİZİN EKONOMİSİ ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Şehrimizdeki ekonomik faaliyetler nelerdir? ÇEVİK ATMACA Manevra ustası Çevik Atmaca hızı sayesinde bir çırpıda avını yakaladı. İçini bir merak saldı. Yaşadığı bölgedeki insanlar nasıl sürdürüyorlardı hayatlarını? İnsanların geçim kaynakları nelerdi, öğrenmek için yola koyuldu. Rize sahili gecenin karanlığı ile yarışan ışıklarla aydınlanmıştı. Karanlık denizlere doğru kanat çırpmaya başladı. Balıkçı teknelerinden gelen sesler bu gece avın bereketli olduğunu gösteriyordu. Balıkçılar harıl harıl çalışıyordu. Kolay değildi en çok balık üretimi yapan ikinci il olmak, ülkenin balık ihtiyacının çoğunu karşılamak. Buralarda en çok hamsi avlanırdı. Balıkçılar canlarını dişlerine takmış ağları yukarı doğru çekiyorlardı. Mevla bugün de onlardan rızıklarını esirgememişti. Alınlarındaki helal teri silip ağdan çıkan istavrit, palamut ve mezgitleri ayrı ayrı kasalara yerleştirdiler. Onlar işlerine devam ederken Atmaca onlardan ayrıldı. Görsel-109 79

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor Şehrin merkezine ulaştığında sabah olmuştu. Lokantalar açılıyor, esnaflar dükkânlarını hazırlıyordu. Koşuşturmaca başlamıştı. Kahvaltısını yapmayanlar fırınlardan simitlerini alıyor ya da bir lokantada sabah çorbasını içip yoluna devam ediyordu. Hayatın akışına kapılmamak için insanları bırakıp kendi yoluna devam etti. Görsel-110 Çayeli’ndeki madene uğradı. Aydınlık için karanlığı kazan adamların yurduydu burası. Yemek molası veren madencileri dinlerken 1983’ten beri bakır ve çinko çıkarılan madenin birkaç yıl içinde tükeneceğini öğrenip üzüldü. Madencilere duyamayacakları bir selam verip onlardan bir çırpıda uzaklaştı. Keskin bakışlarıyla kivi ve çay bahçelerini süzerek yoluna devam etti. Bir çay bahçesinin yanındaki alım yerinde sohbet eden dede ile torunu gördü. Ali ile Dursun dede topladıkları çayı satmak için çay eksperini bekliyorlardı. Sessizce sohbetlerine misafir oldu. - Dede, siz bu çayı ne zaman ektiniz? Her sene topluyoruz, verimi hiç düşmüyor. - Uşağım, çayın ömrü yüz yıldır. Yüz yıldan sonra verim düşer. Biz ekeli kırk ya da kırk beş yıl ancak olmuştur. 80

Görsel-111 ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor - Acaba ilk kim akıl etmiş de ekmiş çayı? - Çayın hikayesi 1924 yılında çıkan Çay Kanunu ile başlamış. O zamanki Ziraat İşleri Umum Müdürü Zihni Derin çok uğraşmış bu işle. Yetiştirmeyle ayrı, eşkıyayla ayrı uğraşmış. Sonra sonra yayılmış. 60’lardan sonra da mandalinasını, mısırını söken çay ekmiş. Çayı almaya gelen eksper sohbetlerini böldü. Çayı satan dede, torun çayını satıp yoluna gitti, çay da içime hazırlanmak için fabrikaya doğru yola çıktı. Daha önünde sofralara ulaşmak için onlarca işlem onu bekliyordu. Atmaca çayla gidip fabrika işçilerini izlemeyi düşünse de yaylalara doğru uçmak ona daha cazip geldi. Büyükbaş hayvanların otlatıldığı yemyeşil yaylalardan, bin bir çeşit çiçekten bal yapan arıların bulunduğu yaylalara uçtu. Yaylalarda hayvanlarını çocukları gibi seven insanları saygıyla selamladı. Günün sonunda artık uçmaktan o bile yorgun düştü. Kendi yuvası olan ormana doğru kanat çırptı… Pınar CÜCE tarafından bu kitap için yazılmıştır. 81

ÜNİTE 4 Şehrim ÇayaÇalışıyor 1923 yılında çay ve narenciye fidanlığı kurmak üzere Rize’ye gönderilen Zihni Derin eski adı “Garal Dağı” olan, bugün Ziraat Botanik Bahçe- si diye adlandırılan arazide, Batum’dan getirtmiş olduğu Rus bahçıvan Emil Vlakov ile çalışmaları- na başladı. Mandalina, portakal, greyfurt, limon, ağaçkavunu, bambu ve çay fidanları yetiştirildi. Zihni Derin, çalışmalar sonucunda bölgenin iklim yapısının çay yetiştirmeye uygun olduğu görüşüne vardı. Batum’dan fidan getirip halka dağıtma girişiminde bulundu.1940 senesinde çıkarılan kanunla çay üreticilerine maddi kolay- lıklar getirildi ve üretilen çayların devlet tarafın- dan satın alınacağı garantisi verildi. Bu teşvikler üzerine, özellikle de Zihni Derin’in gayretleriyle yöre halkı çay üretimine yöneldi ve Doğu Kara- deniz Bölgesi’nde çay tarımı yaygınlaştı. 82

Dair ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor Rize’nin muhteşem doğasına çay da yeşilin tonlarıyla zenginlik kattı. Zamanla yayılıp bah- çeleri, dağları, yamaçları kapladı. Bir yandan Rize halkının yaşam biçimine dönüşürken bir yandan da Türk insanının vazgeçilmezleri ara- sında yer aldı. Yıllık kişi başı çay tüketiminde 3,5 kilogramla ülkemiz dünyada 1. sırada yer almış- tır. Tüketilen bu çayın %67,32’si şehrimiz Rize’de yetiştirilmektedir. Rize çayı gıda boyası, koruyucu madde, ekstra renklendiriciler ve aromalar içermeyen, tama- men doğal ve saf bir çaydır. Vücuttaki toksinlerin atılmasını sağlaması, mide ve sindirim sorun- larında dengeleyici etkiye sahip olması, idrar yollarını çalıştırması çayın faydalarından sadece birkaçıdır. 83 Görsel-112

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor SIRA SİZDE Bulmacada Çevik Atmaca metninde geçen tarım ürünleri ve balık türleri bulunmaktadır. Kutucuklara uygun kelimeleri yerleştirelim. 1 2 3→ ↓ 45 6 7 8 1. Kahverengi tüylü kabuğu soyularak yenen yeşil renkli, sulu meyve. 2. Turunçgillerden, ılıman iklimlerde yetişen ve portakala çok benzeyen bir meyve. 3. Türkiye denizlerinde yaşayan, uzun vücutlu, büyük ağızlı, eti lezzetli bir balık. 4. Karadeniz ve Batı Avrupa kıyılarında avlanan, 10-12 santimetre boyunda, ince uzun bir balık. 5. Buğdaygillerden, gövdesi boğumlu ve kalın, yaprakları şerit biçiminde koçanlı bir bitki. 6. Ortalama 1-2 kilogram gelen, eti esmer bir balık. 7. Uskumrugillerden, pulsuz ve az kılçıklı bir balık. 8. Rize’nin en önemli tarım ürünü. 84

Görsel-113 ÜNİTE 4 Görsel-114 Şehrim Görsel-115Çalışıyor Görsel-116SIRA SİZDE Görsel-117Aşağıda Atmaca’nın yolculuk yaptığı yerlerin fotoğrafları bulunmaktadır. Haydi Görsel-118Atmaca’nın gittiği yerleri onun gidiş sırasına göre numaralandıralım. ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ 85 Görsel-119 Görsel-120 Görsel-121

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor ŞEHRİMİZDEKİ ZANAATLAR ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Çevrenizde sanatkâr veya zanaatkâr insanlar var mı? ! Sanat: Bir duygu, tasarı, güzellik vb.nin anlatımında kullanılan yöntemlerin tamamı veya bu anlatım sonucunda ortaya çıkan üstün yaratıcılık. Zanaat: İnsanların maddeye dayanan gereksinimlerini karşılamak için yapılan, öğrenimle birlikte deneyim, beceri ve ustalık gerektiren iş. • Sanatçı maddi beklentiden uzaktır, zanaatçının maddi beklentisi vardır. Sanat yapıtının benzeri yoktur, biriciktir; zanaat eserinin pek çok benzeri vardır. Zanaatkâr aynı ürünü birçok kez tekrarlar, sanatkâr ise her defasında özgün bir eser ortaya koymaya çalışır. ZANAATLARIMIZ Okul gazetesi için Rize’deki zanaatları araştıran Elif ve Uğur, seçtikleri zanaat ustalarıyla röportaj yapmak için yanlarına giderler. DOKUMACILIK (FERETİKO) ELİF: Öncelikle bize zaman ayırdığınız için çok teşekkür ederim. HAMDİYE TEYZE: Böyle unutulan bir konuya dikkat çektiğin için asıl ben teşekkür ederim kızım. ELİF: Feretikonun ana maddesi nedir? HAMDİYE TEYZE: Rize yöresinde dokumacılıkta kullanılan başlıca hammaddeler kendir ipi, pamuk ipi ve yün ipliktir. Kendir ipinden feretiko, ketan ve şut bezi üretilir. Geleneksel dokumalarda keten ve kenevir liflerinden elde edilen doğal iplikler kullanılırdı. Kenevir ekimi yasaklandıktan sonra dokumalarda farklı hammaddelerden elde edilen iplikler kullanılmaya başlandı. ELİF: Şimdi bu ipliklerle neler üretiliyor? HAMDİYE TEYZE: Pamuk ipliğinden Rize bezi, masa örtüsü, çarşaf, peçete ve 86

Görsel-122 ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor peştamal üretilir. Yün ipliğinden ise kilim, şal, heybe ve çorap üretilir. ELİF: Feretiko üretimi ne zaman başladı? HAMDİYE TEYZE: Geleneksel feretikonun başlangıcı çok eskilere dayanır. Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde de bahsi geçer. Önemini 1950-1960 yıllarına kadar korur. Günümüzde üretimine devam edilen pamuklu dokumacılığın tarihi ise daha yakın bir tarihe, 1940’lı yıllara dayanır. ELİF: Neler yapılırdı bu bezle? HAMDİYE TEYZE: Masa ve sehpa örtüsü, perdeler, peşkirler, kıyafetler özellikle de gömlek. ELİF: Bu kumaşın özellikleri neler? HAMDİYE TEYZE: Vücudun terini emip, dışarıya atar. Terlemeden oluşan istenmeyen kokuları yok eder. Vücuda masaj yapar, vücutta var olan elektriği atar. Dayanıklılığı ile dokunan bezlerden çok öndedir. ELİF: Verdiğiniz bilgiler için çok teşekkür ederiz. HAMDİYE TEYZE: Ben teşekkür ederim kızım. 87 Görsel-123

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor BAKIRCILIK UĞUR: Bize bakırcılığı anlatır mısın Sultan amca? Ne zamandır bu işi yapıyorsun? SULTAN AMCA: Kendimi bildim bileli desem yeridir. Rahmetli babam da bakırcıydı dedem de. Rize’de ve çevre illerde bakır madenciliğinin tarihi çok eskidir. Osmanlı Dönemi’nde, 19. yüzyıla kadar işletilmeye devam eden bakır madenlerinden elde edilen hammadde, Rize ve çevresindeki bakır işçilerinin elinde çeşitli ev eşyalarına dönüşürdü. UĞUR: Şu an içinde olduğumuz Görsel-124 Bakırcılar Çarşısı ne zaman kuruldu? SULTAN AMCA: 1900’lü yılların başlarında kuruldu. En hareketli zamanını 1950-1960 yıllarında yaşadı. Bu tarihlerden sonra önce alüminyum daha sonra da çelik tencere ve mutfak eşyaları yaygınlaşmaya başladı. Bakır eşyalar eskisi kadar talep görmez oldu. Bakırcı ustaları geçim sıkıntısıyla başka işlere yöneldi ve çarşıdaki çekiç sesleri azalmaya başladı. 1990’lı yıllara gelindiğinde çarşıda sadece 5-6 dükkân kaldı. UĞUR: Siz üretim yapıyor musunuz? SULTAN AMCA: Günümüzde Rize’de bakır eşya yapan usta kalmadı. Mevcut bakırcılar ihtiyaç halinde bakır eşyaları onarıyor ve başka şehirlerden getirttikleri ürünleri satıyorlar. UĞUR: Üretim nasıl yapılırdı? SULTAN AMCA: Rize bakırcılığında genellikle dövme tekniği uygulanır. Rize bakır döv- meciliği daha fazla işçilik isteyen ince çekiç dövmeciliğine dayanır. Bakır işçiliğine ham bakırın, yapılacak eser ölçüsünde makasla kesilmesiyle başlanır. Kesilen parça yapılacak ürüne göre, tokmakla dövülerek şekillendirilir. Kabaca şeklini alan parça, körükle ısıtılarak yumuşatılır. Üze- rine tuz, şap yağı, nişadır ve suyla yapılan karışım sürülür. Bunun ardından çekiçle dövme işlemine geçilir. Yapılan eşyaya sap eklenecekse lehim yerlerine teneşir ve kaynak tozuyla yapılan karışım sürülür. Kaynak makinesiyle lehim yapılır. Son olarak yüzeydeki pürüzler eğey- le alınıp zımpara ile parlatılır. Rize’de yapılan güğüm, kazan ve ibrik gibi eşyaların alt bağlantı yerleri geçme ve dövme şeklinde daha dayanıklı yapılır. UĞUR: Neler üretilirdi peki? SULTAN AMCA: Güğüm, istemi (büyük güğüm), ibrik, maşrapa, el leğeni, bakraç, sağacak, süzgeç, çamaşır leğeni, hamur teknesi, lahmi kazanı (ineklere yiyecek pişirilen büyük kazan), tava, tencere, pekmez tavası, sahan, lenger (yayvan büyük sahan), tas, sini, tepsi, çaydanlık ve cezve. UĞUR: Verdiğin değerli bilgiler için çok teşekkür ederim Sultan amca. SULTAN AMCA: Ben teşekkür ederim oğlum böyle unutulan bir zanaata gösterdiğin ilgi için. Pınar CÜCE tarafından kitap için yazılmıştır. 88

DİĞER ZANAATLARIMIZ Görsel-125 ÜNİTE 4 Şehrim AHŞAP TEKNE YAPIMI Görsel-126 Çalışıyor Kayığın iskeletinin yapımında kestane ağaçlarından Görsel-127 89 hazırlanan malzemeler kullanılır. Kestane ağacı yüksek mukavemetli ve uzun ömürlü bir ağaç olması nedeniyle Görsel-128 ustalarca tercih edilmektedir. İskelet üzerine çakılan tahtalarla da kayık doğal şeklini alınır. Kayıkların alt kısımlarına sürtünmeye karşı dirençli olması için sert ağaçtan kayak eklenir. Arka kısmına takılan manivelalı bir tahta ile de yönünü tayin etmesi sağlanır. BEŞİKÇİLİK Bebek uyutmak için yapılan beşiklerin yanın sıra daha küçük ebatlarda yapılan beşiklerin oyuncak olarak da kullanıldığı görülür. Beşiklerin yapımında dayanıklı olmaları için kestane ve ceviz ağaçları tercih edilir. Beşikler ahşaptan boncuk kesilerek süslenir. Canlı renklerle boyanan ünitelerin birbirine çakılmasıyla oluşturulan beşiklerin gürgen ve kestane ağacı kullanılarak yapılan boncuk ve halkaları beşik salladıkça ses çıkarır. AHŞAP SÜSLEME VE OYMACILIK 30 yıl kadar önce hemen her köy evinin yanında görülen yiyecek depolanan ambarlara Trabzon ve Rize illerinde serender veya nayla denilir. Tamamen ahşaptan yapılan naylalar, yapımına gösterilen özen ve ahşap işçiliğiyle dikkat çeker. İşinin ehli ustalar naylayı, bir yerden başka yere nakledilebilmeleri için hiç çivi kullanmadan tamamen ahşap geçme usulüyle yaparlar. Evlerdeki ahşap işçiliğine nazaran naylalardaki ahşap işçiliğinin daha gösterişli olduğu hemen fark edilir. Türk kültüründe nimet kutsaldır. Bu yapıların inşasında gösterilen özenin sebebini de yiyeceğe gösterilen saygı da aramak yanlış olmayacaktır. SEPET ÖRÜCÜLÜĞÜ Üretilen sepetler daha çok çay, mısır, fasulye ve çeşitli yüklerin taşınması amacıyla kullanılır. Sepetlerin yapımında fındık, komar, kestane gibi ağaçlar tercih edilir. Fındık ve kestane çubukları sepetin örgüsü için, komar ağacı ise sepetin ayakları için kullanılır. Sepetler, örgülerine göre kalın ve ince örgülü olmak üzere iki gurupta incelenebilir. Ağır yükler için yapılan sepetlerde kalın örgüler, hafif yükler için yapılan sepetlerde ince örgüler kullanılır.

ÜNİTE 4 Görsel-129 TULUM YAPIMI Şehrim Çalışıyor Görsel-130 Tulum çalgısı gövde, ağızlık ve nav olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. En basit tanımıyla tulum, içi boşaltılan 90 Görsel-131 tulumun uçlarından birine nav diğerine de ağızlık takılarak üretilir. Tulum, hayvan derisinden elde edilir. Görsel-132 KEMENÇE YAPIMI Görsel-133 Kemençe yapımında erik, dut, ardıç gibi sert ağaçlar tercih edilmektedir. Sert ağaçlardan yapılan kemençe hem iyi ses verir hem de dayanıklı olur. YÜN ÖRGÜSÜ Başlık, kazak, hırka, yelek, eldiven ve çorap türlerinden oluşan el örgülerinin arasında yün çoraplar, desenleriyle dikkat çeker. Ya kısa ya uzun konçlu olarak yapılan çorapların beş şişle örülenleri ünlüdür. YORGANCILIK Yapımı, ilk olarak deri ya da saten kumaşın, bir kenarı açık kalacak şekilde dikilerek kılıf oluşturulur. Kılıfın içi pamuk, yün ya da elyafla doldurulur. İçi doldurulan kılıf, içindeki malzemenin kabarması için hallaç motoruna atılmaktadır. Kabartma işleminin ardından, kılıfın açık olan kısmı da dikilmekte ve hazırlanan bu parça, yüzeyinin düzleştirilmesi için sopalanmaktadır. Sopalama işleminin ardından illeme (teyelleme) yapılmaktadır. TAŞ İŞÇİLİĞİ 1960’lı yıllara kadar Rize’de yaygın bir iş koluydu taş işçiliği. Özellikle Çayeli ilçesinde Taşhane ve Kesmetaş Mahallelerinde taş işçiliği yaygın olarak icra edilyordu. Çıkarılan taşlardan pileki yapılarak yakın çevreye ve Rusya’ya satışı yapılıyordu.

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor ? CEVAPLAYALIM Rize’de hangi zanaatlar vardır? Bu zanaatlardan hangisi ilginizi çekti? Açıklayınız. Zanaatlar için hangi malzemeler kullanılıyor? Günümüzde de varlığını sürdüren zanaatlar hangileridir? Ölen zanaatları tekrar canlandırmak için neler yapılabilir? SIRA SİZDE 91 Bulmacada geçen zanaatları bulunuz. KEMENÇE YAP I M I ZĞ LÇTTTAŞ İ ŞÇ İ L İ Ğ İ D J UUTÇEAGEK JMZB OWV L I CMN G E N B N H A KPBUĞYVGK F ESYAK U S AMOR P N B T GŞ Ü P I MÖ T Y A K J Z GN K Z N B R AHŞAPSÜS L EMEÖEC CYBP I SCŞZDPCRŞ I I NĞ I TNRNPCOYG İ L L Ü I MF PMV TGF FÜK I I E Z I ONGUPUCOS L K KYORGANC I L I KÜEG I HHNBDFHYNRS J RD SEPE TÖRÜCÜ L ÜĞÜO

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor SIRA SİZDE Zanaatların ham maddelerini yanlarına yazınız. Dokumacılık _______________________________ Bakırcılık _______________________________ Ahşap Tekne Yapımı _______________________________ Beşikler _______________________________ Ahşap Süsleme ve Oyma _______________________________ Sepet Örücülüğü _______________________________ Tulum Yapımı _______________________________ Kemençe Yapımı _______________________________ Yün Örgüsü _______________________________ Yorgancılık _______________________________ Taş İşçiliği _______________________________ 92

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor SIRA SİZDE Zanaatlarla ilgili kelimeleri ait oldukları sepetlere atınız. Feretiko Dövme Tekniği Serender Nav Şiş Hallaç Pileki _____ _____ Yün Örgüsü Dokumacılık _____ _____ _____ Yorgancılık Bakırcılık Taş İşçiliği _____ _____ Ahşap Süsleme ve Oyma Tulum Yapımı 93

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor ŞEHRİMİZDE TURİZM ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI İnsanlar neden yeni yerler görmek isterler? Seyahat etmek bize neler kazandırır? Bulutların üzerinde uyumak, sabah güneş doğarken heyecanla gün doğumunu izlemek, hırçın dalgalarla dans etmek, kalabalık şehirlerin kargaşasından kaçmak ister misiniz? Görsel-134 İZLEYELİM Rize ile ilgili kısa videoyu izleyiniz. https://karadeniz.gov.tr/medya/#prettyPhoto[instagram]/5/ Gün doğumuyla yeşilin her tonunu görmek, kendimizi huzurun kollarına bırakmak için yola çıktık. Göz alabildiğine uzanan hırçın bir deniz, bin bir renkli ormanlar, coşkun akan dereler, buzul göller, dik yamaçlı vadiler, eşsiz tarihi köprüler ve rengarenk insanlar bizi bekliyordu. Tatilimizi her mevsim farklı tatlar sunan Rize’de geçireceğimiz için çok heyecanlıydık. Gezimize başlamadan önce kısa bir araştırma yaptık. Rize’nin Merkez, Ardeşen, Çamlıhemşin, Çayeli, Derepezarı, Fındıklı, Güneysu, Hemşin, İkizdere, İyidere, Kalkandere ve Pazar olmak üzere 12 ilçesi var. Rize 700 taşınmaz kültür varlığı ile ayrıca 15 sit 94 alanına sahip.

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor Bol yağış alan Kaçkar Dağları’nın eteklerine kurulu kent, sıkı bir akarsu ağı ile örü- lü. Zirvedeki buzulların erimesi ve yıl boyunca düşen yağış miktarı bölgenin her zaman yeşil kalmasını sağlıyor. Bu doğal ortamın yarattığı zengin bitki ve hayvan çeşitliliğin yanı sıra doğa yürüyüşü, dağcılık, kano, rafting, motosiklet, bisiklet, heliski ve jeep safari gibi pek çok sportif faaliyet yapabileceğimizi öğreniyoruz. Kendimize uzun bir yapmadan dönme listesi oluşturuyoruz. YAPMADAN DÖNME • Rize çayı almadan • Tarihi kaleleri görmeden • Ayder Kaplıcası’na girmeden • Şifalı balın yurdu Anzer Yaylası’nı görmeden • Laz böreği yemeden • Botanik Çay Bahçesi’ni görmeden • Yaylalarda yürümeden • Rafting turu yapmadan • Tarihi köprülerden geçmeden • Zil Kale’ye çıkmadan Görsel-135 • Otantik köy konaklarında dinlenmeden • Sisli ormanların keyfine varmadan • Festivallere katılmadan • Kız Kale’sinin önünden gün batımını izlemeden dönme… Gezimize Rize Merkez’in tarihi konakla- rı ile başlıyoruz. Taşın ve ahşabın mükemmel uyum içerisinde bulunduğu bu yüz yıllık ya- pılar bizi eski zamanlara götürüyor. Sonra- sında Rize Kalesi’ne çıkarak şehrin efsanevi manzarasını içimize çekiyoruz. Kale’den inip Etnografya ve Çay Müzelerini gezerek tarihi bir yolculuğa çıkıyor, çayın serüvenine konuk oluyoruz. Ardından da Botanik Bahçesi’nde gerçek bir çay içiyoruz.Yapılacak daha birçok şey var ama biz zaman kaybetmeden ilçelere doğru yola koyuluyoruz. Bir günümüzü de Ardeşen’de geçire- Görsel-136: Botanik Çay Bahçesi 95 ceğiz. Önce 1801 yılından günümüze kadar varlığını sürdürmüş olan Seslikaya Köyü Ca- mii’ne uğruyoruz. Bölgenin ahşap süslemeli camiilerine çok güzel bir örnek olan cami bizi

Görsel-137ÜNİTE 4 Şehrim Görsel-138Çalışıyor Görsel-139 hayranlıklar içerisinde bırakıyor. Işıklı Ca- mii ve Doğanay Köyü Camii’ne de uğra- mamız söyleniyor. Fakat vaktimiz o kadar uzun olmadığı için bir dahaki gezimize bırakıyoruz. Ardeşen tarihi köprüler ba- kımından da çok zengin. Tunca Köprüsü, Ada Mahallesi Köprüsü, Bayırcık Köprü- sü, Yukarı Durak Köyü Köprüsü, Aşağı Durak Köprüsü, Seslikaya Köprüsü, Köp- rüköy Köprüsü gibi birçok eser mevcut. Ardeşen’e gelip Fırtına Deresi’nde raf- ting yapmadan dönmeyelim, diyoruz. Bu heyecanın tadı damağımızda kalıyor. Ardeşen’den Çamlıhemşin’e geçiyoruz. Çamlıhemşin bin bir renkli ormanların, coş- kun akan ırmakların bulunduğu bir masal diyarı. Konaklar, serenderler tarihi taş köp- rüler etrafında dönüyoruz. Taş köprüler, doğayla uyum içerisindeki varlıklarıyla bizi karşılıyor. Fırtına deresi boyunca 10 adet tarihi kemer köprü bulunuyor. Köp- rüköy Köprüsü’nü, Şenyuva Köprüsü’nü, Çat Köprüsü’nü ziyaret edebiliyoruz. Pa- lovit Şelalesi’nin eşsiz manzarasında din- leniyor ardından Ortaçağ’dan kalma Zil Kale’ye uğruyoruz. En zor iş yaylalarıyla ünlü olan Çamlıhemşin’de seçim yap- mak. Her bir yaylanın tadının farklı oldu- ğunu öğreniyoruz. Ayder, Amlakit, Avu- sor, Elevit, Huser, Trovit, Samistral, Haçivanak, Çeymakçur, Kaçkar, Kale, Palovit, Pokut, Sal, Verçenik Yaylaları arasından biz gün batımını seyretmek için Huser’i tercih ediyoruz. Göz alabildiğine uzanan bulut denizinin manzarasında huzuru içimize çekiyoruz. Kamp ateşinin başında bulutların üzerinde uykuya dalıyoruz. Ertesi gün Ayder Kaplıcaları’nda bir- çok hastalığın tedavisini sağlayan suya kendimizi bırakıyoruz. Dışarı çıkarken tu- lum seslerini duyuyor, sesin geldiği yere doğru yürüyoruz. Horonun ritmine ken- dini kaptırmış olan gençleri hevesle sey- rediyoruz. Biz eğlencenin ritmine kendi- mizi kaptırmışken Rize’de birçok şenlik organize edildiğini, asıl eğlencenin o za- man yaşandığını öğreniyoruz. Bir dahaki gelişimiz için şenliklerin tarihini öğrenip yeni yerlere doğru yola koyuluyoruz. 96

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor Bu gezi için son durağımız İkizde- re. Doğa yürüyüşü için tercihimiz Anzer Yaylası oluyor. Burayı seçmemizdeki en temel sebeplerden biri de tabii ki bal. Bin bir çiçeğin özünden oluşan derde deva balı tatmadan Rize’den ayrılmak istemi- yoruz. Yerel halkın içten ve samimi tavrı İkizdere’den ayrılışımızı zorlaştırıyor. Yavaş yavaş gezinin sonuna yakla- şıyoruz. Geriye daha görmediğimiz on- larca eser kalıyor. Bir dahaki gezimiz için Görsel-140 ayrılmadan planlar yapıyoruz. Çayın baş- kentine veda ederken yanımıza bir sürü güzel anı ve kocaman bir mutluluk alıyoruz. 97

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor ? CEVAPLAYALIM Rize’nin ilçelerini yazınız. __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ Rize’de hangi turizm faaliyetleri yapılmaktadır? __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ Siz Rize’de nereleri gezdiniz? __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ Gezdiğiniz yerlerden en çok hangisini beğendiniz? Neden ? __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ 98

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor SIRA SİZDE Aşağıda Rize ile ilgili yer alan ifadelerden doğru ve yanlış olanları bulunuz. DOĞRU YANLIŞ 1. Rize’nin 14 ilçesi vardır. 2. Rize bol yağış alır. Bu yüzden her mevsim yeşildir. 3. Rize’de rafting yapılamaz. 4. Fırtına Deresi Ardeşen’dedir. 5. Ayder‘de her şubat kardan adam şenliği yapılır. 6. Şifalı bal Anzer’de üretilir. 99

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor SIRA SİZDE İlimizde faaliyet gösteren bir tur şirketi sahibi olduğunuzu hayal edin. İl dışından gelen 10 kişilik bir gruba 3 günlük bir gezi planı oluşturunuz. Yapacağınız planlamada: • Zaman-saat • Konaklama • Ulaşım • Her gün için ayrı ayrı kahvaltı, öğle ve akşam yemekleri • Gezilecek yerler • Ziyaret edilecek mekânlar • Sosyal ve kültürel etkinlikler • Yöresel ürün alışverişinin yapılacağı noktalar vb. unsurları detaylı olarak belirtin. 1. GÜN 2. GÜN 3. GÜN Sabah - İkizdere Termal Otel’de Kahvaltı - İkizdere Diktaş Köprüsü Ziyareti - Cimil Şelalesi’nde Mola - İkizdere Cimil Yaylası’nda Fotosafari ve Doğa Yürüyüşü Öğle - Yemek Molası - Ovit Yaylası’na Varış - Ovit Dağbaşı veya Yedigöller’de Dinlenme ve Fotosafari - Çağrankaya Yaylası’na Çıkış - Flora ve fauna inceleme Akşam - Akşam Yemeği ve Konaklama 100

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor ŞEHRİMİZDE ULAŞIM ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Ulaşım nedir? Başlıca ulaşım yolları nelerdir? Şehrinizde hangi ulaşım yolları vardır? ULAŞIM NEDİR? Ulaşım insan ve eşyanın bir yerden başka bir yere aktarılmasıdır. Medeniyet tarihinde ulaşım, insanların yaşayışında her zaman önemli bir yer almıştır. Eşya ve malların üretildikleri yerler dışına taşınmaları, bunlara değişik yerlerde ihtiyaç duyulmasından ileri gelir. İnsanlar ise iş icabı, yahut sosyal veya kültürel ihtiyaçlarını karşılamak için bir yerden başka bir yere giderler. HK AA VR AA YY OO LL UU DD EE MN İİ RZ YY OO LL UU Görsel-141: Ulaşım biçimleri 101

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor BAŞLICA ULAŞIM YOLLARI 1. KARA YOLLARI Ülkemizde en yaygın olan ulaşım türüdür. Yük taşımacılığının % 70’i, yolcu taşımacılığının da %90’ı karayolu ile yapılmaktadır. Özellikle 1950’li yıllardan sonra, karayolu yapımı artmış ve ulaşım araçları çoğalmıştır. 2. DEMİR YOLLARI Türkiye’de İlk demiryolu hattı 1866 yılında İzmir - Aydın arasında kurulmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında demiryoluna önem verilmiştir. Ancak, 1950’li yıllardan sonra, karayollarına daha çok önem verildiğinden demiryolu yapımı azalmıştır. Şu anda, ülkemizde 8200 km uzunluğunda demiryolu ağı vardır. 3. DENİZ YOLLARI Türkiye’nin üç tarafının denizlerle çevrili olması ve iki önemli boğaza sahip olması, denizcilik alanında gelişmesi bakımından çok önemlidir. Dünya ticaretinde en fazla kullanılan yol deniz yoludur. Bu nedenle, ülkemizde deniz yolunun ve limanların geliştirilmesi gerekmektedir. 4. HAVA YOLLARI Ülkemiz ulaşımında en az payı olan ulaşım sektörüdür. Çünkü hava yolu ile ulaşım yüksek sermaye ve teknoloji gerektirmektedir. Son yıllarda, Türk hava yollarının yanında, özel hava yolu şirketlerinin kurulması hava yolu taşımacılığında önemli artışlar meydana getirmiştir. RİZE’DE ULAŞIM Türkiye’nin her tarafından Görsel-142: Ovit Tüneli Rize’ye karayolu bağlantısı vardır. Doğu Karadeniz sahil Türkiye’nin en uzun karayolu tüneli olan Ovit Tüneli’nin şeridi üzerinde yer alan Rize’de Rize ve Erzurum’u birbirine bağladığını biliyor musunuz? ulaşım karayolu ve deniz yoluyla yapılmaktadır. Ulaşımda ağırlık karayolundadır. Demiryolu ağı ve hava limanı ilimizde mevcut değildir. Hava yolu ile ulaşım, Rize’ye en yakın il olan Trabzon Havalimanı’ndan sağlanmaktadır. Fakat Pazar ilçesine yeni bir havalimanı yapılmaktadır. 102

ÜNİTE 4 Şehrim Çalışıyor Batıda 76 km ile Trabzon’a, güneyde İkizdere ilçesi üzerinden 251 km ile Erzurum’a, doğuda ise 159 km ile Artvin’e ve 109 km ile de Sarp Sınır Kapısı’na kara yolu ile bağlantılıdır. Yıl boyu ülkenin her tarafına kolayca ulaşım olanağı mevcuttur. Doğu Karadeniz limanları içerisinde gelişmeye en müsait konumda olan liman, Rize Limanı’dır. Liman, konumu itibari ile karayolu hatlarına bağlı olup Trabzon, Hopa, Gürcistan Limanları ile bağlantılıdır. Ayrıca İkizdere-Erzurum yolu üzerinden gidildiğinde İran ile Karadeniz Bölgesi arasındaki en kısa yoldur. ! BİLİNMESİ GEREKEN NUMARALAR 186 112 Elektrik Arıza Acil Servis (Ambulans) 187 110 Gaz Arıza Yangın 156 154 Jandarma İmdat Alo Trafik 177 155 Orman Yangını Polis İmdat ! İçişleri Bakanlığının Yeni Nesil 112 Acil Çağrı Merkezi projesiyle tüm bu acil durum nu- maralarının tek bir çatı altında toplanması planlanmaktadır. ? CEVAPLAYALIM Ulaşım neden önemlidir? __________________________________________ __________________________________________ Rize’deki ulaşım yolları nelerdir? __________________________________________ __________________________________________ Rize’de demir yolu ulaşımının olmamasının nedenleri neler olabilir? __________________________________________ __________________________________________ 103

• Kültür, Sanat ve Medeniyet • Şehrimin Kimliği • Şehrimizin Yetiştirdiği Şahsiyetler • Şehrimizin Mirası • Rize’nin Ağız Özellikleri • Şehrimizde Yerel Basın • Müzikle Yaşam • Şehrimizin Önemli Günleri • Şehrimizin Çocuklara ve Gençlere Sağladığı imkanlar • Sporla İç İçe Bir Şehir, Rize 104

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben KÜLTÜR, SANAT VE MEDENİYET ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığımız şehrin kültürel imkanları (sinema ve tiyatro salonu, kütüphane, bilim merkezi vb.) nelerdir? Bu imkanlardan ne derece faydalanıyorsunuz? Kültür, toplumun kimliğidir. Yaşam tarzı, dil, düşünce ve duygu birikimidir. İnançlar, gelenek ve görenekler, düşünce biçimleridir. Bu manevi öğelerin yanında şehirlerin yapısı, mimarisi, araç ve gereçleri, teknikleri, sanat yapıları, parkları, ibadethaneleri, müzeleri de maddi kültür varlıklarını oluşturur. Kültür düzeyi yükselen toplumlarda sanatın yükselişi de göz ardı edilemez. Sanat, insanın duygu, düşünce ve hayal dünyasının çizgi, ses, biçim, renk, ritim aracılığıyla ifade edilmesidir. “Sanatsız kalan bir milletin hayat damarlarından biri kopmuş demektir.” deyişiyle Atatürk, kültür ve sanatın bir toplum için ne kadar önemli olduğunu belirtmiştir. ŞEHRİMİZİN KÜLTÜREL VE SANATSAL FAALİYETLERİ Kültürel anlamda çok büyük bir zenginlik yaşayan Anadolu coğrafyası bu anlamda Rize ilimize de fazlasıyla eli açık davranmış. Rize şehri; tarihi ve kültürel mekânları, hemen hemen her ilçesinde gelenekselleşmiş festivalleri, dillerden düşmeyen türküleri, ezgileri, fıkraları, şenlikleri ve daha birçok kültür unsuru ile ön plana çıkmıştır. Aşağıda şehrimizde gerçekleştirilen kültür ve sanat etkinlikleri ile ilgili bir haber yer almaktadır. HABERLER 105 Rize’de Pepeçura Festivali Düzenlendi Rize Merkez Muhtarlar Derneği tarafından, Tuzcuoğlu Memişağa Parkı’nda düzenlenen Pepeçura Festivali’nde bin kişiye pepeçura ikram edildi. Rize’de Pepeçura Festivali düzenlendi. 20 bin adet ‘Pepeçura’ kısa sürede tükendi. Rize Merkez Muhtarlar Derneği tarafından bu yıl 2’ncisi düzenlenen Pepeçura Festivali’ne sağanak yağmura rağmen birçok kişi katıldı. Genel ağ haberi 2 (düzenlenmiştir)

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZİN KÜLTÜR VE SANAT MERKEZLERİ RİZE ETNOGRAFYA MÜZESİ İl merkezindeki Piriçelebi Mahalle- Görsel-143 si’nde bir 19. yüzyıl sivil mimari örneği olan “Sarı Ev” 1998 yılında ziyarete açıl- mış bulunmaktadır. Yöresel mimari özel- liklerinden biri olan müze binasının ya- pımında geleneksel yapı malzemeleri ve teknikleri kullanılmıştır. Günümüzde müzede çeşitli etnoğ- rafik eserler ile vitrin teşhirleri yer al- maktadır. Müzede 76 arkeolojik eser, 594 sikke, 1129 etnoğrafik eser olmak üzere toplam 1799 eser sergilenmektedir. ! Etnografya: Kültürleri inceleyen bilim. Etnografik: Kültürel değeri olan. Renovasyon: Tarihi eser niteliği olmayan yapıların onarılaması. İl merkezinde, Müftü Mahallesi’nde ATATÜRK EVİ MÜZESİ yer alan yapı, 1921 yılı tarihlidir. İç sofalı plana sahip, üç katlı bir konaktır. Atatürk Görsel-144 1924’te çıktığı yurt gezisi sırasında Rize’ye de gelmiş ve ziyareti sırasında bu evde kalmıştır. Geçirdiği renovasyon sonrası bina 27 Aralık 1985 tarihinde Rize Atatürk Evi Müzesi olarak hizmete açılmıştır. Mustafa Kemal Atatürk’e ait bazı eşyaların yanı sıra, bölgeden çıkarılan etnoğrafik eserlerin de sergilendiği konağın kuzeyinde geniş 106 bir bahçesi vardır.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben İSMAİL KAHRAMAN KÜLTÜR MERKEZİ Rize’nin konser ve tiyatro gösterileri gibi kültür ve sanat etkinliklerine ev sahipliği yapan İsmail Kahraman Kültür Merkezi’nde, okullar arası yarışmalar ve paneller de organize ediliyor. Görsel-145 İL HALK KÜTÜPHANESİ Görsel-146 İyi bir tesadüf eseri olarak ele ge- çirilen ve bugünkü kütüphane binasının iç kapısı üzerine yerleştirilen bir mermer kitabe, Rize’mizde kütüphaneciliğin 115 senelik mazisi olduğunu gösteriyor. Kütüphane bugün sahip olduğu binada kitap ve diğer bilgi kaynaklarını, bilgi edinmek isteyen tüm vatandaşlara ücretsiz olarak sunduğu gibi; kültür mira- sının derlenmesi, koruma altına alınması amacıyla da çalışmalarını sürdürmektedir. 107

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ÇAYELİ DOĞAL YAŞAM MÜZESİ Çayeli’nde 200 metrekare alanda tamamen ahşap işçiliği ile kurulan müze, Doğu Karadeniz insanının hangi şartlarda yaşadığını anlatmayı amaçlıyor. Müze tarımda ve gündelik işlerde kullanılan eşyaların yöre insanına, gele- cek nesillere ve ilçeye gelen misafirlere tanıtılmasını hedefliyor. Görsel-147 ! Endemik: Sadece bir bölgede yetişen veya yaşayan bitki veya hayvan. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi DENİZCİLİK VE SU ÜRÜNLERİ MÜZESİ Su Ürünleri Fakültesinde bulunan modern tekniklerle tasarlanan müzede, 237 tatlı Görsel-148 su balığı, 63 deniz balığının yanı sıra çeşitli omurgasız canlılar, su memelileri ve suya bağımlı yaşayan bazı türler sergilenmektedir. Toplamda sergilenen 315 türden 140’ı endemiktir. Türkiye’nin en büyük ve en kapsamlı tatlı su balıkları koleksiyonuna sahip olan müzenin daha da zenginleştirilmesi için hala çalışmalar sürdürülmektedir. 108

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben AHMET HAMDİ YAZICI ETNOGRAFYA MÜZESİ Ardeşen’de bulunan müzede yöre insanının geleneksel kıyafetleri, el aletleri, çalışma araç-gereçleri, gündelik yaşama dair izler, dil ve kültür konulu çok sayıda eser sergilenmekte ve bu sayede bölge halkının yaşam şartlarının yansıtılması hedeflenmektedir. Müzeye sergilenen eserlerin toplanmasında önemli emekleri bulunan Ahmet Hamdi YAZICI’nın adı verilmiştir. Görsel-149 RİZE EĞİTİM TARİHİ MÜZESİ Rize Merkez’deki Ali Metin Kazancı Rize Lisesinde bulunan Rize Eğitim Tarihi Görsel-150 Müzesi’nde eğitim tarihi açısından arşiv değeri taşıyan doküman, yayın, kitap, dergi, rehber, broşür, katalog, fotoğraf, video film, daktilo, okul kıyafetleri gibi eğitim araç ve gereçlerinin yanı sıra insan iskeleti ile birçok hayvan fosili bulunuyor. Osmanlı Dönemi ve cumhuriyetin ilk yıllarına ait 15 bine yakın kitabın ve bu kitapların dışında yaklaşık 300 materyalin yer aldığı müze eğitimin geçmişten günümüze zorlu yolculuğunu gözler önüne seriyor. 109

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Rize’de yaşayan arkadaşlarımızın yardıma ihtiyacı var. Bilgileri okuyarak öğrencilerin isimlerini gitmek istedikleri yerlerin altına yazınız. Görsel-151 Ensar, aldığı biletle devlet tiyatrolarının _____________ Görsel-152 sergilediği oyunu izlemek istiyor. Nereye _____________ Görsel-153 gitmeli? _____________ Görsel-154 _____________ Görsel-155 Alperen, Atatürk’ün Rize’yi ziyareti Görsel-156 esnasında konakladığı ve şu an müze Görsel-157 olarak kullanılmakta olan yeri ziyaret Görsel-158 etmek istiyor. Nereye gitmeli? Balıkları çok seven Ceylin, tatlı su balıklarını incelemek istiyor. Nereye gitmeli? Yasin geçmişte yaşayan uygarlıklara ait arkeolojik eserleri incelemek istiyor. Nereye gitmeli? Sudenaz, araştırma ödevi için kaynakGörsel-159 Görsel-160 taraması yapmak istiyor. Nereye gitmeli? 110 _____________

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben MÜZE BROŞÜRÜ HAZIRLAMA ÇALIŞMASI Müze broşürü müze hakkında ayrıntılı bilgi vermek için elde taşınabilir boyutlarda hazırlanan görsel ve yazılı bir yayındır. Ziyaretçiler müzedeki objeleri (nesneleri) ve mekanı inceleyerek o dönemle ilgili ayrıntılı bilgiye sahip olurlar. Bu süreçte gruplar, elde ettikleri bilgileri not edip müzede inceledikleri objelerle ilgili çizimler yaparlar. Sonrasında gruplardan müze ve hakkında edindikleri bilgilerden oluşan bir broşür hazırlamaları ve bu broşürü resimlemeleri istenir. Siz de yakın çevrenizde bulunan bir müzeyi ziyaret ederek müzeyi tanıtan bir broşür hazırlayınız. 1- Yanınızda getirdiğiniz not defterlerine edindiğiniz bilgileri kaydediniz. Seçtiğiniz nesnelerin ve eserlerin çizimlerini yapmaya çalışın. (Müzede bulunan broşürlerden de yararlanabilirsiniz.) 2- Müze ziyaretinden sonra kendi müze broşürlerinizi veya posterlerinizi tasarlayınız. Hazırladığınız broşür ve posterleri sınıf veya okul panolarında sergileyebilirsiniz. ETKİNLİK DEĞERLENDİRME FORMU Bu etkinlik hakkında düşündüklerim: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Bu etkinlik hakkında duygularım: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Bu eğitim boyunca müze ve müze eğitimi konusunda düşüncelerim: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Bu etkinlikten müze eğitimi konusunda öğrendiklerim: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ 111

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİN KİMLİĞİ ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığınız şehrin aklınıza ilk gelen tarihi ve kültürel mekânı hangisidir? Neden? HABERLER Görenleri Hayran Bırakıyor! Rize Hemşin’de 500 yıldır ibadete açık olan çivisiz ve ahşap cami, mimarisiyle yerli ve yabancı turistlerin büyük ilgisini çekiyor. Hemşin’de, Kültür ve Turizm Bakanlığı Doğal ve Kültürel Varlıkları Koruma Envanteri’ne kaydı yapılan 500 yıllık tarihi Bilen Köyü Camisi, altı kesme taştan üst katları ise ahşaptan yapılan mimarisi ile öne çıkıyor. Ahşap bölümü çivisiz yığma tarzda yapılırken giriş kapısı, sütun başlıkları ve balkonlardaki ahşap süslemeleri ile dikkat çekiyor. Genel ağ haberi 3 (düzenlenmiştir) Tarihi ve kültürel mekânlar bir şehre kimlik kazandıran önemli unsurlardandır. Camiler, köprüler, saraylar, konaklar, müzeler şehre özgü yaşamsal mekânlara verilebilecek örneklerden birkaçıdır. Şehirler için geçmişle gelecek arasında bir köprü görevi görmeleri açısından tarihi mimarinin korunması son derece önemli bir konudur. Her bölgenin kendine ait mimari yapısı vardır. Mimari yapı o bölgenin farklı özellikleri ile doğrudan bağlantılıdır. Tarihi mimari; bölgenin coğrafi yapısı, iklim özellikleri ile ilgilidir. Yöresel mimari uzun yıllar içerisinde sınanmış çeşitli uygulamaların sonunda bir kültür unsuruna dönüşmüştür. 112

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Görsel-161 Rize’nin geleneksel mimarisinde yapı malzemesi olarak genellikle ahşap ve taş tercih edilir. Ahşap, iklimle alakalı olarak bölgede kolay bulunan ve kolay işlenebilen bir yapı malzemesi olduğu için tercih edilir. Taş, Rize mimarisinde ahşapla birlikte kullanılan diğer bir yapı malzemesidir. Ahşap evlerin yanı sıra özellikle taş köprüler ve konaklar her yıl yüz binlerce yerli ve yabancı turistin dikkatini çekmektedir. Turizm faaliyetlerinin artmasıyla birlikte şehirde ilgi odağı haline gelen bu mekanlar, hem tarihi özellikleri ile hem de görsel güzellikleri ile şehrin tanıtılmasında önemli rol oynuyor. DENEYELİM Aşağıdaki bağlantıdan Rize’deki tarihi ve kültürel mekanlarda sanal tur yapabilirsiniz. https://www.360tr.com/browse-360-degree-virtual-tour-rize-panorama 113

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZİN ÖNEMLİ TARİHİ VE KÜLTÜREL YAPILARI RİZE KALESİ Kale, şehir merkezinin güneybatısın- da bir tepe üzerine kuruludur. İç ve aşağı kalelerden oluşur. İç kalenin 527-565 yıl- larında, aşağı kalenin ise 13. yüzyılda inşa edildiği düşünülmektedir. Kale çevresi, yapılan çevre düzenlemesiyle çay bahçesi olarak işletilmektedir. Kenti seyir için kent merkezindeki ideal noktalardan biridir. Görsel-162 ZİL KALE Bölgenin en dikkate değer eser- lerinden birisidir. Kale 1. derece arkeo- lojik sit alanı içerisinde yer almaktadır. İlçe merkezinin 15 km güneyinde, Fırtı- na Deresi’nin batı yamaçları üzerine ku- ruludur. Kalenin üzerinde inşa edildiği sarp kaya kütlesi denizden 750 m, dere yatağından yaklaşık 100 m yüksekliktedir. Görsel-163 114

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞENYUVA KÖPRÜSÜ Karadeniz Bölgesi’nin coğrafyasına ve iklim şartlarına uygun olarak, konut- lara, yaylalara ve tarım alanlarına ulaşmak için çok sayıda köprü inşa edilmiştir. Tarihi kemer köprüler önemli kültürel değerler arasında yer almaktadır. Çamlıhemşin’in Şenyuva Köyü’nde, Fırtına Deresi üze- rinde bulunan Şenyuva Köprüsü, bu ke- mer köprülere güzel bir örnektir. Görsel-164 KOCAKÖPRÜ (DÖRTGÖZLÜ KÖPRÜ) Rize’nin en büyük ve en uzun köprüsü olma özelliğini taşıyan köprü, Pazar-Hemşin Karayolu’na paralel akan Hemşin Deresi üzerine konumlanmıştır. Kitabesi günümüze ulaşmadığın- dan yapım tarihi bilinmemektedir. Yapı üslubundan Osmanlı Dönemi’nde inşa edildiği anlaşılmaktadır. Yuvarlak kemerli ve dört gözlü olarak inşa edilmiş olan köprü,kesme taş ve moloz taştan inşa edilmiştir. Görsel-165 115

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben KONAKLAR Özgün mimari özellikleri ve dış cephelerinin estetik biçimleriyle hayranlık uyandıran evler birbirine oldukça benzer. Ancak yakından incelendiklerinde ayırt edici özellikleri görülebilir. Bir kısmında büyük bacalar göze çarparken diğer bir kısmında ahşap ve taş detaylar ön plana çıkmaktadır. Bölgenin nemli olması sebebiyle, nemi daha az çektiği için ana yapı malzemeleri taştır. Bina içlerinin yazın daha serin, kışın ise sıcak olması, kapıların doğu veya güneye bakması, geniş ve ferah olması bu evlerin tipik özellikleri arasında sayılabilir. Görsel-166 NAYLA (SERENDER) Görsel-167 Rize yöresel mimarisinin tipik bir mi- mari elemanı olan nayla (serender), yiye- ceklerin (özellikle mısır, bakliyat, patates, yağ, peynir, kış armudu, laz elması, ince hurma, muşmula vs.) depolanması için kullanılır. Direkler üzerinde kurulu, ahşap ve çatılı bir yapıdır. Direklerin yapıyla birleştiği yerlerde yuvarlak ahşaptan ya da metalden yapılmış bir engel bulunur. Yerden belli bir mesafe yüksekte kalan naylaya, kolay yerleştirilip çekilebilen bir merdivenle ulaşılır İçi sade bir yapıya sa- hiptir. Dış cephelerinde ahşap süslemeler bulunur. ? CEVAPLAYALIM Naylaların direklerin üzerine inşa edilmesinin ve sabit bir merdivenin olmamasının nedenleri neler olabilir? Günümüz evlerinde naylaların görevini yerine getiren hangi bölümler ya da 116 eşyalar var?

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben HABERLER Karadenizlinin Zekası Görenleri Hayran Bıraktı Bilal Atasoy’un Rize’nin Güneysu ilçesinde çelik halatlar kullanarak kaya yamacına astığı ev görenleri hayrete düşürdü. Rize mimarisinin en sıra dışı örneklerinden biri olan bu yapı Rize insanının keskin zekasının bir örneği olarak gösterilebilir. Genel ağ haberi 4 (düzenlenmiştir) Yukarıda yer alan genel ağ haberinde Rize mimarisinin en sıra dışı örneklerinden birinin konu olduğunu görüyorsunuz. Coğrafyanın engebeli yapısı, Rize insanının şaşırtıcı zekâsıyla birleşince ortaya çıkan mimari yapılar da son derece dikkat çekici olabiliyor. ? CEVAPLAYALIM Sizin de çevrenizde buna benzer ilginç yapılar var mı? Varsa bu ilginç yapıların fotoğraflarını çekiniz ve aşağıdaki alana yapıştırınız. 117

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben TARİHİ KEŞFEDİYORUM Keşif tutanağı taşınır ya da taşınmaz bir kültürel varlığın durumunun ayrıntılı olarak tanımlandığı ve imzalandığı bir belgedir. Keşif Tutanağı çalışmasında katılımcılar kendilerinden bilgi edinmelerinin istendiği bir taşınır ya da taşınmaz kültür varlığı hakkında tutanak hazırlarlar. Süre: 2 hafta • Çevrenizde bulunan tarihi bir yapının dış ve iç cephesinden çekilmiş fotoğrafları inceleyin. Sonrasında fotoğraflarını incelediğiniz tarihi yapıyla ilgili bilgileri araştırın. • Fotoğraflarını gördüğünüz ve bilgi aldığınız yapıya giderek yapının hangi amaçla kullanıldığını ve hangi mimari özelliklere sahip olduğunu öğrenin. • Yaptığınız gezi sonrası gözlemlediğiniz yapıyla ilgili bilgi edinin. Araştırdığınız yapının hangi amaçla kullanıldığını ve günümüz yapılarıyla benzer ve farklı yönlerini bulmaya çalışın. • Daha sonra aşağıda verilen keşif tutanağını doldurun. • Son olarak doldurulan keşif tutanaklarını sınıf içerisinde paylaşın. KEŞİF TUTANAĞI Yapının Adı Yapının Tarihi Yapı hangi amaçla kullanılmıştır? Yapı günümüzde hangi amaçla kullanılıyor? Yapının günümüz yapılarıyla benzer yanları nelerdir? Yapının günümüz yapılarından farklı yanları nelerdir? KEŞİF YAPAN : İMZA TARİH : 118

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZİN YETİŞTİRDİĞİ ŞAHSİYETLER ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığınız şehrin yetiştirdiği önemli kişilerden hangilerini tanıyorsunuz? Rize şehri; sanat, spor, bilim ve müzik gibi birçok dalda önemli isimler yetiştirmiştir. Kendi alanında ön plana çıkmış bu şahsiyetler ülkemiz adına birçok hizmette bulunmuşlardır. Yaşadığınız şehrin yetiştirdiği önemli kişileri yakından tanıyalım. RECEP TAYYİP ERDOĞAN - 12. CUMHURBAŞKANI Görsel-168 Aslen Rizeli olan Recep Tayyip Erdoğan 26 Şubat 1954’te İstanbul’da doğdu. 1965 yılında Kasımpaşa Piyale İlkokulundan, 1973 yılında ise İstanbul İmam Hatip Lisesinden mezun oldu. Fark dersleri sınavını vererek Eyüp Lisesinden de diploma aldı. Üniversiteyi Marmara Üniversitesi İktisadî ve Ticarî Bilimler Fakültesinde okuyan Erdoğan, bu okuldan 1981 yılında mezun oldu. Gençlik yıllarından itibaren sosyal hayat ve siyasetle iç içe bir yaşamı tercih eden Erdoğan, disiplinli ekip çalışmasının ve takım ruhunun önemini kendisine çok genç yaşlarda öğreten futbolla 1969-1982 yılları arasında amatör olarak ilgilendi. Aynı zamanda bu yıllar, genç bir idealist olarak memleket meseleleri ve toplumsal sorunlarla ilgilendi. MESUT YILMAZ - ESKİ BAŞBAKAN Mesut Yılmaz 6 Kasım 1947’de doğdu. İstanbul Erkek Lisesini bitirdi. Mezun olduktan sonra Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesine girdi. 1991 ve 1999 yılları arasında 3 kez başbakanlık ve çeşitli bakanlıklar yapmıştır. 1991 ve 2002 yılları arasında Anavatan Partisi genel başkanlığı görevini üstlenmiştir. Görsel-169 119

ÜNİTE 5 İSMAİL KAHRAMAN - Şehrimde ESKİ TBMM BAŞKANI Ben İsmail Kahraman 7 Aralık 1940 yılı Rize Görsel-170 doğumlu, Türk hukukçu ve siyasetçi, 27. ve eski Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı. Görsel-171 Kahraman, 2009 yılında 40. yılını kutlayan 120 Görsel-172 Türkiye Millî Kültür Vakfı (TMKV) tarafından “40 Vakıf İnsana Vefa” Programı kapsamında verilen “Vakıf İnsan” ödülüne sahiptir. Kendisine; Yalova Üniversitesi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi ve Sağlık Bilimleri Üniversitesi tarafından Fahrî Doktora unvanı verildi. EKREM ORHON - ESKİ BELEDİYE BAŞKANI 1911’de Rize’de doğdu. İlk ve ortaokulu Rize’de okudu. Robert Kolejini bitirerek mühendis oldu. Amerika’da İllinois Üniversitesini 1936 yılında bitirerek, inşaat yüksek mühendisi olarak mezun oldu. 1963 yılında Rize Belediye Başkanı seçilerek 1973 yılına kadar bu görevi yürüttü. 1980 yılında tekrar geldiği Belediye Başkanlığı görevini sürdürürken 1983 yılında vefat etmiştir. İPSİZ RECEP İpsiz Recep 1862 yılında Rize’de doğmuştur. Yelkenlisiyle Zonguldak üzerinden kömür taşımacılığı yapmıştır. Kurtuluş Savaşı sırasında Müslüman halka zulmeden Rum çetelerine karşı Kuvayı Milliye saflarında başarıyla karşı koymuştur. Bir Fransız gemisini kaçırmayı başarınca Ankara Hükümeti’nce milis yüzbaşı olarak onurlandırılan İpsiz Recep, düzenli kuvvetlere katılarak Yunan ordusuna karşı savaşmıştır. Ona layık görülen istiklal madalyasını geri çevirerek “Ben madalya için değil, milletim içim savaştım” demiştir. 1928 yılında Ankara’daki evinde vefat etmiştir.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Bazı insanlar sanat, kültür, spor, bilim ve siyaset alanında yaptıkları örnek çalışmalarla ülke hatta dünya çapında bir üne kavuşabilir. Siz de şehrimizin yetiştirdiği ünlü şahsiyetlerden birinin hayatını araştırınız. Adı ve Soyadı: .......................................... Yaşamı: ..................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... .............................................................................. ............................................................................... ............................................................................... Çalışma Alanı: ............................................................... ............................................................................... Eserleri (varsa): ............................................................ ............................................................................... ............................................................................... 121

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Somut olmayan kültürel öğeler ifadesini daha önce duydunuz mu? Bu ifade sizde neler çağrıştırıyor? ŞEHRİMİZİN MİRASI Somut olmayan kültürel miras UNESCO tarafından; toplulukların ve bireylerin, kültürlerinin parçası olarak tanımladıkları kültürel öğeleri, değerleri, ve kültürel mekânları kapsar. Kültürel çeşitliliği desteklemek için, devletlerin teklifi üzerine, insanlığın somut olmayan kültürel mirasının temsili bir listesi hazırlanır, güncellenir ve yayımlanır. ! UNESCO: Dünya çapında kültürel varlıkların yok olmasını engellemek ve onları dünyaya tanıtmak amacıyla 1946 yılında kurulan uluslararası bir örgüt. TÜRKİYE; UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerine kaydettirdiğimiz 18 unsur ile 178 ülke içinde en çok kültürel değer kaydettiren ilk 5 ülke arasında yer almaktadır. ? Ülkemizin UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne kaydettirdiği 18 kültür öğesi hakkında araştırma yapınız ve yaptığınız araştırmayı 122 arkadaşlarınızla paylaşınız.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Somut olmayan kültürel miras, özellikle aşağıdaki alanlarda belirir: a) Dil, sözlü gelenekler ve anlatım- lar (destanlar, efsaneler, halk hikâyeleri, atasözleri, masallar, fıkralar vb.), b) Gösteri sanatları (Karagöz, med- dah, kukla, halk tiyatrosu vb.), c) Toplumsal uygulamalar, şölen- ler (nişan, düğün, doğum, Nevruz, vb. kutlamalar), d) Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar (geleneksel yemekler, halk hekimliği, halk takvimi, halk meteorolo- jisi vb.), e) El sanatları geleneği (doku- macılık, nazar boncuğu, telkâri, bakırcılık, halk mimarisi) Görsel-173 DENEYELİM Somut olmayan kültürel miras ile ilgili https://aregem.ktb.gov.tr/TR-159574/somut-olmayan-kulturel-miras-tanitim- videolari.html adlı genel ağ adresini ziyaret edebilirsiniz. ŞEHRİMİZİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS ÖĞELERİ Şehrimiz somut olmayan kültürel miras öğeleri açısından son derce zengin bir yapıya sahiptir. Yemekler, toplumsal uygulamalar, kıyafetler, inanışlar ve daha birçok kültürel öğe şehrimizde geçerliliğini sürdürmektedir. Somut olmayan kültürel miras öğelerine çok daha fazla önem göstermemiz gere- kiyor. Yaşayış biçimlerinin değişmesi, bu mirasın büyük ölçüde kaybolmasına neden ol- muştur. Sözlü kaynakların azlığı ve sözel bilgilerin kullanılırlığının azalması unutulmanın bir diğer nedenidir. Şehrimizin somut olmayan kültür miras örneklerini inceleyelim. 123

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben TOPLUMSAL İNANIŞLAR Halk inanışları; bir topluluğun bir nesne, olay ya da olgu hakkında gerçek olduğuna dair inanç besleyerek ona göre duygu, düşünce ya da davranış geliştirmesi hadisesidir. Uzun yıllar boyunca oluşan bu inanış ve davranış biçimleri esnek nitelikli olup topluluktan topluluğa değişebilen şekiller alabilmektedirler. Halk inanışları daha çok toplumun bağlı olduğu dinden farklı olarak, yani dini inançlar dışında gelişen, nesilden nesile aktarılan, canlılığını koruyan davranış, duyuş ya da inanış biçimleridir. Şehrimizde kimi kaybolmaya yüz tutmuş kimi ise hala yaşatılmaya devam ettirilen bu kültür öğelerine göz atalım. GÜNEŞ DUASI Anadolu’da geçmişi yüzyıllara dayanan yağmur duası bilindik bir gelenek olarak karşımıza çıkar. Peki ya güneş duası! Rize’ye has bir toplumsal uygulama olan güneş duasını inceleyelim. Güneş duası çürük ayı denilen temmuz ayında yapılır. Bitmek bilmeyen yağmurlar yöre insanının yaşam şartlarını zorlar. Doğa şartlarıyla baş edemeyen yöre insanı ise yağmurun dinmesini sağlamak için “güneş duasına” çıkar. Bir çalı süpürgesine kollar takılıp elbise giydirilir (özellikle kırmızı olur) ve başına puşi bağlanır. Hazırlanan bu kuklaya (korkuluğa) “bubirdak, ebe bubrik, bublik, ablik- bublik” gibi isimler verilir. Çocuklar bubirdağı alıp, maniler söyleyerek kapı kapı dolaşır ve un, yağ, tuz, şeker, kaymak gibi yiyecekler toplarlar. İlk evin kapısında bu dörtlüğü söylerler: Baba bubrik ne ister Allah’tan güneş ister Veren cennet hatuni Vermeyen cehennem kütuği Evden aldıkları yiyeceklerle diğer eve geçerler ve şu maniyi söylerler: Bubirdağım bur ister Kaşık kaşık yağ ister Kadelden kaymak ister Un torbasından un ister Kintamandan tuz ister Allah’tan kinali güneş ister. Sırasıyla evler dolaşılır ve maniler söylenir. Yiyecekler toplanır. Daha sonra yayladaki açık bir alanda ateş yakılır, helva ve höşmer yapılıp yenir. Yemekler pişerken yağından, suyundan çevreye ve havaya atılarak “Allah’ım, yarın kırmızı güneş ver!” denir. Sonra da gözler gökyüzüne çevrilir, güneşin kendini göstermesi beklenir. 124 Görsel-174

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Görsel-175 KONCOLOZ GÜNLERİ 26 Aralık - 6 Ocak arasındaki günlere “Koncoloz Günleri” denir. Bu 12 gün, on iki ayı simgeler.Örneğin koncoloz günlerinin birinci günü olan 26 Aralık, Ocak ayını simgeler. O gün hava güneşli ise bu, ocak ayı güneşli geçecek demektir. Kısaca, yöre insanı bu günlerde havanın durumuna bakarak simgeledikleri ayın hava tahminini yaparlar. Koncoloz günlerinin başka bir önemi daha vardır. Bu günler içinde görülen rüyaların gerçek olacağına inanılır. Herhangi bir konuda niyet edip rüyaya yatan kişiler rüyalarında beyaz ya da siyah renk görürler. Gördükleri renk beyaz ise niyetlerinin 125hayırlı, siyah ise hayırsız olacağına inanırlar.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Görsel-176 Ay isimlerine bakıldığında Rize halkının söz konusu ayda yetişen meyveleri ve yine söz konusu ayda yapılan tarımsal faaliyetleri mevsimlere ad olarak ! verdiği görülmektedir. Dikkat çeken bir başka özellik de Makedonya’da yaşayan Gagavuz Türklerindeki ay isimleriyle yöredeki ay isimlerinin benzerliğidir. Mevsimlerin Nasıl Geçeceğine Dair Bazı İnanç ve Yorumlamalar • Sağ kulak kaşınırsa yağmur yağar, sol kulak kaşınırsa hava açar. • Rüyada inek ya da yeşillik görülürse hava yağar, ateş görülürse hava açar. • Duman köyün üzerinde toplanırsa hava açık olur, dereden yukarıda görünmeye başlarsa hava kapanır. • Yıldızlar çok ve kümelenmiş bir haldeyse hava bozar, teker teker gözükürse hava açar. • Tavukların küllerle oynaması havanın bozacağına, yağmurun yağacağına işarettir. • Sonbaharda esen sıcak rüzgar kar yağışına işarettir. • Kestane çok olursa kış ağır olur. 126 • Meyvelerin bolluğu kışın sert geçeceğine işaret eder…

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben HABERLER Rize’nin Coğrafi İşaretli Ürünleri Ankara’da Sergilenecek Ankara’da bu yıl ikinci kez düzenlenecek olan Uluslararası Coğrafi İşaretli Ürünler Zirvesi’ne Rize, “Coğrafi İşaretli” 5 ürünü ile katılacak. Ankara Ticaret Odası (ATO) tarafında 19-21 Eylül tarihlerinde ikincisini gerçekleştirecek “Uluslararası Coğrafi İşaretli Ürünler Zirvesi” ile Anadolu’nun yöresel ve geleneksel ürünleri sergilenecek. Rize’nin “Coğrafi İşaretli” Derepazarı pidesi, Çayeli kuru fasulyesi, Rize simidi, baston ekmeği ve Rize bezi (feretiko) bu etkinlikte yer alacak. Genel ağ haberi 5 (düzenlenmiştir) ? CEVAPLAYALIM Evinizde en çok yapılan yöresel yemekler hangileridir? HALK MUTFAĞI Türkiye zengin mutfak kültürüyle gastronomi turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Bu zengin kültürün bir parçası da şüphesiz Rize’ye ait yöresel lezzetlerdir. Araştırma sonuçlarına göre, Rize’ye özgü 64 yöresel lezzet kayıt altına alınmıştır. Yörede en bilindik ve en çok tüketilen yöresel lezzetler karalahana sarması, karalahana haşlaması, fasulye turşusu tavalisi, hamsi tavalisi, hamsi koli, hamsili pilav, mısır unu ekmeği, muhlama, Rize sütlacı, Laz böreği, pepeçura, Rize simidi, Rize kavurması, koleti peyniri, minci, enişte lokumu ve kolivadır. Halk mutfağını şekillendiren iki önemli kaynak, deniz ve hayvan ürünleridir. Rize denince akla ilk gelen şeylerden birisi “hamsi”dir. Başta hamsi olmak üzere, deniz ürünlerinin Rize mutfağındaki yeri tartışılmazdır. Bunun yanında, çay tarımının 127yapılamadığı köylerin ve yayla yaşamının başlıca üretim faaliyeti olan hayvansal gıdalar

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben da Rize mutfak kültürünü zenginleştirmektedir. Günümüzde üzüm yetiştiriciliği ve pekmez yapımı az miktarda ve sınırlı alanlarda yapılmaktadır. (Üzüm pekmezi dışında armut pekmezi de yapılmaktadır.) Yörede arıcılık önemini hâlâ korumaktadır. Dünyaca ünlü “Anzer Balı” şehrimizde üretilmektedir. ! Gastronomi: Yemek bilimi HABERLER Anzer balının kilosu bin lira Rize’nin İkizdere ilçesine bağlı Anzer Yaylası’nda 2300-3000 rakım arasında üretilen ve pek çok hastalığa iyi geldiği için alıcısı bir yıl önceden sıraya giren Anzer balının kilogramı bu yıl bin liradan satışa sunulacak Kooperatif başkanı, bu yıl hava şartlarının iyi gitmesi dolayısıyla rekoltenin artmasını, yaklaşık 2 bin 500 kovandan 2.5 ton bal elde etmeyi bekledikleri söyledi. Taleplerin her yıl arttığına işaret eden kooperatif başkanı şöyle devam etti: “Çok büyük bir artış yapmadan kooperatif kararıyla Anzer balının kilogram fiyatını bin, yarım kilogram fiyatını 500 lira olarak belirledik. Polen fiyatlarında 100 gramı 140, 200 gramı 250, 400 gramı 500 lira olarak belirledik.” Yurt içi ve yurt dışından talepler olduğunu belirtti. HASTALARA ÖNCELİK TANINIYOR Son yıllarda taleplerin yoğun olduğu Anzer balında önceliği hastalara tanıyan kooperatif yönetimi, taleplerin karşılanması için gramla satış gerçekleştiriyor. Genel ağ haberi 6 (düzenlenmiştir) ? CEVAPLAYALIM Anzer balınında olduğu gibi, bazı ürünlerin fiyatının yüksek olmasının nedenleri 128 neler olabilir?

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben 129 Görsel-177

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZ MUTFAĞINDAN YEMEK TARİFLERİ Hamsi koli 1 kilo hamsi Hamsileri, kafalarını kopararak ve kılçıklarını Pazı çıkararak fileto halinde ayıklayınız; yıkayıp Taze soğan durulayınız. Pazı, taze soğan ve naneleri ince Taze nane doğrayınız. Doğradığınız malzemeleri hamsi Mısır unu ile birlikte mısır ununun üzerine boşaltınız. Sıcak su Çok sıcak suyu yavaş yavaş ilave ederek Tuz karıştırınız ve yoğurunuz. Hazırladığınız ha- muru tepsiye koyarak orta sıcaklıktaki fırında MEBBdısieezırrnilmızenerrsesoksafamrçraeaıdğlaaitnılntmiıanıasır (180°C - 200°C) 30-35 dakika pişiriniz. Sıcak veya soğuk servis yapabilirsiniz. Görsel-178 130

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Laz Böreği 1 paket yufka İyice yoğrulup bir süre dinlendirilen ham- 1 lt. süt urundan tepsinin büyüklüğüne göre baklava 2 bardak su yufkası açılır. Yufkaların yarısı yağlanmış 200 gr. tereyağı tepsiye serilip üzerine hazırlanan muhallebi 2 yumurta yayılıp üzerine kalan yufkalar serilir. Tereyağı 1 paket vanilya eritilip üstüne dökülerek arzuya göre kare veya 1 su bardağı un üçgen şekilde kesilerek fırına verilir. Piştikten 2,5 su bardağı şeker sonra soğumaya bırakılır. Daha sonra üzerine 1 çay kaşığı karabiber şerbet gezdirilir. 2 çay kaşığı limon suyu Görsel-179 SIRA SİZDE Rize’de muhlama ve mısır ekmeği sofraları süslerken, Akdeniz ve Ege’de zeytinyağlı yemekler ön plana çıkmaktadır. Sizce yöresel yemeklerin oluşmasına etki eden faktörler nelerdir? ____________________________________________ 131 ____________________________________________ ____________________________________________

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SÖZLÜ EDEBİYAT Kültürel mirasımızın en önemli bölümlerinden biri de, sözlü edebiyat ürünleridir. türküler, maniler, hikayeler ve şiirler korunması gereken öğeler içerisinde yer alır. Bu alanda şehrimizin belki de en önemli değerlerinden biri halk ozanı olan Osman Efendioğlu’dur. HABERLER Rize’nin ‘Yaşayan İnsan Hazinesi’ UNESCO tarafından kültürel mirasın korunması ve desteklenmesi amacıyla, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması’na yönelik 2003 yılında kabul edilen ve Türkiye’nin de taraf oldu- ğu sözleşme kapsamında hazırlanan, “Yaşayan İnsan Hazineleri” listesine Rizeli Şair Osman Efendioğlu da eklendi. 1936 yılında Rize’nin Taşköprü köyünde doğan Şair Osman Efendi- oğlu, 2015 yılında UNESCO tarafın- dan “Yaşayan İnsan Hazineleri Liste- si”ne eklenmiştir. Rize’de söylenen atma türkülerin yüzde 90’ını bildiği- ni ve bu türküleri bir kitapta topla- mak için çalışma yaptığını söyleyen Efendioğlu, sanatını “Atma türkü bir laf atma, bir teşbih sanatıdır. Bu kültürümüzü gelecek nesillere ak- tarmak istiyorum.” şeklinde ifade etmiştir. Geleneğin son temsilcile- rinden biri olan Efendioğlu evli ve üç çocuk babasıdır. Genel ağ haberi 7 (düzenlenmiştir) SIRA SİZDE Belirleyeceğiniz bir konuda sırayla atma türkü atmaya çalışınız. 132

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben GELENEKSEL OYUNLAR VE EĞLENCELER BOĞA GÜREŞLERİ Yayla şenlikleri kapsamında gördüğümüz boğa güreşleri, kültür turizmi bağlamında oldukça ilgi görmektedir. Kaçkar Dağları Milli Parkı’nda yayla şenlikleri esnasında boğa güreşleri de gerçekleştirilmektedir. Bu etkinlik Ayder Yaylası’nda her yıl geleneksel olarak yapılmaktadır. Görsel-180 ATMACACILIK Doğu Karadeniz Bölgesinde yerel dilde “sifteri” denen atmaca avı, meraklılarının vazgeçemedikleri bir tutkudur. Atmaca avcıları, ağustos ayı geldiğinde diğer meşgalelerini terk ederek dağlara çıkıp atmaca peşine düşerler. Atmaca, yörede birçok mani ve türküye de konu olmuştur. Ve yine bazı türkülerde söz edildiği gibi atmaca öldürülmez. Atmaca, bölgede saygı duyulan bir canlıdır, atmacayı öldürenlere iyi gözle bakılmaz. Atmaca avı sadece atmacayı yakalamak için yapılır. Görsel-181 133

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben TAHTA DÖNME DOLAP Ahşaptan yapılan dönme dolap, Ardeşen’in Akdere köyünde 160 yıldan fazla zamandır dönmeye devam ediyor. Tamamen ahşaptan yapılan dönme dolap kol kuvvetiyle çevriliyor. Dönme dolaba binenleri heyecanlandıran hatta birçoğunu korkutan bu eğlenceli oyun her yıl Kurban Bayramı’nın 4. gününde düzenlenmektedir. Her bayramda, köy meydanında toplanan gencinden yaşlısına yüzlerce kişi hem bayramlaşıyor hem de horon oynayıp ahşap dönme dolaba biniyor. Dönme dolaba binmek isteyenlerden toplanan bahşişler, köyde okuyan öğrencilerin ihtiyaçları için harcanıyor. Bu yıl köye gelen Kültür ve Turizm Bakanlığı Eğitim ve Araştırma Genel Müdürlüğünden 2 araştırmacı ahşap dönme dolap geleneğini kayıt altına aldı. Görsel-182 ? CEVAPLAYALIM 1- Akdere köyünde yapılan bu etkinliği birlik ve beraberliğe katkısı bakımından değerlendiriniz. ____________________________________________ ____________________________________________ 2- Toplanan bahşişlerin köydeki öğrencilerin eğitim masraflarına harcanması konusunda düşüncelerinizi paylaşınız. ____________________________________________ 134 ____________________________________________

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ÇOCUK OYUNLARI Ülkemizin hemen her yerinde oynanan evcilik (evcilik oyunu “kalaviluk” adıyla da oynanırdı), met/değnek (çelik-çomak), üçtaş, beştaş, birdirbir, ip atlama, salıncak, mendil kapmaca, saklambaç, körebe (körebe oyunu “enkur menkur” adıyla da bilinir) gibi oyunlar şehrimizde çocuklarının sevip oynadığı oyunlardı. Çocuklar tek başlarınayken tahta araba yapıp sürer, biraz ip ve bir parça demir teliyle küçük teleferik düzenekleri kurar, küçük odun parçaları ve çalılarla kale (kalev) yaparak vakit geçirirlerdi. Tabiki şehrimizde de oynanan geleneksel çocuk oyunlarının büyük bölümü şehirleşme ve teknolojiye bağlı olarak değişen hayat koşulları neticesinde yerlerini başka oyunlara özellikle de bilgisayar ve internete bağlı oyunlara terk etmektedir. Aşağıda geçmiş yıllarda çocuklar arasında çokça yaygın olan fakat şimdilerde unutulmaya yüz tutmuş geleneksel çocuk oyunlarına örnekler verilmiştir. MET/DEĞNEK OYUNU (ÇELİK-ÇOMAK) Met oyunu biri uzun, diğeri kısa olan iki çubukla oynanır. Uzun olana değnek, kısa olana met denir. Met denilen kısa çubuğun her iki ucu sivriltilir. Met oyunu oynamak için oyuncular ikiye ayrılır. Eğer oyuncular eşit değil de bir kişi fazlalık ise o oyuncu “fudala” denen oyuncu olur ve her iki taraf için de oyun oynayabilir. İki grup halinde oynanan oyun değneklerle met denilen kısa çubuğa vurulması şeklinde oynanırdı. Görsel-183 ÇAĞATARA 135 Geçmişi 150 yıldan fazla olduğu düşünülen, tamamen doğal malzemeden yapılan bir oyuncaktı. Ceviz, ahşap parçaları ve ip kullanılarak yapılan bu oyuncak bir zamanlar çocukların vazgeçilmezi idi. Doğal malzemelerden imal edilen, hiçbir kimyasal madde içermeyen ve çevirdikçe pervane gibi dönen, ilginç olduğu kadar bir o kadar da eğlenceli bir oyundu. Görsel-184

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Geleneksel oyunlarla ilgili büyüklerinizle sözlü tarih çalışması yapınız. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Arkadaşlarımla birlikte en çok oynağımız oyunlar: _____________________________________________________ _____________________________________________________ Anne ya da babamın çocukluk döneminde en çok oynadığı oyunlar: _____________________________________________________ _____________________________________________________ Dedem ve ninemin çocukluğunda en çok oynadıkları oyunlar: _____________________________________________________ _____________________________________________________ Oyunların benzer yönleri: _____________________________________________________ _____________________________________________________ Oyunların farklı yönleri: _____________________________________________________ _____________________________________________________ Peki günümüzden 20 yıl sonra gelecek olan nesil ne tür oyunlar oynayacaklar? _____________________________________________________ _____________________________________________________ 136

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Rize’nin kültürel öğelerini düşünerek aşağıdaki bölümlere uygun örnekler yazınız. GELENEKSEL YÖRESEL TARİHÎ OYUNLAR YEMEKLER YAPILAR _________ _________ _________ SÖZLÜ MÜZİK EDEBİYAT _________ _________ GELENEKLER HALK OYUNLARI _________ _________ GİYİM-KUŞAM EL SANATLARI _________ _________ 137

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Aşağıdaki kültür unsurlarından Rize’ye ait olan kutucukları çarpı ile işaretleyiniz. KEŞAN KLARNET BAKLAVA MUHLAMA KERPİÇ EV MANTI KEMENÇE ZEYBEK NAYLA HORON ÇİNİCİLİK FERETİKO 138

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben RİZE’NİN AĞIZ ÖZELLİKLERİ Çek eşağa yukari ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Lambanun fitilini Rize iline ait bu manide Niçun konuşmayisun hangi kelimeler dikkatinizi Kuş mi yedi diluni çekti? Çik elmanun dalina Bak dunyanun halina Bu gözler neler gördi Habu gençluk yaşuma Dikkat etiğiniz gibi hemen hemen her bölgede konuşulan ana dilin dışında yöreye özgü lehçe, şive ve ağız şeklinde karşımıza çıkan dil unsurları vardır.Bu unsurların her birini diğerinden ayıran temel özellikler vardır. Şimdi kısaca bu kavramları tanıyalım. AĞIZ NEDİR? Türk Dil Kurumunun çıkardığı Türkçe Sözlük “ağız” tanımını şu şekilde verir: “11. dil bilimi aynı dil içinde ses, şekil, söz dizimi ve anlamca farklılıklar gösterebilen, belli yerleşim bölgelerine veya sınıflara özgü olan konuşma dili.” Türkiye Türkçesinde Erzurum, Kars, Adana, Mersin ağzı gibi çok farklı ağızlar vardır. Örneğin ölçünlü dilde “kova” Adana ağzında “leğen”, Manisa ağzında “ileğen” şeklinde olabilir. ŞİVE NEDİR? Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük’ünde “dil b. Söyleyiş özelliği: 2. Tarz, tavır, üslup. 3. esk. Naz, eda.” olarak tanımlanmıştır. Bu tanıma göre aslında şive ve ağız hemen hemen aynı anlamlarda kullanılmıştır. Ahmet Bican Ercilasun da halk arasında şive yerine aksan sözcüğünün tercih edildiğini kaydetmektedir. Bu bakımdan sanıyoruz ki lehçe ile şive dil sınıflandırması olarak aynı kabul edilmiyor artık. 139

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben AĞIZ ÖZELLİKLERİ Rize ilinde konuşulan Türkçenin ağız özellikleri, ünsüz seslerin çoğunlukla yarı- tonlu kullanılması bakımından batı komşusu Trabzon ağızlarından ayrılır. Rize’nin doğu sınırındaki Artvin ilinin Karadeniz’e kıyısı olan Arhavi ve Hopa ilçelerinde Rize ilinde görülen ağız özellikleri korunmaktadır. • Rize ve Trabzon’da pek çok yörede “g” sesi yerine “c” ve “ç” sesleri arasında bir ses kullanılır. Bölgedeki ağız benzerlikleri büyük ölçüde bu göçlere dayanmaktadır. Rize ili ağızlarında ı, ö, ü ünlüleri kullanılmaz. “I” sesi “i” şeklinde söylenir; Kılçık / kilçuk. “Ö” sesi “o” veya “e” olur; Göl / col, Ölüm / elum. “Ü” sesi “u” olur; Gün / cun. • 2. ve 3. tekil şahıs zamirlerinin yakınlaşma hali çekimlerinde iç sesteki “n” sesinin “ğ” sesine dönüşmesi, yörede yaygın görülen bir özelliktir; Bana / bağa, Sana / sağa, Ona / oğa.Rize ağızlarında “d” sesiyle söylenmesi gereken pek çok sözcük “y” sesiyle söylenir. “Burada mısın” yerine “buraya misun,” “orada mısın” yerine “oraya misun,” “neredesin” yerine “nereyesun” örneklerinde olduğu gibi. KELİMELERİN YÖRESEL ADLARINI ÖĞRENELİM! KELİME RİZE YÖRESİNDEKİ KELİME RİZE YÖRESİNDEKİ ADI ADI NİSAN PATATES FASULYE APRİL KARTOF GEVEZE BADİS MARTI ÇAMÇAKA BONCUK KALEÇİ SIKILMAK ÇİNO KIZ ÇOCUK DARLANMAK KİBRİT EVZA ERKEK ÇOCUK PAÇİ KÖPRÜ UŞAK AYAKKABI ÇAPULA DEVREN ÖTEKİ EBİRİNİ BAKIR TENCERE ÇALPARA TEPE GUGUL EL YAPIMI ÇANTA CAMADAN BİRAZ BİLAMA ACELE BECİT HAVLAMAK AFKURMAK 140 HAZİRAN KEREZAYİ

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben HALK EDEBİYATI RİZE’DE ATMA TÜRKÜ Karadeniz türküleri kendine has özellikleri sayesinde hemen fark edilirler. Türküde dört mısra vardır. İkinci mısra ile dördüncü mısra kafiyelidir. İlk iki mısra ile son iki mısra anlam bakımından ilgisiz olabileceği gibi ilgili olanları da vardır. Sevdalık türküleri, gurbet türküleri en çok görülenlerdendir. Yörede “atma” ve “karşı beri atma” türküleri özellikle önemlidir. “Atma türkü”, halk nükteciliğinin en seçkin örneklerindendir. ATMA TÜRKÜ VE HİKAYESİ Hevenkli ve Zugali yaklaşık olarak 1880 yıllarında yaşamış iki halk şairidir. İki şair birbirlerini hiç görmemişlerdir. Birbirlerine mektup aracılığıyla şiir yazıp göndermişlerdir. Günün birinde Hevenkli şair dostu Zugali’yi görmek ister. Yola çıkan şair Zuga köyüne varınca yapılmakta olan bir evin önünde durur. Selam verir ve alışkanlığı gereği türkü ile söze başlar. Karşılık veren de türkü söyleyince o kişinin Zugali olduğunu anlar. İki şair arasındaki tanışmaya konu olan dizeler şu şekildedir: HEVENKLİ: Maşallah bu yapı otuz iki direkli ZUGALİ: Bu yapıyı yaptıran yüreklidir yürekli. HEVENKLİ: İnşallah sofra çıkar baklavalı börekli ZUGALİ: Evimizde hasta var dert dert üstüne ekli HEVENKLİ: Hastalar şifa bulur ayağım mübarekli ZUGALİ: Belki sen olmayasın Kantar oğlu Hevenkli… İki atma türkü ustasının kayıtlara geçen atışması bu şekilde başlamıştır. Atışmayı sınıftan seçtiğiniz bir arkadaşınızla devam ettiriniz. HEVENKLİ: .................................................................................. ZUGALİ: ....................................................................................... HEVENKLİ: .................................................................................. ZUGALİ: ....................................................................................... HEVENKLİ: .................................................................................. ZUGALİ: ....................................................................................... HEVENKLİ: .................................................................................. ZUGALİ: ....................................................................................... HEVENKLİ: .................................................................................. ZUGALİ: ....................................................................................... 141

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben HAMSİ TÜRKÜSÜ Rivayete göre Pazarlı köylüler hamsi almak için sahile inerler. Balıkçı hamsiyi en iyi türküyü kim söylerse ona bedava vereceğini söyler. Aşağıdaki türküyü söyleyen köylü hamsileri almaya hak kazanır. Hamsi kurban o coze Evun var mi denize Atarlar sana saçma Çikarurler bu duze Başini koparupta Karşi verurler çoze Ey geminun reisi Şimdi hamsi ver bize Görsel-185 Yukarıdaki türküyü öyküsüyle birlikte arkadaşlarınızla canlandırabilirsiniz. MANİLER Hemen her konuda yazılabilen bir halk edebiyatı nazım türüdür. Alaca çoraplarun Bu yıl çiktum bütün yaz As güneşe kurusun Bir bulut gördüm beyaz Kız babanın evine Ben yara yar diyemem Niçun bekar durursun? Yarin ömrü olur az Ayva sari nar sari Endum derin ırmağa Ayvaya kondi ari Zeytin dalı kırmağa, Bu güzeller içinde Geldum seni almağa Ne gezer kocakari Başladun ağlamaya 142

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben BİLMECELER Bir nesnenin adını anmadan, niteliklerini üstü kapalı tarif ederek ne olduğunu bulmayı dinleyene veya okuyana bırakan oyundur. Eti haram sütü helal Kendi kazan gibi Dünyayı gezer izi yok Boyu yılan gibi Gidersin yanına Olursun nar gibi Ben giderum o gider Altı taş üstü toprak Para kadar iz eder. İçinde sarı yaprak FIKRA Halk arasında yaşamsal olayları konu alan mizah, nükte, hiciv unsurunu içinde barındıran kısa ve yoğun anlatılardır. Rize yöresinde fıkra anlatma geleneği yıllardır devam etmektedir. Temel bilim adamı iken bir arkeoloji araştırmaları konferansına davet edilir.Amerikalılar anlatmaya başlar : -Biz ülkemizde yaptığımız kazılarda 25 metre aşağı indik ve telefon kabloları bulduk. Öyleyse bizim atalarımız asırlar önce telefon kullanmışlardır. Sıra Türkiyeye gelir ve Temel başlar anlatmaya: -Biz ülkemizde yaptığımız kazılarda 50 metre aşağı indik ama birşey bulamadık.Öyleyse atalarımız telsiz telefon kullanmışlardır. Temel, İdris’le birlikte uçakla Istanbul’a gidiyormuş. Bir sarsıntı olmuş. Herkeste bir telaş… Pilot konuşmuş: – Bir motorda arıza var. Ama meraklanmayın, üç motorla da inebiliriz…15 dakika sonra bir anons daha : – Bir motor daha stop etti ama telaşlanmayin, iki motorla da ineriz…10 dakika sonra pilot uçüncü motorun da bozulduğunu ama tek motorla da gidebileceklerini söylemiş. Temel dayanamayıp: – Ula İdris, ister misun şimdi dördunci motor da pozulsun da hepten havata kalalum… Arkadaşlarınıza bildiğiniz bir fıkrayı anlatınız. 143

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Ülkemize ziyarete gelen yabancı bir turist aşağıdaki fotoğrafları çekmiş ve birkaç gün Rize’yi gezmiştir. Uçakla ülkesine dönerken fotoğraf makinesindeki fotoğraflara bakmış ve eline kalemi kağıdı alıp yaşadıklarını anı defterine yazmaya karar vermiştir. Sizce Rize’yi ziyaret eden bu turistin anı defterinde neler yazıyor olabilir? Fotoğraflardan yola çıkarak anıyı tamamlamaya çalışın. Başlangıç kısmı bizden, kalan kısım sizden. 144

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Artık farklı ülkelere gitme zamanı gelmişti. Bu seferki rotam ne Avrupa ne Amerika 145 ne de Uzakdoğu olacaktı. Kararımı vermiş, biletimi almıştım. Bekle beni Türkiye… Çantamı hazırladım, fotoğraf makinamı aldım. Uçağın kalkmasına yaklaşık 2 saat vardı. Önce İstanbul’a, oradan da Trabzon Havalimanı’na indim. Trabzon ile Rize arası yaklaşık bir saatti. Rize seyahatim artık resmen başlamıştı. __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Rize ağzı ile yazılmış bildiğiniz ya da hazırlayacağınız manileri aşağıya yazıp arkadaşlarınızla paylaşınız. ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ SIRA SİZDE Aşağıdaki Rize ağzıyla kullanılan kelime ve deyimlerin Türkçe karşılıklarını yazın. Çafilamak _______________________________ Çeşin etmek _______________________________ Hutupis etmek _______________________________ İşmar etmek _______________________________ Dereyi bolandurmak _______________________________ Kuyis etmek _______________________________ 146

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZDE YEREL BASIN ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Görsel-186 Şehrinizdeki yerel gazete ve televizyon kanallarından hangilerini biliyorsunuz? Arkadaşlarınızla paylaşınız. BASIN NEDİR? Gazete, dergi gibi belirli zamanlarda çıkan yazılı yayınların bütününe basın denir. Bir toplumun ortak ve genel duyguları ve fikirleri vardır. Toplumların değerleri, uygarlaşma düzeyleri, arzu ve eğilimleri ancak bu genel duygu ve fikirlerin belirme ve görünme derecesiyle anlaşılır. Basın, milletin genel sesidir. Bir milleti aydınlatma ve uyarmada, bir millete gereksindiği fikrî gıdayı vermekte, özet olarak bir milletin mutluluk hedefi olan ortak doğrultuda yürümesini teminde, basın başlı başına bir kuvvet, bir okul, bir rehberdir. Görsel-187 ? CEVAPLAYALIM Anadolu Ajansının Millî Mücadele Dönemi’ndeki rolü nedir ve Millî Mücadele’nin başarıya ulaşmasına ne tür katkılar sağlamıştır? 147

Görsel-188 ÜNİTE 5 Şehrimde Ben RİZE’DE İLK MATBAA Rize’de ilk yayın organı Kasım 1926 tarihinde Trabzonlu eğitimci-şair Hüse- yin Avni Bey tarafın- dan çıkarılan Yeni Ay dergisidir. Rize’de ilk matbaa ve gazete 1930 yılında Mus- tafa Cavaş tarafın- dan Rize Matbaası ve Rize Gazetesi olarak hizmete gir- er. Gazetenin sahip- liğini dönemin Rize Valisi Ekrem Ergür yapmıştır. Halkevi binasının altında faaliyet gösteren gazete ve matbaa 1939 yılında kapanmıştır. Mustafa Cavaş’ın matbaacılığı bırakmasının ardından Kemal Karadeniz, Kambursırt Sokağı’nda Çaycılar Kooperatifi’nin karşısında matbaacılık yapmıştır. Görsel-189 148 Rize’de kurulan ilk matbaanın işletmecisi Mustafa Cavaş (Ayaktakilerden soldan sağa birinci) matbaada çalışan ustalarla

BUNLARI BİLİYOR MUSUNUZ? ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Verilere göre Türkiye’de 2019 yılında, resmi ilan yayınlama hakkını haiz gazete sayısı 2019 yılı itibarıyla 1.075 oldu. Görsel-190 Bu gazetelerde toplam çalışan sayısı ise 7.593 kişi olarak gerçekleşti. Bu sayının 5.179’unu erkek çalışanlar, 2.414’ünü ise kadın çalışanlar oluşturdu. Görsel-191 RİZE’DE BASIN Rize Hüseyin Yardımcı Ortaokulu 6. Sınıf öğrencisi Cansu Saka, sosyal bilgiler dersinde araştırma ödevi olarak seçtiği ‘gazetecilik’ konusunda araştırma yapmış ve elde ettiği bilgileri sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmıştır. Cansu’ya öğretmeni aşağıdaki soruları sormuş ve Cansu şu cevapları vermiştir: Öğretmen: Rize’deki yerel basın ile ilgili neler söyleyebilirsin? Cansu: Rize’de şu an yayın hayatında olan 13 tane günlük gazete bulunuyor. Bunun yanında 5 tane de her gün güncellenen İnternet medya sitesi var. Haberler genellikle ajans temsilcilikleri tarafından üretilerek bu gazete ve medya kuruluşlarına servis ediliyor. Bir gazetenin satış, reklam gibi gelirlerinin kısıt olmasından dolayı muhabir çalıştıracak ekonomik gücü maalesef yoktur. Bu yüzden normal rakamlarla ajanslara abone olarak bir çok muhabirin haberini sayfalarına taşımaktadır. Rize haber konusunda diğer illere göre çok zengin bir yapıya sahiptir. Her gün Rize’den ilginç bir haberi ulusal kanallarda ve gazetelerde görebilirsiniz. Öğretmen: Rizelilerin gazetelere olan ilgisi nedir? Cansu: Sosyal medya ve İnternet haber siteleri gazetelere olan ilgiyi bir hayli azalttı. Artık haberler genelde internet haber sitelerinde okunuyor. Çünkü insanlar hem 149bedava hem de bayiye gitmeden gazeteleri önlerinde görebiliyorlar. Birde tabiî ki anlık

Görsel-192 ÜNİTE 5 Şehrimde Ben haberlerin anında internet sayfalarında yer aldığını düşünürsek gazeteler bu anlamda da geride kalıyor. Bu yüzden basılı gazete sektörü ne yazık ki tükenme noktasına geldi. Öğretmen: Yerel televizyonlar hakkında bilgi verir misin? Cansu: Rize’de televizyon medyası olarak iki kanal yayın yapmaktadır. Değişen ve gelişen çağımızda ne yazık ki televizyonlar da bu global değişime ayak uyduramayarak geri kalmıştır. Öğretmen: İnternet medyası hakkında bilgi verir misiniz? Cansu: Emek, çaba ile Rize’nin en çok ziyaret edilen İnternet sitelerinden biri konumuna gelinebilir fakat maalesef gelirler noktasında verimlilik en alt seviyelerdedir. Her hangi bir kanunu olmayan İnternet sayfaları da irili ufaklı çok sayıda her geçen gün artmaktadır. Rize’de her gün güncellenen ve işini doğru yapan İnternet haber sitesi sayısı 5’i geçmemektedir. Öğretmen: Gazeteciliğin zorluklarını anlatır mısın? Cansu: Gazetecilik zor sorumluluk isteyen ve mesaisi olmayan bir meslektir. Zor olmasını şu cümlelerle açıklayabiliriz. Habercilik genelde bir hadise olmasını gerektirir. Bölgemizde sıkça yaşanan sel heyelanlar gibi. Gelişen olayların hep merkezinde olmalısınız. Bu da beraberinde zorlukları ve iç acıtan hikayelere tanıklık etmenizi gerektiriyor. Sorumluluk ise bir olayın nasıl geliştiğini doğru cümlelerle aktarmadığınız takdirde yaşanabilecek hadiseleri bazen tahmin bile edemezsiniz. Olayı yalın bir dille ve doğru bir şekilde aktarmalısınız. Kişileri zan altında bırakacak cümlelerle haber kaleme almak yarın toplum önünde de mahkeme önünde de sizi zor durumda bırakacaktır. Öğretmen: Gazetecilik mesleğini yapmak isteyen arkadaşlarına önerilerin nelerdir? Cansu: Eğer bir meslek edinmek istiyorsanız, hayatta başarılı olmak amacındaysanız her zaman kendinizi doğru yetiştirmelisiniz. Bol bol kitap okumalı ve araştırma yapmalısınız. Geçmişte bilgiler kütüphanedeki ansiklopedilerde gizliydi. Şimdi ise her şey o kadar yakınımızda ki. Her insan her şeyi başaracak kabiliyete sahiptir diye 150 düşünüyorum. Yeter ki isteyin. Hayatta hedefleriniz olsun. Planlı çalışın. Araştırın, bol bol okuyun.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ARAŞTIRMACI GAZETECİ İŞ BAŞINDA Rize’de yerel bir gazeteye , araştırmacı gazeteci olarak çalışmak için başvurdunuz. Gazetenin genel yayın yönetmeni, deneme amacıyla sizden seçeceğiniz bir konuda araştırma yapmanızı ve araştırma sonunda elde ettiğiniz bilgilerle bir haber oluşturmanızı istedi. Aşağıdaki boş gazete sayfasına kendi yaptığınız bir haberi fotoğraflayarak yazınız. Yapacağınız haberde şu bölümlere yer veriniz: Manşet, Foto, İçerik, Gazetenin adı, Tarih. Gazetenin adı Tarih Manşet _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ ________________________ ________________________ _________________________ Fotoğraf _________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 151

Görsel-193 ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Aşağıdaki görselleri inceleyerek verilen bilgilerin doğru-yanlış olduklarını yanlarındaki kutucuklara işaretleyiniz. (SATIŞ ADETİ) DOĞRU YANLIŞ 1. Yayımlanan gazete ve dergilerin sayısı her yıl düzenli olarak azalmıştır. 2. Gazetede bölgesel yayıncılık en az yapılan yayın türüdür. 3. Gazetelerin satış rakamlarının düşmesinde en önemli etken eğlence unsurlarına yer vermemeleri olmuştur. 4. En fazla satış rakamına ulaşan yayınlar yerel yayın yapan kuruluşlar olmuştur. 5. Dijital tabanlı medyanın gelişmesi yazılı ve görsel basını olumlu etkilemiştir. 6. Dergi sayısı gazete sayısından fazla olması, daha fazla okunmasını sağlamıştır. 7. Yayınlanan gazetelerin içeriklerinin yüzde 80’i siyasi ve güncel haberlerden 152 oluşmuştur.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben MÜZİKLE YAŞAM ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Hangi tür müzikleri dinlemeyi seviyorsunuz? Yöresel müzik denilince ilk aklınıza gelen şarkı/türkü hangisidir? Temel’in askerlik arkadaşları kendisine misafir olurlar. Hoş geldin-beş gittin faslından sonra arkadaşları Temel’e balık tutmaya çıkmak istediklerini söylerler. Temel kabul eder ve eve girer. Elinde, içinde ne olduğu belli olmayan bir poşetle dışarı çıkar. Deniz kenarında geldiklerinde Temel elindeki poşetten bir kemençe çıkararak çalmaya başlar. Arkadaşları hayret ve şaşkınlıkla Temel’e sorarlar: -Temel, sen ne yapıyorsun? Balık tutmayacak mıydık? -Ula, ben da baluk tutmak içun kemençe çalayrum da! -Yahu sen bizimle dalga mı geçiyorsun? Hiç kemençe çalarak balık tutulur mu? -Siz bu işi benum kadar bilemezsunuz. Ben ha şimdi baluklari oynatiyirum, yorulsunler, ondan sonra çok kolay tutacağum onları. HALK MÜZİĞİ Görsel-194 Rize’nin iklimi ve coğrafi özellikleri, müzik kültürünü birçok yönden etkilemiştir. Doğu Karadeniz Bölgesi’nin coğrafyası gibi, müzik ve dans geleneği de kendine özgü bir karakter taşır. Dağlar, yağmurlar, yolları kapatan kar yağışları, sisli yaylalar ayrılık türkülerinde insanın karşısına çıkan engeller olarak anlatılır. Yine pek çok türküde derelerin coşkulu akıntısı, insanlara neşe vermek için dile getirilir. ! Yapılan bir araştırmaya göre Karadeniz Bölgesi’nden derlenen türkülerde en çok geçen sözcüğün “dağ”, Rize kaynaklı türkülerde ise “dere” olarak tespit edildiğini biliyor muydunuz? 153

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Aşağıdaki verilen boşlukların ilk bölümüne Rize’nin bildiğiniz en meşhur sanatçılarını, ikinci bölüme ise bildiğiniz en meşhur şarkı/türkülerini yazınız. SANATÇI ŞARKI/TÜRKÜ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ HALK DANSLARI Görsel-195 HORON Rize’de oynanan halk dansları genelde “horon” olarak adlandırılır. Daha çok tulum, kemençe eşliğinde oynanan horon bazen de türkü eşliğinde müziksiz de icra edilebilir. Ortadaki tulum veya kemençecinin etrafında yalnız erkek, yalnız kadınlar tarafından oynandığı gibi alaca(karma) (kadın-erkek) tarafından da oynanmaktadır. Oyundan oyuna geçişlerde “AL AŞAĞI”, “ALDANMA” ve “HOP HOP”,”AL OĞLUM”, “KİM ULA”, “TAK TUM”, “DÜŞ”, “YIK OĞLUM” veya “ISLIK” komutları kullanılır Horonda yapılan titreme, silkiniş, ürperme figürleri denizi, denizden çıkan 154 balığın can çekişini ifade eder. Horonu yöneten, diğer oyunculara yön gösteren kişiye “horoncu başı” denir. Çeşitli uyarılarla horonun düzenini sağlar.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben RİZE’YE ÖZGÜ HORON ÇEŞİTLERİ Alika/Allika Horonu: Tulum eşliğinde oynanır. Pazar ve Ardeşen’de oynanan zor bir horondur. Figürler arasında ani geçişler yapılır. Atlama Oyunu: Oyun figürleri altı sayılıktır. Halay adımı gibi oynanır. Yan adımlar iki ayak horonuna göre daha açık ve uzun atılarak yapılır. Hemşin Horonu: Tulum ile oynanır. Ayaklar adeta santimle atılır ve çekilir. Horondaki figürler duraklama ve tekrar şeklinde olduğu için bir göçün konaklamayıp tekrar yola devam etmesini hatırlatır. İki Ayak Oyunu: Bir erkek, bir kadın bir cephe karşısında oynar. Hareketler öne ve arkaya parmak uçlarında dönerler. Memetina Horonu: 3 figürle oynanır. Tulumla oynanan hareketli bir oyundur. Millet Horonu: Eller hep aynı seviyede, kafalar yere doğru eğilir. Horoncu başının “ha uşaklar” demesiyle coşulur. Noktalı Anzer Horonu: Rize’de yaygın şekilde oynanır. Hemşin oyununun bir benzeridir. Figürlerin birinde eller havada iken, sol ayağının parmak ucunu ileri vurup geri çekilir, oyunun ismini bu nedenle “noktalı” Anzer olmuştur. Papilat Horonu: Ağır tempolu bir oyundur. Eller havada, yere inerken bir anda durulan bir oyundur. Bu horon eski köy düğünlerinde evin hayat denilen bölümünde oynanırmış. Rize Horonu: Diz kırma, geri çekme ve sağ ayakla yere setçe basma öne çıkan figürleridir. Sallama Oyunu: Rize’nin tam bir hususiyet taşıyan oyunudur. Oyun tamamen ayak ritimlerine dayanır. Sıksaray: Sık, figürleri çok çabuk yapmak anlamındadır. Kol kola, el ele oynanır. Oynarken içlerinden birinin “uçalım uçalım” demesiyle hep beraber coşarlar. Titreme Horonu: Oyun figürlerinin tamamı titremelerden oluşur. Aile büyüklerinize bu horon çeşitlerinden hangilerini bildiklerini sorunuz. 155

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben MÜZİK ALETLERİ KEMENÇE Kemençe, biri Osmanlı müziğinde, diğeri Karadeniz yöresi halk müziğinde kullanılan iki ayrı yaylı çalgının ortak adıdır. Bunlardan ilki artık “klasik kemençe” adını almış, ikincisi ise “Karadeniz kemençesi” olarak anılır. Karadeniz kemençesi üç telli, yaylı bir çalgıdır. Burguluğu, boynu ve gövdesi tek bir ağaç parçasından yontularak ve oyularak yapılır. Çoğunlukla erik, ardıç, dut veya gül ağacından yapılır. Rize kemençesinin boyu 50-60 cm’dir. Sol elle tutulan boyun bölümünde parmaklar tellere basar. Gövde bölümünde ise altta teller tekneye tutturulmuştur. Yay buradaki tellere sürtülerek ses çıkartılır. KEMENÇENİN BÖLÜMLERİ 8 3 56 7 1 4 2 9 Görsel-196 1- Kulak: Telleri tutup, germek 6- Eşek: Telleri taşımak 2- Boyun: Avuç içiyle kavranan yer 7- Palikar: Tutucu 3- Kravat: Klavye 8- Teller: Sesin oluşması 4- Kapak: Rezonans 9- Sayta: Sesin oluşması 5- Ses delikleri: Sesin akustiğini sağlamak 156

Görsel-197: Bülent BEKAR - Tulum, Sanat ve Folklor Evi ÜNİTE 5 Şehrimde Ben TULUM Tulum genellikle bölgenin dağ köylerinde kullanılan bir çalgıdır. Genellikle düğünlerde, şenliklerde ve yol havalarında (yaylaya çıkış) çalınır. Temel olarak “ağızlık”, “gövde” ve “nav” bölümlerinden oluşur. Tulumu şişirmek için kullanılan dudula; yuvarlak bir ağacın içi delinerek yapılır, çalgıcı dudulanın ağzını dili ile kapatır veya ağız kısmının iç tarafına naylondan bir kapak ile havanın geri gelmesini önler. Tulumun en önemli kısmı sesin çıktığı “nav”dır. Kelime Farsçada “içi oyulmuş odun” manasına gelir. Üstünde beş adet delik ve içerisinde “çibu”(çimon-çibun) denilen sipsi bulunan iki adet borudan oluşur. Hava tazyikinden doğan güçle sipsilere gelen baskı sesin çıkmasına yol açar, parmak vuruşları ile ses notalara dönüşür. Ağızda şişirilmiş olan tulum, koltuk altına alınır. Kolun dirsek içine gelen bölümü ile sıkılarak düdük veya düdüklerden ses çıkarılması sağlanır. Tulumun boş kalmaması için sağ ön ayağına takılan, ağza giren tahta boruya (bu boru, tulumu havayla doldurmaya yarar)”guda” veya “lülük” denir. 157

Görsel-198 ÜNİTE 5 Şehrimde Görsel-199 Ben ARMONİKA Rize kültürünün bir dönem tek enstrümanı olan ve zamanla yerini kemençe ile tuluma bırakan, halk arasında santur ve mozika olarak da bilinen armonika unutulmaya yüz tuttu. HERKES ARMONİKA İLE HORON EDERDİ Hayattaki son armonika müzisyenlerinden emekli memur Kenan Coşkun (81) armonikayla 1953 yılında tanıştığını belirterek, asıl ismi “armonik” olmasına rağmen eskiden bu müzik aletine “el mızıkası” denildiğini söyledi. Gençlik çağlarında düğünlere armonika çalmaya gittiğini anlatan Coşkun, “Bölgemize Kafkaslar’dan 200 yıl önce gelen bir müzik aletidir. Herkes armonika sesiyle horon ederdi. Horon ile armonik bölgemizde beraber anılırdı. Bölgemizin en eski çalgısı budur. 1950’lerde kemençe daha yeni yeni çalınmaya başlamıştı ama tulum yoktu. Düğünler evlerde olurdu, o yüzden kemençenin sesi de çok kısık olduğu için kemençe çalınmazdı. Kemençede o zamanlar horon havaları da yoktu. Armonika sesi daha gürdü, o yüzden daha çok tercih edilirdi” dedi. 158 Fatih Sultan Kar Koleksiyonu - 1877

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Aşağıda verilen metindeki boşlukları yıldız kelimelerle doldurunuz. Görsel-200 Rize’de oynanan halk dansları genelde ……………………… olarak adlandırılır. Daha çok ……………………… ve ……………………… eşliğinde oynanan ……………………… bazen türkü eşliğinde müziksiz olarak da icra edilebilir. Ortadaki tulum veya kemençecinin etrafında kızlı erkekli bir halka oluşturularak oynanır. Horonda yapılan ……………………… figürleri denizi, denizden çıkan balığın can çekişini ifade eder. Horonu yöneten, diğer oyunculara yön gösteren kişi ………………………dır. Çeşitli uyarılarla horonun düzenini sağlar. Kemençeyi çalan kişi elinde at kılından yapılmış ………………………yı yaya sürdüğünde kulakların pasını silen ezgiler duyulur. Yöreye özgü en önemli enstrümanlardan olan ……………………… unutulmaya yüz tutmuş olsa da kültürü koruma ve gelecek nesillere taşıma adına çalışmalar yapılmaktadır. HORON SAYTA ARMONİKA TULUM HORON KEMENÇE TİTREME HORON BAŞI 159

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZİN ÖNEMLİ GÜNLERİ ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığınız şehirdeki kutlama ve festivallerden hangilerine katıldınız? İzlenimlerinizi arkadaşlarınızla sözlü olarak paylaşınız. Resmi ve dini bayramlarımız dışında şehrimize özgü kutlamalar olduğunu da unutmayalım. Bir turizm şehri olma yolunda hızla ilerleyen Rize’de hangi kutlama ve festivaller gerçekleştiriliyor, hep birlikte öğrenelim. 160

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben FESTİVAL VE KUTLAMA TARİHLERİ ETKİNLİĞİN ADI GERÇEKLEŞTİĞİ TARİH DÜZENLEYEN Rize Çay ve Yaz Spor Şenliği KURUM-KURULUŞ Uluslararası Dağcılık Şenliği 25 Temmuz - 15 Ağustos Arası Rize Belediye Başk. Çamlıhemşin Ayder Kültür Sanat ve Doğa Festivali Temmuz'un 4. Haftası Kdrk/ Rize Valiliği Çamlıhemşin Ayder Kardan Adam Haziran'ın 2.Haftası Rize Belediyesi Şenliği Çamlıhemşin Kaymakamlığı Uluslararası Tulum ve Müzik Festivali Çamlıhemşin Belediye İkizdere Ovit Yayla Şenlikleri Başkanlığı Fırtına Rafting Şenliği Her Yıl Ocak Son Hafta Sonu Çamlıhemşin Belediye Başkanlığı Formulaz Tahta Araba Şenlikleri Ağustos’un 1. Haftası Vira Kültür, Sanat, Gençlik ve Spor Ovit Kar Şenliği Ağustos'un 2 Haftası Derneği Çayeli’nden Öteye Kültür ve Sanat Temmuz'un 3. Haftası Festivali Ağustos 3. Hafta Sonu (Pazar) Ekşioğlu Vakfı İkizdere Dağ Horozu Şenlikleri Nisan 3. Haftası İkizdere Anzer Balı ve Yayla Şen. Dokadak / Ardeşen Belediyesi Saadettin Kaynak’ı Anma Gecesi Ardeşen Kaymakamlığı Dağcılık Turizm ve Yayla Şenliği Tunca Belediyesi Formulaz Şen- Petranboard (Üzme Tahtası) Kar Şen- likleri Tertip Komitesi liği Rize Valiliği/İkizdere Belediye Uluslararası Pastacılar Festivali Başkanlığı Rize Turizm Şenliği Hamsi Şenliği Temmuz’un 3. Haftası Çayeli Belediyesi Tunca Vadisi Tabiat Parkı Doğa Yürüyüşü ve Yayla Göçü Şenliği Haziran’ın 4.Haftası İkizdere Belediyesi Ağustos'un 1. Haftası Ballıköy Köyü Muhtarlığı Maha Akıntıya Karşı Yüzme Yarışları Şubat 2017 Derepazarı Belediyesi Ağustos 2. Hafta Çayeli Doğa Sporları Kulübü Pide ve Turizm Festivali Derneği Ardeşen Çamlıhemşin (Ayder) Yol Şubat İlk Hafta Sonu İkizdere Belediyesi Bisiklet Tırmanış Yarışı Çamlıhemşin Eğitim ve Kültür Mayıs 3. Haftası Der. Turizm Haftası Rizem Kültür ve Turizm Derneği Aralık 3. Hafta Sonu Rize Belediyesi Ağustos 4. Hafta Sonu (Pazar) Tunca Belediyesi Ağustos 2. Hafta Sonu Hemşin Belediyesi, Hemşin Kaymakamlığı, Gençlik Spor İl Eylül 2. Hafta Sonu Müdürlüğü Ekim Son Hafta Sonu Derepazarı Belediyesi Çamlıhemşin Belediyesi ve Ar- deşen Belediyesi 161

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Rize’ye Her Mevsim Davetlisiniz! Rize, her mevsim farklı tatlar sunan bir doğa ve kültür cennetidir. Yılın her ayı düzenlenen macera aktiviteleri, bahar ve yaz aylarındaki doğa ve kültür turları, kış aylarındaki organizasyonlarıyla Rize her mevsimin tatil seçeneğidir. Derin vadileri aşan dereleri, metrelerce yüksekten düşen şelaleleri, Kaçkar’ın eteklerini süsleyen yaylaları, doğal termal kaplıcalarıyla ünlü Ayder Yaylası ve İkizdere ilçeleri sayısız seçenekten sadece birkaçıdır. Dik yamaçlara kurulu yayla evleri ve otantik yaşam tarzı; nadide ahşap konakları, yaz aylarında şenliği ve horonu eksik olmayan festivalleri; doğayla yoğrulan leziz sofraları, sayısız endemik bitkisi, sık ormanlarındaki hayvan çeşitliliği, buzul gölleri, ortaçağlı kaleleri, kemerli taş köprüleri herkes için bir davetiye sunuyor. Herhangi bir mevsim, herhangi bir ayda, Rize’ye her mevsim davetlisiniz! YIL YERLİ TURİST YABANCI TURİST TOPLAM TURİST SAYISI SAYISI SAYISI 2007 417.338 57.975 475.313 2008 433.415 2009 437.817 58.415 491.830 2010 489.731 2011 509.911 58.729 496.546 2012 524.021 2013 581.465 69.407 559.138 2014 615.053 2015 616.889 61.217 571.128 2016 602.814 2017 761.413 61.675 585.696 2018 855.323 68.417 649.888 71.116 686.169 73.459 690.348 76.059 678.059 105.404 866.817 121.171 976.494 Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı ? Şehrimize gelen turist sayısının son 10 yılda iki katına çıkmasını sağlayan gelişmeler sizce nelerdir? ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ Yerli ve yabancı turist sayısının artması şehrimize ve ülkemize ne tür katkılar sağlamaktadır? ____________________________________________ ____________________________________________ 162 ____________________________________________

Görsel-201 ÜNİTE 5 Şehrimde Görsel-202 Ben Rize’de Gerçekleşen Festival ve Kutlamaların Bazılarını Yakından Tanıyalım ÇAMLIHEMŞİN AYDER KARDAN ADAM ŞENLİĞİ Geleneksel hale gelen Çamlıhemşin Ayder Kardan Adam Şenlikleri 1350 rakımlı Ayder Yaylası’nda düzenlenmektedir. Şenlik her yıl okulların yarı yıl tatiline girmesinin ardından ocak sonu veya şubat ayı başların- da cumartesi ve pazar günleri düzenlenmektedir. Rize’deki ve il dışında doğa sporları ku- lüplerinin katılımıyla gerçek- leşen festival renkli görüntü- lere sahne olmaktadır. Kayak, snowboard, paintball, karraft, trekking, kardan adam yapma yarışması gibi birçok etkinliği içeren festivalde yapılan iglo ve Kar mağralarında çeşitli aktiviteler gerçekleştirilmek- tedir. ARDEŞEN KÜÇÜK YAYLA KÜLTÜR FESTİVALİ Yaz aylarının sıcak ve nemli havasına karşılık Doğu Karadeniz yaylaları, çok çeşitli flora ve faunaları, zengin ormanları, krater gölleri, ırmakları, dereleri, peyzaj görüntüleri, dağ ve doğa yürüyüşleri, rafting, kano ve kış sporları, av ve olta balıkçılığı, çim kayağı, şifalı suları, yöresel yemekleri, halkın kültürel yaşantısı gibi değerleri ile önemli bir potansiyel oluşturuyor. Doğu Karadeniz’de doğal ve ekonomik nitelikleri yanında sosyal bir olgu olarak da önem taşıyan yaylacılık, çok uzun yıllardır süregelen bir gelenek haline dönüştü. 163

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben İKİZDERE DAĞ HOROZU ŞENLİKLERİ Dünyada nesli azalan kuş türlerinden olan dağ horozu Rize’nin İkizdere ilçesinde koruma altına alınarak adına şenlik yapılıyor. Sabah erken saatlerde başlayan etkinlik kuş severlerin katılımıyla Sivrikaya köyünün 2300 metre rakımlı dağdaki seyir tepesinde dürbün ve teleskoplarla yapılıyor. Şenlik sayesinde dağ horozu İkizdere’nin sembolü haline gelmiştir. Şenlik, dünyada bir hayvan için düzenlenen ilk Görsel-203 şenlik olma özelliğini taşımaktadır. Nesli tükenen hayvanlara sahip çıkılması önemli bir çevre bilinci gereğidir. Doğal güzelliklerimizi çirkinleştirmeden koruyarak gelecek nesillere aktarmak şenliğin amaçları arasındadır. Dağ horozu nesli tükenmekte olan bir hayvan olduğu için avlanması aynı zamanda yasaktır. Görsel-204 RİZE ÇAY VE TURİZM FESTİVALİ Festival, Rize çayının 164 ve şehrinin tanıtımına katkı sağlanması ve turizme canlılık kazandırılması amacıyla yapılmaktadır. Rize kültürünü yaşatmak ve gençlerimizin çeşitli spor dallarında kendilerini ifade edeceği alanlar oluşturmak adına düzenlenmektedir. Festivalde minikler futbol turnuvası, yelken Görsel-205 gösterisi, konserler ve kortej yürüyüşü gibi bir çok etkinlik yer almaktadır. Her yıl 25 Temmuz - 15 Ağustos tarihleri arasında düzenlenmektedir.

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Aşağıdaki soruların cevaplarını kutucukların altındaki boşluklara yazınız. FORMULAZ ÇAYELİ ZİL KALE ANZER BALI KAÇKARLAR RAFTİNG TULUM DAĞ CAMİ ATMACA PİLEKİ 2 MART KOLİVA Açıklamalar 1- Fırtına Deresi’nde yapılan akarsu sporu 2- İsmini yapıldığı yerden alan ve yörenin en önemli ekonomik kaynağı olan besin 3- Çamlıhemşin ilçesinde bulunan son yıllarda yerli ve yabancı birçok turistin ilgisini çeken kale 4- İyidere ilçesinde bulunan önceleri madenciliğin yapıldığı, şimdilerde ise turizme kazandırılmış mağara 5- Haşlanmış mısırın yöresel ismi 6- Şehrimizin simgesi olan yırtıcı kuş türü 7- Ardeşen ilçesinde yapılan geleneksel tahta araba yarışlarına verilen isim 8- Kuzu derisinden yapılan yöresel müzik aleti 9- Şehrin düşman işgalinden kurtuluş tarihi 10- Şehrin kuzeyinde bulunan, üzerinde birçok yayla, göl, akarsu barındıran sıra dağların adı 11- Kuru fasulyesi ile ünlü ilçemiz 12- Güneysu ilçesinde bulunan, bölgenin tarihi ve dini sembollerinden biri haline gelmiş dini mekan 165

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Aşağıda Rize’de yapılan festivallerle ilgili bilmeceler yer almaktadır. Verilen ipuçlarından yararlanarak cevapları boş bırakılan yerlere yazınız. 1 2 ZAKaKsanalyınznbaedentamdaebneniyrmizyneaayrkradıaşravbengtuaşmdaıemrz, p, iyonu. PBLaŞuamesantudilkkiağtbmianonıntemlğagrlıöelyanvadckpeaeısylsmiim., ıaşk 3 4 ÜETYzlabeüdemmıtnteüeaydedeönzoelvyenmur menbkeiolzibrlom.ilriadr?zur, TBFoSaepirnsldtaeiavmokanlalauyzdaamamgaiiaçdkneaeırsrnslsidainna.. 1- Festivalin Adı: .......................................... Nerede Yapıldığı: .......................................... 2- Festivalin Adı: .......................................... Nerede Yapıldığı: .......................................... 3- Festivalin Adı: .......................................... Nerede Yapıldığı: .......................................... 4- Festivalin Adı: .......................................... Nerede Yapıldığı: .......................................... 166

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben 167 Görsel-206

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZİN ÇOCUKLARA VE GENÇLERE SAĞLADIĞI İMKÂNLAR ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI Yaşadığınız şehirde eğlenceli bir şekilde vakit geçirdiğiniz mekânları arkadaşlarınızla paylaşınız. Rize’de çocuklar için birçok sosyal faaliyet yapılmaktadır. Bu sosyal faaliyetlerde en öncü kurumlar Rize Valiliği, Rize Belediyesi ve Rize Gençlik ve Spor İl Müdürlüğüdür. Yapılan çalışmalar ve aktiviteler sayesinde çocuklar ve gençler sosyal hayata katılmakla kalmıyor; yetenekleri ve ilgileri keşfedilip uygun görülen sanat ve spor alanlarına yönlendiriliyor. Şimdi Rize’de çocuklar ve gençler için hangi kurumlar var hep birlikte bakalım. Görsel-208 Görsel-207 Görsel-209 Görsel-210 Görsel-212 168 Görsel-211

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ÇOCUKLAR VE GENÇLER İÇİN YAPILAN ÇALIŞMALAR Görsel-213 Rize Belediyesi, 2014 yılından bu yana geçen 4 yıllık sürede sadece çocuklar için 110 faaliyet düzenlenmesine ve belediye etüt eğitim merkezlerinde 8 bin 306 öğrencinin eğitim görmesine katkı sağladı. Rize Belediyesi, sosyal belediyecilik çalışmalarına hız kazandırarak kültürel, sosyal ve eğitim alanında yapmış olduğu çalışmalar 4 yıl boyunca artarak devam etti. Çocukların ruhsal ve bedensel gelişmelerine katkı sağlayacak, onların sosyalleşip toplum hayatında etkin bir yer edinebilmesini kolaylaştıracak faydalar içeren etkinliklere binlerce çocuk ailesiyle birlikte katılma imkanı buldu. Yapılan Çalışmalardan Kareler Görsel-214 Görsel-215 Görsel-216 Görsel-217 Görsel-218 Görsel-219 169

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben RİZE GENÇLİK MERKEZİ Görsel-220 Gençlik ve Spor Bakanlığı bünyesinde çalışmalarını yürüten Gençlik Merkezi, karate, jimnastik okçuluk, kano, hentbol ve daha onlarca spor faaliyetleri yanında gençlerin hobi edinebilecekleri sanatsal faaliyetler için de imkan sunmaktadır. Merkezde bu amaçla açılmış resim, müzik, ebru, drama, akıl oyunları, vb. atölyeleri bulunmaktadır. Yapılan Çalışmalardan Kareler Görsel-22 1 Görsel-223 Görsel- Görsel-224 25 222 Görsel-2 170

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben RİZE’DEKİ SOSYAL HAYAT ARAŞTIRMASI VE ANKET SONUÇLARI Bu anket çalışması, Rize Hüseyin Yardımcı Ortaokulu öğrencileri tarafından “Rize’deki Sosyal Hayat” hakkında bilgi toplamak amacıyla yapılmıştır. Araştırma çalışması 26.12.2019- 31.12.2019 tarihleri arsında Rize kent merkezinde gerçekleşmiştir. Anket 100 kişi ile yüz yüze sorulan sorularla gerçekleşmiştir. Ankete katılan kişilerin demografik bilgileri aşağıda verilmiştir. CİNSİYET EĞİTİM DURUMU YAŞ ARALIĞI 171

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ! Demografi: Nüfusun yapısını, durumunu, dinamik özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. Katılımcılara aşağıdaki kültürel, sanatsal ve sportif faaliyetlere 2019 yılı içerisinde kaç defa gittikleri sorulmuştur. Verdikleri cevaplar grafik halinde sunulmuştur. Açıklama: Yukarıda katılımcıların sorulara verdikleri cevaplar sonucu elde edilen veriler grafik halinde gösterilmiştir. Katılımcılardan 65’i son bir yıl içerisinde tiyatroya hiç gitmemiş.11 Kişi 1 defa, 16 kişi 2 defa, 8 kişi ise 3 ve daha fazla tiyatroya gitmiştir. Sinemaya gidenlerin sayısı ise; 27 kişi hiç gitmemiş, 1 kişi 1 kez gitmiş, 21 kişi 2 kez, 51 kişi ise 3 ve daha fazla sinemaya gitmiştir. Katılımcılardan 43’ü 2019 yılı içerisinde hiç kitap okumamış, 39 kişi ise 3 ve daha üstü sayıda kitap okumuştur. 172

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Anket sonuçlarına göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1- Sinemaya gidenlerin tiyatroya gidenlere oranla daha fazla olmasının sebepleri neler olabilir? __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ 2- Kitap okuma oranın artması için ne gibi çözüm önerileri sunarsınız? __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ 3- Festivallere ve müze ziyaretlerine katılımın az olmasının sebepleri neler olabilir? __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ 4- Anket sonuçlarını incelediğinizde en çok hangi bölüm dikkatinizi çekti? __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ 5- Sizde son bir yıl içerisinde katıldığınız sanatsal, sportif ve kültürel faaliyetleri düşünerek anket sorularına cevap veriniz. Hiç 1 2 3 ve üstü Kaç Defa Tiyatroya Gittiniz? 173 Kaç Defa Sinemaya Gittiniz? Kaç Kitap Okudunuz? Kaç defa spor müsabakası izlediniz? Kaç defa konsere gittiniz? Kaç defa turistlik seyahat yaptınız? Kaç defa festivale gittiniz? Kaç defa müze ziyareti gerçekleştirdiniz?

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SPORLA İÇ İÇE BİR ŞEHİR, RİZE ? HAZIRLIK ÇALIŞMASI En sevdiğiniz spor dalları hangileridir? 1 Şehrimizle özdeşleştiğini düşündüğünüz bir spor dalı var mı? 2 34 56 DÜŞÜNELİM CEVAPLAYALIM Yukarıdaki örneklerde de gördüğünüz üzere şehrimizin spor klüpleri birçok farklı branşta ulusal ve uluslararası başarılar elde etmiştir. Kazanılan bu başarılar şehrimize nasıl katkılar sağlamaktadır? 174

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben Görsel-226 Sporun bireylerin gelişimine olan etkisi her gün daha fazla anlaşılıyor. Özellikle de çocukların teknolojiye olan ilgisi, onları hareketsiz ve sağlıksız bir yaşam sürmelerine neden oluyor. Oysaki spor, çocuklar için sadece fiziksel olarak değil aynı zamanda bilişsel, duyuşsal ve psikolojik olarak gelişmelerine de yardımcı olur. Bireysel yapılan sporlar özgüvenin gelişmesini sağlarken takım halinde oynanan oyunlar bireylere paylaşmayı ve takım halinde hareket etmeyi öğretir. Çocuklar için ise sporun önemi sadece fiziksel ve duygusal gelişim olarak sınırlı değildir; geleceğe hazırlanma için de yardımcı olur.Çocukluk döneminde yapılan sporun olumlu etkilerini hayat boyu yaşarlar. Neden Spor Yapmalıyız?•• • •D•S h• Rida saÇuiğEespEotlshrılctnakgisuenlafleıkıeğlklniklublevlabsinirekirriy.rtdofobeiakyznenuasidktlsşesruıabnkeezmlalsaıişğdlkyaesıenöratnçnıığusogelaıtacentazuyriıarm.kiy.lltiaüırrks.aıseğlltairr.. 175 Görsel-227

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben ŞEHRİMİZDEKİ SPOR TESİSLERİ 4 8 1 Gençlik Merkezi Spor Salonu Yelken Tesisi Görsel-228 2Olimpik Yüzme Havuzu Görsel-229 1 1 Atış Poligonu Açık Spor Kompleksi 2 Görsel-230 Görsel-231 Stadyum 1 12 Kano Tesisi Futbol Sahası 176 Görsel-232 Görsel-233

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben LİGLERDE MÜCADELE EDEN TAKIMLARIMIZ 177 Görsel-234

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben DOĞA SPORLARI VE GELENEKSEL SPORLAR Rize’nin dağları ve yaylaları hayranlık verici yürüyüş parkurlarına, debisi yüksek nehirleri raftinge, bitki ve hayvan çeşitliliği doğa gözlemlerine, zirveleri zorlu dağcılık rotalarına olanak sağlar. Şehrimiz bu durumlarıyla hayli yüksek bir doğa ve spor turizmi potansiyeline sahiptir. Görsel-235 KANO VE RAFTİNG Görsel-236 Rize’de akarsu sporları meraklılarını buluşturan en ideal yer Fırtına Deresi Görsel-237 olarak öne çıkmakla birlikte Taşlıdere (Askoroz), İyidere ve İkizdere de diğer alternatifler olarak öne çıkmaktadır. DAĞCILIK Doğu Karadeniz dağ sıraları ile Türkiye’nin en yüksek zirvelerini sınırları içine alan kent, dağcılık sporu için bir cennet durumundadır. Bu sıradağların en yüksek zirvesi olan Kaçkar (3937 m), Türkiye’nin 4. yüksek dağıdır ve kuzey yüzünde biri Türkiye’nin 3. en büyüğü olan iki büyük buzul kütlesine sahiptir. Rize ilinin Erzurum-Artvin sınırını da teşkil eden Doğu Karadeniz Dağları, Verçenik Dağı ( 3709 m), Bulut Dağı (3562 m) ve Altıparmak Dağı 3492 m) gibi yüksek zirvelerle de anılırlar. JEEP SAFARİ İkizdere’den Fındıklı’ya, Rize yayla- larının eşsiz manzarası içinde, derelerin kenarından, toprak ve yayla yollarında, şelalelerin önünde serinleyerek doğa, tarih, kültür, kamp, yürüyüş gibi aktivi- teleri bir arada yapabilme şansına sahip olacağınız bir sportif faaliyettir. 178

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben HELİSKİ (HELİKOPTERLE KAYAK) Dünya’nın en heyecanlı doğa sporlarından biri olarak gösterilen heliski, yakın zamana kadar sadece İsviçre Alpleri’nde, Himalayalar’da ve Kanada dağlarında yapılıyordu. 2004 yılından itibaren, Avrupalı kayak tutkunları için Kaçkar Dağları’na turlar düzenlenmeye başlandı. Ayder Yaylası’nda konaklayan kayakçılar ve snowboardçular helikopterle Kaçkar Dağları’nın sarp tepelerine ulaşıyor ve dağların eteklerine doğru serbest stilde iniş yapıyorlar. Yalnızca profesyonel kayakçılar tarafından yapılan bu spor, özel malzemeler ve tecrübe gerektiriyor. Yılda yaklaşık 500 kayak sever heliksi kayak sporu yapmak için ilimize gelmektedir. Görsel-238 HABERLER Çamlıhemşin’de Şampiyon Kayakçılar Yetişiyor Rize’nin Çamlıhemşin ilçesinde, 2 yıl önce kurulan kayak takımında 42 sporcuya eğitim veriliyor. Kayak tesisi olmayan ilçede kısıtlı im- kanlarla çalışan sporcular geçen yıl katıldıkları müsabakalarda 12 madalya almayı başardı. Eski kayak milli takımı sporcusu olan eğit- men Ahmet Üstüntaş, “2 yıl önce kurulan kayak takımında, kışın trafiğe kapatılan yolda oluşturu- lan ve Ayder Yaylası-Galler Düzü arasında 130 metre uzunluğundaki pistte A-B-C takımlarında 42 sporcu eğitim alıyor. Kendilerini geliştiren sporcularım geçen yıl yapılan müsabakalarda 12 madalya aldılar. Katıldığımız ilk Türkiye Şampiyonası’nda, birincilik, ikincilik ve üçüncülük elde ettik; 3 sporcu ise ilk 10’da yer aldı. Bu yıl ise hedefimizi 20 madalya kazanmak olarak belirledik” diye konuştu. 179Genel ağ haberi 8 (düzenlenmiştir)

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben TAHTA ARABA Bir tahtanın kenarlarına dört tekerleğin takılmasıyla yapılan, sadece yokuş aşağı sürülebilen geleneksel spor ve eğlence aracıdır. Bazı yörelerde rulman takılarak ‘bilyalı’ veya ‘tornet’ olarak adlandırılır. Son dönemlerde Ardeşen’in Tunca beldesinde yapılan şenliklerle ününü dünyaya duyurmuştur. Görsel-239 PETRANBORD/LAZBORD İkizdere’nin Petran Yaylası’nda ahşap kayak tahtalarıyla yapılan kar kayağı, mazisi yüzyıllar öncesine uzanan bir köy eğlencesidir. Yöre halkının “uzme tahtası” adını verdiği ve tahtalarla yaptıkları otantik kayaklar ‘Lazbord’ adıyla anılıyor. 200 yıldır yapıldığı söylenen bu geleneksel spor yaşatılması gererken kültürel miras listesinde de yer alıyor. Görsel-240 DÜŞÜNELİM ARAŞTIRALIM Spor, eğlence ve turizmin iç içe yaşandığı bu geleneksel etkinliğin nasıl ortaya çıktığı ile ilgili bir araştırma yapınız. 180

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Şehrimizde yapılan sportif faaliyetleri araştırıp aşağıdaki tabloyu doldurunuz. Sporun Adı Yapıldığı Yer Kısa Bilgi Oryantiring Dağcılık Pileki Mesire Alanı Doğaseverlerin yaygın Kano İyidere olarak yaptığı oryantiring Yamaç paraşütü şehrimizde de yapılan bir Jeep Safari yürüyüş ve yön bulma Salon sporları sporudur. Bisiklet Rafting 181

ÜNİTE 5 Şehrimde Ben SIRA SİZDE Rize Günleri İl dışında yapılan Rize tanıtım günlerine ilçenizi temsil eden proje ekibi içerisinde yer aldığınızı düşünün. Proje ekibi fuar alanında kendilerine ayrılan bölümde yaşadıkları ilçeyi tanıtacak her türlü konu ve materyali kullanabilecektir. Örneğin; yemekler, el sanatları, turizm merkezleri, doğal hayat, gelenekler, mimari yapılar tanıtılabilir. İlçenizin tarihi, doğal, ekonomik, kültürel özelliklerinin tanıtılması için bir çalışma yapın. Bu çalışmayı görev paylaşımı yaparak sınıf halinde yapınız. 182

183 Görsel-241

KAYNAKÇA BİBLİYOGRAFYA Aydın, S. (2009). El Sanatları Geleneği, Giyim, Kuşam ve Süsleme. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Kültür Portalı Projesi. Bektaş, C. (2016). Herkes İçin Kent. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Bingham, J., Chandler, F., Chisholm, J. ve diğerleri. (2012). Antik Dünya Ansiklopedisi. Ankara: TÜBİTAK Yayınları. Brookes, O. (2017). Şehirde Bir Gün. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Canan, İ.(1994). Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. (6. Cilt). Ankara: Akçağ Yayınları. Demirci, M. (2003). İslam’da Şehir ve Şehrin Sosyal Dinamikleri. İstem, Yıl:1, Sayı:2, 2003, 129-146. Eliaçık, M. (2016). Ebussuud Efendi’nin Farsça Bir Manzum Fetvası. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(4), 1765-1772. Göksu, D. (2015). İstanbul Kültür ve Edebiyat Atlası. İstanbul: İstanbul Turing ve Otomobil Kurumu. Işık, C. (2010). Mevlana’nın Mesnevi’sinde Şehir ve Köy. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya. Kaya, E. (2017). Kentleşme ve Kentlileşme. İstanbul: İşaret Yayınları. Kaya, G. (2014). Kentleşmenin Toplumsal Boyutları(Adıyaman Örneği). Ankara: Ütopya Yayınevi. Köse, O. (2016). Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk. (1. Cilt). Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. Taşçı, H., Nebati, N. (Editör). (2015). Şehir Üzerine Düşünceler. İstanbul: Esenler Belediyesi Şehir Düşünce Yayınları. T.C. Millî Eğitim Bakanlığı (2017). Şehrimiz… Dersi Öğretim Programı. Ankara: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı. Vatansever, M., Batman, O. ve Altaş, A. (2017). Sürdürülebilir Turizm Açısından Kızılırmak Deltası Kuş Cennetinin Yerel Paydaşları Tarafından Değerlendirilmesine Yönelik Bir Araştırma. Yönetim, Ekonomi, Edebiyat, İslami ve Politik Bilimler Dergisi, 2(2): 31 Aralık/December, 2017, 194-217. Yılmaz, C.(Editör).(2015). Samsun Turizm Rehberi. Samsun: Büyükşehir Belediyesi Yayınları. Akyol, C. (2011). Samsun Genelinde Müze ve Ören Yerlerinin İl Turizmine Katkısı Konferansı. Ocak 2011, Samsun. Yüksel, F. (2016), Vezirköprü Yöresi Monografisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun. Ak, Orhan Naci. (2008). Rize’nin Yönetim Tarihi, Rize: Çınar Eğitim Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları:3. GENEL AĞ KAYNAKÇASI https://rize.ktb.gov.tr/TR-55304/nufus-ve-yerlesim.html (05.09.2019) https://rize.ktb.gov.tr/TR-113097/kadin-kiyafetleri.html (13.09.2019) http://www.rize.gov.tr/tas-ve-ahsap-yapilar (13.09.2019) https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr (04.02.2020) http://rizetso.org.tr/wp-content/uploads/2017/01/iktisadi-rapor2015-web.pdf (12.09.2019) http://www.rize.bel.tr/yonetim/onceki-baskanlar (23.09.2019) https://afadem.afad.gov.tr/tr/3858/Sel (26.09.2019) http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064 (29.09.2019) https://www.trabzon.bel.tr/fck-sayfalar.aspx?id=4223 (11.10.2019) https://www.erzurum.bel.tr/IcerikDetay-cografi_ozellikleri/1046/I.html (11.10.2019)

http://www.bayburt.gov.tr/cografi-yapi (11.10.2019) http://www.artvin.gov.tr/cografi-durum (11.10.2019) https://rize.ktb.gov.tr/TR-55288/cografi-konumu.html (12.10.2019) https://www.rizedeyiz.com/Haber/Rizede-332-Noktada-Sel-Ve-Heyelan-Meydana-Geldi-97534.html (16.10.2019) https://rize.kutuphane.gov.tr/TR-242713/galeri.html (12.12.2019) https://rize.meb.gov.tr/rista/okulumrize/mekanlar.asp?islem=mekan&id=30 (13.12.2019) https://rize.meb.gov.tr/rista/okulumrize/mekanlar.asp?islem=mekan&id=330 (13.12.2019) https://aregem.ktb.gov.tr/TR-50838/unesco-somut-olmayan-kulturel miras-listesi.html https://www.rizedeyiz.com/Haber/Rizenin-Cografi-Isaretli-Urunleri-Ankarada-Sergilenecek-103040. html https://karadeniz.gov.tr/rize-halk-kulturu/ https://www.rizedeyiz.com/Haber/Rizede-Ardesende-162-Tahta-Donme-Dolap-Senligi-89936.html https://www.cnnturk.com/video/yasam/rizenin-165-yillik-bayram-eglencesi https://karadeniz.gov.tr/halk-muzigi-2/#nesne0 https://karadeniz.gov.tr/halk-oyunlari-2/#nesne0 https://karadeniz.gov.tr/halk-muzigi-2/#nesne1-sub1 http://gezgindergi.com/derin-vadilerin-ninnili-calgisi-tulum/ https://www.rizedeyiz.com/Haber/Karadenizin-En-Populer-Enstrumani-Armonika-98505.html http://www.rize.gov.tr/doga-sporlari http://www.visitrize.com/FotoGaleri.html http://www.rize.gov.tr/doga-sporlari https://rize.tarimorman.gov.tr/Menu/14/Kultur https://karadeniz.gov.tr/yemek-kulturu https://karadeniz.gov.tr/yoresel-mimari-7/#nesne0 http://www.rize.gov.tr/mutfak-kulturu https://karadeniz.gov.tr/yerel-sozluk-2/#nesne0 https://rize.ktb.gov.tr/TR-127863/konaklar.html https://rize.ktb.gov.tr/ http://www.yilmazulusoy.com/tr/makaleler/kultur-ve-sanat-uygarligin-sembolleridir Haber-1: https://rize.afad.gov.tr/rizenin-pazar-ilcesinde-heyelan-can-aldi Haber-2: https://www.haberler.com/rize-de-pepecura-festivali-duzenlendi-11541835-haberi/ Haber-3: http://www.rizeninsesi.net/haber-rize-de-500-yillik-civisiz-cami-zamana-meydan-okuy- or-160762.html https://www.internethaber.com/rizede-500-yillik-civisiz-cami-temizleyen-cennete-gider-diyorlar-fo- to-galerisi-2041983.htm Haber-4: http://www.boluekspres.com/icerik/haber.php?i=24082 Haber-5: https://www.rizedeyiz.com/Haber/Rizenin-Cografi-Isaretli-Urunleri-Ankarada-Sergile- necek-103040.html Haber-6: http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/anzer-balinin-kilosu-bin-lira-41266844 Haber-7: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/rizenin-yasayan-insan-hazinesi-40262503 Haber-8: https://www.rizedeyiz.com/Galeri/Camlihemsinde-Sampiyon-Kayakcilar-Yetisiyor-1483. html

GÖRSEL KAYNAKÇASI Görsel-1: https://pixabay.com/tr/vectors/-mavi-ocean-42375/ Görsel-2: https://www.freepik.com/free-vector/little-student-classroom Görsel-3: https://es.dreamstime.com/sistema-de-producci%C3%B3n-del-pan-image115868361 Görsel-4: https://www.mindful.org/stop-go-wait/ Görsel-5: https://www.konyakultur.gov.tr/images/uploads/files/Catalhoyuk_Brosuru.pdf Görsel-6: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-7: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-8: Pınar CÜCE’ nin arşivinden. Görsel-9: http://chinaincentralasia.com/2014/01/10/the-route-to-better-relationships-with-china-lies- along-the-silk-road/?lang=tr Görsel-10: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-11: https://pixabay.com/tr/photos/medinei-m%C3%BCnevvere-medine-din-mescit-3340242/ Görsel-12: https://www.123rf.com/photo_73454109_aerial-view-of-great-mosque-mezquita-cate- dral-de-cordoba-andalusia-spain.html Görsel-13: https://pixabay.com/tr/photos/eyfel-kulesi-paris-fransa-seyahat-334907 Görsel-14: https://www.freepik.com/free-vector/cityscape-scene-with-crosswalk-road_4938979.ht- m#page=1&query=city%20&position=23 Görsel-15: https://visit.istanbul/tr/ Görsel-16: https://pixabay.com/tr/vectors/ufuk-%C3%A7izgisi-g%C3%B6kdelenler-kasaba-297219/ Görsel-17: https://www.freepik.com/free-vector/social-support-disabled-people-composi- tion_4279295.htm#page=1&query=WELFARE&position=6 Görsel-18: https://colorbyneifeless.wordpress.com/2017/08/05/mustafa-kemal-ataturk-kizilay-cadi- ri-mustafa-kemal-ataturk-kizilay-tent/ Görsel-19: Muhammet Ali YILDIRIM’ın eseri. Görsel-20: https://www.freepik.com/search?dates=any&format=search&query=aristotels&sort=popu- lar&type=photo Görsel-21: https://www.freepik.com/free-vector/ramadan-background-design_1080646.ht- m#page=1&query=mosque&position=9 Görsel-22: Muhammet Ali YILDIRIM’ın eseri. Görsel-23: https://www.freepik.com/free-vector/shopping-concept-with-people-isomet- ric-view_2546753.htm#page=1&query=%C5%9Fhopping&position=11 Görsel-24: https://www.freepik.com/free-vector/familiar-activities-outdoor_4536730.ht- m#page=1&query=picnic&position=38 Görsel-25: https://www.freepik.com/free-vector/boy-girl-graduation-gown_4666188.ht- m#page=1&query=graduation&position=31 Görsel-26: https://www.freepik.com/free-vector/ecologically-responsible-waste-garbage-collect- ing_3798115.htm#page=1&query=cleaner&position=12 Görsel-27: https://www.freepik.com/free-vector/map-light-concept-illustration_5357380.ht- m#page=1&query=city&position=38 Görsel-28: https://www.freepik.com/free-vector/building-concept-illustration_5426653.ht- m#page=2&query=city&position=6 Görsel-29: https://www.shutterstock.com/image-vector/students-walking-chatting-campus-park-in- formation-1436814533 Görsel-30: https://www.freepik.com/free-vector/doctors-posing-front-hospital_957976.ht- m#page=1&query=HOSP%C4%B0TAL&position=15 Görsel-31: https://www.freepik.com/premium-vector/handshake-two-business-men-landing- page_5383150.htm#page=2&query=investment&position=41 Görsel-32: https://www.freepik.com/free-vector/arts-round-compositions-set_4278068.ht-

m#page=1&query=art&position=40 Görsel-33: https://www.freepik.com/free-vector/transport-city-poster_3813273.htm#query=%20 transport&position=2 Görsel-34: https://www.freepik.com/free-vector/set-natural-disasters_1577470.htm#page=1&query=- disaster&position=0 Görsel-35: https://www.freepik.com/free-vector/earthqauke-background-scene_4366203.ht- m#page=1&query=earthquake&position=0 Görsel-36: https://www.freepik.com/free-vector/earthquake-design_1577511.htm#page=1&que- ry=earthquake&position=6 Görsel-37: https://www.freepik.com/free-vector/disaster-concept-3-flat-banners-set_3910278.htm Görsel-38: https://www.freepik.com/free-vector/double-decker-bus-cars-red-light-illustra- tion_3296518.htm#page=2&query=TRAFFIC&position=10 Görsel-39: https://www.freepik.com/free-vector/happy-family-with-disabled-kid-wheelchair-dog- during-walk-cartoon_4024872.htm#query=walking%20disability&position=16 Görsel-40: Onur KASAP’ın eseri. Görsel-41: https://www.petfoodindustry.com/articles/7862-work-life-balance-housing-affect-hong- kong-pet-food-market?v=preview Görsel-42: https://www.starmilling.com/blog/i-found-a-stray-dog-now-what-do-i-do/ Görsel-43: http://www.atam.gov.tr/fotograflar Görsel-44: https://pixabay.com/tr/photos/panorama-miami-florida-su-abd-2117310/ Görsel-45: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-46: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-47: Erdoğan Muradoğlu’nun arşivinden. Görsel-48: http://www.visitrize.com/Icerikler/Mikron-Koprusu-97.html Görsel-49: Erdoğan Muradoğlu’nun arşivinden. Görsel-50: http://www.visitrize.com/Icerikler/Hemsin-Deresi-74.html Görsel-51: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-52: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-53: https://rize.ktb.gov.tr/TR-113097/kadin-kiyafetleri.html Görsel-54: http://www.visitrize.com/Icerikler/RIZE-MERKEZ-157.html Görsel-55: http://www.visitrize.com/Arsiv/FotoGaleri/2015/11/27/Resim_31448624035.jpg Görsel-56: https://pixabay.com/tr/photos/orman-ye%C5%9Fil-do%C4%9Fa-rize-t%C3%BCrki- ye-3696310/ Görsel-57: http://www.visitrize.com/Icerikler/Firtina-Deresi-67.html Görsel-58: http://www.rize.gov.tr/mutfak-kulturu Görsel-59: Sinan KESKİN’in arşivinden. Görsel-60: Sinan KESKİN’in arşivinden. Görsel-61: Sinan KESKİN’in arşivinden. Görsel-62: https://rize.ktb.gov.tr/TR-113097/kadin-kiyafetleri.html Görsel-63: https://rize.ktb.gov.tr/TR-113097/kadin-kiyafetleri.html Görsel-64: http://www.visitrize.com/Icerikler/Kategori/Tas-ve-Ahsap-Konaklar-5.html Görsel-65: https://pixabay.com/tr/photos/n%C3%BCfus-istatistik-insan-kalkan-205641/ Görsel-66: Sinan KESKİN’in arşivinden. Görsel-67: http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064#gallery-11 Görsel-68: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-69: https://pixabay.com/tr/photos/sigonella-sicilya-peyzaj-evler-car-81772/ Görsel-70: https://rize.afad.gov.tr/rizenin-pazar-ilcesinde-heyelan-can-aldi Görsel-71: https://rize.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2019_01/26120056_rize_ataturk_caddesi.jpg Görsel-72: Sinan KESKİN’in arşivinden.

Görsel-73: https://rize.gov.tr Görsel-74: https://rize.gov.tr Görsel-75: https://rize.bel.tr Görsel-76: https://rize.bel.tr Görsel-77: https://rize.bel.tr Görsel-78: https://ardesen.bel.tr/Ilc/tarihcemiz.html Görsel-79: https://camlihemsin.bel.tr Görsel-80: http://www.rize.gov.tr/cayeli Görsel-81: http://www.rize.gov.tr/derepazari Görsel-82: https://findikli.bel.tr Görsel-83: http://www.guneysu.bel.tr/Galeri/slayt/Guneysudan-Manzaralar-3/GSayfa-8.html Görsel-84: Emin KANBUR’un arşivinden. Görsel-85: http://www.rize.gov.tr/İkizdere Görsel-86: http://www.iyidere.gov.tr/ilcemiz-tarihce Görsel-87: http://www.rize.gov.tr/Kalkandere Görsel-88: https://www.pazar.bel.tr/foto/ilcemiz-pazar.html Görsel-89: http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064#gallery-5 Görsel-90: http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064#gallery-7 Görsel-91: http://www.antiktarih.com/2018/03/26/antik-romanin-ilk-krallari/ Görsel-92: https://tr.wikipedia.org/wiki/II._Mehmed Görsel-93: https://www.wikizeroo.org/index.php?q=aHR0cHM6Ly9jb21tb25zLndpa2ltZWRpYS5vc- mcvd2lraS9GaWxlOkV2bGlqYV9Dc2VsZWJpLmpwZw Görsel-94: http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064#gallery-4 Görsel-95: http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064#gallery-9 Görsel-96: http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064#gallery-3 Görsel-97: http://rize.meb.gov.tr/www/rizenin-tarihcesi/icerik/2064#gallery-1 Görsel-98: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-99: Erdoğan MURADOĞLU’nun arşivinden. Görsel-100: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-101: https://www.trabzon.bel.tr/fck-sayfalar.aspx?id=4223 Görsel-102: https://erzurum.ktb.gov.tr/Resim/190677,palandoken-ugurhan-betinpng.png?0 Görsel-103: https://bayburt.ktb.gov.tr/TR-180954/bayburt-1.html Görsel-104: http://arhavi.bel.tr/galeriler/dogal-miras/ Görsel-105: https://www.kulturportali.gov.tr/medya/fotograf/fotodokuman/6346/sumela-manastiri Görsel-106: https://netresim.com/bilesenler/dosya/dosyalar/image/galeriler/11.10.2018/bresim/art- vin-yemyesil-bitki-ortusu-ve-karagol-manzarasi-wallpaper.jpg Görsel-107: https://www.canercangul.com/wp-content/uploads/2018/02/Bayburt-Saat-Kulesi.jpg Görsel-108: https://erzurumseyirdefteri.blogspot.com/p/uc-sehirde-erzurum-istanbul-bursa-3.html Görsel-109: Cengizhan YAVUZ’un eseri. Görsel-110: Cengizhan YAVUZ’un eseri. Görsel-111: Cengizhan YAVUZ’un eseri. Görsel-112: https://valizimdekiyollar.com/haremtepe-ceceva-gezi-rehberi/ Görsel-113: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-114: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-115: Pınar CÜCE’nin arşivinden. Görsel-116: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-117: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-118: Pınar CÜCE’nin arşivinden. Görsel-119: Erdoğan MURADOĞLU’nun arşivinden.

Görsel-120: Erdoğan MURADOĞLU’nun arşivinden. Görsel-121: https://www.pxfuel.com/en/free-photo-eynlk Görsel-122: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/rize/nealinir/rize-bezi-feretiko Görsel-123: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/rize/nealinir/rize-bezi-feretiko Görsel-124: Pınar CÜCE’nin arşivinden. Görsel-125: https://www.rizehaberleri.com/images/haberler/2017/05/rize-de-ahsap-tekne-imalati-de- vam-ediyor.jpg Görsel-126: https://encrypted-tbn0.gstatic.com/images?q=tbn%3AANd9GcS-IFleY-N70EYBOSiLIJF- PkVcCcxHf6rGTmPYvoyXlbQ_IgCgO Görsel-127: http://www.visitrize.com/Icerikler/Naylalar-158.html Görsel-128: http://rize.meb.gov.tr/rista/egitim-haberleri.asp?k=detay&id=2150 Görsel-129: https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/tulum-gelenegini-muhafaza-icin-calisiyor/1508562 Görsel-130: https://rize.ktb.gov.tr/TR-113020/kemence-yapimi.html Görsel-131: https://rize.ktb.gov.tr/TR-113016/corap-orme.html Görsel-132: https://www.sabah.com.tr/yasam/2017/11/14/yorgancilik-mesleginin-son-ustalari Görsel-133: http://www.visitrize.com/Icerikler/Pileki-Magarasi-92.html Görsel-134: Pınar CÜCE’nin arşivinden. Görsel-135: Onur KASAP’ın arşivinden. Görsel-136: Doğukan KAZDAL’ın arşivinden. Görsel-137: http://www.visitrize.com Görsel-138: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-139: http://www.visitrize.com Görsel-140: Yüksel ASLAN’ın arşivinden. Görsel-141: https://cststudy.blogspot.com/2018/06/definition-of-transportation-modes-of.html Görsel-142: https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ovit-dagi-gecidi-ulasima-kapatildi/1294137 Görsel-143: http://www.visitrize.com/Icerikler/Rize-Etnografya-Muzesi-126.html Görsel-144: http://www.visitrize.com/Icerikler/Ataturk-Evi-Muzesi-132.html Görsel-145: http://www.startelektronik.com.tr/referans/rize-kultur-merkezi.html Görsel-146: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipPshZJ0c8MB1jyBhgYCjr9tvYxsHAFXCeA2zh3N=s1536 Görsel-147: http://www.visitrize.com/Icerikler/Cayeli-Dogal-Yasam-Muzesi-133.html Görsel-148: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipNCQ7FscCgqx440pkl4_qrBTwxejmP887z4R4US=s1024 Görsel-149: Ardeşen Belediyesinin arşivinden. Görsel-150: https://rize.meb.gov.tr/www/il-egitim-tarihi-muzesi-basinda/icerik/2251 Görsel-151: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-152: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipPshZJ0c8MB1jyBhgYCjr9tvYxsHAFXCeA2zh3N=s1536 Görsel-153: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-154: http://www.visitrize.com/Icerikler/Rize-Etnografya-Muzesi-126.html Görsel-155: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-156: http://www.visitrize.com/Icerikler/Ataturk-Evi-Muzesi-132.html Görsel-157: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-158: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipNCQ7FscCgqx440pkl4_qrBTwxejmP887z4R4US=s1024 Görsel-159: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-160: http://www.startelektronik.com.tr/referans/rize-kultur-merkezi.html Görsel-161: https://www.doka.org.tr/bolgemiz_Rize-TR.html#galeri_1-12 Görsel-162: http://www.olay53.com/haber/rize-kalesi-yeni-yuzuyle-hizmette-681122.htm Görsel-163: http://www.visitrize.com/Icerikler/Zil-Kale-43.html Görsel-164: http://www.visitrize.com/Icerikler/Senyuva-Koprusu-98.html Görsel-165: http://www.visitrize.com/Icerikler/Kocakopru-Dortgozlu-Kopru-114.html Görsel-166: http://www.visitrize.com/Icerikler/Findikli-Caglayan-Deresi-Konaklari-134.html

Görsel-167: http://www.visitrize.com/Icerikler/Naylalar-158.html Görsel-168: https://www.tccb.gov.tr/receptayyiperdogan/ Görsel-169: https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/olay-turkiyedeki-orman-yanginlari/387928 Görsel-170: https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/milletvekillerimiz_sd.bilgi?p_donem=26&p_si- cil=5473 Görsel-171: https://www.hurriyet.com.tr/ovit-tuneli-icin-ekrem-orhon-ismi-onerisi-40867842 Görsel-172: http://www.patikaa.com/ipsiz-recep/ Görsel-173: https://twitter.com/TCKulturTurizm/status/1172177235496898561 Görsel-174: https://cdn.shortpixel.ai/client/q_glossy,ret_img/https://solarizasyon.com/wp-content/up- loads/2019/09/shutterstock_212944696-1.jpg Görsel-175: https://i0.wp.com/ozhanozturk.com/wp-content/uploads/2019/01/kalandar-gezmesi. jpg?fit=655%2C960 Görsel-176: Onur KASAP’ın eseri. Görsel-177: https://rize.ktb.gov.tr/Resim/264870,img0303jpg.png?0 Görsel-178: http://www.rizekulturturizm.gov.tr/yazdir?D45DF6D0461E8FF87D8EC5411806A697 Görsel-179: https://www.hurriyet.com.tr/lezizz/yemek-tarifleri/?p=130 Görsel-180: http://www.visitrize.com/Sayfa/Festivaller-ve-Senlikler-71.html Görsel-181: http://rize.ormansu.gov.tr/12bolge/anasayfa/resimlihaber/16-11-22/ATMACALAR_%C3 %96ZG%C3%9CRL%C3%9C%C4%9EE_KANAT_%C3%87IRPTI.aspx?sflang=tr Görsel-182: https://www.ensonhaber.com/rizenin-bayram-eglencesi-ahsap-donme-dolap.html Görsel-183: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden Görsel-184: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden Görsel-185: https://pixabay.com/tr/photos/bal%C4%B1k%C3%A7%C4%B1-bal%C4%B1k-bal %C4%B1k%C3%A7%C4%B1-teknesi-209112/ Görsel-186: https://pixabay.com/tr/photos/search/gazete%20türkiye/ Görsel-187: https://www.aa.com.tr/tr/aa-98-yasinda/milli-mucadelede-basin-cephesinin-kahrama- ni-anadolu-ajansi/1109030 Görsel-188: Araştırmacı Yazar Fatih Sultan KAR’ın arşivinden. Görsel-189: Araştırmacı Yazar Fatih Sultan KAR’ın arşivinden. Görsel-190: https://www.bik.gov.tr/basin-ilan-kurumu-2019-basin-calisanlari-istatistikleri-aciklandi/ Görsel-191: https://www.bik.gov.tr/basin-ilan-kurumu-2019-basin-calisanlari-istatistikleri-aciklandi/ Görsel-192: Cemal ÇOLAK’ın arşivinden. Görsel-193: https://www.aa.com.tr/uploads/userFiles/4164aa16-2a0e-4a00-98ad-deb5a750816b/HAZ- IRAN%2FISTATISTIKKKKKKKKKKKKKKKKK.jpg Görsel-194: https://www.faydalari.com/hamsinin-faydalari/ Görsel-195: https://www.rizedeyiz.com/Haber/Karadenizin-En-Populer-Enstrumani-Armoni- ka-98505.html Görsel-196: Onur KASAP’ın eseri Görsel-197: http://gezgindergi.com/derin-vadilerin-ninnili-calgisi-tulum/ Görsel-198: https://www.rizedeyiz.com/Haber/Karadenizin-En-Populer-Enstrumani-Armoni- ka-98505.html Görsel-199: Araştırmacı Yazar Fatih Sultan KAR’ın arşivinden. Görsel-200: http://www.visitrize.com/Sayfa/Festivaller-ve-Senlikler-71.html Görsel-201: http://www.camlihemsin.gov.tr/kar-festivali Görsel-202: https://www.cnnturk.com/yerel-haberler/rize/ardesen/rizede-en-dogal-festival-1052504 Görsel-203: http://www.visitrize.com/Galeri/Kategori/Kus-Gozlemciligi-100.html Görsel-204: http://www.visitrize.com/Galeri/Kategori/Kus-Gozlemciligi-100/Sayfa-3.html Görsel-205: http://www.okur53.com/haber/82742/cay-turizm-ve-yaz-sporlari-festivali-kortej-yuruyu- suyle-devam-etti.html

Görsel-206: https://www.trthaber.com/foto-galeri/25-ton-hamsi-2-saatte-tuketildi/23395/sayfa-4.html Görsel-207: http://www.rize.bel.tr/icerik/rize-belediyesi-tophane-etut-merkezi Görsel-208: http://rizehem.meb.k12.tr/ Görsel-209: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipPshZJ0c8MB1jyBhgYCjr9tvYxsHAFXCeA2zh3N=s1536 Görsel-210: https://www.kamupersonelialimi.net/kamu-personeli-alimi/recep-tayyip-erdogan-univer- sitesi-7-ogretim-gorevlisi-aliyor-h6702.html Görsel-211: Rize Gençlik Merkezi arşivinden. Görsel-212: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipOsjMQTU_C1sll486eHJDd7ixpHgEiNldZybJ7-=s1024 Görsel-213: Rize Gençlik Merkezi arşivinden. Görsel-214-219: http://www.rize.bel.tr/etkinlikler Görsel-220: Rize Gençlik Merkezi arşivinden. Görsel-221-225: Rize Gençlik Merkezi arşivinden. Görsel-226: https://www.shutterstock.com/tr/search/sports%20soccer%20kids Görsel-227: https://www.pngfuel.com/free-png/ndwuc/download Görsel-228: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipOI22cpOH1DAa71ar2Ej5DdLkEV08GEjPD- QlqWe=s1024 Görsel-229: http://lh3.googleusercontent.com/proxy/jEPrj0WcmuILfIh8qDxAyHiVZzVhi6xiWEuW- MVoVgw99P5q9tjlExvbo72Tt891bJfqqnbEvgzrFzkyvDOeEWLHv6-mAshJglmP2LokrfGV8zPa9Vg Görsel-230: https://lh3.ggpht.com/p/AF1QipO3sbc5W4gZ0qE0R1jj8RwyUndUBCYW-yq4vk- cY=s1024 Görsel-231: https://fastly.4sqi.net/img/general/600x600/79135847_3Iuc8qd1274uyxkuB4oYQph- K5Nu-pup-9m3_gJ7n5eg.jpg Görsel-232: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/O_TUKNnUxBK2tayaWbUamdt-jONxE22Y- M3mciHcpGZijCCE3l6uu3tGRRQlUwuD3XLLScoqJ0HyHGHiOyrvR3NStPdkycSNbDsJO4FQAth- JyMtfzj4o Görsel-233: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/GqgeP0EryqV2ejyqt2ByZov4fsrY1zCh- GvniavBIlI3cH8vhna8hsUd701bu4bwWw7lZoz9pKVIomNbTjGZ-nkoHJ6D4KPM1NANFI-fGULB- VbMcWvtqu0w Görsel-234: https://www.caykurrizespor.org.tr/upload/image/icerikler/kurumsal/stad18.jpg Görsel-235: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/GqgeP0EryqV2ejyqt2ByZov4fsrY1zCh- GvniavBIlI3cH8vhna8hsUd701bu4bwWw7lZoz9pKVIomNbTjGZ-nkoHJ6D4KPM1NANFI-fGULB- VbMcWvtqu0w Görsel-236-238: http://rize.gov.tr/doga-sporlari Görsel-239: https://www.sabah.com.tr/galeri/yasam/rizede-duzenlenen-formulaz-tahta-araba-yaris- lari-nefes-kesti Görsel-240: http://netizm.blogspot.com/2011/01/laz-kayag-lazboard-150-yildir-devam.html Görsel-241: Onur KASAP’ın eseri. Harita-1: Harita Genel Müdürlüğü arşivi Harita-2: Harita Genel Müdürlüğü arşivi Harita-3: Harita Genel Müdürlüğü arşivi

BU KİTAP ÖĞRENCİLERE ARMAĞAN EDİLMEK ÜZERE RİZE BELEDİYESİ TARAFINDAN BASTIRILMIŞTIR. PARA İLE SATILAMAZ.