ERAKAN C PEI\,IIKIRAN
Isrann IruooNEsrA
KoTTEMPoRER
Rrzal
9 8026 96-9
lllllllllilrrill
Eotron
SuxlrA DAN Crana JonwoNo
I
(len!{rrn llclihlt J:Ltul ltcl:rli:lrg, \.isi, tnisi, Irrjurrl cleu liegi:ltiln licgi:rtllnnyaL LrttLlli 1rL:rtl)crililn glLntJtlu.l|r singlialt
sl-tJ).1
'ltcllgenlti
cliantura lsllrm ot()(icfxt itLl clan ltegeinliL[l ]lrcrclie rDcntpcrjuangl;an
vrsr cliLn gitlllrsiln !l-.lg1s:rn utcrclitL cli tc'nglth licrn:rjenttrlien rlen
Gerakan nshfin Sdoclerat
,t,.'
di
lrradonesia Kontei1ns]oi"en
Medtaweae!
Ali
'1
iionrer;rpoi er cri rnrronesia
fi ::ijfi :11,:::i':1ll .'Isr;r'
r,,',' v,,"e ffiil.i"x.1iiiliTll::ll
:ll:-:i: :1',
ger"kan-gcrelian
(
arcliL,e
t1t
ilil;i;[l'1;]]]
ij1
:**:lt b,;;;
:m:ii:,:i,ii!,,il:
;ili::j.t
.nrat tslanl
berlcr'rrr (l'tj'r'r
.t,,,.r
::TX:x,f.
nci.rl.rnrn scirf:Lir
"*i,,',','',:.:
;;x";m:*'t*l';,'.ffi ::iliiili'rli:ii,;,ll;.i;Ji,.*-l
.i,,';:;;;;;-'j|l',,'i:;'ill',i,1li;l:,'#ilT
;*i:
!r:r,l_
0rnlpuran
l)c.slntren cliLn penr
.#,llT:1.
lil:i i;tt;ll;I ;i:;i;:i""iii:i:;'l-i; Ii '; -l',1 ,.i^,i:,,' ,'"1i;
r., r ,r,r \.\j,r ,LKjs, l,,i;.;,;;
i;r:",;,,,1"',i,;u:,1,^,1,;:,
;;lli;l ":illl ,i l:i'"i",, 1":li l" llrr-,-r r r ' ,,,, i, i ,i, ,, u,,
;"L'i,,!;;!:i":#;:*i?*i*,f :l,':'iffi:#1:'J,::ii:;i
,,
',:;::;::;'::',:,:1.,:,,11,;'';;,;;;"';l';'ii,';"""",lu';'li,'',')i';."",io,
l; ; tu'l1tJ Lil;.j:,
.l
,i.;ill';li'r,,i1 ,,,:i,;1l
;il;ll,:;l,i:i::';lll,.'),'i,lll'il:1,,tn,,r.
;ti,:
^",,f"ri.,v',',J.",',,,',,,,,,.
,ienbrhes ,,",,.,.u,"',,,;,,,.ii,,:;iil,i',1:il,J;llL,;,_i.],lii;,,,,1,,':11,.,,;:l
202
Islllt
lncloncsirL.
Menclefi adsi{earq Xsiafin Mod,erat
N{errbuet rlcllnisi clau lilitcgorisitsi lslltn'r Inclonesil lrcl:Lleh
1rc
kcrj:Lao sLrlii, tapi 1>c|lu cliLekrrhen rrntuL itrcn)'ecleIh:r nlilien rc'alitls
Fendahuilean
i"::ii."',fi
{lercl)utrn pcngenrh cli ttngeh ntasl.lleliet
yeng liourplelis.' Mcskiplrn hcltctechen lieloutpoli yang bisa cliltate
gorilian mo(lellrf scltctulnya tcleh acllL scjllli ilwxl Islull iiu senclir.i
jihe ciiglli sunrbc'r sunl>el telis .liLn telt(lln scjutrh Islaru, istilah
lslurrr Moclefilt sebegei sellrtllt perlcligntl (liut gcrllian ltam poltnler
{lellnr wi!c1ur.l pLrblik setelah nr.rnculnl.:L ritdilielisllc clan tc.olislte
kelompoli lic-lompok Mlrslinr ixcla del<ecle tc'r.ekhir. s:rja. Acia baiknyr
(Lipc{elas lpe yiLn!l cliin:rksricl Islam lvloclerat ci1rl111Tr tlrlisan inj.
D:rlaur scbriah pc-rclcbaten tentang Islatrr trocleflt cli kallrglLn
cencLeliixwiln Musliur clan non-Muslil)t cli Anterilia Scr.iliat pacla tairun
2004, r'runcul perbecla:rn penclap:tt mengenri ap:r cirn siapr lshnt
1n(xlerat itu. Perbeclarn sLl(lrtt ptn(lang clln lirtal bclakeng l]]cnyebabkan perbcclaen neltaknai Islillt rtr()alet..lt- Ariel Cohcn, seor.enll
peneliti senior 'flJe Lleritage l/out?dation cli Al|erilia Scr.iliat (AS),
llrenclcfinisiktn Nhrsli1n floclerat seb:rgei Mr-rsliu yang tidak ber
penclapat "jibad akbur'' scb:rgai tiang xt.ruprln clil]iensi Lrta0la
lreini:rn:ur. Seorrng trlocleflt trlenurut (lollen aclelirh rtrcreka yang
tlengusahiLkan clialog cl:rn liotnIr,,lri .1,:nF-Ln,,i.tng-orlnS y.!ng
rrenganut penltsjran lain atus A1 Qtr|ln clln clengan oran.q,orang
non Musiin. Seol.alg Sunni moclerat, tnisitlnya, ticlak ekan nrenclu
krxrll serlng:rn sereflgit1t telor terhaclap Syiah at.lL] SrLti, atxu l{ristiilr.},
Yrhlrcli atiru Hin(lu. Seortng Dtocleret, menurut Cohcn, ntellghotLu.Lti
hek hali incliviclu untuli ltcrbech pcnclxp.Lt, untuk ber.iltrcleh liepacia
Allah clengan cxr'n yllllg r.nclet<a piliii, llrllltl]un untLrk ticlrli beribaclah
clan bahkan untLrk iiclali bcrinlln. Nllrsiim ruoclerai lrclllllr c{ie yerg
ingir-r nrengajek slrcLaLanyl Jreparle irnan clenllxlt cintu cllrn :rr.:11,
ltttkln cletrgan encalnlllr-t !nclmilu ilLllLrpLrr ittlisxllr-] scnjxtlr. MLrslill]
troderai mengLltLrh ltortr ltunrrh cliri cl:ur opc-r'usi ()iterilsi tcroris (llrn
lncngecaln Lllllllll Lrlrlltil yeng rucDgincloktl initsi xl)s.lltl-iyll tin(lx]i.tlt
201
lic-jt1r itLr. NIal!1r, nrcnr.llLrt COhc'n, Sylililt Muhlt|ilnecl l lislLLnr
Ilalrbrrni (kctrra lha ls/.tit1ic StrprcDte a:uutcIl of At]tcric0, Abr]|.tl
Il".Ii f irlizT,i (Sclifetrris Jcncic|el 7i':r, /t.tli.ut IIusliDt As.\u'iutioli).
AyetLrlleli Ali Sistari, Syirilih Aghlr -Jefri, 'luslrlrilr Seyytrl, Arrrnrr
\\'t(Lu(1, S.rilh Ell.rirt.L$'i, clan Shiril-l I1l)1rcli (illplt (lililtlrli:tn 1n(xlcrllt.
14en.r[ilir]yil, Collen ticlali sepen(lir1)rt 'Illriq lllr]nrl(llixn, Hirssiur
'furebi, clen Yusuf al-Qarerlewi, nasrik iietegolj noclcrlt llLny:r li:rrcna orerclill luesili mcrestui fr(liklrlislrc lrg'.ulir yang lrclrr cli lrrrrul
'Ieng,elr.'
Bcrbecla clengan Cohcn, profesor' .Johlt L.Fsp()sito (liin (LilcktLlr
aenter .fbr Nhtslinr a-lJrisli.rI (ltrlersldttclittg cli Georgetov,'[ tini
vcrsity, AS, Drengefitili llrbclisrsi nrocle|lt clari suclut lt:lnciirnc LJariit
Di Anlerihr yang (Lipolitisxsi oleh l<lunr lien:rn agrmr/fi nch rne ntrL Lis
r
chn llepullljlran, cli tcngah .lnc.lmllr ferorisrre glolll clln lrsosiltsi
Isl'.ur clengan telorisnle global, mcnclcfinisilten Muslin n()(ler:rt menjacli scmaliin problematik. Dirlem ihlir.n seltlrr:Lng, Esposito menrrlis,
rlenclellnisiken Muslilr mocier:lt tc'lgltntL[lg pxcle po]itil( cllLrr posisi
ireltgnn-Ltan oritng-oritng y:rn!{ mcrnbLr:rt pc.nilaian. Nllk:r o|eng-ol.eng
sepe i Bcrnlrcl Lewis, Daniel Pipcs, Cillcs Iicpcl, Stcphcn Schr,vl|tz
(l:ln Pat Rol)crtson nrenrilihi clefinisi IsLl1li N4Oclcrat bcrcleserl<all strahil pirn(iang rncreha. Seharusnyrl, llrenulLrt Esposito. keulri Nluslir-r
mo(lerat ticlak heny:r melelta yaltg progfcsif, rcli)firtis .ltirLtpLtn 1lL)c
ra1, tapi jLlga kauln konscrvatil clan traclisionalis. Klunt 1no(lcrxt
clxlxn lslalr, sepcrti jug:l ili sellrra a€l'.uril, aclalalt lt)ay()ritils at:iLlplln
afus Lltall? clal:ur Islar-D, yang mewxhili lteragaru posisi kelgu l1Lrr].
politil<, clan sosio ekonomis. Sepefi jrlgu L1]rlr'r'r m(xlcrlt Yehucli chn
K!istiani cli Air]c|ike Serikat yanfj ter(liri (lafi rclbnnis, ultra ortocloks
clan tlnclamentllis, k.tllrn lrocler.Lt Mtrslitl juga llenctlillp ltct-nurclt-t-t
spektrun politik clan l<eaganaan; lnerek.r llerllecll becla panclangan
politik clan keagarnaan meleka. N'.utrun yang lcbih penting, kau]].l
moderat, katr Esposito, aclalah melell yanla hiclup clen bckclje "cli
clalatl" mlsyar:rk:rL, nlencirri pentllahan cllrri lraweh. mcnoleli el<sttir-nisnre kcilgaurilun, clen nrenganggap kclicttsiur dln tcrolislre sebtgxi ticlaLli s:rh. I{.[r1n llrocient clengln cliiil i,ung ]tclltcde. tncnalsir'lilln Islain Lll-rlLrl{ rrcrespons seclriu iclrih cfchtif fexlitxs rc:llills
kcllg:ula:rt-r, sosi:rl, pditili cllri ltxs]'llrlll(itt t)tetckil (llllt LlrLls:ln-LlrLtsltn
intern.rsionirl. Scl>agiln nreleka ltc-llrliLrli:ur lslllujslsi lltits)/il.llliat nre,
rel clan nrenol:rh lshm politili, tctxpi scl)xgian hin ti(luli (lcnrikixn.
)01
seScllrcr]llltil ln!-trLrrlll ,\"i()qte(lxr Iihllll' Nlltslil1r trtoclc't:tt :tclirllh
1i(Lill<
secilrx
tcllgxh
p()sisi
f()litili'
sc.)l-ilrlg vlLlrg llctlclll lllLcllt
'li
pt,)sitiatl itt tlte polilic'tl
lirrnan clrrn liifi cl{st1.t11t \d Petsa)tl u:ho tttltt's 1.!
iitill'1''l
.V)h?/-c). N4uslilll 1ll()(lefll 1l(l:Ll''lh yxng nlcngtlt'Ll-I1'rlL<'\n
kctinrl)ang flhri l/.'
'l'(rrDi hckrrlcsie, lslaur tloclet:tt ir'lge clitlrltlrnei sccilrlr 1)erbc(la
sc'pclti
llloclctilt
liacleng, ltelrcrepll liilllLilgltll rllengxllllfiI cle1ir]isi
Netlrtn seb'rg'ti
Colrcn
jLlllli
Afic-l
scllerti
!.sirosito cliet:ts, tlili ;tLlll
leforlr'Lsi'
llritsrl
scfellh
( ll'.),*1719
cieiinisi .vang Prxlitis
'lcfittitlolt)
visi
dal aksi
lllen!l:tlrlllil
yllll!,
li(L1lli
Nllrslin rtroclellLr ltclal:LIl tlretcli''l
(JI)'
Islani'/
I)eml
Islnlriyrth
g".is Lcra. lbordlitk'rs) sL'perti Jirlnl xh
(NtNlI)'
L;rsl<at
Inckrrtcsil
Tent:Lte Islntri Incloncsin, X4ajclis MUjahlclin
(FPI), Ilizbtrt 'Ialrrir"" 13rLgi brrnl'ah
Jihx(1, Flo t Penbcla Ishtli
lteagalllaan
lial,r,tgan, X'lttsliur rtilrclcr'.rl (1i\"r'rkili orll'Lnisltsi sosilli
inclivjclr'L' Allclur:rhn-ran
NlLLhanrrlecliyeh cllllt NrLllciletrtl Lllatltlt Untttli
A Sy"lf i Me'lrif' I(F1
NrsLllioo,
II'uun
\(/ahicl, Nulclloiish l"Irrcljicl,
Gymn'lstiilr' rrntuii
Abclullah
KtI
l{asyitn MLrz:tcli, Az-vutliltcli Az ,
(likxtegorihall
lro(ler'tt 'l:1111lrlenyebul scalj]iil n1r[l'.1 slljll, ul-l]tllrnY']
umLllll Isl'tul mo(leret cerr-r(lel)ahnya clillllln Psiko sosixl lr'Lsy'1filkitl
laclikal yeng cencler-ung
r.l.rng ie.h,,,t,,ta.ri posili[, clil]an'Ungkan Isltu
kalugln lslltn
neg,rtif ket.na ,rle,,ge,uht,tg konotasi lierls N''rntutl
lcm'ln'
r".liL"l n,.,.tgrttggep kclorllpoli ylng clianggap oclerxt ilLl
Dr ptl\ I<
tjclnk r.r'rerrililri serllrngilt keegatnnan \ghirab cl'tn iib't'D
(hn tokoh tokoh
leir.r, N U, Multal]luacliyeil, kelorupoli-ke lonpok
tlnttik diri
tlloclerat
label
aglullx yang sclallln' serlng llrengE|'lllllli'tn
r'rdihlrl'
licknrpoli
nenjaga larak cleli kelompoli
rr'r"..t
"'.t,ti.,t.
ini, lslam l-Irclclerat merujuk Pttch kolrllnitirs-kol-nlltulisln
L)'.Llatl
(
dxlam meLailnitlrs Ishl]l y1l1lg lllcneK.llrian siliap lvaj1rr l'tu'lssL|th)
yakini' toleran
sanekan clan rnenyeball<lln ;Ijlran xgltlnlt yanla lllerek1l
den mellcnterhachp perbeclalln penclaPlt, menghitlcleti lielielesatl'
clefiDengen
urctcllL.
(li(lxlxll
strxtcgi
tinglien peltlihiran cien clialog
gerrk"in-gcrekln
ucskipun
nisl'ini, irl"n] lnoclerat '.r(llllall |lrus utlullrl,
kelgatn:urn clan
y'.Lng sccafir sislematis mellrpeljulngkan lllo(lelllsi
Islan.I
p.rli,it ,",tril",.tg lllxsill terbat'rs cli Itrcloncsirt Gl!1as]n-gxg'rsan
Isle
pr'1bunii, Isllm trsiot-r'.t1, Isl:un proglesil, lslxnl n t|r-lsfilflniltif'
uncul
lil>clal,lslallinliltlsif,lslrtmtr-ieret.r,lslamplrttrLlis'1'ang
i
..1"t i"t,.tn 197rhrr hirrgga hini cllpat cljrlrlsukker.r (Lrllltm kxicgor
pribtLlrrislLsi Islatrr'
n1o(lcfrt. Iiegjtu pttll gag'"isrLn rclrlilulllis'lsi Islx '
desakralisasi, Islam kultural, ijtil.racl kor.rtekstual, clan semacarlny:r.
Kilum Islarnis,rtaLi Salafi yang tidak rlenggunakan ci:rn ntembenalkan kekcrasan dan pemaksaan clapat masuk dal:rrl katcgor-i Salafi
Moclent
( Sa
lafiyab \Vasatl:tiyab).
I(onteks Historis, Politik, Budaya dan Keagamaan
Konteks historis, politik, bucleya, clan keagamaan, bagi lzrhirnyr
gerakan Islan rlocler:rt ticlaklah berbeda clengan aktf akar historis
poiitik sosioekononi munculnya Islali raclikirl.r Selain faktor.-faktor
eksternal, l<cmunculan orientasi moderat juga disebabkan olch faktor
pilihan pdbacli clan kelompok masing-nasing untuk memilih visi,
misi, progran.) clan strategi gerakan nereka.H Munculnya gagesangr.gasan Islam moderat aclalah pilihan kreatif clalam kontcks.
Islam modefxt yang menjadi arus utanta tclah ada sejak di
nlLsantara sejak Islam datang secara clamai dan akomodatif tcrltaclap
budaya-budaya lokal. Keccnderungan moclerat (selain tolefan, nt.rjcmuk, kultr.rral) cian orientasi Sufisme dan neo-Sufisme (tasawlf plus
syaliat dan aktivisure) suclzrh nenjacli bagian dari brrdaya dan perzrclaban Islan di Asia Tenggara, meskipun ger-akan raciikal yang melancarkan jihad pcrang juga rumbuh di sebagian wilayah seperti
gerakan Padri di Sumatera Barat.e Pengaruh tasawwuf Sunni (yang
didominasi Imam al-Ghazali) berperan besar clalam pembentukan
karakter keagamaan konservatif moderat di Nusantara, meskipun
Syiah, Mu'tazilah, clan Ahmadiyah juga berpengaruh.to 'feologr Abltts
Sunnab uul Jarua'ab yang datang clan berkembang clengan klaim
mengambil jalan tengah antara tcologi Qadariy.,ah (yang menekan
kan kebebasan pikiran manusia) dan teologi Jabariytab (yang menekankan kemahakuasaan Tuhan) juga menjadi faktor krusial. Hal
ioi berpengaruh pacla adagiun Ioktl "adat bersendi syara, dan
syara' bersencli hitabt lab", yanc cukup efektif cli Aceh, Sunratera
Bamt, Sulawesi Selatan, Goron,,tlo, dan wilayah-wilayal.r lain, dan
memegang peranan penting dalan melestaikan karakter konservatif
moderat di nusantat'aPacla masa koloniai, radikalisnle .Lgana mlncr,l dengat jibad fi
sabilillab melawan penjajahan Belancla dan Jcpang. Meskipun peme
rintah Kolonial Belanda berupaya nienekan Islam politik dengarr
berbagai cara sepefii pembeclaan Islanr politik clan Islam agalis,
206
pembatlsan 1a1u lintas liaji rLnntk llrcnlutLrs jarinE]an trans nasion.rl
pan-lslarnislre, pengaw:rs;Ln terha.lxp lltasji(l masjicl, ofclonansi {JnrLr,
olcionansi sekolah liar, interl'ensi peraclilan agzrma, peng:tngkatan
penghrrlu, ordon?rnsi perkawinan, clan tinclalrentinclak:rn peng:rwasan
lainnya, kecenclci'LLngan raclikrl justru bermrtncuhn cli Aceh, Sr-rna
ter:r B.rrilt, Jawlr B.rmt, Jarva Tengah, Sulawcsi Selatan, Kalimantan,
Nla(lura, dan claerah-claelah lain." Pe{uangan anti-penjajahan dan
:inti-Kristenisasi yang dilnggap mengikutini,ir, rttenjncli potret Islan.r
cii abaci ke-19 dan peruh perLzLm2L al)ircl ke 20. Islan flo(ler?rt tentu
saj.r tetap be|scmai cli m;rsyiL||tkat, cli pesantren-pesantren d.rn cli
organisasi-organisasi ke:rgam;rln, yang pefialra t-uuncul cli awal clan
berkerrbang sepanjang abacl ke-20. Lahirnyn Sarikat Islam tahun
1911 menanclakan proto-nxsionalisme Islam pertama, sementar:t
lahirnya Muhanlt.tadiyah pacla 1!12 menjacli awal modernisme Islrrn
clalam bentuk refo(lnisme puritanis ltetil(a m€nerima pemikiran
teologis Muhammacl Abcluh clan liberal secara pendiclilixn karena
mengeclopsi sisteDr kelas Barat dan liberal secarir politik karena kooperatif terhadap dan ticlak menolak bantuan finansial Penerintah
Belancla.
Di pihak lain muncul gerakan nasionalis yang netral
a€iama
seperti Bucli Utomo dan Partaj Nasional Inclonesia 1927. Sementara
Iahirnya Nahdlatul lJlarna pada 1!26 rnerupakan respons terhadap
ciikuasainya kepenimpinan Konite Khilalah r.,leh kalangan pembaru
clan seruan kepada Arab Saudi agar traclisi berallama ala mazhab
Syafi'i dapat diteruskan. Di Nusantam p'.rcla waktu itu Muhammadiyal.r sudah mengembangkan sayapnya ke berbagai daerah. Pada
masa itu, gerakan-gerakan Islan ticlak dikategorikan dcngan istilah
moderat-radikal, tapi kaurn nucla pembaharu, kaum tua (pusaka),
dan kaum nasionalis netral.'r Meskipun ada kafir r.t.rengkafirkan dan
scsat menyesatkan pada waktu itlr, kekemsan atas nama agama ticlak
tanpak. Pacla waktu itu, gerakan-gerakan Islan yang majemuk L-)er
beda dalam hal-hal furu'i1tycr.b fiqh, namun Dereka mampll me
reclan konflik internal seperti dengan lahirnya Maielis lslam Ala
Inclonesia (NIIAI) pada 7937 y2ng ler.lili dari wakil Muhan.rmadiyah,
NU. clan Sarekat Islam, dan otganisasi-organisasi lain bcljumlah dua
pLrluh satu pada I)41. Masl.umi tidak setujlr Ahnacliyyah masuk
clalam MlAi, sementara Muhammacliyah, Partai Sarekat Islam, clan
Ahrnadiyal-r ketika itu masih nrkun hingga kenuclian ber-tengkar
247
.lirllln
lr:ls.ri:rh nl2rsrlah stratelai perjuangan.rr
Di tengah keinljentuk_
lun ot-ganisils jon:ll Islatlt, rasa cint.l t:lnirlt 2li1 clan pcrs!tuln ticlilk
melrlingkinli:ut ruunculnya gerakan gerak:ut sempllan ndikal yeLrg
iiclak puas clcngen ge|akan geral<irn Is.lan arLls utama kctikar rrtr.
Pacla peliocle Presiclen Soekarno (.1915 7966), Isllllt rtocler:rt
tetxp clipertahankan NU, Muhan.im2rcliyirh, persatLran lsleru, Al_hsyacl,
J.Lmi'.rt Kh.rir, clan Lrrbagai of€lanis,rsi lain. Ketikl oL1t.t,rs_o1.llas Tslafit
seperti NU terlibat politik praktis, ntocleftrtisme politik scclikit lnntrlr.
NU kemuclian ltrengrrtakiln Pancasila sebagai finrl clan ticJak pcrnah
tl enflusrin€i fbrrralisasi sy;riat Islar.n. Sententara Masyulni yang secara
poiitik clianggap rarclihal oleh Soekarno, clibrrbarkan, meskipun ke_
mu(li.rn tetap mengill-Iani ber.clirinyir o ltas olmas konseryt[if seperti
Dewan Dakw;rh Islamiyah (DDI) pacla nras:i Soehar[o (i966-1998).
Mcsk\rlrn anggotaangllota Muhanxltacliyah secara personal terlibat
clalan.r gerakan gerakan laclikal sepefii Abclul Kahar Muzakker yang
memimpin Darul Islani/Tentara Islan In(lonesia (DI/TII) di Sulawesi
Selatan, clan banyak pengurus HizburTahrir dan Majclis Mujahiclin
I[clonesia yang pernah ]lengenyam pencliclikan Mrrhammacliyah,
kekuatan utana organisasi ini terletak paala posisinya yang berada
cli tengah{en€iah, ticlak nengambil jalan ekstrin, clan menrfokuskan
cliri pada kegiarzrn-kcgiaran sosial, pencliclikan clan tabligl-r.
l)enga tunbangnya Socltarto pacla 1998, pert.lrungan Islam mo_
cler:" r.r:r Isl:rm rzrclikal semakin intens clan kompleks, clan berdr_
nlensi p-,litik, ticlak senata miLta keaglrmaan. Kaum Islam modcrat
rler.ghargri p[iralit:rs intelektual dan organisasional Islam sebagei
trircLisi Islaln .rn.lonesiil cla;, nendukung pancasila sebagai ideologi
Negara, seroentala scbagian kalangarn Islam radikal menpefianyakan
Pancasila clan Negart-bangsa se{a nen?warkan konsep Negara
Islam, Syariat Isiam fornal arau Khilafah. Kelompok Islam r:rclikal,
gerakan-gerzrkan Islilm moclei-at, progresif, tr-rnsForrnrrdf, Lber.rl, dan
ecljektif-adjektif lainnya, tidak lepas clad dimensi politik, meskipun
tidak selalu cLalam pen€jertian perebutan keku;rsaern pemerintahan
atau Negaflr, tapi clalan pengertial] mereka serlua bergerak darlarr
kontestasi perebutan pengaruh (poLuer) clt tcngah n.usyarakat yang
p?lsif ( silent mqloity). 'I iciak hanya kelonrpok gads keras, kelompok_
kelorlrpok noderat plln nienyu:rrrk.rrt I making nois).) trd(e\) g:r€itsangagasa[ oderat mereka d.rlan ruang publik (.pttblic spbere). Bcr_
bagai faktor politik seperti tulnbangnya Soeh.lrto, yang clitanclai
203
keterllnkr.ilr politih (politicdl opewless) yxng (liiklrti clengan
berclilinya banye paiiai partai politik chn leurbaga-lemb:rgl sr,r'acliry:r
rlasyarak.lt, l<ebebasan pers, kebeblsan beILiunipul/berorganisasi,
lenahnya peneglkkln l-ruliun polisi clan aprrlrt keatnan:rn, clan clivefsifilQsi otoriuLs kexgalraan kafena pencli(likan masyarak?lt, lle
mLlngkinhal-i tir-nl)ulriy:l pluralitas ger':ik:rn-ger-:rkln Islalr konlen]poter
yang kemu(lian lnenarnbah ketegangan Isllm [roclerat clan lslem
(Lcng,an
raclikal.
Munculnya gerakan Isiam raclikal dan noclet.rt juga tichk lepas
clari konteks €llobal nodernisasi clan hapitalisne, apllagi setelah ber
ahhirnya perang clingin Amerika Seril<at clan LIni So\'yet, selain cle
sentralisasi clan otonomi regional yang muncul akibirt :rncanatr dis
intelalxsi nasionel. Untuk konteks i<eag;ulaan, penbatuan lslau cli
Timur Tengah clalam ber-bagei coraknyzr, seda perkembangan peri
kiran Islxm cli kampus kampus Barat, juga merniliki inbas bagi
gerakan-gelakan pemJraruan
clan dinemika yang berbeda.
di
Inclonesia, meskipun clalan benhrk
Konteks traclisi pendiclikan pesantrenJ madrasah clan Institut
Agama Islaor juga penting bagi climungkinkannya gerakan Islan-r moclerat di tanah irir. Dapat clikrtakan, pesantren, madrasah clan Institr,rt
Agama Islam Negeri (IAIN atau kini Universitas Islanr Negeri):rclilah
produsen cian pemasok Mlrslim moclerat. Secara histofis clan sosiolo
gis, pesantren dan nadrasah adalah penasok kaum Mllslim moclerll,
meskipun sedikit alumnus yang pernah menlaec2tn pesirntren memllih radikalisme, kekerasan cian bahkan telodsme. Pesantren cLan maclrasah sangat berperan clalam rlelahirkan ulana lra(lisional, ltonservatif tapi juga ulama refor-r.tris, moclernis, neo-moclelnis, bahkan
liberal-sekuler. Karena tfadisi rlocleratnya, jumlah pesantren yang
mencapai puluhan ritru yang sebelumnya clikategorikan menjacli ha
nya tradisional, moderen, clan kaclang clitanbah S:rlafi (modetat dan
raclikal) belakangan ini clik?ricgorikan lnen jecli pesantren traclisional,
pesantren moderen, pesantrcn S:rlaii moclerat, cian pesantren Saiafi
raclikal yang minoritas. I'onclok Moclern Gontor Pclttorog1o Jawa
TimtLr', harus alisebut sebagili salah satu ponclok n.rocleren berpcnga-
|uh terhaclap moderesi lslam Inckrnesia konterlporer. Pesiintrcn D2r
russalam di Ciamis misalny.t, mengajarkan p2rrir sirntrjnya vlsi "Men
jacli Muslim Moclcrat, ,\4Lrh1 n Demokrat clan Muhsin Diplollral "rl
Pesantren Al-Mukl.rin Ngrttki sering clianggap sebaS;ai Saiali raclikal.
NillnLur visi cirn lrisi ribuiLn pesantren lainnyl clapat clikatakan
lnocleret, baik traclisional maupun orocleren.
Muhar nadiyah dan Nadlatul Ulama:
Basis Utama Islam Moderat
lvlen]anla acla sebrgian aktifis raclikal aclahh s:rntli pesantren clan
:rl<titis modernis seperti Mllhamrracliyah. Nar-nrin ntereka rnr
rrlntxn
menganrbil ja|"rr radikal k:rrcna ticlak plras atau sucluh rncr.rsa tichl{
scjalan clengan rrisi dan visi Muhamrlacliyah clan NU itu. Yang lebill
penting, JlrstrLr Muhammadiyah clan NtJ lah yanfa rtenja(li penj-rgrl
noclerlsi Islam cli Inclonesin. Dari rahi r clua ormas ini pul:rlal.r lahil
konunitzrs-komunitas IslaDr nocleftrt yang memiliki fokus clan strategi
belbecla-becla cian menrpeduas isu-isLlnya, namun masih beratl:t
,l.rl.trn rt.t,lt'i rnO,l, fJI l(r\lti.i oLm.rs inr.
Mr-rhammacliyah lal-ril clipengaruhi pembaruan lslam cli Mesir clirn
'Iinur Tengah, namun pacla saat yan5i samil sang2lt belsifat lokal,
berclasarkan pen.rb:rcaan konclisi lokal cli Jawa ketika itlr, termasuk
semahin meningkatnya Kristerisasi cli Inclonesia, penetrasi Belanda
di tanah air, keticlakefisienen lenbagalembaga pencliclikan Islam tra,
clisional, clan apatisme sebagien kalangan nasionalis netral terhlclap
peran Islam. Pada awal beldirinya pacla 1912, rullisan tujuan berbunyi: "menyebzrrkan pengajaran Kanjeng Nabi Muharnnucl saw kepacla penclucluk buuri putem, cli dalal.r resiclensi Yogyakalta, clan
men.rajukan hal agana Islam kepada anggota-anEaElotanya." Rumusan
ini mengrlami perbaihan sesuai perkembangan, pacla tahun 1959
belbunyi: "rrenegakkan dan menjunjung tinggi agama Islan
se-
hingga terwujucl nusyaraktt Islam yang sebenxr-benamya."
Pada tahun 2000, clinyatakan: "Muhammacliyah adalah Gerakan
Islaur, D:rkwah Amar Ma'ruf Nahi Munkar, berasaskan Islam yang
betsrrnber pacla AfQr"rr'an dan As Sunnah."rr YanEa mena.ik, cli dalam citar cita masyarakat Islam yang sebenar-benarnya inilah tefletali
proses pencarian dan pelraknaan atas as.lsJ tujuan clan mzrl<sucl tersebut secrr.l tems meneftls sesuai clengan konteks lreagalnaan cian
non-lielgan.raan. A:niLl trsaha Muhanunadiyah txmpak lebih dominan
scp.urjrnll sejarahnya, melalui pencliclikan sekoleh clan univemitas,
luinlh srliit, panti asuhan, perusahaan percctak:rn, nalnrn cli biclzrng
keilgrlrna:tn yang nenonjol meliputi gerirkan menirclakan kebiasaan
210
liebiasan tiluel yang cliang5lep bici'ah seperti nrrjnh l;ulan, sci'11ratrn,
nanlkiban, beflanzi, haltl, yasinan, gcmhan petnikiran clcngan telbentuhnya Nlajlis larjih (1927), peclon.ian-pccloDrtt.r ibaclah, clr'rkunglnn)ra terhadap beldilinya Depattcmen Agatne lll' clit ttnttsk:rnnya
Matan Kcyakinan (hn Cia-cit.r I-lidLrp lvlLrh.urlllircliyah Nluhalnnlaci'yah juga tunrl scrta gerali:rn nxsionaljs cint.r lanah air, aktif cli lvllljelis Islam Aje Inclonesia (MIAI), clen tcrLls lrcnc[]kunEl Pe1nerintal]
y:tng sah pasktlicn.lerclckaan Dcn€ian berbagai otganislsi otonon.r-
Ajsyilh, Pemuda Muhlllltllacliyah,
Ikatan Renlajx Muhammacliyll'i, Ikatln Nlahasisw|l lVluhautnlcliyah,
ny2r seperli Aisyiah, Nasyinlul
apak Suci Putm Muharlnacliy;rh, cian Gelrkan I(epanclr'tan Hizl)rrl
Wzrthan, Muhammacliyah nenbangun jaring;rn yang luas clxn solicl
rli Irrrnpir \erntr3 \lJcrilll In' Inne'i'.r
Pacla periocle KH A Azhar Basyir (1990 1995) iselnya, Muham
niacliyah metriliki progrxm dalam bidang yang bengam ternasrrk
keyakinan lslam, penclicliklrn, kesehatan, pengernbangan n'rsyalakat,
kebudayaan, partisipasi politil<, ckonomi clan kewir-ausah:r:rn' pengenbangan generasi mucla, pembin;ran keiu:rrga, pengembangan
peranan wanit:r, iingkungan hiclup, clan peningkatan kualitas sumber
claya manusia. Aclalah sejak M. Atnien Rais (1995 2000), Muham
n-radiyah lebih vokal mengeclepankan pcmikirxn penikitan pembaru
an terkait clengan masalah-nasalah global, dunia Islam, clan nasional
Anien Rais mengembangkan pemikiran keagamlzrn, ilmu clan teknologi, pengembangan basis ekonomi, gerakan sosial, clan gcmkan
keilmu:rn.r' Salah satu kegiatannya, Nltthammacliyah sering nengaclakan dialog clialog heagamaan. Misalny:r, p;ida lirnar tahLln pefiana
kchadirannya tahun 1928, Mutiamnadiy:rh cli Sular''esi Selatan
mengaclakan clebat tcfbllkx yang clihacliri pemerintah setenpat, aiim
ulama, pcmuka pemuka masyarakat tentang isu-isu yang diper
tentangkan antara kalangan pembatt Mul.rammacliyah clan kzrlangan
traclisionalis i<ctika ilu seperti Shirirthal Mllstaqin cl2rn Pesantren
'l
As'adiyah.17 Mr.rl.tamnacliyah jr.rga har-us menjacli keseimbang?rn 1]nlara
prrrifikasi dan clinarnisasi, antara pemurnian clan kondisi bu'laya
lokal yang ticlak sehiuusnya clihilangkan, sambil menjaga visi rLan
n. si clekrval.t amar n'La'ntf nabi nnnkar yang noclerat, tichk raclilixl,
cian tanpa kekerasan.'o
Di era paska 1998, ketika n-ittncul banyak helorlrpok Islam
r:rclikal. Mr,rhamnadiyah clan NU sc.ing clianggap kelotupoh tloderat
2|
.lxn (lipefcaJill sellil!{:ri l<el.u.rttn cll)il socict.y yiL[g llterc(i:lll 1.:l.likirlis
nte cllur r-nilit.Lnisrlae (.no.leratliltg f)ol.rel-). Nlcfelilt ilrarat ptrltr.ili yerrg
mcllplocllllisi Islem yrLng nrocLerat cian ir.ililrrsil.r', Beitkan cleri rarrrrrr
NJrrhemnrcliylh clan NU Iah la]-rir j<aunr l.rLr(l2l yilirg lucnylrltl.rlli.ut
sLrllra sLrilll moclerat. plogresif clan libcr-el scpefii LAIIPtsSDANI NIi,
PiM clan Islan Elrxnsipatoris, J:rringiln I[telcktull] Mu(la N4uhum_
lurilcliy2rh, Ilttclnational Ccntel lbr. Ish .ric plur.eljsll. , Ifuhjma, pua1l
II:ry.iLi, .liln Lc'ntltlge-1eilll>.lgl Swaclaye NIasylLrukltt Iainnyl ytrng
tLrDrbLrl.I sulltr cLi r:ra pashu 1!!8.
Prr(La rwalnya I(H Ahrlacl Dahlan seltagai nrtn of ctctio clengttn
teologi (Surat) Al Ma'u.n,nyt berhxsil llcrintis p:rnti rsuhan, r.urr.i:rl.r
sahit clan penclicLil<an sistem kells. pltl.a tol(oh Muhammacliyah seltn_
jutnya ntentllangltn Dakwah Alrtrr Mx'rLtf Nillti &lunliat, llien)rtsLllt
Misi (lan Cita cit.r pcrjlrangan X'luhanrrurcliyuh, sentbil tetap melupcl_
talrankan dokrfio pufifikasi (tandhiJ' al-ctqiclah ol islctmiltah) cl..rt)
takha11.ril, bicl'ah clan khunf:rt, hingga hemuclian ntembukukzLn r-e_
clorran Hiclup lslani Walga Muhetnmacliyrrh (2000). Sc-lama itrr pLrh,
Muhaimr.iacliy:rh rrencliilnkiln pentingnya ijtihacl clan txjcli(1, nu[rUn
ticlak n.rerel<rnlran (lct{tlin jihctd.[i sabiti/lab clalarn pengcr.ti;ru
1re_
rang cl:rn penggunaxn kekerasrn. Dalam cloktr-in chkwehnya, Mu_
hamrnacliyah merrbagi dua: <lehwah intet.nel clan eksternal yang
nlefttpermLrc];lh. men-rberi keltar. gembire, iiclzrk trrcn:lklltkltn dxn
ticlak mcmaksa. Gagasan gagasan dakwah yang ltjLlncul tenlilsLlk
clekwah kultur-al, tauhicl sosial, (lan lionsistensi clal:rm anbil jar.ali
darj politik pr-aktis meski xnggora-anggotanya tidak clilarang cl2rn
bahkan clidukrrng menclirikan paftai politik partai Ananat Nasr<)nat
(PAN) sebaga waclah politiknya. N.Utrun, minir]nya slrara pAN
dari
Muhammecliyah seni:liri otenunilLkkan kegamzrngan warga Mul.ran_
macliyal.r dalam politik praktis itLr. Sementara hubungan Muirirm_
r.uacliyal.r dengan pa ei politik mengalami pas.u.ig surLrt (dulu pernalr
menyokong Masyunri cl:rn kemuclian partai Muslimin Inclonesj.t
O']AR\IUSI)), Muhamniacli),ah berhasil meneg:rskan clirinya sebagar
ciuic atganizatioz (llobet.t Hcfner) clan bagian ciar.i ciuil socieq)
(Nal<erlr.rfa). Karenl sec.uil fomtal Muhaml-racliyah br-rkan partai
xtlu
olgilnis.rsi beroricntiLsi politik kekuasall, rraka MLrlr2rmlr:rcliyalt bisa
iebih leluasa melakukln lllancuver nr.tnueveL clan lihai nenj:Lg.r
kcseirr. b'.rngen posisjnyl cli tengah tengeh, sepeni pada masa kolo
nixl i(ctika Mr-iharlrracli)'eh ticlak rlcngarlltil posisi ruclikal menen
tirng kolonialisme Llelancla.r,,
212
Seblgei liesil N4lllrt.Lmar Muhal|1lracliyeh lie-,1.1 8-11 -Juli tatrun
NIu henlnucliyrrh pLrn llrembrkLrlien iclcologi IsLLninyll ci'.rlam bentnk brLliu s.rlill Peclom.ln l licllrp Islxni rfirarga Nltrhallr
macliyah. Pecloman ini lremLl'.It P:rncL:tngln Islaln tentanll Jrehiclupun,
kehiclupan Islami urga Mlrhaml.rla(liyilh, rneficakup hehiclupan p|ibacli, liehiclr,rpen clal'.rm kc1urrgr, kehic|-Lp:rn bemesyarakrt, kehic[Lp-.Ln be|o|ganislsi, be|bisnis, bciprofesi, lrelestarik:rn lingkttngen, tlerrgcmbengkrn ilmu pcn€letahLrln clxn telinologi, clen kehiclupan
cllllrlr scni drn bLr(la)'x. Yang rlenalilr .Lalll-Jli lrcskipun Pccloman
HidLrp Isirlli halus clijaclilian pecLonlxn wxrgl Mnhaluracliyrh, i.r
iranya ucnganclung pritrsil]-prinsip nilai clan l.ter1na, .]ktLtal, n.]cnr
bclikan arah, icleal, r'abbani/lretuhrnnn, clrn bcrsif)t nerlucl:rl.ihan
( tarslr). Dalln liehiclupan bemesyaraliaL, Pc(lolnan ini nenekanl{itn
bahwa Islam mc'ngajark.rn irgailr'setjap Nluslirri nlcnjaiin pelsaucl:rra;rn
clan l<ebeikan ciergiln sc'sitm2r sepelti cicngirn tetlngga lrauplln llnggota n;rsyarallat lninnyr masing-masing clengan menelihara hak clan
kehormrtln baiJr clengzrn scsalla Muslin maup'ln clengatr nonMuslim. Dalan bertelangga clengrn non Muslitn, cliejarkan bersikap
baik clan aclil, kalenx nereke bcrhrk niemperoleh h'"rk halr clan ke
irorDratan sebagxi tetengga, cl:rn nellrclihala toleransi sesuai deng?u-l
plinsip-prins4) yang diajafkan lslxm. Pe(lonen ioi ju!]a rrelnlrat prin
sip nenjunjung tinggi nilai hchcxmatan manusi:l, rasa petsauclataan
cl:ln kesaLlr.ln kemanusilan, kerjlsama u[rilt miinlrsil, jiwa lolerirnsi,
nenghotriuti kebebasan or.rng lain, menegalrlian :imanat clan keaclilan, per'1aku:rn yang s:lmilJ me[anllo tan kasJh sayang clan nencegah kenrsakln.ir
Nlenulut M.Alnicn Ilais, dohtrjn Nluham adiyah llleliputi climensi
tt enegalrkan l:trhicL r-nrLrni, mcncelahkrn Llm;rt, menggembir.rkan
arrral shalih, beketjrsama chlam kebaikan clan ticlak belpolitik
prilktis.I Seorenlafa begi Hriclar Nashii sahh satu clari seorang ketua
Pen€Juftrs Pusrt Mul)rnn.r:rcliyal.i, Muhalulacliyah adalah d?rn sel],r
nlsnya tetap nenjacli llefak.tn lslxn y'.rng bcrsifirt ideologis, kxrenl
Nluh-.rmnacl iyeh meruplrkan gerrkan lslllrr ylnlt tney.ikinj bahwir
Islam sebagai saf\r-sltlnry:t Agxnlil Allilh yxng benrr, berclasarkan
'flr-rhicl clan bersunrlrl hepacla Al Quttn clan Sunnah Nrbi. Mrihaurlnlcliyalr jr-rga bertLrjlr.ln mcnrblngun trllsyiualilt rrtar111'J hbattt!
ttnunab cl,rt boltluttl't tlt.ty.Nibalun uvt rabhtrt gbaliir. Mul.utrnlacli-.
yeh nelakulitn penrLrfnirn (purifiliasi, fcvitllislrsi) clan pcmblruan
2000 (li.JiLliltfiil,
2lj
(refolnlsi, clinamisasi, ttanslormasj). !Iuhantnracliyah, rrlenurut
Haiclar Naslrif, sennntiitsil 1|enjunjLrng tit'tggl u.lzhtuuab Islani.yab <lan
isb|ab u\tu)< terciptanyx r.hnt.tt(tn lil ct'lctntin.rr
I)tl:rm (lekacle ter:rhhir, clesxkln untlik revitalis:rsi tajdicl Mu]-rern_
mxcli)'lh senakin kuitt, terutama cli kalangan generasi muclrnya, dan
clidukung scbagian golot.rgan tu:r yang memiliki keprihatinan ;rtas
mancleknya traclisi tajclicl cli tubuh orntas itLr. Di tengxh bermunculltnnya ofntas ormas clan komunjtirs-koDunitas sosial keagarlaan baru
sctc:lah 1998, Mr-rhamntacliyah clituntut melakLrkan reposisi ideniitas
clan pe4ulrng;innya. Misalnya, Mulnmlnediyah clituntut menjaga jarak
clari raclikalisme irgama, san.rbil terus meneguhkan clirinya sebagai
agen Islan noclelat. Secara lebih strzrtegis Mr-Lhammacliyah harus
menghaclapi tantang:rn plur:rlisrle, spir.itllalisme, clemokratrsasr,
gerukan fbr-malisasi syafiat Islatn, ter()risme global clan regional, ke
kerasan atas nalta agan].1, liberalisasi Islan-r, clan scbagainya.tr.'
Xileskipun lahir bel:rkangan (1926), Nahcllatlrl Ulama, yirng pacla
ons:l .lwai cli;rnggap ure\vxkiii traclisio[alismc Islam karena lal.rir-dari
kalirngan ulama pes;rntren, mengelnban visi clan misi keislarnan yang
beracla di tengah-tengah alalam pen€lertian melestarikan teologi
Ablussurtnab waljcnna'ab yang akomoclatif terhaclap buclaya lokal,
dibanclingkan clengan Muhann.racliyah yang lebih puritanistik. per-
jalanan NU sejak awal hingga sek:rrang bersifat komplel<s clan
clinanis, meskipun terLrs dianggap scbagai wakil Islam tradisionalis
yanla modefat. Secar:r Jrhusus, NU lahir sebagai respons terh.rdep
cLua peristiwa besar': penghapusan khalifah olel.r'l-urki dan serbuan
kaum lvahabi ke Mekkah. NLI lahir untlik nlempefiahankan tat2r
cefa ibaclah 1<eagamaan yang ciilrecam \fahabi ketika itu seperti
berkaitan clengan kuburan, ziarah, cloa tahlil, kepercayaan kepacla
par;r wali, clan semacan-rnya. NU juga harus haclir untuk merr;ag:r
mazb"b Ahlussurutah rual jama'a.h clan mazhab fiqih Syafi'i yang
sucirh dilnut banyak ulama clan pesantren di Jawa khusr-rsnya. NU
pun harus mempelltanyak pondok ponclok, naclraszrl.r-madrasah,
mcsjicl, langgar, sepefii halnya mengums anak yatim darn fakir rrisl<in, serta n-renizrjnkan utlsan pertanian, perniagaan clan pcrusaha:rn
yang tiacla clilarang Islam.rs
NU bergerah dinamis clirlzrrn konieks politik yang berubah. pacla
awal hemerclekaan tokoh-tolioh NU sepefti KH Vahid II:rsyim harus
menrnggapi perso:rlan hubungan Islan clan Negara, seperti piali.url
2I.l
pcllhs:rnl.ln syari2Lt Isl:rtll, Islem sel)lgili l1gx1l''l NeglrlL, se
hingga n-runcttl pertcntangilrl llolongan nlsionalis clen lslanl Nli prtn
tcrlibat clalarl pclr.tbenlLll<:tn Deplutencn Ag:rme (1916 ) yar-rg cli
engg.Ip seballai j:thn kotlrllt on.ri '"rntilr':l cllr'l kekultan rilclikal Negala
lslan clen ra(lihal Ncglt1-:1 sekuler $'rktLr iiu. NU seb2L!liii p'rrt'ri
politik menen?rnlakan 180/o sLlara P,lclil Penilu pefllll]la 1955 chn
kemuclitn Pada Pelllihr 1971. Ketiha kotnttnisn.re [Ienjlcli anc?rnan
pada txhu; 1960-xn, NLI lerlibat sebagiii colmter-ntauelnett sir:n:,blI
ILIlrr
tentsel-ia menlauhkan Soel(arno clxri pengaruh kontttnis Olcle
()lell
membcril{a1l konteks baru begi peljalanan NLI NU tclclesak
(lan
(ABlif),
bersite-qanfa
Colongen Karya clan Allgkatan Berscnjltl RI
Baru'
OlcLe
periocle
sepanjang
politik
clengan hckttatan+ekllatln
lrembangunPersatlr'rn
Pattai
hingga fusi paftiri partiri Islanr keclelan
ipppl, kelue| clari PPP, clxn herliltclien melllutLisken kctlbali l<e
"n
khittah 1926 prclir Muktanrat NLI di SittLbonclo tahun 1984'
l)alam konteks moclcrasi poliLiknya, Ntl kembali hepa(La Penca
sila, seperti cliteplaskan KFI Ahmacl SiclcUq yang mrnjur clan berpc
ngaluh pacla tokoh tokoh NU setelahnya, term"rsuk Abclurtahn.ran
wahkl. KH Ahmacl Sicldiq nisalnya berpiclato: "Das"tt Negara P2rncasiia clan agama Islam clua hal yang clapat scjalan clltn sxling nenunjang." KFI Ah1lracL Siclcliq tegas clalam mcnerin]a Pancasila scbagai
asas tunggal ofganisas!organisasi r.tr:rsyankal clzrn PolitiL{ D'rl|Im
hubr-rngan lslam clan Pancasila, I(H Ahmad Siddiq Denyatakan'
flnal
"bent.,k Negara kesatuan Rl yang sekarang ini aclalah bentuk
clali seltiruh usnha penclucluk Nusiutara, lefnl|Isuk Llllr.rt Islan '
-|11<art:r,
Umat lslam Inclonesia aalalah mayorit.ls, krrenl ittL sen.rua persoalan
Tndorekyat Inclonesia aclalah iclentik dengan petsoalan um:rt lslan
clibenrrl<an
Neglra
nesia. Dalam pacla ilu, Plr.rcasila sebegai icleologi
oleh lsl:rm."'" Aclalah KLI Ahmacl Siclcliq yeng men'twxlkan Lrilogi
basldfiab) Me
ngenai pentingnya sikap noclerat, KH Siclcliq isilhyil nlenfa1ltak.tn'
(
"t.rtnr'rl ii.tnL uetnbet.ratkan sikap ckstren/mengltrr jr'rng tatbctrru/=
persaudataan (lthbtnuab Isktmuab, uatattiyab, d'\n
Delihal sesuatlr hanya clari satu LljunElnya seja) clzrn sikap berlebihlelrihan". KFI Sicldiq rnenerjem r'hki\o lcrLu'tsslttb d'n i titlal seb^g'i
sikap kewajaran: "waiar clahm trelihaL sesu:rtu dilD $'?1i'u bcrsikap
""
terhaclapnya, ticlak berlclrih-lebihan clan ticlal< berkekur engan.
Lraclisi
Jawil
Nlenulut Anclic Feillarcl, jalan tellgeh ini sesuai clengan
Setnenttt;tsyarliklt
luLnroni
suatu
tefhaclap
penciu-i?1o
y:rnfa ditar-ici.li
215
ttru lJeneclict Anclerson uenilai NU sebagai kelo[rpok yeng ingin
ntempert,Lh:rnk,rlt clan rncnpeLir-ras suatu pola kehiclupen r.eligir.rs.:t
Visi clan lrisi rno.lerzrt NU terlrs clikerlbangkirn tokoh_tokol] NU
selanjlrtnya. AbclurrlltnaLn lffalrid nriselnya, mengcluark:rn gagasan
"pribun.risasi lslanr" yang ken.rudian mcnjadi inspimsi pacla gagasan
Isl:rm prillLrrri oleh anak,anak mud:r NLI sejalr 1990 an seperti
M. Iutclaclun Rahrrat, Rnnaacli, Ahnacl l3aso, clan
lain-lain.''' KH FIasyilr MLrzacli, pun ber.upaya Dtempertahrn l<an
liaraktcr r-eligir-ts NLI ketilrb:rn€l kuakter. politiknya, rreskipun scnpar
tcrba\{,a aftls pence]onan wekil pr-esicien belsamzr calon Meg..rwati.
Tentu saja, NU bul<an gemkan rlonolitik. Di clal:rmnya berlangsung
perselisihan clan clialog. Acla kubn konselvatif clar.r ada pula kubu
pro€lresif. Acla kubu yang ingin uicmodernisasi pes:rntren clan l.re_
lakul<an tirjclicl pemikifan. Ilubu progr.esif ini kerluclian lebih lrengejawantith cli kalangan generasi rttLclanya.
NU juga neniliki lembagalembaga cli bawahnya sepefii perge
rzrl<:rn Mahlsiswl Isl:rm lnclonesia dan Muslimat NU. pergerahan
kaurn perelnpLLln tlelpcran pcntin€i clalaD tLrnsmisi nilai,nilai Islam
yang mocLer:rt. Mllslirlat NU nisalnya, yang lahir sejak Desember
1!110 cli Surabaya clrn cliperbalri pacla 2! Maret 1946 di purwokerto
dan 1952 cli Palembang, mcny.rtalian "Dengan wadah perju:Lrrgarr
Muslimat NU, wanitn-wanita Islan Ahlus Sunnah \Wal Jama,ah meng_
abcli kcpacla agalna, bangsa, dzrn Negara." Muslimat NIJ juga mencita citak2rn "terwujLtclnya n;Lsy?uzrliat sejahtera yang clijiwai alararr
Islam Al.rlussunnah wal jantaah clelan Negara Kesatuan Republik
I{h.r1r:Lmi 7;Lcla,
Indonesia yang bcrkemakmnmn clan berkeaclilan yang cliriclhoi Allah
" Mtrslimat NtJ ingin 'Lnewujuclkan rnasyarakat Indonesia khususnya pereltpuan yang saclar beragama, bermasyarakat, berbzirr;;sa
clan bcrnegara". Lembaga ini berger.ak ,,lnewujuclkan pererrrpuarr
yang berkualitas, mandiri, clan bertaqwa kepada Ailal.r S\yy'T.,,pacla
S\X/T.
t.rhrln 2006 misalnya, Muslirlat NU tclah menclirikan pesantren
Muslinet cli Aceh setelah tsunani bekerja sana clengan sebuah
stasiun teleyise swasta. Mereka juga ncngaclakan pelatihan pclatihan
seperti tentang makanan yan€l an.]'ln. Mereka l:rkukan kegiatan pem
llerclay.ran perempulrn kcpala kcluarga cli claerah tefiingllal, bck.-rjx
s.ur:r pemerintah. Seperti tcrb:lca cluriam lambangnya, Musliil]ei NU
nenelaclani rtetocle clirkwah rX/xli Songo atan Vali sembilan yarrg
cl.unai (lan'bijaksana tanp:r keke!-asan. Muslim:rt NU u]elaksanakan
216
bclbagai plogtan-i cl'.!n kegiaien sosizrl, kelLgilrrxn, clxn liebucl:ryaln'
1<hususnyl yi!ng tetkrit (lenllxo pengelrlbangro kaull
Nll clan tlrlat Islam pacle ur]lllllll-ly.l r"
I{etika rejim Orcle B:rru tnencrtlig-'ri Is}atn, khususnye clalarl
pefelrplr'rn
el<s-
presi p()litihnya, ylrllg wilktll itu hanya ters'"lltlrk?rn secllta s1rngat
(PPP) sebag:rl fusi
terbatas lew:rt P.rrtai Persatu:rn Pcmbangunan
bcberlpa partai lslarr sebehrnlny:r terflasuk Pxrtai NU, 1nlrncll] pen]ihi|an-pemjkirxn mcncirl i jilixo keLtr:tr chli iielluntLlxn hlLllung:rn
(lcnlliln clu't nielllitlliiln pef(le
i{au1r-} Nluslim clan kallm Nlsionalis,
agar- sesuri clcnllan ironteks
ijtihacl
katan teoloElis bxrtl terha.lap
moclern cla; kontcks lokal Inclonesia l'enclckaten lslam lro'1erat
yang menjacli rlternltif iltas orienlirsi fi)rolalis, iegalis, clan skriPtLLmiis
yn,r!.li"r-t.t, kalangan penikir cLirn elitifis politik Mr'rsliur' Kalangan
intelejensia b'.rlu ini tllenawlukan llahwa lslaur ticlal< hrlr.trs lnengums
selnrul-r :rspeh kehiclupan. Islrlll hlnyr nltmLL]t plinsil Plinsip
un.rurr bagi kehlchrpan MLrslim Menurlrt n.rereka, proses lsl'rnisasi
proses
ticlak boleh berbcnturan deng2rrl proses Inclonesizrnisasi clan
intelcjinsir
kalangan
untLrttt,
kultu|alisasi, bukan politlsisasi SecaLa
ini lrengembangkan ialan tengah (t e tniddle pttth) 'lntara Teori
politik Islan.r ottodoks yang nenggabungkan Islam clan politik clalam
fttrmal Negnra cLan konsep Negirta sekuler yang nctlisahkan sama
sekali agarna clan Negara atzrlt mcmarginirlkan per2ln agama dal:un
kehiclupan pr'rblik. Bagi mereka, Pancasile acl2rlxh iclcololli terbaik
clr
clzrn paling realistik bagi um?rt Isla1r dan umat-umat non-lslam
(Piagaut
al-Matlinab
Milsaq
lndonesia. Kirlaupun mereka nerttjuk
Maclinah yang clitandatangani Nabi Muhammatl s,.tw, rLnal Yahudi'
kauln Musyrikin ketika ltu), mereka mcniaclikannyii inspiftrsi semata
nengalrui
bagi suatu kontlah sosial n:rsyatakat maclani modern yang
perbeclaan rinlat beragama.
Gerakan intelektLlal lslam ini, sepefii des'rhralisasi, reahtualisasi'
Tslam
pribumisasi, nco lnoclernisme. lslam rasional, libera]isnle Islam'
clan
kontchstiral'
Islam
atru
liberal, Islar.n kultural, konteksturlisasi
ch
Isl?lrn
wacana
semacamny.t, tllet liki pengaruh yeng bcsat clxlarD
aclelah
ini
Incloncsia. Tokoh-tokol.r penting gefakan intelelituill
\Mahicl, I i:rlun N:rslltiQn' Munrwir
Nurcholish Macljicl. Abclu|rahm:rn
scpinj'rng
sjadzali' clan Djohrn Eficr.rcli, scjak tahun 1970-an hin:lga
intelehtuxl
lmtncul
tnulai
ketika
EIenel'rsi
1980-an, hingge 1990an
Ncgclt
urucla lslam NU, Multannutliyah, chn lnslitut Agitm"L Isl:rtn
2 ).7
--1l
(atau sekarang Universitas Islam Negeri) yang ciiilhaDti pendahu[l
ncreka. Hasil hasil pemilihan unlun.r prcl:r JLtni I99c) clan April 2004
menunjukkan finalnya Pancasile. Dalam litrgkungan Muslir.n iibcrel,
mesJ<ipun jllmlah partai politik lslan-r nencapai 48, pelilihan umuur
1999 dirayakan sebagai kemenangan Islan kultlrral:rtxs Islam politik.
Islzin bukanlah konoditas politik yang marketable cli antara para
pemilil.r cli lnclonesia clan sebagian bcsar orang Inclonesia menclukung pl:rtlomr Pancasila.
Menr"]rut Giora Eliraz, neo-moclemisme, atau Isl;rm liber.al, cli
Inclonesia membawa sumbangln penting t€fhaclxp pfoses ini, yanpl
nemperkuat cita-cih pluralisrae, toleransi clan harmoni. Orientasl
plogresif cl;rn liberal Islam Indonesia menuju keterbukaan terhaalap
modernit;rs, clemoklasi dan hakiak zlsasi milnLrsia jufla dilatarbelakangi oleh ge|ak:rn intelektual yang dinamis itu. Salah satu ci clari
gerakan intelektual progresif ini adalah ijtibad, sebag^j ganti, taqlid
kalangan konservatif lvluslim.l Di antara institusi-institusi yang mengembangkan pefi.rbaruan atau ijtihacl pemihiran clan aksi kenanusiaan universal aclalah Perhimpunan Pesantren dan pengembangan
Masyarakat (P3M), LKiS, Paraundina, Jaringan Islam liberal (|IL),
Jaringan Intelektual Muda Muhammacliyah (IINIM), Gerakan Islam
Transformatif (CIT), Genelasi Santli Progfesif (GSP), Gcrakan Dak
wah Islam Profetih (GARDIF), Jaringan Filanrfopi Islam (JIFI), Gerakan Praksis Kernanusiaan Maclani (Gaprikima), Intemational Center
for Islamic Pluralisme dan Center for Moderate Muslims, clan masih
banyak lagi.r?
Di antara mereka yang aktif mengembanghan visi Islan.] moderut
adalah generasi muda NU yang tergabung dalam kelompok atau
lembaga studi clan penelitian, seperri komunitas LKiS (Lembaga Kajian Islam dan Sosial) Yogyakarta, eISAD (Iembaga Studi A{aanra clan
Dcmokrasi) Surabaya, Lakpesdam NU (Lcnbaga Kajian dan pengembangan Sumber Daya Manusia) Jakarta, IKPSM yogyakata, Kzrum
Muda NU, Syarikat (Masyarakat Sanrri untuk Kajian Sosial dan
Advokasi Rakyat), LAPAR (Lenrbaga Aclvokasi & Pendidikan Anak
Rakyat) Makassar clan lain iain. Kornunitasltomunitas episrenik ini
ticlak saja rnelakulran kajian clan penelitran tenhng berbagai peri
kiran keagamaan, filsafat, clan teori teori sosilrl, tetzrpi jlrga terjun
ke l:rpangan melal<ukan penclamping;Ln, advokasi, dan clrlanr rsn
isu tefentu bcrclerronshzsi cli haclapan pengLr2rs;r. Merek:r bedatat
2t8
masln
belekeng s:rntli, mahasiswa atall sarjarlt, yang pernall atau
Isltrrr
Mahasiswa
Pe(gcrakan
at'lu
Nll
terlibat ii iajxran organis'.lsi
van
Brlrinessan'
Niartin
penganlatan
Incloncsia (PMII).i Menulut
clinanis dalanr
n.rahasiswt PMII te|urasuh Qrganiasl mahasiswa paling
hitab kunilrg
hanya
perclebatan intelektual. Bzrcaan n]ereka tidek
diskusi rneDiskusi
tradisional tairi iuga filsafet clan teori-teori sosial
eko
keaclilen
leka neliputi persoxlan keterbelakangan Dunia Keiiga'
r'
nomi, halr asasi uanusia, ciuil socie\), clenoktasi' clan sebagzrinya
P3M dan Jariflgan Islam Emansipatoris
pesanlren dan
Salah s.ttu basis moclerasi lslanl Inclonesia aclahh
Pes?lntrcn dan
masyarakat akar rumPut. Perhimpunan Pengembangan
LSM yang sangat
Nlasyarakat, yanp; berkantot' cli Jakarta' terlrlaslrk
pengetahuaktii selak fg M"i fq8a. P3Nl beft'rjllen mengcmbangkan
meningkatcLan penikiran Islam tentang pencliclikan clan sosiaL'
an
knn par"n pesantren dalam pembanguntln serta nlengenbangkan
clan.kesei'rb-
sr,rmber claya manusia kcatah terwujudnya kecerd:rsan
dengan
teraan bangsa. I'3M nemiliki visi clan misi transfornasi sosial
yang
keagamaan
visi
pendekata; sosio ekonomlkultural berclasarkan
madaya
Lritis dan emansipatoris melalui peningkatan mut{'r sttmber
pen
nusia clan kelembagaan.rs Sektor-sektot kegialan P3M aclalah
gender' clan berlokasi
clicljkan dan pelatlh:rn, politik, kemiskinan clan
menfokushan diri
P3M
pertama,
cii seluruh Inclonesia Dalam tahun
hak asasi ltanugender'
pada peran perrempuan clan pembangunan,
P3Nl meSelain
si", .ie-ot tnsi, anak, clan kajianhajian agalr'la
-itu' penerbltpelatihan'
lakukan studi, penelitian, suNai, pendiclikan clan
p€mbinaafl 2nak
an, aclvokasi clan seminar' P3M melakukan keqiatanjalanan di pesantren, pemberdayaan hak hak rbplodlksi pcrempuan'
poster
pendicliiran denokrasi clan hak asasi manusia, serta kampanye
pemilu damai.
sosial
P3M memiliki strategi: rnelakuhan kritik atas faham faham
statusmembenarkan
clan ke:rgamaan l<onvensional yang cencleftlng
llntuh
quo clan'kurang berpihak pacla kellraslahatao rakyat banyak
k tis
yan€l
itu srerekn perlu mengen.tbangkan wac;rnzr kcagamaen
kenranustaan
emansipatoris yang bertolak dati problem-probletl
pembebasan
praksis
tujuan
untrtk
batas
yang criyektil'clan linias
proses-Proses
teil1clinyr
P3N,l berusaha r.r.rembangun, n]endorong
2t9
perub,]h.in sosirl, teruLur.lll cii lapisan blhr,:r, lter.clas:u. liesacler.an
kritis watga masy:Llaltet sencliri. Untuli itu, P3M lnenga(lekan slrre
sehrn (balclctlt) clcngan plra kiyai untuk secara kriiis rlencliurogriel
pcsirn pcs.rn kea€laLlnilan di satu piltak clc,ngln re:rlitas sosi:rl
entprlrc
cli pihak lxin. Ir3M rlelal<ukan pcncliclikan cl:rn pelrtiitxl.r tcrriL!{l_
tentga ntLtctl untllk lnemfilsilitasi l{cta kc,rja peftrb:rhan clan pengc-n]
banlaan mas)'arakat ak.tr rulnpLrt. p3LI nte-nl.elterkan infbrnresi
lie
p.LCla rn:lsyaraliat luas rlclalui rrre(11.1 llllss.t.
IriM teflibat cl:Llam Ger;rl<an Anti kolupsi (C}AI{) Lret.basrs pe_
s?tntren, (iiJnul.ri sejak .lanrlzrfi 2003, yang lahir. dar-i kcpril]atir.txlr
atas senrakin nrararknya kotupsi sebagai proble[r b:,rngsa yang
akut
cian serius. Mer.eka nelihat, aliama Islam yang clianut
tel,r,, u,,,r
nelegitirlasikan tinclak korupsi atau g.rlaal ncnuDtbultkan
kepekaan
moral clalanr kesaclar:rn Llmat terlt:rcl,lp lrejahatan itu. I{arc-na
ittr,
instjtusj BabtsLLl Mc l/ (Disl{usi Masalah-nas:rlah) yang
suclrh nenr
buclaya cli kalangan kiyai per.lu jrrga membahas rla-sal:rh_rlasalah
korLrpsi ini. Gerak"n Anti Korrrpsi memi)iki agencla uerlbangun
fiqh
anti korupsi, clan menelbitkan buku saku untuk l<htrlbah
yang
lum;aL
memuat topik tc.rpik kor.upsi, agama, ltudaya, clan bagaimana
pe
nanggulangzrn kompsi. Gerakan ini ju€aa lrenedtitkan
buku beljudul
"Kortrpsi cli Negcfi Kault Beraglma: Ikhtjar Membangun
Fiqh AnttKompsi" clan bukr-i ,,N{emerangi l(orupsi: Geliet Aganawan atas
lrrnbl.ln 11or',O. ,.li In, tune,i
Selain Gerakan Anti Korupsi, p3M melaksanakan progam
S.rntj.i
Gouernment,
program pencliclikan cleniokrasi untuk sa;td pesanrren,
se;ak 2003. Pro€aram Santri Government ini bertujuan .,nt,-rk
men
ciorong proses dcnol<ratisasi clar.i b:rwah, nelalLri pemahanan
clan
pengl.Iayatan nilai-nil:ri cleniokresi y-rng rrtengacLr pecl.r
sistern kcya
kinan tnnsenclental warga. p3M menerbitkan najxlah seperti
Halqah
dan Sehat. Maj:rlah Flalqah terbit sejak 1997 ke r_ibuan pesanrren
jadngan P3M. S:rlah satLr tujuannya aclalai.i
rlenyebadi:rn gagasan
-tahun
gagasan clemokrasi dan pluralisne. Halqeh edi.si
nomor i9
2003 r'risalnya bertemalun kebebasan bereksprcsi clalam
Islarl, ber
kaiten clengan nraraknya isLt jbnlxlisllsi sl,;rilt lslan.i yang
ti.lak
menllhorntati perbeclaan secera Lrtuh. padahel, I.nejrleh
ini beipencla
Pat, cLelam lsl;u]l perbecla;rn itu aclelah r.ahntrt cl--ngen clol<ttjn rabmatan lil L amilx. L)alalr eclisi ini, wnwuncarir clengan
KFI Sxicl Aqir:l
Siraclj, salah saiu lictua plJNLl, melrper.lihethan
scjarah perbcchan
I
224
pcn(llrpirt .l1ln brg'.rinr'.Lnx rlrersiiiirpir yr. Eclisi-eclisi lain llalqeh ber'tcllllllirn isLr isu kontcmpotet sePerti Ullcl'Jng Lln(Lirng Sisttlln Iren(ii
clilien Nrsjonal (Mci 200j), Iieperrinpinxn U1nat.Li Titik Naclif (Juli
200.1), Islan l)olitik clan Aflililrlasi Uir1rt (Septerll)cr 2003). DxmP.ll(
GloLrelisasi (Novcmbet 2003), cLln Peuilihan llnLrln (Jantlirri 2004).
Dxlxirr eclisi IshD PoLilili (lxn Afijlilrlxsi Ullut,.libahxs perkembangnn ger'.Lkan lslaln l.eclikal sePerli Ffonl Petnbela lslatrl, leskar Jihacl,
Hizbut Trltlil y'.urg incnyellLlt clit i mcrekr nlengLlsung prlnji clan
peljllangxlr syaliiLl Islilnr. Nlajrhh ini tnenjawab pertenyl.ln ap.lk,rlr
gcrakan Islaor |eclil<ul itr.r bcnar-ben-.tr llleorl)awll lflikusi politik Lunat
1!taLr hanya sebltgiirn elitny'.1 saja.
Setclah P3Nl, trLrncUl .J';rrirrg.tn Ish1ll En]ansip:ltoris yanla juga
lal.ril clali fahirr Nilhcllxtul Ulanr cl:rn P3M yang lcllih clulu rrengenrban llrisi pel]]berclt-vlian pesantren cliln ni.lsyilrakirt. Nlenurut perintisnya, IsliIlr Ematrsipillotis menlwalkaln pafacligma kellcragama:rn
yxng Denjaclikan penciuian solusi atas problen kcnanusiean ciel,m
kchiclupan |ill sebagei l<otuifuren tltalllil ilgill]ra Tatsir Elnansipatoris
ticlak berlwal (hri chn )reukltir pacla tcks, rneliinkiu ber2lngkat
cl:rli clarn ker.nbarli kepacl:r realitrs. Teks suci bellungsi seb'.rgai sinaran
clalam rnengatasi problettt hcnlnusiilxn. Paraciillm.r Islam Emansi
patoris bcftrpzlyx lllengal.rsi kor]tracliksi internal pa|aclign.i2r tekstullis.
r
tallrn 2004 clan 2006, P3M clan Jaringan Islan Inan
l'encliclikxn Islaln Elnzrnsipxtoris, bekuriil
lnelaksanakan
sipatoris
sama dcngan Senat Llniversitas ati[L institutc c]i Incloncsia, clengan
milteri-m2rteri seperti llletodologi AI-Qur''an, herlrencLltil(a, teologi
perrbel)asiln clan ,1ne1isis sosiil1. Denlaan fasilitetor Masdaf Farid
Mas'ucii, Zuhxiri Misrawi, Nuf Rofiah, Hasln Basri, clan Very
Velcli:rnsyah, sefl'.1 nara sttmber seperti Dr Flary?rtlroko closen fils.rfut,
L)r Alrin Abclullah closen filsafat, Dr Komaftldcljn Hi(layat dosen
lilsafxl, Dr IIen'y Priyono clan Trisno S SLrsrnto clali Masyarakat
Diaiog Antat Ag:ula (MADIA), hegiltan ini clihalapkan melahjrkan
liacler'-kaclet kar-npus yang saclar '.rkan wacana wacana keislaman
yarng rrembebaskxn clan bcrpaltisipasi aktif cLrlaur gerakan peorbebasan cli lingkrrngan nirsing tnasittg.'"
Drlum visinyil. Jal.Jngan Islaur Enansipzlloris (fIE) llengtrpayal<an
lreberagaru'.rn yang ploglcsif ctLn mcllbelxskan (.enl.IncipataLy) D)elallri per.tyebelan wrc'.rna (1illl peiatihan-peletihan. I)i irntarlr gagasan
glgxsen yang uruncul lahir clali keprihetin:ln atas Lrelkcmbangnya
Sepxnjang
kelompokJ<elompok Mrrslint yang konservatif, tekstualis, dan ticlak
toleran- Islam Enllrt.rsipators n.tenul.ut Mascl;Lr F. M:rs,ucli beroccLa
clengan Islan sklipturalistik, teksrualislik, lbr-malistik, icleologis, clan
r.nodernis. Buat Mas'uclj, Islan Emilnsipators befbecla dengan Islam
Traclisional, Islam Funciall er.rtal clan Islan liber.ai l<arena ketiganya
fokus pacla perclebatan teks, bukan realit,.rs. Menlrrllt penggagas lainnytt, Zuhzriri Mishrawi, tafsir tekstualis clen ideologis bersifat tco_
centris, scmentara Islaln Emansipator.is berfokus p:rcia kenanusiaan.
Islam Emansipatoris ini ncngallbil pemikiren teftltafila clzui Fl;rssan
IJanafi, Asgl.rar Ali Engineer, l-aricl Essack, Nasr Abr-l Zaicl,
Mtrl.iammacl Arkoun clan Muhammzrd Abicl al-Jabiri.rT
Sebagai s:rlah satlt kegiatannya, Jar.ingan Islam Ettansipatoris ikllt
befpartisipasi clalam Aliansi lvlasyarirkxf Anti l(eherasan, menyikapi
f.nyerangan oleh kelotrpok-kelompoh lslam radikal terltaclap
FAHMINA Institute Cifebon pacla 2I Mei 2006, dan ancaman
petrbubarun paksa clalam folum clialog antuu agama cli purwanana,
Jawa Ba.at pada 23 Mei 2006. Jar-ingan ini jlrga menefbirkan tulisan
Masd2u F. Mas'r-Lcli tentang posisi Atrmacliyah yang clicap sesat clan
bukan bagian clari Islam oleh Majelis lJJarla Inclonesia
clerrgan
fahvanya pada 2005. Mas'udi berpenclapat, Negara harus menjamin
kebebasan beragama Ahmacliyah karena rlrereka aclzrlah warga Inclo
nesix yang sah. JIE juga men.lukung sebagi2rn pengu.us PBNU yang
mempertanyakan relevansi fatwa IVIUI yang mengharamkan plu
ralisme, sekulerimse, dan iiberalisme. Menumt mereka, fatwa peng
haraman pemikiran clan panclangan hiclup mclampaui juriscliksi dan
ticlak lazim. I(emuclian, menang€iapi terorisme, seperti kelompok
kelompok lain, JIE rnenyebarkan wacana Islam yang anti-terodsne
dan bahwa bon bumrh diri clan tero sme bukanlah jihacl, melalui
talkshotu, diskusi clan penerbitan buku. .fIE terus mcn€leclepankan
Islam sebagai ajaran persauclaraan kemanusiaan (at-ukbutaab al
insaniq)ab), nengutanraken Islam sebagai ajaran etika, bukan
icleologi politik. JIE juga menerDiikan bulletin jum'ar yilng memuar
tema-tema aktual seperti teologi gcnpa bur.r.ri, mensikapi musibah
ge1r]p2t yang terjacli di banyak wilayeh lnclonesia, kepeclulian pad;r
kallrr miskin, memahami jihad bukan sebagai kekerasan yluill
mengecam kebebasan dan rlemberangus keyakinan, tema tentang
per-aclaban clialog, l.rubungan erat antara hukrrm clan moralitas, dan
ajakan membLrka pinru ijrihacl. JIE juga melihar fenomena sebagian
222
ulirnr?r chn kelompok Islam y:rng nenctlp sesat clen kaflr
sebegai n]clar]]u).r atLloklfi:;) terhaclap kelourpc)k lailr yarlg ):'erbccl:r
(
a|-iclblal
palli wewcn:rng'lrll-Ixn.
I-{KPESDAM NIJ
(N{l) ke
Seiring clengan gerakalr keurb'.rlinya Nrhcll:rtul Ulama
(lAI(l'F'S
Khittah 1t26, I-cnbrga Icrijan clan Sttmbet Dllya Manusi?i
(PllNU) pacia
DAM) clidilikan oleh Pengurus Besar Nacllatul Uleme
7 Apil 1965 cli Jakarte sebagai salah satu perungkat org''rnisasi NlI
(seyang diberi mancllt .lalam Muktamar NU ke 27 cli Situbondo
t"gri talt.t"lt) dan cliperkuat clalam lvluktamat ke-29 cti Cipasung
(sebagai lenbaS;a), Lrntuk menyelenggalakan program kajian' pen
mlsyar2rk2l
cliclika-n, penerbitan clalam rangha ikrit sefia mewujudkan
yang sej;htera, berkelclilan clzrn cletroklatis Dibentuknya lernbaga
ini dilatafbelakangi kenyataan bahwa potensi-potensi ribLran pesantren clan ptllllhan jlrtaxn nasyarakat pedesaan yang menja'li basis
pendidikan
massa NLL belun cligali secara maksimal melaltri proses
P l1rlh^n
(
t!
deueloPlnent)
mLLni
co
nx
dan pengembangiln masyankat
kul
ikatan
yang
nrerniliki
peclesaan
luta *arja NU yang terscbar cli
kccil'
pengusaha
t.,r^l ynng kuat seperti petani, nclayan, penfleceri
buruh, clan sebagainya clianS;gap masih belutn berclay;r'
pengrajin,
-l-q.fpESOell
memiliki visi neniadi fasilitator dan clinamisator yang
amanah clalam memperkuat ikljm kondr"rsif bagi terwarjudnya tatanan
ual'i anasyalakat ynng berkeaclilan berasaskan Isl.rm Ab htsvt nnab
clan
klcler
k:rpasitas
meninghatkan
mct;ah, clttr. mengenrbnn misi
dan
jama'ah
NLl'
basis
kelcmbagaan NU, menlperkuat kapasitas
mengem;angkan wacana klitis keberagamaan, sosiai dan budey"i
L.rtl"ga ini bertujuan Llntuk menumbuhkenbanghan sumbeldaya
ilmu' kepekanranusj-a NU agat nenliliki keclalaman iman, keluasan
kenranclirian
ptolessionzll,
keterampilan
nalar,
an nurani, ketajaman
sejahtera'
lllasyarilkat
juang
terciptanya
menuju
sikap, clan semangat
r"
misi
visi'
Dcng2rn
rnandirj, belkeadilan, dan berkeaclaban
'lan
tujuirn icrsebut, LAKPESDAM n]euposisikan cliri mcreka sebagai
mtnycpenclukur.rg rloclcrasi lslam di indonesia LAI{PESDAM ti'lek
visi
t,.rt jihacl akbar, intolerursi, pemaksaan, clan kekcrasan sell:rgai
meclan strxtegi merelra. LAI(PESI)AM justltL bentsah;r flen]bilntu
delan]
ngetibangkan wacana kritis kebelzrgamtan, ureskipun tetap
lringlrti llirzltxb Ablttsstutnalt u.talfcunttctb sepe.ti y.tng ocfcl.a yakini
sebagai jalen nrocler':rt. Seit:rgai ciuic {rEalTi.zation altu ll:rgi.ln cLlui
ciuil societ.t-, NU (llln LAKPESDAM nya menilwarl{iln par-acligrla
licbcr1lg.lnlx?11] yang l)erorientasi pacla keimanen, keihltien, hesejah_
telaan, ke]ltandirian, keacliien, clan lieaclabarn.
Dalan periocle 198i-1994, IAKPESDAM ncrtirkusk;rn hegrzrian
Dcreka pacl.r cotlTtitlnlitl
Bar.u sejek 1995 IAI{PESDATVI
'leuelepn?ett.
NU blrkan hanya ltengantbil
jaralt clari gerakan_ger.rkel Islant mch_
kal yang muncul sctellrh 1998, t.rpi bahl<.in nenjaclihan isu raclil<alis
nre kcberagamaan sebagai isu strutegis yang Dterekx htl.Lts tangui
lrelalui suatu pendidil(an kritis.,') Secar.a lebih khtrsus, lerlb:rg;L rnr
bertujll:rn rlengerlbangkirn sikap clan pelil:rku kcberagalt:lllt-r yang
rnoclerat clan toleran. Kegi:rtan kcgiatannya juga berkisar. ticlak lra[ya
pxda perbaikan organisasi seperti siste1n kaclerisasi NU mehlrri perr
cliclikan, pelatihxn clan stucli bancling, tcr-masuk pencliclikan kewarga
i\n (ciuic educotion), tapi juga kajianJrajian kriris rcntang NU,
keberagamaan, sosial, dan budaya. pacla perencanlan strategis 1996,
IAI{PESDAM menjrclikan nerubah visinya menjacli penberclayaan
nrirsyarakat sipil clengen p|tnsjp mabadi, kbairt Lrmmdb, yaint lxna
prinsip clasar komunitas telbail<, y:rng terdiri {lafi at_sbiclqu
QLtTui,
al amqnub (clapzrt clipercaya), al adalab (.a.hl), ut ta'auLrn (s"ling
nenolong), clan al-istiqamab (konsisten).,,r LInrLrk itu LAI{PESDAM
bekelje ;arna clengan berbagai lenbaga scperti The Asia FoLrndation,
PKM (Progranr Pemuljhan Kebcr.clayaan Masyarakat), XLAI)IA (Masya_
rakat Dialog Arraf Agame), clen \yy'Fp (lforlcl Food programme)/
LINDP. Padr tahun 2000-an, LAKPESDAM mcnangani prograrn
Penbcrdayajn Polirik Varga.r Kerriudian, untuk periocle 1996_200I,
LAKPESDAT\{ nemiliki visi tercipranya masyarakilr yang re{amin hak
hak lridnpnya (al dlarttrlat c -kbants: t ga,m;, harta, keturunan, akai,
clan raga) clan misi pemLlerclay.ran masyarekat NLi dengan prrnsrp
mabadi' kbaili runmctb. Ilnt\tk itu ntereka melakukan bermacan srLa_
tegi, tcnrasuk pengerlbangan wawasan keagana:rn dalam konshaksi
pengembangan nasyarak:rt sipil, kiyai sebagai inspiftrtor perubahan,
pengembangan w.twasan elit NU, pencliclikln k€warganegaraan
lciuic educatio?t), aclvokasi wargr aklr mnrput yang ntarjinal, networking clengan kelompoJ< strxtelais yang acl;1, counter besqerrntty
melawan funclancntalisne lcwat ileclia, clan pengembangan ei<o
r-romi kerakyatln. ':
221
Pasca refolmasi 1998, LAKPESDAM NU belgerah lel)ih sisteLnatis
tolcrrn tlan rloclerat urel:rlui berb,rg.ri
rncrnbangLrlr liebelagruruan
kcgi:rtrn kajian cliLn pengemllan!{xn. &leleka menilikberathan lrasa
masalah lielgamlan. sosixl ci!1n liebrtclayazLn. tr'lenguatn),a arus
konsen/atisme cl:in raclikriisine agalniL, LrzLik (li dalam tubuh NU
rLrupun cli ltrrmya, clilnggap sebugri rnclrnl'.Ln bagi icleologi AsrvrLj-r
yang mocLerat. licngefl]rangan Isl.Lm inocler:rt yrng cliclcngungk.rn
belpijrli pach 1,.)1i(lor merawrl tf2rclisi lxm.r yltng blih clan relevan
sefia orengirdaptilsi teDruan baru yang lcbih baik clan relevrn (41
nu.Lb.tf.l.llcttLL '.11e d.l-q6tditn al-shc ib Luo dl altlrdzlL bi al jaclicl al
6rsbldb). Meny|clar i bahwa gerxlian dcnokratisasi chn pengenbangan masyerakat sipjl cli Incloncsi:r ncncflukiln clukungan waclna
agaftr, rlrrk.l LAKPESDAN,I Nll ncnl'aclikln pcnge[rbrngan wacan'.r
Jslaln mocler:lt scbagai wacana penalukLrng bagi kebedengsungan
clemokrzrtisasi. Sclain taclil<alisme ltgarrrra, mas.llllh holupsi, clishriminasi gcnder, clan tbrrrralisesi irgamzt ke clalam politik, merupak:rn
isu-isu yang jrrga harus clitan!{ani.'r l)alam scbuah acan refleksi clan
er.alu:rsi Plogmm Pengenbangen wacirna I{cafa.rmairn lGitis bagi
Alrtifis f)ahwah padi\ 28-29 April 2006 c1i Jakxrta, muncnl l<omitmen
yang kuat untLlk meftlnruskan strategi kclte|langsungan w?lcana keagamaan kfitis itu cli masa menclatang. IAI{PESDA-IU melihat bal.}wa
salah satu problern raclikalisme :tgan.ta aclal:rh karena umat Islam
ticlak kritis terhadap teks cl'an lr.rdisi n.Icreka. Mereka, kalirngan
fadikal itlr, menelima apa xdanylr sccafa litcral dan tekstual sehingga
bagian-bagian teks yang memlrngkinkan intoleransi cliterapkan
seperti ap.I adanya.''
Dalam mengembangkan Islam l]loclefat alan tolelan, l-A.lC)ESDANI
juga nenyi:rrkan talksbctu sec't ra langsung clalan program Obrolan
Agama Sore l.rari (OASE) yan!{ nengusung teftt besar Islatn rctbmatctn lil afuunin, Is\am sebirlaai rahorirt bagi sekalian manusia dan
seluruh dunia, menek:rnkan pentingnya nembangun kesaclaran beragama yanEl anti-ke keras'.rn. Seltro talb"sbot.u, LAKPESDAX,I llenlbuat
iklan layanan nasy:uakat bertern:r pesirn pesan agxma clal:rnr kelrichrpan sosial, yang bcrisi pesan pes?rn agana lrengen,Ii Perciallui
an, S(]Irian Anti-Kekerilsan, Tolc|ansi, Pengentasan Kcn-iiskjnan,
Korllpsi, Aganla seLragri Rahnat, l{esetirmln Gencler, cLtn Soliclatilxs
Kenanusia?1n, clengan menghaciilhan figur figut orocler:tt KtsI Sxhal
l,1al.rfirdh, KFI Hasyim X4tLzecli, Plof Ahmad Syirfi'i Nla'alil, clan Dr
llh
Musclah Mulia. 'r
I
Sebagei lentbage srvacl:ryrL mlsyarltliat yang ber-gerlk clalem
biclang kljian .lan pencliclilian rrasyalilk:rt, LAKPESDAM nencrlritk.ln
lrukuJrul<u, sepefi] DLtkuah Transfornatif, IIe ntberclayakan NIt: 20
ThlItn Perjaldnalt I-11{pESDAM, I{ritik Nalrtr FiLjih NU, Voter,s Glt.itlc
Al).t ittL?. dcnt Ner6rca (;US Dttr.li pa11p14 mg l(ekLus.ltut. potret IG
lt.rat'9.! Miskin di Tetryab ]{risis, Ciuil Saciet.N Versus Masy.u.ak.tt
M.rc/.uli, Geser di RepLblil,l NIl, l\tt lnl,nt Sat.()tan. .lttn p€(Lol\ta11
K.t.lerisctsi,ryIl pencfbitan btrku Kritik Ntlar ]riqih NU mis:rlnye, or_
larlrlrelak..rngi oleh kLratnyl traclisi fiqh (ii kalangan masyarakat NU
tapi masih lnernlh:l1lli fiqih sebxEaai ticlek berLrlrah clan tidal< boleh
clitinjxLr uhng. Seir.ing clcng:rn perherlbangan jsu clan nrasaleli
masalah Unl.lt clan bangsa, LAKPESDAM menanclang penting untul{
mel:rkulian pel]rbar.u:rn traclisi pentikirln liqih, baik clalam ker.:rngka
teorltrs (usblll al-Jiqb) m:Jtrprrr kaiclah kaiclahnya ( dl qcuaicl ctl
fiq h i.yya lt) .'t'
Nlulit.ulilr Pemikiran Islern NU (MPI-NU I) cligelar. cli Sirubonclo,
,i 6 Oktober' 2003 neftlpakan sirtu lotnpatirn
penting claleln tllbuh
anilk-;ln:lk ntur:la NlJ. peutiliir.an pcrnikir.an yang cliwacanakan selarne
Jni cliupayakan aclzrnya hatup ntetoclologi. Selain sebagai Llpavr pc
nyer.rgilmln clalam penggrinaan mctocldogi untuk kajian keislarrrLn,
juga sebagxi jrrstifikesi b:ritwa wacana wacana yilng clilerlpar.kan
selama ini acialah pengenb:rlg:ln wacan.l I,ang acla cli litcratur k]raD
kitab kuning clan pengayaan wlcana ates tr.aclisi hiclup cli kalalgan
tr-aclisionalis NU yang
rlrsilt
menreganpai tr.adisi cukup krrat scbagai
ba1iian clari l<ebcrag:rmaalr rleleka. LAKpESDAM NIJ bemsaha rrre
nacluk:rn clengan barik wecan?l-wacana moclern yang urereka baca
clcngirn w:rrisan tndisi pesantren. Mereka berusaha menyelesarxan,
misalnya, soal soal hubringan antara nasionaljsnle clan korrsep
'l.unn7ab' , clcnokrasi clan ,syrtra', FLAM clan ,maba.li
al_kbamsab,
cian lairr-lirin. Bahkan, ajaran clasar NIJ, Ahlussunab ua c -jatna,ab
yirng ciisingkat clengan ,arswajzr,, clikembalgkan seclemikian r upa.
'Tascunub' , salah satrL clari konsep AbhtssLr,nnah
uol,jama,(fu (as
waja) NU, yang lnen.tiliiri arti tolemn, ciiperkaya menjacli korrsep
plurllisnte clalam nrasyer:rk:rt Inclooesi:r noclern clengan segal:r per
nilr pernil{nya. Prinsip prinsip aswaja NU .tt tau)assrltb (Lengah_te
ng.rh), Lt.l t.tlthut.uab (persar.rclaraan), al-nu.rctnuab (pcrsamlan),
clan
al-lcl.t .t h (kcaclilan) clicobl cliejawantahkan clalar.n pr,,gl..,.,., p.lrg.,,.
bangan lveclna lslltlu kritis clan ntodcret.
226
I-embugll Jni ti.lxl{ mcnjaclikirl.l Politik kel<tr.Lsililll sebag:ri olienta.ii
ataupun isLl st[Ltegisnyll. Nlnlun clctr-rikiln, tici.!]r bellllti n]erek.l
ticlak pecluli terhx(lap persoxlen-persoalao heb:rngse:ln sclain lieNljan
chn kcurrirtitn. Misalnya, LAI{PESDA-\4 Nl l berpxrtisillllsi claiat.n pen
cli.lilr:1n polifili tentitng Sood SouernalTce .l.tn clern<>kftrsi. Tahun 2006
merekr bekctr sam^ cLengzln The For-cl Founclation clan Jaringan
Pcnclicijhan Pelrilih untuk Reliyat (tl)l'R) menc ritkrn Labloicl Pe
milihan I(epala DrLc|eh (Pilkacla) .li Pekalongan, Jawa '1cngah,
sebagxi pancluan b:rgi pernilih (Doler's gtLi.]e) clalarn r.]ngka nelr
bantu me rnbangkitl5;rn kcsaclaran politilr l.tlllsyxrakat pe1lljlih cli
$/ilayah itll. Selain itrt, LAITPESDAN4 Jotttbang melahszrnakan Plollr?ull
Penberclayaan Masyarakat Sipil clalam Proses Otononi l)aerah'"
Untr.rk nasalah-masalah sositrl, nrereka rlisalnyir lnenga(lakan cliskusicliskusi lnenyikapi kotroversi Rilncangan Unclang-unclang Anti-Potnollfafi dan Pornoaksi (RUU APP) cli tahun 2006. LAI{PF.SDAM melih;rt
aclanya plufelitas pemirhamiln agama clan buclay:r di masyaral<.rt,
d:rn merehzr mcncoba niengkajinya clari sudttt panclxng yang ber
becla beda itu dengan menghaclifkan BacL'iah layuni, anggotir DPR
RI dan Paoslls RUU APP dan Tholhah Hasan, wakil Rais Am PBNU.
Ijntuk masalah nasalah keag2rmaan, ncrekiL mcnghaclirkan tolrohtokoh pemikir Islan intetnasional seperti DI Asghar ALJ Enginecr,
Dr Hassan Hanafi, Dr Nashr Hamicl Abu Zaicl dan lain lain Nleleke
nelakukan roacl show ke kampus-kampus ulrum clalam rangka penyebaran penilriran keaganaan y;\nt: rabnurtan lil alamin LAKPF,SDAM NU membangun komunikasi infottlasi dan ke4asalra meltrlui
jaringxn-jaringan cabang-cabang cli banyak wilayah di Indonesix,
dengan institusi NU di tempat lain sepetti di Mesir, Inll8ris, clan
cabang-cabang lain di lual negeri, sclain dengen ler.nbage-le mbaga
lain yang memiliki kesauraan visi alan misi."'
Dalam mengernb;rn misi rnodetat clalam pemikir-an keaghmaan;
LAKPESDAM Nt1 menerbithan jnrn Tasbuirutl A/ear sejak 1997
{lengan tema tena beragam dan aklr-ral: Menafsir Ulang AhlLlssLrnah
wal Jama':rh, Nlenantanli wacanl! Resn i Pergoialrzrn Ulral Islam cli
Bawah, Fikih Siyasah: Mcmbanliun '!f acln:l N{enytLsun Geruken,
Partai-partai lslan.r: Transfor-nasi Gerakan Islam clen RtuLng l)cmoklasi, Gelrkan Perenpuen clalanr Islrrn, Islairl clen Civil Society di
Inclonesia di lndonesia: clari Konseffiltisenl Nleouju Kfitilr, MenelLlsurj liberalisme Islam di NU, Post trudision1rlisr.ie Islam, Menrtjtt
_Y
I
Penclidikan Islan Plu|alis, Delbrntaiisasi Syarixt, MenggliElxt Fun(la
mcntillisllie Isl:rm, Islant I'ribuni, Menolak Arabisme Mencari Islanr
Tnclonesia, Pcrebutan Iclendtils Isl:rm: per.gulatan Islantisme clan lslar}l
Plogt esif, Menafsir Kalam f uhan.i,) Dal:rn penerbit:rn clengan ternir
clefomralisasi syariat Islan e(lisi no.i2 tahlrn 2002 misalnya, reclaksi
TasJ,.wifrll Afkar menurunkan tulisitn-tulisirn clar.i pil.rak yan!a pr-o-
fotutalisasi syxrjat sepefii l{omite Soliclalitas Islarl Inclonesia (KISDI)
(lan wrwancara Habieb Rjziek Shihab, Kc-tue Front penibela lslan.r
(FPI) clan konrra forrnalisasi syllrizlt scperti Ahmaci Syefi,i Maarif
I(etua Umum Muhirmadiyah kerika iru, Abdrrllah Almecl al Na,im,
jntelektual asal Sudan, clan Muhamnad Syahrur
clan MuhirnnracL Said
Asyrrawi intelckiuill
clzu.i IVlesir..r
LKiS Yogayakarta, LKHAM Tasikrnalaya, dan LA.pAR Makassar
Lembaga Kajian Islarr dan Sosial (LKiS) ben.nr.rla clar.i kelompok
cliski-rsi clan gerakan mahasiswa awal tahun 1990-an cli yogyakalta,
Llntuk menanggapi isu ketegangan relasi Islam clan negara p:rda
1980 an, khususny2r perzrn peslntren clalam kehiclup;rn politilr. Se
bagi:rn besar- aktifisnya adalah orantan santri clan matrasiswa or
Institut Agama Islam Negeri (IAIN) Sunan Kalijaga. Lingkarirn srudl
ini menggelar selnin?rl, clemonstrasi clengan gerxkan malusiswa lain
nya, nisalnya soal tanah, tcnaga keda wanjta, dampak pembangLrrr?Ln
dan sastra penbebasan. Saat ini rejim Orde Baru represif terhaclap
gerakan Islam, sementara umat lslam mengidap konservatisme ber_
lebihan. Karena itulalt, pafa aktifis ini merehs wacana Islam krrrrs,
rnengeclepanl<an pentingnya keterbukaan clan demokntisasi. Lalu
LIGS clil<enal sebagai penerbit buku penikiran Islanr kritis seperti
suntingan buku "Ag;rma, Demokrasi clan l(eaclilan,' (Grane{lia, 1993)
Ke uclian LKiS nencrbithan bukrr-buku teljemahannya act.rlah Ieri
[slam (H|rsan Hanafi kar.ya Kazou Shinogzrkj,'), Islam clan pem
bebascul ( Asgh;r Ali Engineei, Masyar.lkat Tak Bernegarct (Abdel
S(/al.iab cl-Affencli), \Yab.yu dan Reuolusi (Ziaul Haque), Dekonst|uksi
Syariah (Abclullah Ahmecl An-Na,in), TekstLL.tlita"s al_eur,an (Ntsr
Flarnicl Abn-Zaycl'), Post-Tt"ad isionalisnxe Islant (Muhammacl Abicl al,
JLtbirl), Islanl dctn Dentnkrasi (F.rtiua Mernissi) dan kalya harya
Mohanrrlacl Arkoun. I(entLclian, sejalan perkenbangan waktu clan
situ.Lsi, sejak 1997 LI{iS nenjadi yayasan, yang secara lcbih sis_
Irrlliatis melakukan pencliti.Ln, I<ajien iegr-rler', penclalnpit-rgan.
lnasyelak;rt, menerbitk:rn l]Lllctin Jun.i'at bern-.rtra Al Ilihtilxf, t.llk
shou, cli meclia, progrlrn .rLrclio visual, aclvokasl kcllijakan peme-
fintah loi{al, d.1n kegiat'.111-kelaiatxn llin Sebagian Progralrl meniang
kru komunitas yxng cukup luas cLi Aceh, Sunllltcr'.I Llarut, Lirmpun!1,
Jawa, Kalin'.rntan Selatxll, Sulawesi Selatan, dan Nusa TenE]gara
Bar:rt, dengxn visinyx yal<ni Pemahrir:rn Isl.rn tlansfornxtif .12n
toleran cLalxlr ntsyarahat Ioclonesia yang plttrel Secara lcirilt prehlis,
LI(iS bcrusaha ikut melr'rperkult karn.[ iel?inggil serla lnengulangl
bentLrk llentLrk cliskriltiinasi berdasarkln agama, kelas sosial durn
genclef. Di tahun 2006 tlisalnya, LKiS be|gabung menanglaapi revisi
UIJ i312003 tcntang ketenlgakerjaxn yanfl flelrluncak paclr kerustth
an, RLIU Anti Pomografi clan Iromolksi, Tsunami Aceh, keker:rsan
atas nana agama yang teliadi lebih seling clan lebih mengkhawatirkan clibancling mzrsa Orcle Baru, pclecel.ran clalar.ti bentuk Kaftun
Nabi Mul.rammacl SA\X/, clrn isu-isu aktual lainnya.
Sejak tahun 1997, fKiS melakLrkan liroElram Belai2u Bersama
Islam Transfolmzrtif dan Toleran, mencari bentuk bentr-tk kurikululll
clan bentuk kelenbagaan Islam klitis. Mcteka mernbuka kelas kelas
Belajar Bersama selama tujuh sampai scpuluh hari cleng:rn tematemx Kfitik Wacan?L Agaol?r, Islam clan Politik, Islam clan Dialog
Agama, Islam clan Ferninisme, yang cliikuti pesefta yang lleragam
latar belakang clan asal daerah. lnstitut lKiS menawarkan progran.r
clua tahun bagi calon mahesiswa yang ingin melakukan studi Islan.I
sec.ua intensif untuk nuta huliah seperri Ilmu Sosial Humaniorrr
Dasar, Metoclologi Riset Kajian lslam, Sejarah Nusant.lra clan Islam
Inclonesia, Sejarah Pesrntren, Penihifxn Islan.r Indoncsia Kontem
porel, Pemihiran Islam di Dunia I(ontemPorer, Agama clan Lohalitas,
Agana clan Politik, Etika Sosial Islan clan mata kuliah pilihan seperti
Fcminismc, Advokasi clan Pengorganisesian Sosial' Jurnalisme, studi
Hak Asasi Manusia ci'.rn Hubungan IntemiLsionirl) Lulusan Instittlt
LKiS ini cliharapkrn claPat rnelanjutkan stllcli ke jeni.Lng S 1 ilmuiimu keislanan, ilmu sosial atau ilmu lrtLnianiorn Melehe iuga bisa
langsnng bekerja sosiel c1i biclang pengetlbang'.rn pes:trltren, FLANI,
Lrubungen ant?r a:lalnir, atlvokasi, penerbitan, jurnirlisne, dzln lainla1n.
Sebagai sal:rh satu hasil Pel:rtihxn LKiS Yog)'irliafta, clidiril<en
Lembagr I(ajian llal< Asasi Mensuia (T-KFIAINI ) cli'IasikI.talay:r pacLa
22rJ
229
23 A! stus 1999. Sejak tahun 1999 nruncul l<embali tLrntLltal pcngembalirn 7 l<rta Piagzun Jakarta, tcrmasuk c1i Tasikmalaya, yarrg
i]tenuntllt Pe1'atllran Daerah (Perda) Syafi,at Islan atall percLa Anli
Iilaksiat. LKHANI trrenlLleril(an pe.lutian kl.rusus tedtaciap peszLntren
cli Tasikr.nalaya yaog nrencapzLi lebih dari 500. Menr-rrut l atang
Setias.an, Di|ehtur- Pelaksana IKI-IAM,
lKl]-{lil
mengenalkan wacana
s/acana Islant transfontltive clan tolcran kcpada pesantren pesln
tlen, karena acla kccenclemngln penolakan pcsantren terhaclap w.r
cana cLenok||rsi clan IIAM kar.er.ra clianggap clari Barat. IKHAM mc_
rupalGn LSNI yang mewacl.lhi szrntri cLrn pesirntren cli Tasikrrarhya
yang neyakini l<escsnaian antar.:r Islam, HANI dan clemokrasi.
LKHAM clalam hal ini berusaha ntenj:t(Ij counter moDement bagj
gerahan Islam fonlnlis cli'fasikmalaya clcngan visi dan misi Islan
translomatif clan tolcr'2tn, untuk n.renbangun masyarahat sipil yang
kritis clln lrilndiri. LKFIAII mencoba mcnyebarkan nilai_nilai Islan.)
yirng e€aaliter, pluralis clan anti-peninclasan. Mereka melakukan pen
diclihan politik kcwarganegara:rn chn menrLnLbuhkan l(es:tdxrf,n kritis
clan partisipatoris. Di tingkat pfxlrsis, TKHAM lllenclorong para pcrr
buat kebijakan untuk nlenenrukan kcbijakan yang berpihak kepacla
hepentingan ur:rsyarakat. LKHAM melakukan ber.bagai kegiatan
sepefti Penaliclihan Masyar.akat Sipil, Hubung:rn ciengan kelompol<
Non Nlusli , Jaringan Pesantrcn, pengembangan Gagasan Islan
1'ranslbnnatif, program Aclvokasi kebijakan. Untuk jaringan pesan_
t.en, LKI-IAM memiliki jainlian bebenpa pondok scperti pesanrrcn
Rahrul Ulllm Awipad, pesantren Sr.rkahicleng Singaparna, pesantren
Sukamanah Singaparna, Pesantren Cipasung Singaparna, cian pe_
santren Miftahui HLtda Manonjaya. LKHAM melanjutkan penerbiran
meclia altelnatif Al Ikhtilaf sebanyak 1500 eksemplar riap harj
Jum,at
ke sekitar 40 niasjid, kampus dan sekolah di Tasikmalaya clan
fli.rr r ri'.
LKiS jLlg.r lrenj.rlin hcnlitraan clengan Lcmbaga Advol<asi clan
Pencliciikan Rakl.at (14p4p; cii Sulawesi Selatan yang cliclirikan pacla
77 Ay'trilr 7999 clengan latar belakang polirik, ekonomi, buclaya, clan
agalna yang spesifik Sulawesi Selatan clan latar belirkang cli tingkat
nasional. Beran€lkirt cl.Lri reflel<si krjtis terhaclap proscs clan kebijakan
penrbangunan Orcle Ilaru y.rog sama sckali n.rengabaikan kepenting.rn rakyat kccil, clan yang justru terjacli aclalah m:uginalisasi, peninclas:rn, penyingkiran, serta perampasan hak hak sosial, .l<onc,,t,,,
2J0
pditili kelonlloli 1)rinoril''Ls nlenja<]i clorongen hLLilt ball'i
(ltrn
LAPAR ur-ttuk tcrlillxt lxngsLlllg cllrllinl proscs Pcnylrclarlln
nll1li
nilli
rrcnehankan
il
LAPAII
petlbelean tefhirclaP r.tlii'xl lic(
y,,,,g akomocl'.rtif tcrhaclap lieetifen lokal N4cleka mcttrilil<i
^g"rt,t
seirhlefx' kritis'
yxng
ciLa ciLa sosial "tefwujuclnya m:1s-varak'rt
buclay:r, cilt.r
'rcli1'
plu|alis' derlosetafe, dan lllalnLlsiilwi ser|a terciptanyil lllilsyarlrkat
plogril[l lner-(:l('l
kretis clan tanpa peninclasln " Nle|eke lllen(Lislrkan
pilcl.rll3sisnilaicgeliter'.Pltrmlis.hLlorirnjs,ariil'ke|ekyatan'jtLiur'
penelitian cLan
dirn miLncLiri. L)i anlrlra prograu kerja L\PAR:rclelah
linghungar.t
pcncliclil<an'
kajinn tcrheclap persoahn sosial, bllcl2ryl,
penguatan
settil wacant kelglmaan yang nengaflh Pacla
'l'll
Dayit Alam
soclet , invcstigiisi clen .lcLvokasi pengelolxan Sumber
kritis
yang terkeaclilan cl:rn berpihak px'h btlclaya bhal' Perdiclilran
kamdan
pefihal analisis wacana, kritih nalar ag-'urii, xnalisis gcncler'
penetbentr"rlt
clalan
lembaga
llisi
cl.|n
visi
penyeb:rrun
puny"
""t,,., bulletin, clan tzrlkshow c1i flclio L\PAR r.tienialin hnbung
tir"n frut.,,
an dengan mahasiswa, petani, clan kaulrt trislrin kota Merek'l
pembebasirn'
belupay'a nenangani isu-isll strategis seperti wlcana
rill
fenomena
clan
isu
buclayl )okal, clan aclvokasi Sej"rk muncr'tlnyr
yan!
formalisasi syariat Islam cli Sulawesi Selatan, LAPAII terrlirsuk
pallng aktii mel:Lkukan caLulter-hegemotl)'t cli Bulttkumba cLan
nengelulr
daela"h-claerair 1'.rinnya cli Sulaw'csi Selatzrn yang seflllLrak
kxnPeratllrallDaerahalanl'eratuLanDcsabernu"tsanSy'trixtlsl,Jm'sl
Jaringan Islam Liberal (JIL)
Liberal telbiDibanding rlengan LSM-LSM cli atas, Jarin:lan lslam
betl-ndapan
lang paling baLu, namun clianggap pallng vokal ketika .
wacana
dalam
2001
Maret
sejak
khususnya
d.r,g",-r Iti^to radikal
b'rgi'rn
den
(social
movcment)
sosial
lslam nasional. Sebagai gerakan
asaL
scgi
ciali
baik
intelelrtrral
dati ciuil societl, JIL terlLtu[u belsiflt
polingkungan
clcngan
mauplrn orientasinya, sembil tefLls bercli'llog
JlL
litik, sosial, buclayl, clln territam'l keaglln:lan lielnunculanyan!]
aclalah procluk lingkungan lokzri, nasitlnal cLltr inlernasional
c1i
r.r.r"n.k,rir.tg clin:urisne inlclekttllLl generesi llrtcla Nluslinl
.lnciokritlk terhacLirp
ncsie. Seca-r'l khustls, JIL llhil sebagai respons cliln
Ishtl clalam
jatuh tahun [998, teruta 'r
f
r.rnclanentalisme
Llctbagai ekspiesinyl setelirh Soeharlo
Lasker Jihacl' Front Pclllbela Islam'
lll
Majelis Mujahiclin Incloncsiir, FIizbrLt Tahrir Inclonesia, dan paftai
I(eaclilan. I(eterbLrkaan poJitik paska Soeharto yang clir.nanfaatkar.r
Islan €iaris heras untuk ruenggeliat clan tcrlalll vokal lnembnat gerah
cl;rn pr-ih:rtir.r kelornpok ;rnak niucler yang keunclian newaclal.ii cLiri
clalam bentuk jaringan clengan koo.clinatornya Ulil Abshor Abclalla
.lao plrrx aktjfis awalnya tenrnsuk Luthfi Assyaukani, Hamicl BasyalD,
Itrsan Ali Fauzi, Non€a Dalol Mahnrad:r, Ahrnacl Saherl clan Goenarvan
M rrlr.-rn
rrl, r.l.
Secam intelektualj gagasan gagasan ,llslam ycs, pzrrtai IslaD No,,,
clesakralisasi, dan sekuledsasi Nrucl.rolish Macljid pacia 1970-an,
laagas
pemllarLran Islurm Ahnacl \fahib pacla t970 an, Elerakan pribrini
^n
s.rsi Tslatrr Abclurrahman \(/ahicl pecla 19g0-an, gagasan ',agama ke
a.lilan" Masdar F Nlxs'Llcli, clan gagasan gagasan pembaruan Salyed
Valiyyullah acl-Dahlawi, tbnu Rushcl, Nasr Hamjd Abu Zaicl, Mu
harnmaci Iqbal, Fazlur Rahn.ran, filosof-filosof Barat seperti l{abcnnas,
Paul Ricoeur, clan banyah lain. Mcnurlrt Ulil, dalan perkembangan,
nya, JIL juga nrentpakan counter pe:tr:ijkiran bagi pemikiran_pemikiran
Sayyid Qutb, Al-Maucludi, Sa'icl Flawwa, Fatl.ii yakkan, clan lainlain
yang berpengaruh di kalangan fi-rnclamentalis.i JIL aclalah bagian dari
gerakan Islam liberal yar.rg muncul cli cLLtniJ Islxm secaru mancliri
tapi juga terleit satu sama l:rin kaLrenzr teknologi komuniltasi internct.
Dengan sumber daya manusia kaun.r nuda progresif yang sebagian
besamya berlatar belakang santri dan maharsiswa ilmu agana, didu_
kung nroclal clana yang niemadai, JIL bergerak clengan tema tema
kebebasan, bukan pcngekangan dan formalisme, relativisme clan
inldusivisme, bukan absolutisme durn eksklusifisme, peduli terhaclap
ninodtas clan kaum tertindas, serta kcbgbasan beragan.ra dan pern_
becl:ran agama clan politik. Dalan soai sckulerisme misalnya, JIL
berpenclapat, "Islarn tidak bertentangan dengan sekuler-isme jika
ticlak climaksLrclkan penolakan total tel.haclap agama dl;n bahwa integrzrsi agama clan politik hanyalah konstruk historis belakangan bukan
clolrtrin Al-Qur'an."5* Menurut Ulil, JIL men€aembangkan maksud_
maksucl syariat ( nllrqdsid al-syariah) dar.ipacla cabang cabangnya.
Sebagai seJtuzrh gerakan perlikiran, JIL melakukan program_prc)
graln diskusi, penerbitan, talksbow, iklan layanan nrasyarakat, clan
lain lain. Dengiu anglgoia {:liskusi Islam Liberal be{unil..rh 200 pacla
200 clan lebih claripacla 1000 pada 2004, JIL merupakan waclah
disku.;i paling aktif dan menyentuh berbagai persoalan keag.rm?ran
kccuali
kontclnporer clengan sudul Panclang y1lt\g ticlak selalu -sei|ing
perbeclaan
terha'L'rp
Penclapat'
koliclol kebebasan clan pcnghafgtlan
(li Jawa Post clan IncLo Post yang
JIL ncnerbitkan artikeL-arlikel
peduli clengan niiai nilai yang clipefjuangkannya, tcrmasLlll -blrklI
btrktt tvac)ita Islam Liberal (li Indonesia' Slari'tt Islaln Pan'langan
Tpuan' dan
Islam Liberc , Kritih terb.tdc| Jilbab' Al Quran buat ['ere
yang clilxin hin. JIL juga tnenggttnakan Raclio Station 68ts1 J''lkxfta
Di
reiay oleh stasion-stasion lain cli belbagai kot'l cli inclorlesia
bagi
antxra isu-isu yang cligr.tlirkan aclalah hebebasan bcrlgan.rir
perkawin:ln
Ahmacliyah'
semua warga negam termasuk ninoritas
clcmokrasi clan
beda agama, clialog antal agama, kesetaraan gender,
melebar ke
terus
ini
hak asasi 1rlanllsial clan seD.lgainya lsu-isu
clari srr'hrt
banyak persoalan keagamaan yang menuntut penjelasan
pandang lslal] liberai seiring clengan perkembangan ziunan.
' Mes.-kip,.t,t aklifisnya ticlah telalu banyah clibanclingl<en dengan
hampir ke
kelompok kelon-rpok Islam raclikal, gaLlng JIL menyebar
ancanan
fatwzr
termasuk
dihritik,
seluruh lnclonesia, cliclukung dan
t'hun
Indonesia
lslall.t
nlati atas koorclinatornya oleh Forum Umat
Islam"
2002 setclal.i atikelnya "Menyegarkan Kembali Pcmahaman
5i
EcanomisL
pada 18 Nopcnrb er 2OO2 dl I-{arian I(omp:rs M'}j^Ii\h Tbe
eclisi 31 Mci 2003 menLllls, clalafir juc|'rl "Tolerance Reasserted'
"|he Liberat Mr Abdalla pops up all tbe tirue on
clengan kalinat:
keel)
h.tdJnesian teleuision ancl raclio sbaus. As long as tbe ruo;lerates
tbe
tbat
hope
euen)
is
there
on getting tbeir fair sbare of aiftime,
mengeluarextin*ti tuill fail." The Jekarta Post dan I{ompas illga
kan laporan lapolan dan artikel yang apreasiatif terhaciap - perkempernah tinggal
bn,rgnn lrla- iiberai ini Kaum fundamentaiis ticlak
melalui tulisan-tulisan clnn ceramah-ceranrah yang
cliai, bahkan
label scsat'
mengecam clan betusaha menatikan karakter JIL melalui
Ft'ont
diserang
diancam
juga
sempat
murtacl, clan kafir' Kantor JII
fatwa
mengeluarkan
NlUl
Peurbela Islam pada tahun 2005 setelah
yang
pengharantan llberalisme, sekulerisme, dan pluraiisme
'ntxra
lain dipe4uangkan JlL.
jaringan Intelektual Muda Muhamrnadiyah (IIMM)
rtlr-rcla NU' kaclelliacler
w:rcanl pemiki[rn
permuklan
mucla Muhan.rnadiyah pun tluncul ke
Meskipun lebih belakangan dari geneflsj
2t3
Isl:rm clengan penclekat;rn pcndekatan altcr-natif meleke_ Munculnya
JIM.NI clil.tarbclakangi banyaknya kritili rcrhaclzrp Nluhamlnacliyal.l
sebagai gerakan tajaljd atau pcmbaman n.rengalami stagnasi clzrlarr.r
pemikiran. Seperti {liperscpsi aktifisnya, Muhamnr:rdiyah ticlek berclaya mengludapi gcnlpuran problem sosial, ekses globalisasi, neo_
kapitalisne, dan libcralisrle. Menurut kalangan ltucla ini, A4uhal.r_
madiyah terjebak rutinitas aktivisme yang seling menunlbuhlran
kejemuan, birokfatislre dan pragmatisme, bahkan te{er-enbab p.rcLa
politik puktis. Mcreka melakukan kajian-kajian clan pencrbitan buku
clan jurnal. Misalnya, pacla 18 20 Noven.rber 2003 cli Malang,
Jaringen
Intelektual Muda Muhzrmmadiyah 0IMM) bekelja sana clengan
Universitas Muhammacliyah Malang (UMM) nengadakan Taclarus
Pemikiran Islam bettema "Kembali ke Al euran, Mencari SeDrngal
Z?man" yang bertujuan memetakan pemikiran Islam kontemporer
di dunia Islau, khususnya yang berkaitan clengan dialog Isl.rot-Barat
clan menemukan kunci hermenctik untuk tuftlt selta memecahkan
problerrr kekinian.
Paradigma progfcsif Muhammadiyah, melalui bebcrapa pernikir
nya sepefii Ahmacl Syafi'i Maarif, Amin Abclullah, Abclul Munir
Mulkhan, dan Moeslirl Abdoerrahman, menjadi inspirasi kalarrgan
muda yang bersemangat mengapresi2rsi traclisi ilmiah Barat clan Syiah
sepanjang itLl membantll proses pembaruan Islam. Misalnya, r.nereka
mengutip Ali Syariati, pemikir Syial.r yang tinggal di perancis, yarig
nenulis tentang peran kaum intelektual yang seharusnya kritis,
mancliri clan sosialis clalam pengertian men.fhak kauur tertinclas clan
lemah. Aczrra taclarlls ini dianggap upaya awal mcmbeclah p|oblen
sosial, kemiskinan, keterbelakangan, krisis rnulticlimensional yang
memunculkan kegelisahan religius, kepfihatinan sosial, dan moral.
Intelektual mucla Muhammadiyah terpacu untuk melakukan ahsi
penyadaran dan pencerahan kepada rakyat.i.
Sebagai salah satu organisasi massa Islalrr yang menciasarkan
pada semangat pembaharltan Muliammad Abcluh, clan sefirangar
puritanisme Ibnu Taymiyah, Muhammacliyah telzrh mengaiami
"per€eserun" pergerakan. Meskipur.r berhasil memajr-rkan
amal usaha
yang beritubungan langsung dengan clenylrt kel.iiclupan masy:rralr.rr,
seperti rlmah sakit, universitas, sckolah dan lain sebagainya, nanrun
terkesan nelupakan sisi kajiar.r keislanan. pengerlbangan wacana
keislaman di tubuh ol€anisasi modernis ini selanra beberapa waktu
234
tanpak mancleg. Iicberhasil;rn Muhenmracliyah c1a1am biclang
Gesekanus:rha belum memlluat halangan n-tttclanye terpuirskan
tidair tersosial'
fakta
clcngen
gcsek:rn kaum nucla Mul.ranmadiyah
karena
1nereka'
elahkan clan olenjacli pemicLl geliat keintelektualan
wilcanakaum tua Muhammacliyah lamban dalaur meng2rntlsipasi
MuhamD2tdiwacana baru yang dimunculh"rn oleh kalangar muda
yal] melupakan bentuk klitik tak lanS;sttng clan sebagni ekspfcsi
PersentrLhan
penrberontakan kepaclzr kalangan tua Muha lmcliyah
dengan
kekinian
lahta
dengan
an,,rk-anak nr.Ltla muhan.rmadiy"rh
hubungan
clelnokfatisasi'
treng2rnllkat istl-isu kontenporer scperti
saciety'
or-rtri"ga-n, hali asasi manusl2l' kesetaraan ge^der ' c.iuil
dalam
kritis
sikrp
globalisasi, clan multikultutalisme aclalah scbuah
amal
a.nr"lrn-i
persoalan sosial yaog ttletr-ier|'rk;rn "pellyelcsaian.agama"
Semangat kembali
ke
pacla A1 Qr-rran clan Sunah Nabi Muhanmad
-QLLran u)a al'SLlnnab al-Nabatuiyab) d:rlam
cui<t'tp'
ranah agama, bagi kalangan muda Mul.]irmmadiyah belumlah
moral'
dan
,"np" -"lib"tlr"rt diri clalam rana sosi:rl
Dalam Musl'awarah Nasional )ocv Majelis Tarjih clan Pengem
Saw (-al-rut-1u'
ila .
Malang pacla
bangan Pemikiran lslam cli Universitas Muhammldiyah
bulir lanuari 2000 telah diputuskan agar manhai tarjih dan pemjoleh
kiran lslam clalam Muhirnmacliyah tidak hanya clidoninasi
clengan
pengkajian masalah masalah akidah dan tikih yang clianalisa
wilayah
ke
ber-bagai
mencnrbus
l.rarus
i."lf"t",- tekstual, tet.rpi
pemikiran keislan.nn, balk teologi (kalam), falsafah'. fikih'.,tasawuf'
sosial kemasyarakatan Tak pelak' piiihan ini
alrr.r ug.n.l"-ng"ncla
Semangat
harus dibarengi clengan peninjar'ran kembali ll]etodologi
dlgagas
tajtlid al zllru (penbaharuan pemikiran keagamaan) -yang
sT
l,t.rhammad Abc .rh harus tetap menclapatlran tempat
PenutuP
loclerat
Seperti diu1.aihan cli :rtas, komllnitas-komunittts lslam
LKiS'
seperti P3M, LAKPESDAM NU, Jaringan Islam Em"rnsipators'
dxn
fAl.ttl, 1tf, clan JIMM, muncr'Ll clalam konteks lokal' nasional'yang
giofrnf yt,"g clin,rmis clan berull;rl.i: keberagamaan masyarahat
clzrn
ii"rtgg"p konservatif dan ticlak flIen]bav\ra keplcla kemajr'ranlokal'
buclaya.
'keadilan, kete€iangan nuDlrngar antar:r Islam d:Ln
clc
Negera'
Politisasi Islam
be[ur selesainye hr.rbungan Islam clan
Y
dch tejil'
Orcle 13;rru, ketcrbukaan politik clen .Lclilt:rllsasr cran
perllx^tan lsl.'D (li -fit'rtr
lcngah, clan fenonena terorislre gloJtal clan rcgion:rl. l,JNl,
LAKPIISDAM NtJ, LI{iS, JIL, clan .JIMM lahir cla.i r.:rhi'r
clue.rrrras
Mulnnniacliyah clan NU fliafena itu tedihxt kesin.urbungan pfinsipaj
antarll ke(lu.r onnas Iarite ifu cl:rn ho ruU n it:rs_kollt u nit:rs Itarlt).
N:tInLln kaLtrr nucla clalant kotnunihs_kontunjtas btrLl
ini bcr up:Lya
rncilperlLr:.i ft.arue gagls:rn ( ft-anr: diuets.iflc.//:o/?.) ](cc[]il
ofmes ilLl
cl:ro p:rra tokolrnya. Perluasxn ffalne inj l)crjalan sciling
clcnglr pcr_kembangan pcmikiran cri clunia Isram cian per.rbacean
r.eariias tokei
cl:rn nasion:1l. Meskipun visi, rnisi, isu clan progr:rm
masing rnesrnll
gcrakln lslam moclerilt sc,ring berscntr-rlian cirn nrmpang
tinclih
( ouerlapping) s.rtu
sanla iain, penel.lanen clan fbkus p.n.,it.i.",., n'"_
sing-nasing kornunitas tefl)yata tichkrar.i mon.iitik clan
ti(L.rklah
lionlli1< kcege'ta:rn sesurl:rhnye, gcraken
stlrtis.
Selain itlr, clad se-gi latar belakang, acla kelonpok yang
mtincul
terat.Lma scbag.i rciLksi munculnya gerakan Islam
raclir<ar atiru funcia
ment:llis, clan ada yang suclah bcrkembang sebc_lum rntlncLrlnya
gerlkan Islanr raclikirl tapi ber.upaya nteiakukan coL!
lcr tliscartrse
clan coulTter-lnouenlel1t tei)Lr{I"p perl<enrbang_.rn Islam
r.aclikal baru
di satu sisi clan terl.reclapr pencitrarn Islxm sel)eEa.ti ra(likal (l.ln
teroris.
Secarx ilrternal, terjedi clialog clen bahkan kritiL la,rgsung
muupun
ticlak langsung clj tntara kelornpok ketompok Isla,r
n ode.at sepc.ti
antara kalangan Islam tr.idision.llis, Tslam rnoclcr.nis,
Islan liberxl,
Islam post traclisionelis, clen Islall.t elnansipatoris. X,hsing
masrn!l
nemposisikirn stratclli ncreka sccara berbecla tlar.i yang
iain, meski_
pun serrpa clal;rm kerangka nilai_nilai 1rocle1..rt, seperli
toleransl cLln
anti kekerasan.
Karena itu, clalarl konteks peta pemikiran dan
gerakan Islam Inclonesia, nreinah;Lmi lslan moclerat
ticlak bisa ber(lid
sencliri, tanpa nremahami pluralitas corak_corak Islam
yang acla
karcna nrereka senua lahir clalarr.r kontelrs relasi
rl:rn hontest.Lsl po
wer-..(hubungan cl:rn pertarungirn kekuatan clan pengaluh)
cli ruarrg
publik
Inclonesia.
Catatan t elakang
I
n]N]n\.l.|.]l]n]'()h[l'\:|\.!|\h,.11|']]||,.ql]|].l|k))|\CIll|L||)]||\|||n|)|)Il|
\dli ,\L(i.L
Ln
(lrrrtr'.
l!r)(,).
Lr.LL
8 r! ,\irlNrLrni \ui'r.rl
(-!lLrLr i\lxf l(r
l \r\'\(ri
i.r|{lL{.,lLr]:Lt|]lt{flslJrnnj]iL|jl.r'|l1,1t1|il|,i|i)I|h\]t|\,1]|]1
i.i LLngrrg.. Lrl
(rLiLrLrrrs
r
lilnrr.tr r\!L! rrL!i Sriliun!. lrrlri), 1r! rl
i|]LlLlL].]rlL.]]rl!]trL]-a1x].g].1ll[(l!nidL!n(],Ln!.,]:LlLl''x5.L!l|lrlj!l[]]Prr
rix:in!Liir!'!,,i.LtrlLililrLrnLr.tn(rrl.[L xdlxn \\'iLlirnl s]r.l)x (l d'r.Jr.r!r.L\!xihrnli)()lt)grl
l|l.!]tji..]0tL.l.is'l:]:Ltjl:l.tlil]1'.(L]5n)]1Li5n!.(|l1jisln]
L.Ll,,r|(ili rirrr\iliiP f,rL,,nr.r\fi rxrrr\i (l:Ln Llr.LllL.N trlrrrr iri.L.rrLi5isL lxin l)rl.tgilr ['r]rArr
1ilr{)1,,r g!:111. ln1ri.
'LL -irir !rrgrn
l()51) l,!j:Lnr 5 CIi!rL,r
l.(\
St,r!5s
lrn! nilnn(irl..
l'x|rjirll.(l,Lj:Ll]JL.rlr.lLjglrrPxlr!.hcl)x5|]!j)gg!.xl.i|nf|'stLl']njehs.rrl'ikn.lNlUh1d]l(.\li
h'll'r-.
trtlrr:lrinrn!\lL'liirl'L!r.iln\:I'1,])lrnr:.1(irrr!,rrzirlrillusliir:rLl)rn.rio.rllnll.rr:rr
.laa"xt.ldtr /r&rrrl. rlrL\lr, tt)1. l(llri |crni.!l I\1\trrl..l llisL,t t)l (.trtli..1k)
./r,ntl
^i4rttt
rL 1.!rrr1\fr \,, l. l\nlriri U!t's, ')t):) i il ji v ll r ll :h! I rr(L l:L:.1rrrl rrlco()gl
r! i lt.!r:
'l.(NiL|!i^']!]l)]t]il\'.d.l]rr]s\]Lfn]I|lg|ljil.|).,1,i,|,//]l'llil|)||..)|10]]!|,1]J1
hrL 1l(tijr
/rrlr,r'([1,rLrr!rl,1\ha]iLL tir\csilfN(:.rtr(lirrlrt.rrirt(nr lJ!1rli,L)n)crrl
^!rnl\.lr)
If.Lli,Lrlr. l'(^\,i,fl(r,,olr,Nh.rr Lliflrlinrrsrs(rh(r,5.\'iIl)(1.Lfri|!-LLrri l_Lr r{r' r,rri.drr
ltt )r tl t)i Ll,t,t L l,ar.// \( n,!r. \,,l ll. Sf riui.r .l0{ri. \,, i. lrrl. l i
.l.1in l- !rl)o!s, Nl(rl.i:LLr ! r s Lris: \ iinslic.!rr oj Nnrl!,mL:rs. Ish.risls C(,ns.r\rri\rs, ioll
'rii(lrnnrll5r5.l,r,i,,,.l'rtttrtl\,1 17t1,1n.\itl///\inlkr\.\! ll \!Dfrci -lr)05 Nr)l, rrL ll lJ
)
NIANh(lr.rLrrliir,fl)1{5,trlirtrLIr)lriL'{Lirh!hungrnirrltriinir.rl Lli tnncrrlt} oi l)rLr*xrr.
.rtn.1jd(,llll'xn(,h.ln!||]IllL/lttl|(]j\!'rL:L!s].L'.].Jn|l.lnr.(lh,LnrLiEl()Ll].I|,Ll|L:Lnl\\'']1rf!tLU{li
Iil,trn!rnIsrhr. li lirgitrrr!llrlLr rii.LlnL .\rLL l:tr{Ll rhnLrrr):.rii !iArf.rLl'tr S(rilit. bdol
lir ni Sor sI rhn Il!rxtrn.trL lilrxlrirri li Ifu. s.brt:Li !rntr lr)Lioh fr{ltitr1 LrL!Ir rrrrkLix lcris
n]tn\Ur]i.|n||.l].gn]']iirhi(lb.n]s:!]tlt]fnnel$7..]r|(Lln|.!r]r.il
!l({rLrr! N,rrL:l!r:1. \\tr. jlrlrr!!.(r'g
xrc
Iitlirn ltrjirn trirg f!s.,,1)
ltrdi.i
I\L.L.r
fr rnfldrlsir' !rrrlrr
ttnltrtr:ittt.r,tttt!1 l;,r
Jrrlr.\. r()l l0,N(,1
^L,rk
^r,ttifu|
S!i\rr d.u |!irrrlirsxn.n!rxriL' rerr(rdg grrx'i. l:l,Ltr rrfiIrl. qrrr] Nlrri: rlrlxhdxr Indoncs x
(i\lfrl) l.rsliir .lilrr( , frnl l'(ri1'Lr IsLr.r rlxn ilizb!tlrhrr tnr,,rc:ix. lil|L n)i:Llnlr..lrtihxri llin
'xi.|jlg]t]]nn]r{.(Ls),(i,1f]l1s|1Lli||l|iI|nt|lhzll,t.il,1]l]lj]r!l'lj'](]]1lllj!!]l](|i|(]i20(]]]25]
n)crg.nx (l!nrirrs ctLriL'. Kxl.nSin
S I)rLifr lr!rrLr! cdrri.itl. frLinu il!rL xJr tigr rn!lr.!r.
j( rL lalrir igir(rL) s.ftlrLrr.r L:Ll.Lng.r. ci'.rL.lstrnrr sr
irirnoirllrlL\l bril).n{r|rr .r.ili i!!..!!
rli
b.rp.nfrprt errLli rl! i.h.Ljir )lt Lirgl'(Irgrt scnir.L lnrrtr \iug nlcd(r nrn! Ll.rn rrrrrg '.ontlirt
reng rlr r(h lt.Llxrgrd ko.sinrlisotlsl )rrrg nictr()Lr. rurg!rln tgLxn rsfcli ' gnL r.r5 rL.'n lleksibllilr5
!ltrhdr dniris cLrili. Nldtr!iLl li,,n\ft isnnisl. i.!ntnrs rlrili l)riul)rlL 5ts(i L!r.Iri !.tri trrl
licl.trlx)!i I'cl. r|oli rrnlL
bjsr|l]f1.lPkxn{L.llJ|]|tl]]|h'||rig.|]]irllgclr|]]ls|.l.1!L]|t|L(!rf5i]Nlii{l\]t|sjjljl.l[lcl,tl]rll
nrcrcl 1a.t Ncslilpurr riPdrgrNhi N:Lsr IrIL rhn lingh!ngrf. !r..Lrx.r.rif rr jrri.Lli nrcNbr.!Ltl
([i]Llrr: Iirrrl$ s!n(liLi .!llgJi d!trI( r thlq.tri tilx frrtrhr!Ln !| LLr:, liLr.Lt StcPhrn (inncll \
])o|!]l\lI,Llljn]|u.t7/)ril'!'\l)xiI11|1-.1nliI1qL|tl1li|n'\!]],l('l\|Jl!i)|.|:l|.]l1/1l{)j|I(!llln.l)Ig!
l,!!ss. lr,)N) h.l j.rl(ll
lt,hl :i\'1t &tt! \'tttl
, ,\z\aLnr Lr.li Attt, Itttiltldtt Ild"td lirtttt f.ttqth.ltt)t tQl)ttlttlkttt
^tlrt)tttttlt
( Llr.aLirq I'.nubir l!!ilrt.
lr)9 i L hrL lr) i :r.)()
rlr LiLirrI rLSlrjirh
l,.n.,tnr ilr. l0r)l r. tLrl :(r jr
lL .\!tih rir nrr!) h,ii/ilr lslttDt tttttrlir 1r'ltttk /./ rI: irLrl I lr:il,s. lrNir hli iLr
r
Iirrn!nrr.rs Is|nr
Motcjl rxrrL !i|rtrrs tr i )!jt):r!ri !.!rin]!ni krr,:Lliijrn n(t1i.) (
r?ri7.iir!r!! jf
utrtlrnatt,/j|ttk\ prn,gr. sxsirn. :! rh st
,n,j,.n,s ,u ,,,,,,i!i,,): ,..,;:. ;,:,,,:;-::.,t il:i":llj,llltl,:t,::li,:ll.::lltll.,:"li
:i'r:l:,illh.:,illlil
236
]]'kL.i]).Lj.]||!L].L!.',.L]r:fl)L]]l\r]|lnll.ll.SL]'LL!gi]\.LslilLnrLlL.]rfj]fij1i:|!.'rL.iLn5iJij:L|.]i:|
rx. .rLi.rl rirtrLrr t,LLrri( l),rlrr N1{i. ln,i/',,i
r({j .!i i,-;, (.lx.x r l.l)llis. ll)r,)
r.LLLLsi,,rrLii,
rtt\lt)t l,l/tt, lt l)ttl')t.\it
l')0t) 19!'
2jt
hr lrungrn rrrhrnr.*.Itx| Ltxn r\h.r.lit,\x| liirrr Ilu.rxn lre.ti. ihr ir!prrr
\.t\,!cn rrr!
rurh.urr.rjrljrvrll r.ir rrrr ih.ldrlyr" dq.r4r.r 7rl,rt riur. t..tkr E, ri,rkrrkr;kk,rtar..!t)rseb.Lgri.onroh rirl rrJ:!r rJicrrLv. r..grsrh ircs.r'nren r)rJrsihdr (-'i.nis..r.r\v. Bror, rrcnura
xnr[!l
rrriiict yi.g d.prr dilixlxti,L. rno{t.rxr .h. rrrb!lix ji l in Hte|ny r.p.,.r"p",.
r1.",t. r.i".
ffa.rtri irrrx., d.n nornr.ipr n AIxh s\\rr .h. be$ir.ur,,,..,,.,,r.,,r,, r.,;,,,,r,,i rjrsxn.ti(nrrnl
",",",,
.rn potitik, nx.stritrL. t)rinsip prinsjpn)r Sr )rgrj tii],ri
prk.r r...|isi liir.b. JiH lirn Hictri).
nrcrgxrD'rfsui unsor pe.r|inr. dilt bc rgii $.naJ.,frdg
slhid rlrt dr. hr(hs, nrultri .l.t tbnu
I \nnglnri
rl
1.
Strlrslxf
lingsi
(20110),
\Vr..dr
tslxm c00t ). {tin j)rlinxtr h t Hitinrh r-Z0ll:
).
. hxi li7
S
rI A. Wrfrib Rt.l:tllj, Li"ntsdt
(.lrl(rrr IPl,St)!twtN
1999),
pcrLrntrl)t,
hrt. 62l
ttdlt
Srttrtr!tj :\ttjhd,t,Lttir , ttj
Sltut&5i Srknu,
rRcisoD, 2o0i).
19 Mlhrjard
J.r.nboe drf Milnrffr A!,rorx,., /i.r,p.^: ti Mxrer 2OO:i txrrhiri .lxn
hirng J.lIonj
^li, S.t.4i kktihat Lti ttrkrksid (.lt)irnr: \t1,Cr"|n,to
ledsJ Genka,
t .,...t., .200.1), h rt. ;li.
20. Ci,n.d Elirrz, ltdDt i, tlnk,rc:;id )t1ntur,i\rt, tdkILt!tt, a,.ttt)c trnk
c trtst Dtrtc,rn,, (L,,arr(rn
did Po{h..| Sussl,r Acr(cmic rrrcss,20Ot) hll:i
2r Mrkrrrril i\rluhrmDrditrh, pL\h)ntd Hi(! l) tstdnti v,tjG. jrltrh.trrta.ti.tlh t.likrjl.:
s!rf.
l,luhrnrDx. iyxh, :000),
hrl.t 5. t8-tt.
2]'Di]{ulll].lx]xnrIliedxrNdshil'h||'Dbgi.j|'|]tal,)1I!]]a))1,tkti|d/](.t&anl:sUa|.1uh1)nlI!lllll
l1l0lr. hrl.
19 20.
Ib , liii.s6.t
lihxf pcrdcbNrrn hrt ini dj NIultl)icr N NL,: Ahnr.(t l.rts.), t .LtntDta.ti)uh )letri!ipLl
lXrth.tLDl:
7it\ir 111", a;.rttut, S.ti.t-l,kororlt p.)ti!ik t.Itlitnl:'eDcr Lrir Bu {u ,O""p", O ,r,O-nt,,r,".i
O.n,""
2t. Delli, No!r, hrl. An.irc l;eurrd, Hrllt
10,
rl'!rr
rhli Pill I'dilii br'.1111 l(r'Liri !l'rri !).rgrrn hrrL b'lrJn! rnlirL lr' l\rn A
(.n(LoPoLtlgi)'l)l\!lnsdt|1.i.]ill(:n(]|]gogv)L,j!sI]]!.1]f:i.lrtsil1g!t.!LJ'|||L]liAlilP.Li!hr]]
IiitirL (Pcltt hin gtn(lcr )' i\tNcntIr 1t!'
ItrrehLrLr rrirtltl rpcnge tr:Lngrr nr'rs)''rrkat) d rn \rrr|llh
\r]' Nl t rlir .fr rur \ L\ ' Lh r(Il
\\
F
lili
.]rL
tcL(l
r
Irs!f
l:l\l
.1"',',,,,
wihnL Allisrson. sorriilnowi'Lhrrrr'r'
',.".1',,
Alnl!L ;nh
tr1
tr'L\trr
Lt_Lr
'rr ' s nl!rxt u'
Lllf,j'L:
F illxs urli
'36.S.]]g.jg.Ulbl|ln|cNrttxnnrx|llsj]x|]I]glJ.iPftgJl!hddL|r.ilsLu)I,rlnsL|llo]s.in]|]1pr1
a,rlLrir',,1,.r pu lr,r P
al Itrti (li'ilil( vi'rnr
//,\?d) (letsrurlrrrs rlQfixn) r'Jrsr Ihnr Abr Zinl 2 N'41 tlJihiktl)
('ltls
l(':l)cr rin) Nrsr
rl
H'qi'!rb
d_\
Jr"irlr,
,l,
Itt\/rs/r
zri(l
l
Acxn r N.:r thmid Ab!
'lL{tilrs
i'i,,,,i ort" t"nr + A! tit)t)t dl gdslxii li dtQltttt)t dl Inti"t tt\lQrr'rn Buliin lii(rb seiirrh)i\l.rs(lrr
(hrltd r\bor El lix'll 1 L.f,1ltn\ ntj
^lljni(lNhj||rtlndlilrll.LlIllr|.nfuditdll|sL,,i.]?.y'.f,z//].,,.De|k']sti]isis'riNhl-Alnl'Llllhi
rn Nx i.r 6 SPdili in Co'Ls Nimc l]\l's Nr$i lirh'n)
r\hfrrd
.i,rr, (Kiir.,r lionrcfilrtro rl Q!rrn) M Anioln a Rlko'snulisi srirrrh rl'QuArlnrfxulil(
^'ttank)
ltl!nrlltLtiaD
AfirL , IsiuD rinxnsiPit(nis \!!! \'cdiiDsvih t0 ?b'!' /iti'_\ r |Lllttrtl4tns
'y'
lh.ai!. ()l lirtk't\rrkl,r! (Hrlncner ril vi'rn' A' rlitis' l'sili)sdsirl N On'o!o8is! Ro! J
11t)\|at|1Il.t)xth.bttll.tlrrlsc.(lxnrLallL?\ti'ild''nsd''l?inl-'d$'xr'lSiiclUltuliln'l'sis
(vi"nr KnxsNl
Sosiil r .\r.L// 7/)1,,r' (Teori-leori Sosiil) Pcrtr Bc lllttz 2 l\"4/ l('otl'r{q'
lJ]lsus Plerfc
Br\sls
c'lisi
(irltrI
r'
lnrr'Li!
I'itre
iumx!
Po\acr.urd
3
i,errgcnrumr rr,clrtrourflt
attDt tt
Ln).die!i'lnLxlirljirni!ncI''].llllI]nl.lrAtn(hMeng!n1i'|fl)Logl],.trlbcb):f,|\:)j'|dlr|]lDuI.ilnll/1i
rr ft-7
n M.hrLu Gi"lhi) vc'l lchra 'l l lobgr l'cnrbebis C; lstxv( ) l' !
d)Llltt!A]o.ttt:s\Ati n
ltenn!neuliltr l'c']bebxsrn lLhim ll Srtn'r3 i,'leoLogi P'n)eb'san_Fr'
A suryrwrsru. sJ l ^ilr
Ali Asgh'xr
rvrhoio t'l;rrpLNlro:. Nlxhrlni Grn(lhivcD 6 Nlilcol'r x'Vcll 7 lshn Pcnrbcl)isrn
lvicorL)ebrsl{an t'ng
EnglnrcL S. lshN rvldlein Ali,Arghxr lirgnrc'r drn 9 AlQurrn l'LunlNn'e
I
N
'fr in(hs'Fxr(l Essr.li
A/.,t /ird'\4turtt tt'1rtl 1' ) \tt" t rrtttl l t' \^ /1r|h'l1r\rrt,rlrkrti:
\'l h lrPrvr
Foli;litidr. .l00r ) 191' hrlxrL'Li. \nrrrLLi tl ll nr L iL'\lr_!! '
\'Lvt no2 200'r'
ncpcritir' book rcrirr$, k'/lrksi htnLn r'itintlt lqd tt dlt)t t:il!lit
_" LLlirL Very V!di,rns)ih,
17.
:erirrsrsn,c
.J
!,arl/ rd ta| thtstaftt:at tja) )aa 26E:
.likulip oleh Nl. Syrti i A.Nr\r, Ilanlrnu da| /,j/!\i t\ttjj)ttttk,k\n!: &btkth
K.tlnt, k tkn,qCutteknql,
rttrs/irt attk Bdrrr'.ritr\ pencfbLr irtrrLfB( n . 199i), hrr.207 tj: Andr€e
f;jrxr.r , tut
*"r"r,,
lltcdrn!,Iti. Bentnl? daD jl.tktu rca. Lesn nx 1logfrl il its, lr99) hxl l85.ti9
",*,:, "i,
:T Dikunlr .lrhnr A..hcle Frirdkr, rr/ rir zr rlr A,.,,g., td p.)t.di.j, tsi. Berhtrr Lrrr,ltrr,u/
rc, Lc,.idx
(Yogr,'
l(is
.l/lz,: ro
l'1)s{
o:i',1,.'-,a
-26 Ahnrrd SklLliq ljlbLn.qxn A:trm. .hn pii.2sLli,, .Lrt.fr n:jlrri
.liri ri:
l(11)i). hrL ri
lrr{lisnnrrlsdr( l\Lrnr' (1rinlr Blr! l'!riiii n l'hfr dl lrLln!six" ?/r'r'n'/
lrhun:001. hrL I r(Y()gr'' rLixrh: l-liis
\rn rlri.tssfn, r\Iti t)rkl^t tl'ltt\t trktsi tittdtt 1\'kttlnltt \\idttttt ljrrlr
t[(ljsi](nirll-ih]rliH'Injn|lif].]y.'\\)||lhd)l\\.|].|l1P0.v.k||',^i|Ih,'|]jd||;,|;;l,,,,|l|l]P,t!li
j'/4i(Clurls: yrxnri \vntyr .hn hjsit Jnl{,
rjnsi pesrn!rn, :1103). lJ,Lk! b!t nlr yx.g trin'Itrsl,ihtrrr
Niid:hi ( r99s), lnrDrrutin Mrrc,i ritrrbilj.t!fr rL ( r999). t,.rtckr,..
riersr ri;r i,,l,,ll n,.,.r.r;..,,,,.;,
1ti Sryora d o . tutd (t,akdn i,,tr!rt,dtti.t,h ln,tti,N: ti./qtr!,qt, dttt.trd tTttiJik.si
tL,t t)i,t,t&t!
1.losixl\rrrr
hil
,
21, ,5
18. \'\\r1 .1..\l\l'Li5 D.\U.
or
d
lvl l.tli{1|n lt,rhrrrl lzzuLLrlin \\rshiL ',.r 7t'x' P'tittltt'tttt l)liPI;tDAtl:
nfu)rLt.tdkott lljarlqd r\'Ir(lil rtx l',\liP!sl)Alu Nlr' :{r05) hrl 69
'\k
lr. NlrhNs Iil illi\r
1999), hrt.250.
28 ibid., hii.-113, J1i
29..\|t\lfrJD1rirwxhK|.,1fn.ql|fljth1bu,'!a)].\!dl]1'lddl]\..L!l|d\')1\|ifil:c|f
Rrrnrrt cr ill, tsktrt t').ib,rti ,tk!itntt..qt& )!dntu )tt thkd lt.dtitds t.t.kjtrt
r,....irt, e,r",,gg.,
2001)j M!|rn l Ali Ishnr rn.t thc Nrtio. Strr! .f|c Rr igirlPotnir.x!
Tlujlhr of
hhn n
\vxhi(l", rlicsis tvhstej ot Scjcrcc. l)cP . rdrr ()i lstxrr..nt
ti.t.llc Lrsror iLr.lies, ^b.tu
lrrtrsstr\ ol
i
.,.'nl.,0
r' 'j
Li t $av!,rNslinrrr jiu.or
irt
Jl. a;n,r r.Inaj.Isl.t,j itl hxt,ksj/t: nhrtar)risrt. R,t,tL,tt, )F rI t tt\,1r,./i/,
llnrhn(: Slsscx Acrdc.ric j,ess.200.1), hrt.-sC.t lr lL., flrfr\..
238
tg.
Njx'rLr
16. Ibi(l
J0.
Sritlt
li
||ijk,is|]||)|lLkLhn:^'\.||)i!.]11i)gyiliijL.']l,|lIt.]\e|5]ris['llhi|ntx{]I1h\i)g]:t]ix]l1.21)1)'lli
2.1.
rL!.r!.r
ll. \lJ12!ki \\irbnl,
Nlxsxhh
23.
&LLnr!(rsriLi!f!. :1105). hxl l5 lrJ
'j]r\hL|LLN|!.j'\1!|li]rxn..^Nc\s(!ilL(iLLL|LJlnIxpt.ojsl|rli5'.t]iLln)(]h.ljL|cl
t'rttrttl t,J L:1,1tdrlt)ittt trltrr'!nt)t A"'(,rIirLr Cert!r tir ''rrqfrgcs ifrL cu(fresN Ii(nn'id
.].|-'YdAl.liozjrlh'IInrtr ]ch.zrli']o]lnlr||.ir$,:t\'i'iuUhinnnIlll]5lln|ni||','.sl.-rr'l..,l.,',.',....l
Ar chr2rrr, syeiLih yusrf ,rleiftdrvi. sx.i)xi D]rd (j j\rve,s
p.a,urs sofr.Lr p;\,.rrorogr ors-j)
s!san OConn., renri.! (rlt!r.l pt!riltsnr IleIrr
irLgr .rfngrdot)stpsni(i,irn lurtL,irrr ,,_,,,ar
15N|ustxlianill,Il]i&^hn]xdA(|ibyDi]r.',l,/,||,tDkk|iuh!'lLrdiG.n]|r
,7
t]\xn]inxln,ro|lts']]lctl]ti.x]iu:LIr|i.gi.\k{|t.|.!i('rc:ix|.|]r.](jhxi|l!!s'|JrnrIl.r(lrL)',4
t't,1ktitt,.lt,irtk,t4Dnt\'ltxL,r'\ntttllt'ttnlrnt'!fr'rl''l'rfg!rlrsLndCrLlrr!s'\li(nrLxd
/..r\/rrrilr\n,/ l1 r_ltr.rn\
*,,,,. r,.,i,",,,t r,r-,,,,,
rl ibirl., brL Lll l
.il. tbicl - h.l 161.
'll ib ., hrl 171 b
1r. (1\ s.l,ll\l)l:SllANI or ir
.li ivlih s ril i!1Jnr. Nl lnr!ii(l'Lt nrr.rrl lzzrirrLir \!!t:\'l 20 ltthtttt J'Ltittldt'it)t t4KPt\t)At1
j
i,lothtlrt|t,ktl1 lrn,!d Nl (lrl(rlx L,\lil'lisl)^ NLi 21105) lill lsl
r(r. \1r\\'.1 IIiPL:!D^!L.of.Ll
",.
239
lr/,1'fr I
LLr
\tL!l.L \i ,iL, \t
lrlti.Lr.
rrir.,tj 1),t,r \l,rrtntt.1tl
\l rL.L,lLr l.:l L t//LLrt I \.1.
) !:t'ttlr tlrtttl,trrl
I Jitl\/).ttt thl)rt\r,11 tl\/, Lrr,.!,rr \/ rltr!LrL l\r\1,\ r\\ \l lrri iL n'
rr t\r\'\t)\\
rjL|, j, rrj.tfr!
r ri L,jL(.rr ( l).1 lr,r.r,:rnr(.!\
1,.tri
riL.{r)l|' li. r
,.1)\.]]l .j ri\l.rL. li!. L i. r rir|rtl.jr
lirLr t.l'rr
L
i'rri
I
r) l,,l!,1,r,,1,,,,l\ill!1,,\\
\
r1(lriJ.L t)Lrt
!l.r I (!trL Ll riLiLri \L
!pt l
jr\t.r\r\Lr)
n.l r.! r!rl, \r.irlLL.r t\ \L!.\1' \' i\trr.i
ltiltr \..r.Jltjjr.,
\rii lr .\r.lrr5L1\\r\ rLrrri, ,,1(lr r.r1. I rj L(l \ !
(l
\ L\Lllr.r'fLr
r::trn. r|{
\\ll\ rr,lrr!.\t
lrrrtlr.\.1
| ,.LrLnrtlrfr. //Lr,i I
\\.t. \ )tt ttn\t)t 1,tr)ti!rt)r / t^u\!)1t! vt1,1,ittrrLIt
/r:r tr LL.r
i
\r.l Li, r !r \ \l
11.lr. . 7/Li,,Lri \\.\L
rrl 7il/,r, ]\trrl,|rt)r t
\tt||tr,t| ttt1lr tLi,rar 'r!l.,iLLir
^1t.\t)ttt
\r il,\
sL l
il L\R,L\r)\,.r ..r'r \r rir./,rrlrl lit:.t tl)),tt Ilt,t,r tttr!t,jrt)t
\ tatrrtlt,\t)r
^nr.rtrr,ttIt
r.|jirlrLrrr)l
ir Ltri..r r^r,\t{ L.lnLr \f!t \\ rLl tr+.t5,L.LL!\.rlr tttrrr\):.
1lrLf \t ft!,1\[)
ii lr:.rjr.
\, lt, iR l't ' .r.L nrr\,n,\Lltr
.1,r41i,r1
r(,,r,,rr)ir r\ ln!i,r\
t|r)Ltitil t\tnrtr rr,r/\in1r,1 \1, tt.\\ fi l|lri\')III
LLL\r:,1!1.r!!!lr3,j!
,\lf ir, \\l.Ll.lr(1.../,/.rrti\),r1,
l,t,,ltr,rttrtl
\itrrthtd,rrt)11!t)1\\1rtt,t1.j!r!\
r.Lr. .l\\r.)
;' \lLlr. fr,l \ 'rl1 tr- ,, li. lt! tr in.r!'L \,r\, l.
!r ltir
:i l:r.rlr( r r.!:r\,Lrrj.L
j.j)r t'trr t1. r. I l,LnL.|nrr.r,t ,n.!t.r rl,: n.cL. Lrr[rl t]i
\l\lr: r :\lrl.L .rir tt,l. LLt,l t.l\"trl t. tl,tttrrr rrtt \tl,rrlt t\trnl)t,!l
\11^llnl
rlrJr\. \tr rr: qr\\(.r l' !\5. tl rir
r fr'r'Lrir
\.!l!r \lLrllnr rn rl! r / lr (lrrt ltrrr sLjrri l
'
lL ,l iLr,.l!!r,\
l\ r! i. /,1,\L!Lrr
Irtrtr.r\r 1,.(t.Lr,.L Ll,,\ \, I rrirrr \Li t!., ,l.r,i rn
!l) flr.i.Lr I rf fl.rrr: I ltlrl.L |.lLr L rr rr: L 1.rtr A,,4,a - \ trr I u tirrl
rt /r 1, I l\t |: r"
l,( r!) rn n.L li ,.tl I !. \t'r.. \L 1l.j I llu ,rr ,)L rl L.
trll .tltt\tt),tt1l
L
r- rrl,,!i l\li.,rirLr|
)
\L,lL Nl ,.n \t
rrrr.(r\.rtr t\tht |!^ tt,rtrt!
)