TRAKTAT o dobrej prewencji kryminalnej PAWEŁ WASZKIEWICZ TRAKTAT o dobrej prewencji kryminalnej Towarzystwo Inicjatyw Prawnych i Kryminalistycznych Paragraf 22 Warszawa–Newark 2015 Projekt graiczny okładki: Jędrzej Kupczyński graika na pierwszej stronie okładki przedstawia Tadeusza Kotarbińskiego Redakcja językowa: Zuzanna Helis (korekto.pl) & Honorowy Obywatel CzW Skład i łamanie: Beata Stelęgowska © Copyright by Paweł Waszkiewicz, Warszawa–Newark, NJ 2015. Pewne prawa zastrzeżone. Tekst niniejszej publikacji jest dostępny na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Postanowienia licencji są dostępne pod http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode Wydawca: Towarzystwo Inicjatyw Prawnych i Kryminalistycznych Paragraf 22 01-102 Warszawa, ul. Jana Olbrachta 29/147 ISBN: 978-83-943011-0-1 SPIS TREŚCI Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11  Rozdział 1 Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.1. Obraz bezpieczeństwa, przestępczości oraz poczucia bezpieczeństwa we współczesnym świecie. Konteksty polityczne i społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością – paradoksy a wyniki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Lęk przed przestępczością. Co z tego wynika? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 34 42 48  Rozdział 2 Zapobieganie przestępczości, kryminalistyka, kryminologia . . . . . . . . . . . . . 51 2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Zapobieganie przestępczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Karać, kontrolować, wzmacniać – paradygmaty zapobiegania przestępczości . . 2.3.1. Rola prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Kontrola społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3. Prewencja sytuacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Kryminalistyka, kryminologia, inna dziedzina nauki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Nowy paradygmat prewencji kryminalnej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 52 62 62 70 75 78 86  Rozdział 3 Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Wyznaczanie celów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 92 6  SPIS TREŚCI 3.3. Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych – przegląd modeli . . . . . . . 3.3.1. Model Spelmana i Ecka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2. Metoda trójkąta kryminalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.3. Model Ekbloma – Pięć „I” oraz Metoda pięciu kroków . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.4. SARA, cykl Shewharta, CAPRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.5. Model siedmiu kroków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.6. Siedem zasad prewencji kryminalnej wysokiej jakości . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.7. Model inkluzywny – 7 etapów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 97 98 100 104 104 109 111 122  Rozdział 4 Ewaluacja działań prewencyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 4.1. Źródła danych do ewaluacji programów prewencyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Metody naukowej ewaluacji skuteczności prewencji kryminalnej . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Metoda „pojedynczego badania” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. Metoda narracyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3. Metoda „liczenia głosów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4. Metoda systematycznej recenzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.5. Metaanaliza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Dodatkowe kwestie – ewaluacja wewnętrzna vs zewnętrzna, przemieszczenie, dyfuzja korzyści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1. Ewaluacja zewnętrzna vs wewnętrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2. Przemieszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.3. Dyfuzja korzyści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 135 135 136 136 140 142 143 143 145 147 149  Rozdział 5 Prawno-instytucjonalne ramy prewencji kryminalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 5.2. Państwo, Unia Europejska i współpraca międzynarodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Instytucje odpowiedzialne za prewencję kryminalną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1. Prokuratura i sądy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2. Samorząd terytorialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.3. Instytucje naukowo-badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.4. Organizacje pozarządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.5. Firmy ochrony osób i mienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.6. Policja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 169 169 171 173 177 179 181 196 SPIS TREŚCI  7  Rozdział 6 Wpływ kształtowania przestrzeni miejskiej na zapobieganie przestępczości 199 6.1. Miejska przestępczość: idee Le Corbusiera vs blokowiska jako wylęgarnie przestępczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Przestrzeń obronna jako odpowiedź na miejską przestępczość . . . . . . . . . . . . . 6.2.1. Terytorialność (territoriality) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.2. Nadzór (surveillance) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.3. Wygląd budynku (building image) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.4. Umiejscowienie budynków mieszkalnych w stosunku do terenów i obiektów innego przeznaczenia – usługi, rekreacja, transport (juxtaposition of residential areas with other facilities) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Poprzednicy i następcy O. Newmana – rozwój koncepcji przestrzeni obronnej . 6.4. Krytyka CPTED. Badania skuteczności CPTED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 213 220 227 229 230 231 244 265  Rozdział 7 Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 7.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Oświetlenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Aktywność policji na terenie ognisk przestępczości – selektywna kontrola przestrzeni (Hot spots policing) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Wczesna interwencja prewencyjna na poziomie rodziny i w placówkach edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 272 290 299 309  Rozdział 8 Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne . . . . . . . . . . . . 313 8.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Metodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.1. Dobór próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.2. Metody badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3. Przebieg badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.1. Przebieg obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.2. Przebieg wywiadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.3. Przebieg badania ankietowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.1. Obserwacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.2. Wywiady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.3. Ankiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5. Podsumowanie. Mikstura działań prewencyjnych. Wstrząśnięta i zmieszana . . . 313 315 315 320 327 327 328 330 330 330 333 338 346 8  SPIS TREŚCI  Zakończenie Wyzwania współczesnego bezpieczeństwa i warunki „dobrej prewencji kryminalnej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Wyzwania współczesnego bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzwanie 1. Bezpieczeństwo vs wolność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzwanie 2. Populizm, czyli proste recepty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzwanie 3. Powszechna wiedza vs nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzwanie 4. Efekt Czerwonej Królowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Warunki dobrej prewencji kryminalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 351 353 353 356 361 Bibliograia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 PODZIĘKOWANIA Czytając wielokrotnie podziękowania w książkach, uznawałem je za przesadę, zagraniczną manierę lub przejaw feudalnych stosunków panujących w podmiotach zatrudniających autorów. Tak było do czasu, kiedy także moim udziałem stała się praca nad wydaniem własnej książki. Przekonałem się, że bez wsparcia (o różnym charakterze) wielu osób jej przygotowanie przeze mnie byłoby szalenie trudne, o ile w ogóle możliwe. Dlatego korzystając z tej możliwości, chciałbym podziękować wszystkim, którzy w różny sposób wspierali mnie przez ostatnie cztery lata, kiedy prowadziłem badania, a następnie pracowałem nad książką. Równocześnie przepraszam tych, których nieumyślnie nie wymienię z imienia lub nazwiska. Książka w kształcie przekazywanym Państwu nie powstałaby bez licznych uwag, sugestii czy wskazówek przekazanych mi przez jej pierwszych Czytelników, którzy zgodzili się ją zrecenzować. Dziękuję: mojemu Szefowi – prof. dr. hab. Tadeuszowi Tomaszewskiemu za uważną lekturę kolejnych jej wersji oraz cierpliwe przekazywanie informacji zwrotnej; prof. dr. hab. Piotrowi Girdwoyniowi za podzielenie się swoimi releksjami zarówno natury ogólnej, jak i dotyczącymi formy; dr. Michałowi Fajstowi za wskazanie niesłychanie wielu wątków wymagających rozwinięcia wraz z dokładnymi wskazówkami dotyczącymi nieznanego mi wcześniej dorobku kryminologii oraz radami dotyczącymi bibliograii; Jędrkowi Kupczyńskiemu za drobiazgową analizę logiki wywodu, nieocenione wsparcie przy opracowywaniu literatury przedmiotowej oraz projekt okładki; Piotrkowi Karaskowi za pomoc w uzupełnianiu bibliograii, zbieraniu części danych oraz liczne prace redakcyjne. W trakcie pracy nad koncepcją badań oraz następnie w ich toku bardzo pomocne były dla mnie spotkania i rozmowy z prof. dr hab. Anną Kossowską, prof. dr hab. Marią Lewicką, prof. dr hab. Moniką Płatek, dr. hab. Wojciechem Pawlikiem, prof. Richardem Wortley’em, prof. Paulem Ekblomem, prof. Wesley’em G. Skoganem. Od wielu lat swoją radą i pomocą wspiera mnie prof. Hans-Jurgen 10  PODZIĘKOWANIA Kerner, który również w toku prac nad niniejszą książką wielokrotnie znajdował czas, żeby podzielić się swoimi releksjami lub przesłać pomocne materiały. Prowadzenie samych badań byłoby niemożliwe bez szeregu życzliwych osób, które dzięki swoim kontaktom kierowały mnie we właściwe miejsce. Taką rolę odegrali m.in.: dr Rafał Morek, dr Adam Bodnar, Jan Frankowski, prof. Irvin Waller, prof. Antonio Doval oraz dr Gemma Galdon Clavell. Kolejne osoby przeznaczały swój wolny czas na towarzyszenie mi w badaniach terenowych: dr Terrance J. Taylor, prof. Peter W. Salsich, Ed Addach, Stacy Gallant, Paula Mickiewicz, Lori Pickens, lub w inny sposób umożliwiały ich prowadzenie: dr hab. Ewa Gmurzyńska, prof. Julian Jurgensmayer, dr Ola Svenonius, dr Fredrika Bjorklund, Christina Witt, dr Joakim Sturup, Daniel Mańkowski, dr Krzysztof Siewicz, Stanisław Grzegorz Lewandowski. Były też takie, które swoim optymizmem zachęcały mnie do dalszej pracy – dzięki Natalia! Na końcowym etapie prac nad książką pomocne były też spotkania z dr. Lesliem Kennedym oraz dr. Ronem Clarkiem. Niezaprzeczalnie dostęp do bogatej przedmiotowej literatury umożliwił mi pobyt w Rutgers School of Criminal Justice, za co dziękuję jej władzom oraz Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dużej pomocy w zbieraniu i porządkowaniu materiałów udzielił mi Pan Daniel Bracanovic. Oparcie się na oryginalnych wynikach badań publikowanych w języku niderlandzkim umożliwił mi mój dobry kolega (dr) Krzysiek Zalewski. Wsparcie dotyczące statystyki zapewnił dr Stanisław Cichocki. Dziękuję również Kolegom i Koleżankom z Wydziału Prawa i Administracji, w tym szczególnie z Instytutu Prawa Karnego oraz Pani Barbarze Grzywińskiej. Nieustannie inspiracją są też dla mnie studenci, których mam zaszczyt spotykać w toku kolejnych lat pracy akademickiej. Dotyczy to zwłaszcza uczestników zajęć warsztatowych, które współprowadzimy z dr Magdaleną Tomaszewską-Michalak. Boję się zacząć wymieniać ich z imienia i nazwiska, ponieważ na pewno o kimś zapomnę. Wreszcie dziękuję moim najbliższym: Rodzicom, którzy nieprzerwanie starają się wspierać mnie w mojej pracy i są tej pracy najuważniejszymi recenzentami, Przyjaciołom, którzy w przeróżny sposób pomagali mi na poszczególnych etapach. Last but not least dziękuję Asi za to, że jest oraz Tymkowi za uświadamianie mi tego, co ważne. Bez pomocy wszystkich wymienionych osób książka ta byłaby zupełnie inna. Jeżeli wciąż znajdują się w niej jakiekolwiek braki, błędy lub niedociągnięcia, są one wyłącznie mojego autorstwa. WSTĘP To nie przeciwko tobie – zrozum to wreszcie Czy możesz poruszać się swobodnie po mieście? Gdy zmrok zapadnie, masz ochotę na wędrówki... Nie! Niebezpieczne są takie wędrówki1 Dorastanie w Warszawie początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku to niesłychanie ciekawe doświadczenie. Oprócz szeregu zmian natury politycznej i ekonomicznej pozwalało z perspektywy nastolatka śledzić spektakularny rozwój przestępczości zorganizowanej oraz pospolitej. Kolejne zamachy bombowe i strzelaniny2 były nie tylko tematem codziennych rozmów z rówieśnikami. Stanowiły część klimatu, w którym zastraszeni przez przestępców restauratorzy z warszawskiej starówki w 1994 roku urządzili strajk w celu wymuszenia jakichś działań ze strony policji3. W tym samym roku dwóch zdesperowanych biznesmenów – Artur Bryliński i Sławomir Sikora – dokonało podwójnego zabójstwa. Zabili swojego prześladowcę i jego ochroniarza, po tym jak organy ścigania nie były w stanie im pomóc. Stało się to inspiracją dla Krzysztofa Krauzego, który kilka lat później nakręcił ilm pt. „Dług”4. W czerwcu 1998 roku, przed swoim domem na warszawskim Mokotowie, został zastrzelony były komendant główny Policji Marek Papała, co wydaje się stanowić punkt kulminacyjny w toczącej się wówczas walce z przestępczością5. Przestępczość w tamtym okresie to nie tylko relacje K. Staszewski, Nie ma litości, Kazik na Żywo, Na żywo, ale w studio, S.P. Records, 1994. Warszawa była w tym czasie terenem licznych porachunków przestępczych. Do dziś wydarzenia te są w pamięci niektórych bardzo żywe. Zob.: TK, Egzegucja w barze przy Biruty. Minęło 18 lat, online: http://www.targowek.info/2013/05/dawne-gonitwy-i-strzelaniny, dostęp dnia: 19 kwietnia 2015 r. 3 Zob.: Kronika RP, Sekwencja: Rynek Strachu, online: http://www.kronikarp.pl/szukaj, 4846,tag-689569,strona-5, dostęp dnia: 19 kwietnia 2015 r. 4 Reżyser nie krył źródeł swojej inspiracji. Zob. m.in. wywiad z Krzysztofem Krauze dostępny online: http://www.cialo-umysl-dusza.pl/kino-wewnetrzne/508-krzysztof-krauze-opowiada-oilmie-dlug, dostęp dnia: 19 kwietnia 2015 r. 5 Stosunkowo niedawno zakończony proces w tej sprawie nie pozwolił jednak na jednoznaczne wskazanie sprawców tego czynu. Zob. Zaskakujące wyroki w sprawie śmierci generała 1 2 12  WSTĘP medialne, ale dla ówczesnych nastolatków realne doświadczenia „krojenia” czy agresji w miejscach publicznych. Kolejne lata pozwoliły instytucjom państwowym zapanować nad tymi zjawiskami, czego najbardziej widowiskowy przykład stanowiło rozbicie zorganizowanych grup przestępczych znanych jako „Wołomin” i „Pruszków” (w 2000 r.)6. Istotna poprawa bezpieczeństwa w Polsce ma swoje źródła w zmianach społecznych i demograicznych. Nie do przecenienia są też takie czynniki jak poprawa sytuacji ekonomicznej, wstąpienie do Unii Europejskiej oraz masowa emigracja młodych Polaków. Kryminalna polska rzeczywistość drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku stanowiła zapewne główny powód wyboru przeze mnie kierunków studiów: prawo i stosowane nauki społeczne. Dzięki możliwości bardzo elastycznego kształtowania programu (była to epoka przed „wszechwładnym” systemem USOS7) w ramach licznych wykładów specjalizacyjnych oraz konwersatoriów mogłem zapoznać się z akademickim podejściem do zjawiska przestępczości, jej zwalczania oraz zapobiegania. Stypendia na dwóch niemieckich uniwersytetach (Universität Konstanz i Karls Eberhard Universität Tübingen) dały mi szansę na poznanie i zapoczątkowanie współpracy z badaczami, dla których problematyka zapobiegania przestępczości stanowiła główny przedmiot badań – prof. Wolfganga Heinza i prof. Hansa-Jurgena Kernera. Zainteresowania te zaowocowały tematem pracy magisterskiej: „Zapobieganie przestępczości w Warszawie. Programy prewencyjne prowadzone na terenie stolicy, ze szczególnym uwzględnieniem działań na terenie społeczności lokalnych” przygotowanej w Katedrze Kryminalistyki WPiA UW pod kierunkiem naukowym dr hab. Ewy Gruzy. W trakcie jej przygotowywania wielokrotnie trudno było mi uwierzyć, jak bardzo praktyka prewencji kryminalnej różni się od zaleceń naukowych oraz oicjalnych komunikatów Papały, Prawo.money.pl z 31 lipca 2013 r., online: http://prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/ artykul/zaskakujace;wyroki;w;sprawie;smierci;generala;papaly,133,0,1355653.html, dostęp dnia: 19 kwietnia 2015 r. 6 Wprawdzie po upływie kolejnej dekady okazało się, że zgromadzony materiał nie pozwolił na skazanie części z oskarżonych w procesach Pruszkowa – mil, Wyroki w procesie gangu pruszkowskiego: „Słowik” i „Bolo” uniewinnieni. „Parasol”‑ 1,5 roku; policyjni.pl, online: http:// m.policyjni.gazeta.pl/Policyjni/1,113851,12469339,Wyroki_w_procesie_gangu_pruszkowskiego___Slowik__i.html, dostęp dnia: 30 grudnia 2013 r. 7 Uniwersytecki System Obsługi Studiów (USOS) to system informatyczny, który służy do zarządzania tokiem studiów. Szeregu korzyściom wynikającym z jego wdrożenia towarzyszy także sformalizowanie układania siatki zajęć, zapisywania się, wypisywania oraz zaliczania poszczególnych przedmiotów. WSTĘP  13 na ten temat. Istotna część badań do pracy doktorskiej (przygotowanej przeze mnie również w Katedrze Kryminalistyki WPiA UW pod kierunkiem naukowym dr hab. Ewy Gruzy) dotyczyła prewencyjnej skuteczności monitoringu wizyjnego. Przestępczość i metody jej zwalczania oraz zapobiegania stały się więc tematem mojego zawodowego zainteresowania. Książka ta stanowi zarówno próbę uporządkowania i analizy współczesnej wiedzy oraz praktyki w zakresie prewencji kryminalnej, jak również wyciągnięcia z tego praktycznych wniosków. W tym celu został przedstawiony kontekst kulturowy, społeczny i historyczny zapobiegania przestępczości (rozdział 1), różnorodne podejścia dotyczące używanej nomenklatury wraz z analizą występujących odmienności oraz ich skutków i własne propozycje deinicji (rozdział 2). Następnie zaprezentowano szereg postulowanych metodyk zorganizowania zapobiegania przestępczości (rozdział 3) i jej ewaluacji (rozdział 4). W celu całościowego ujęcia problematyki prewencji kryminalnej monograia zawiera również przegląd obowiązujących przepisów ją regulujących wraz z wnioskami de lege lata i de lege ferenda (rozdział 5). Wbrew pozorom aktów prawnych dotyczących zapobiegania przestępczości jest stosunkowo dużo, ale w swej dominującej większości pozostają „martwą literą prawa”. W książce przedstawiłem także dostępne wyniki badań prowadzonych w zakresie prewencji kryminalnej, w tym również tych prowadzonych przeze mnie w Europie, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (2010–2014)8. Ich pierwotnym celem było zweryikowanie hipotezy o skuteczności metod izycznego kształtowania środowiska miejskiego, znanych m.in. pod nazwą CPTED (Crime Prevention Through Environmental Design) (rozdział 6). W ich toku zebrany został również materiał rozszerzający możliwość prowadzonych następnie analiz praktyk prewencyjnych na obszarach zurbanizowanych potwierdzonych wynikami badań (rozdział 7). Ich główny cel stanowiło opisanie praktyki prewencji kryminalnej w wybranych miastach (rozdział 8). Na bazie przeprowadzonych badań i analiz zaproponowałem m.in. autorski model opracowywania i wdrażania programów prewencyjnych na terenie lokalnej społeczności dostosowany do polskich warunków (rozdział 3). Przedstawiłem też główne wyzwania Prowadzenie badań było możliwe dzięki przyznananemu przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego grantowi na realizację projektu badawczego własnego pt. „Bezpieczna przestrzeń – wykorzystanie metod kryminalistycznych, kryminologicznych i psychologicznych w opracowaniu interdyscyplinarnego modelu prewencji kryminalnej dla polskich miast”. Nr projektu: N N110 154239. 8 14  WSTĘP stojące przed osobami i instytucjami zajmującymi się zapobieganiem przestępczości oraz warunki „dobrej prewencji kryminalnej” (zakończenie). Głównym celem przygotowania tej monograii było oddzielenie ustaleń naukowych od konglomeratu paranauki, ideologii oraz tez niepotwierdzonych badawczo. Praktyka w każdej dziedzinie – również dotyczącej szeroko rozumianego bezpieczeństwa – opiera się w dużej mierze na wierze i prywatnych przekonaniach osób za nią odpowiedzialnych. Często są one zgodne z rzeczywistością, co potwierdzają wyniki badań. Czasem jednak są one z nimi całkowicie sprzeczne – jak np. w przypadku tzw. zdolności paranormalnych. Warto pamiętać, że paranauka, w tym parapsychologia ma tyle wspólnego z nauką, co parabank z bankiem. Pierwszy opiera się na wierze lokujących w nim swoje wkłady klientów i wspierających ją zapewnieniach właścicieli lub beneicjentów takich przedsięwzięć. Błąd w rozróżnianiu tych pojęć może nieść ze sobą daleko idące skutki indywidualne, ale i znacznie szersze – dla całego społeczeństwa. Nie chroni przed nimi stopień ani tytuł naukowy, o czym świadczy m.in. historia prof. Szymona Pileckiego, który cały zgromadzony majątek stracił w tzw. parabankach: Warszawskiej Grupie Inwestycyjnej, Finnroyal i Amber Gold, a następnie skierował w tej sprawie listy do Ministra Sprawiedliwości i Prezydenta RP9. Poszkodowanych przez Amber Gold zostało w sumie ponad jedenaście tysięcy osób10. Licznych przykładów mylenia nauki z paranauką dostarcza medycyna, zwłaszcza nurt tzw. medycyny alternatywnej i zawierającej się w jej ramach homeopatii. W tej dziedzinie skutki potraią być śmiertelne, jak w przypadku zgonu kilkuletniej dziewczynki, której rodzice słuchali rad znachora, zamiast pójść z nią do lekarza (Polska 2014 r.)11 czy negowania farmakologicznej terapii wirusa HIV w Republice Środkowej Afryki i korzystania z „niekonwencjonalnych metod leczenia” (1999–2007 r.). Skutki tego ostatniego, irmowanego przez tamtejszego prezydenta T. Mbeki szacuje się na ponad 300 tysięcy oiar śmiertelnych oraz ponad 170 tysięcy nowych zakażeń wirusem HIV12. L. Kacprzak, Oszukali nas. Gdzie jest państwo?, Rzeczpospolita z 3 maja 2014 r., online: http://www.rp.pl/artykul/17,1106577.html, dostęp dnia: 20 maja 2014 r. 10 mapi, PAP, Raport o Amber Gold: władze reagując szybciej, uchroniłyby tysiące osób, online: http://wyborcza.biz/inanse/1,105684,13613483,Raport_o_Amber_Gold__wladze_reagujac_ szybciej__uchronilyby.html#ixzz32Hh9ZaMh, dostęp dnia: 20 maja 2014 r. 11 Sid, Znachor z zarzutami w sprawie śmierci półrocznej dziewczynki, Gazeta.pl z 14 maja 2014 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,15958032,Znachor_dostal_ zarzuty_w_sprawie_smierci_polrocznej.html, dostęp dnia: 20 maja 2014 r. 12 B. Goldacre, Bad science, London 2009, s. 184–185. 9 WSTĘP  15 Ponownie jak w przypadku innych dziedzin, także i ta paranauka znajduje oparcie w autorytecie związanym z tytułami naukowymi i instytucjami edukacyjnymi. W 2014 roku na Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach uruchomiono studia podyplomowe „Homeopatia w medycynie niekonwencjonalnej i farmacji”13. Inicjatywa ta spotkała się z jednoznaczną krytyką ze strony Naczelnej Izby Lekarskiej jako kształcenie nieoparte na aktualnej wiedzy medycznej i bezużyteczne w praktyce lekarskiej14, jak również dziennikarzy naukowych, którzy porównali ŚUM w Katowicach do Hogwartu15. Nie wpłynęło to jednak na decyzję władz uczelni umożliwienia słuchaczom – zgodnie z zakładanymi efektami kształcenia – m.in. poznania i zrozumienia różnic w terapii metodą homeopatyczną chorób ostrych i przewlekłych oraz interpretowania metody homeopatycznej jako jednej z dziedzin medycyny regulacyjnej16. Uzmysławia to, że prewencja kryminalna nie jest jedyną dziedziną, w której dorobek badawczy jest często ignorowany przez praktyków, a zainteresowanie znajdują np. koncepcje zapobiegania przestępczości poprzez upowszechnienie medytacji transcendentalnej17 czy sieć lewitujących joginów18. Drugim moim celem – obok jasnego oddzielenia nauki od ideologii oraz powszechnej wiedzy – było zadbanie o przystępną formę tej książki. Chciałem, aby mogła być wykorzystana zarówno przez przedstawicieli świata akademickiego, jak i praktyki. Służy temu m.in. korzystanie z licznych przykładów ilustrujących prezentowane treści oraz korzystanie z dorobku dyscyplin naukowych innych niż kryminalistyka i kryminologia. Kilkukrotnie przytaczam przykłady z historii medycyny, która pomimo swojego znaczenia, jeszcze niedawno opierała się w dużej 13 M. Janczura, Homeopatia będzie kierunkiem na uniwersytecie medycznym. „Oby nie przyczyniło się to do studiów z urynoterapii”, online: http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103085,15754846,Homeopatia_bedzie_kierunkiem_na_uniwersytecie_medycznym_.html#TRNajCzytSST, dostęp dnia: 20 maja 2014 r. 14 Apel Prezydium NRL dotyczący homeopatii, online: http://www.nil.org.pl/aktualnosci/promobox/apel-prezydium-nrl-w-sprawie-homeopatii, dostęp dnia: 20 maja 2014 r. 15 P. Kossobudzki, Na Śląsku rusza ilia Hogwartu! Gazeta Wyborcza z 10 kwietnia 2014 r., online: http://wyborcza.pl/piatekekstra/1,137768,15777305.html, dostęp dnia: 20 maja 2014 r. 16 http://studiapodyplomowe.sum.edu.pl/images/podyplomowe/homeopatia_w_medycynie/2014/efekty_ksztalcenia.pdf, dostęp dnia: 20 maja 2014 r. Podkreślenie własne. 17 D. W. Orme-Johnson, Preventing Crime Through the Maharishi Effect, w: C. N. Alexander, K. G. Walton, D. W. Orme-Johnson, R. S. Goodman, N. J. Pallone (red.), Transcendental Meditation in Criminal Rehabilitation and Crime Prevention, Binghmapton, NY 2003, s. 257–281. 18 M. Rotkiewicz, Fałszywi prorocy GMO: cz. 3. Jeffrey Smith, Kto nie lubi GMO? Polityka z 27 grudnia 2011 r., online: http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1522635,1,falszywi-prorocy-gmo-cz3-jeffrey-smith.read, dostęp dnia: 2 lipca 2015 r. 16  WSTĘP mierze na (często błędnych) wierzeniach. Starałem się, aby nie skutkowało to obniżeniem standardu naukowego czy stosowaniem nieuprawnionych uproszczeń. Mam nadzieję, że udało mi się zachować odpowiednie proporcje. Konstrukcja książki ma ułatwić korzystanie przez praktyków zarówno z jej fragmentów, jak i traktowania jako całości. Dotarciu do źródeł przez osoby zainteresowane samodzielnym pogłębieniem swojej wiedzy służy zamieszczanie linków do publikacji, które są dostępne w internecie. Jak najszerszemu dostępowi do jej treści służy też wydanie w tzw. otwartym dostępie. Bariera wysokiej ceny wydawnictw książkowych przestaje w takiej sytuacji powstrzymywać osoby zainteresowane lub zawodowo zajmujące się prezentowaną tematyką. Tytuł niniejszej książki stanowi świadome i zamierzone nawiązanie do „Traktatu o dobrej robocie”19 Tadeusza Kotarbińskiego. Uważam, że zdecydowana większość jego wniosków wciąż odnosi się wprost do wielu dziedzin aktywności człowieka. Mieści się w tym także prewencja kryminalna, która może stać się „dobrą prewencją kryminalną”, jeżeli spełni wymogi działania przemyślanego, zaplanowanego i opartego na wynikach badań. Zdecydowanie nie będzie „dobrą robotą prewencyjną” działanie bez posiadania niezbędnej ku temu wiedzy (doing without knowing) i traktowanie dorobku nauki jako inteligentnego, ale bezużytecznego (intelligent but useless)20. Jest to na tyle powszechne zjawisko, że poświęcono mu uwagę w przedmiotowej literaturze21. Twórczość T. Kotarbińskiego i innych prakseologów zainspirowała mnie również do kilkukrotnego korzystania z przysłów, maksym lub cytatów – począwszy od pierwszych słów piosenki „Nie ma litości” zespołu Kazik na Żywo, które niezwykle celnie oddają klimat polskich miast pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Zapraszam do lektury, a tych z Czytelników, którzy chcieliby podzielić się swoimi uwagami, proszę o kontakt. Umożliwią mi one wprowadzenie poprawek i uzupełnień do kolejnych wydań tej książki. T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Łódź 1955. P.-O. H. Wikström, Doing Without Knowing: Common Pitfalls in Crime Prevention, w: G. Farrell, K. J. Bowers, S. D. Johnson, M. Townsley (red.), Imagination For Crime Prevention. Essays in Honour of Ken Pease, Crime Prevention Studies, vol. 21, 2007, s. 67. 21 P.-O. H. Wikström, op. cit.; zob. również: P. Homel, Joining up the Pieces: What Central Agencies Need to Do to Support Effective Local Crime Prevention, w: J. Knutsson, R. Clarke (red.), Putting Theory to Work: Implementing Situational Prevention and Problem‑Oriented Policing, Crime Prevention Studies, vol. 20, 2006. 19 20  ROZDZIAŁ 1  PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ 1.1. OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE. KONTEKSTY POLITYCZNE I SPOŁECZNE Nie możemy mieć poczucia bezpieczeństwa1 – to wypowiedź byłego ministra sprawiedliwości Krzysztofa Kwiatkowskiego zawarta w artykule pt. Bestie wracają. Mordercy na wolności stanowiącym temat numeru w „Newsweek Polska”, jednym z najbardziej poczytnych tygodników w Polsce2. Okładkę czasopisma (zdj. 1.1) ilustruje zdjęcie przedstawiające wyłaniającą się z ciemności postać stylizowaną na Hannibala Lectera, demonicznego bohatera ilmu „Milczenie owiec” (The Silence of the Lambs)3. Doktor Lecter, za którego kreację Anthony Hopkins otrzymał nagrodę Amerykańskiej Akademii Filmowej, stał się popkulturową ikoną, archetypem seryjnego zabójcy – niesłychanie inteligentnego, stwarzającego pozory całkowitej normalności, co sprawia, że praktycznie nie ma przed nim ochrony. Wątpliwości co do istoty przekazu pozbawia czytelników dodatkowa informacja widniejąca na okładce: Seryjnym mordercom kończą się wyroki. Za chwilę będą wśród nas. A. Szulc, A. Rozen, Bestie wracają. Mordercy na wolności, Newsweek z 17 września 2012 r., online: http://polska.newsweek.pl/bestie-wracaja--mordercy-na-wolnosci,96083,1, 1.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 2 Zgodnie z dostępnymi danymi sprzedaży tygodników w lipcu 2012 r. (dane z okresu najbliższego publikacji omawianego numeru) „Newsweek Polska” zajmował trzecią pozycję wśród tygodników opinii pod względem średniej liczby sprzedanych egzemplarzy. Za:, „Newsweek” wyprzedził „Uważam Rze”, tracą „Przekrój” i „Wprost”, online: http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/newsweek-wyprzedzil-uwazam-rze-traca-przekroj-i-wprost, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 3 J. Demme (reż.), The Silence of the Lambs, Orion Pictures (dystr.), 1991. 1 18  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... Zdj. 1.1. Okładka tygodnika „Newsweek Polska” 17 września 2012 r.4 Przedstawiony przykład bardzo dobrze ilustruje problematykę relacji pomiędzy przestępczością, bezpieczeństwem a poczuciem bezpieczeństwa oraz lękiem przed przestępczością. Seryjni sprawcy zabójstw, czyli tacy, którzy dokonali zabójstwa więcej niż dwóch osób w co najmniej dwóch różnych lokalizacjach, a czyny te oddzielał tzw. okres wyciszenia (cooling‑off period), co ma odróżniać ich od kategorii tzw. sprawców masowych czy działających w swoistym „ciągu” 4 Zbiory własne. 1.1 OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA...  19 (spree killers)5, stanowią niewielki odsetek pośród sprawców wszystkich zabójstw. Według danych Federalnego Biura Śledczego (Federal Bureau of Investigation – FBI) popełnianych przez nich jest mniej niż 1% zabójstw6. Dodatkowo należy uwzględnić, że pozbawienie życia drugiego człowieka jest rzadkim czynem i statystyczne prawdopodobieństwo stania się jego oiarą jest bardzo niskie. W 2012 roku średni wskaźnik zabójstw, zdeiniowanych przez Biuro Narodów Zjednoczonych ds. narkotyków i przestępczości (United Nations Ofice on Drugs and Crime – UNODC) jako intencjonalne pozbawienie życia (intentional homicide) wynosił dla całego świata 6,2 na sto tysięcy mieszkańców, nie wliczając w to osób pozbawionych życia w toku działań wojennych7. Polska w tym rankingu znajduje się w grupie państw, gdzie na sto tysięcy mieszkańców przypada niewiele ponad jedno zabójstwo rocznie (1,2)8. W świetle tych danych cały przywołany artykuł dotyczący zagrożenia ze strony „seryjnych morderców”, a zwłaszcza zacytowane słowa byłego ministra sprawiedliwości9 o tym, że: nie możemy mieć poczucia bezpieczeństwa (a) nieprzemyślane decyzje prawne sprzed lat mogą mieć tragiczne następstwa10, stanowi ilustrację interesującego faktu, że faktyczny stan bezpieczeństwa często stanowi odrębny byt od poczucia bezpieczeństwa. Realnie ryzyko zostania oiarą zabójstwa dokonanego przez sprawcę seryjnego jest zdecydowanie mniejsze niż prawdopodobieństwo traienia „szóstki” w Lotto11. Oba bardzo mało prawdopoA. Burgess, Mass, Spree and Serial Homicide, w: J.E. Douglas, A.W. Burgess, A.G. Burgess, R.K. Ressler (red.), Crime Classiication Manual. A Standard System for Investigating and Classifying Violent Crimes, New York 2006, s. 437. 6 R. Morton (red.), Serial Murder — Multi‑Disciplinary Perspectives for Investigators, FBI National Center for the Analysis of Violent Crime, 2005, s. 2. Brak jest takich danych dla Polski. Według dziennikarskich szacunków po 1945 roku było w Polsce około 30 sprawców seryjnych. Zob.: Odrażający, okrutni, źli. Polscy seryjni zabójcy kobiet, online: http://nasygnale.pl/kat, 1025341,title,Odrazajacy-okrutni-zli-Polscy-seryjni-zabojcykobiet,wid,16425542,wiadomosc. html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 7 UNODC, 2013 Global Study on Homicide. Trends, Contexts, Data, Vienna 2014, s. 23. 8 UNODC Homicide Statistics 2013, online: http://www.unodc.org/documents/gsh/data/ GSH2013_Homicide_count_and_rate.xlsx, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 9 W chwili kiedy je wypowiadał, sprawował mandat posła na Sejm VII kadencji i przewodniczył sejmowej Komisji nadzwyczajnej ds. zmian w kodyikacjach; za: oicjalna strona Sejmu RP, online: http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/posel.xsp?id=210, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 10 A. Szulc, A. Rozen, op. cit. 11 Zakładając, że spośród tysiąca zabójstw popełnionych w Polsce, dwa zostają dokonane przez sprawców seryjnych (co jest już znaczną nadreprezentacją tych spraw) to wciąż prawdopodobieństwo padnięcia oiarą takiego sprawcy wynosi 1:40 milionów przy prawdopodobień5 20  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... dobne zdarzenia wywołują jednak zainteresowanie i emocje opinii publicznej odwrotnie proporcjonalne do szansy ich zaistnienia. Wpisuje się to w powszechny mechanizm psychologiczny przypisywania dużo większego prawdopodobieństwa niż faktyczne zjawiskom rzadkim, ale widowiskowym12. Zabójstwa dokonywane przez seryjnych sprawców stanowią też ekstremalny przykład tzw. przestępstw sygnalizacyjnych (signal crimes). Przestępstw, które w największym stopniu wpływają na kreowanie wyobrażenia (braku) bezpieczeństwa13. Waga przypisywana poczuciu bezpieczeństwa w społeczeństwach wysoko rozwiniętych w przeciągu ostatnich dwudziestu kilku lat nieustannie wzrastała i wciąż rośnie14. Problematyka ta zainteresowała w pierwszym rzędzie polityków, uzasadniających swoje decyzje w polityce wewnętrznej i zagranicznej zagrożeniami ze strony wrogich państw (lub bloków państw). Myślenie polityczne w kategoriach zagrożenia przez wrogie „Imperium Zła” straciło jednak aktualność na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Przez kolejne dwie dekady, pomijając zagrożenia atakami terrorystycznymi ze strony fundamentalistów islamskich (zwłaszcza po zamachach z 11 września 2001 r.), rzeczywiste zagrożenia dla pokojowego rozwoju społeczeństw zachodnich należały do najmniejszych w całej ich historii. Za poważne dla świata (państw Zachodu) zagrożenia trudno było uznać lokalne konlikty na terenie Bałkanów czy regionalne wojny „gdzieś w Afryce”, niezależnie, jak krwawe by one były. Rok 2014 zmienił w dużej mierze taką optykę, zwłaszcza dla mieszkańców państw Europy Wschodniej. Aneksja Krymu przez Rosję, a następnie działania separatystów oraz wojsk rosyjskich na wschodzie Ukrainy zachwiały, wydawać by się mogło, „wiecznym” porządkiem geopolitycznym, który skrystalizował się w Europie po rozpadzie ZSRR i Jugosławii. W świetle tego można uznać, że koniec historii został obwieszczony przez Francisa Fukuyamę przedwcześnie15. Mieszkańcy krajów „pierwszego i drugiego świata” ponownie stają w obliczu realnego zagrożenia pokojowej egzystencji. Zmiany te wpływają na poczucie bezpieczeństwa obecnie, podobnie stwie „traienia szóstki” w Lotto 1:13 983 816, co oznacza, że szansa wygranej w loterii jest trzykrotnie większa. 12 S. Sutherland, Irrationality, London 2013, s. 18. 13 M. Innes, Signal crimes and signal disorders: notes on deviance as communicative action, The British Journal of Sociology, vol. 55, issue 3, 2004, s. 351–352. 14 P. Ostaszewski, Lęk przed przestępczością. Aspekty teoretyczne, metodologiczne i empiryczne, Warszawa 2014, s. 11 i n. 15 F. Fukuyama, The End of History?, The National Interest, Summer 1989. 1.1 OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA...  21 jak zapewne będą wpływały w kolejnych latach. Nie zmienia to w najmniejszym stopniu tego, że okres od 1989 do 2014 roku był najbezpieczniejszym okresem zarówno geopolitycznie, jak i wewnętrznie dla mieszkańców Zachodu. Dosyć wspomnieć, że w często idealizowanej przeszłości wskaźnik zabójstw był wielokrotnie wyższy niż może się to wydawać. Od XIV wieku do końca XX wieku liczba zabójstw w niektórych angielskich miastach spadła nawet stukrotnie!16. Ten sam trend – z pewnymi różnicami co do skali – został zaobserwowany w praktycznie każdym badanym pod tym kątem państwie17. Z punktu widzenia retoryki (nie tylko populistycznych) polityków naturalne zatem stało się to, że w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku zaczęli oni eksploatować temat przestępczości kryminalnej, zwłaszcza że jej poziom w okresie tym zdawał się gwałtownie rosnąć praktycznie w całym świecie zachodnim. Nie jest istotne, czy faktycznie tak było. Ważne, że tak uznali wyborcy. Oni też wybierali na swoich przedstawicieli tych, którzy obiecywali uwolnić ich od potencjalnych zagrożeń przestępczością. Sztandarowym przykładem był wybór w 1993 roku na burmistrza Nowego Jorku byłego prokuratora Rudolpha Giulianiego – znanego z walki ze zorganizowaną przestępczością18. Powołany przez niego na szefa policji William J. Bratton szybko mógł się wykazać radykalnym spadkiem przestępczości rejestrowanej. Już pierwszym miesiącom urzędowania nowego szefa towarzyszyły imponujące wyniki. Zgodnie z oicjalnymi danymi w okresie od stycznia do czerwca 1995 roku: • liczba zabójstw zmalała o 31%, • liczba rabunków zmalała o 21,9%, • liczba włamań zmalała o 18,1%, • liczba kradzieży samochodów zmalała o 25,2%, • ogólna liczba przestępstw zmniejszyła się o 18,4%19. Dane te zostały przedstawione w porównaniu do pierwszego półrocza 1994 roku. W trakcie realizowania strategii W. J. Brattona ogólna liczba poważnych przestępstw odnotowanych w policyjnych statystykach spadła o 36%, S. Pinker, The Better Angels Of Our Nature. Why Violence Has Declined, London 2011, s. 57. Tamże, s. 59 i n. 18 C. Manegold, Giuliani, on Stump, Hits Hard at Crime and How to Fight It, The New York Times, October 13, 1993, sec. A, s. 1. 19 W. Bratton, P. Knobler, Przełom. Jak szef Policji Nowojorskiej powstrzymał epidemię przestępstw, Poznań 2000, s. 368. 16 17 22  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... w tym zabójstw o 45%20. Metody stosowane przez policję nowojorską stanowiły odzwierciedlenie ilozoii „zero tolerancji”, polegającej na zdecydowanym reagowaniu nawet na drobne wykroczenia i przestępstwa, zamiast na skupianiu się jedynie na poważnych przestępstwach, takich jak zabójstwa, zgwałcenia czy rozboje. Jednym z autorskich pomysłów nowego komendanta policji jeszcze w trakcie kierowania przez niego nowojorską policją transportową były zatrzymania osób jeżdżących metrem bez ważnego biletu. Były one transportowane na posterunki policji, gdzie pobierano od nich odciski palców i sprawdzano, czy nie są poszukiwane w związku z popełnionymi przestępstwami lub wykroczeniami. W ramach tej akcji zatrzymano zarówno pewną liczbę osób poszukiwanych, jak i posiadających nielegalną broń. Statystyczne prawdopodobieństwo znalezienia w bardzo dużej grupie (akcja była zakrojona na szeroką skalę) osób mających problemy z prawem wydaje się być wysokie, jednak tak naprawdę ważny był efekt propagandowy. Chodziło o wysłanie zarówno przestępcom, jak i mieszkańcom sygnału, że ich politycy jak najbardziej poważnie traktują problem przestępczości21. Nieważne, czy przy okazji zostały naruszone konstytucyjne wolności i do ilu nadużyć (często śmiertelnych w skutkach22) ze strony policji takie podejście doprowadziło. Polityka „zero tolerancji” została jednak okrzyknięta cudownym remedium na problem przestępczości w wielkich miastach. Opromieniony sławą pogromcy nowojorskiej przestępczości William J. Bratton doradzał następnie innym miastom i podróżując po całym świecie, wygłaszał wykłady na temat swoich dokonań. Od 2002 do 2009 roku był szefem policji w Los Angeles (drugiej co do wielkości formacji policyjnej w USA), w latach 2011–2013 roku doradzał rządowi Wielkiej Brytanii23, a od grudnia 2013 roku jest ponownie komendantem nowo- W. Bratton, Cutting Crime and Restoring Order: What America Can Learn from New York’s Finest, wystąpienie w The Heritage Foundation z dnia 15 października 1996 r. online: http:// www.heritage.org/research/lecture/hl573nbsp-cutting-crime-and-restoring-order, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 21 E. McLaughlin, Zero Tolerance, w: E. McLaughlin, J. Muncie, The SAGE Dictionary of Crimino‑ logy, London 2013, s. 496–497. 22 C. Mathias, C. Schwartz, The NYPD Has A Long History Of Killing Unarmed Black Men, Hufingtonpost z 18 lipca 2014 r., online: http://www.hufingtonpost.com/2014/07/18/killed-bythe-nypd-black-men_n_5600045.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 23 J. De Grazia, Bill Bratton’s advice for UK policing, online: http://www.theguardian.com/ commentisfree/cifamerica/2011/aug/15/bill-bratton-policing-uk, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 20 1.1 OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA...  23 jorskiej policji24. Polityczne znaczenie kwestii bezpieczeństwa uwidoczniło się między innymi w konlikcie pomiędzy W. J. Brattonem a jego nowojorskim przełożonym. Burmistrz R. Giuliani uznał, że jego podwładny poprzez medialne dyskontowanie swoich sukcesów może zagrozić jego własnej pozycji i zawczasu pozbył się potencjalnego rywala25. Warto w tym miejscu wspomnieć o wątpliwościach części naukowców co do istnienia realnego związku pomiędzy zdecydowanymi działaniami policji a spadkiem liczby przestępstw w amerykańskich miastach – m.in. w Nowym Jorku. Część z nich widzi w tym rolę przede wszystkim zmian demograicznych spowodowanych decyzją Sądu Najwyższego ze stycznia 1973 roku w sprawie Roe vs. Wade. W jej efekcie zniesione zostały praktycznie wszystkie ograniczenia dokonywania aborcji26. Umożliwiło to przeprowadzenie aborcji siedmiuset pięćdziesięciom tysiącom kobiet już w pierwszym roku obowiązywania nowego prawa, a w następnych średnio około miliona sześćset tysiący kobiet dokonywało zabiegu usunięcia ciąży27. Miało to zmniejszyć liczbę „niechcianych” dzieci, których część popadałaby w konlikt z prawem. Pierwsze efekty miało to przynieść już na początku lat dziewięćdziesiątych, czyli jeszcze przed objęciem urzędów przez duet Bratton-Giuliani. Wówczas pierwsi „nienarodzeni” wkraczaliby w dorosłość. Rozpoczął się wówczas trend spadkowy przestępczości w całych Stanach Zjednoczonych, nie tylko w Nowym Jorku28. Korelacja liczby młodych mężczyzn i przestępstw została stwierdzona w licznych badaniach, począwszy od prowadzonych już w pierwszej połowie XIX wieku29. Nawet jeżeli obecnie zwraca się uwagę na różnice w jej sile w zależności od typu czynu, grupy społecznej czy kultury, to samo jej występowanie raczej nie budzi wątpliwości30. Zmiany demograiczne, które zachodziły w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych De Blasio Appoints Former Top Cop William Bratton To Lead NYPD, online: http://newyork. cbslocal.com/2013/12/05/mayor-elect-bill-de-blasio-expected-to-make-announcement/, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 25 D. Firestone, The Bratton Resignation: The Overview, The New York Times z 27 marca 1996 r., online: http://www.nytimes.com/1996/03/27/nyregion/bratton-resignation-overviewbratton-quits-police-post-new-yorkgains-over-crime.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 26 ROE v. WADE, 410 U.S. 113 (1973). 27 E. Bendyk, Homo kiler, Polityka z 20 sierpnia 2007, s. 76. 28 S. Lewitt, S. Dubner, Freakonomia: świat od podszewki, Gliwice 2006, s. 45–60. 29 A. Quetelet, Research on the propensity for crime at different ages, Cincinnati, OH 1984. 30 J. Ulmer, D. Steffensmeier, The Age and Crime Relationship: Social Variation, Social Explanations, w: K. Beaver, J. Barnes, B. Boutwell (red.), The nurture versus biosocial debate in criminology: On the origins of criminal behavior and criminality, London 2014, s. 393–394. 24 24  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... w Stanach Zjednoczonych są niepodważalne, pomimo tego, że S. Lewitt i S. Dubner zdecydowanie przecenili ich związek z dopuszczeniem aborcji31. Niezależnie natomiast od bezpośredniej przyczyny tych zmian w części amerykańskich miast, w których nie prowadzono polityki „zero tolerancji”, doszło do jeszcze większych spadków liczby przestępstw32. Możliwe więc, że działania W. J. Brattona – oprócz polityki „zero tolerancji” także bezprecedensowe zwiększenie liczby funkcjonariuszy oraz polepszenie ich wyposażenia – jedynie zbiegły się w czasie z efektami opisanych zmian demograicznych i albo nie miały na nie żadnego wpływu, albo go jedynie w niewielkiej mierze zwiększyły. Krytycy działań W. J. Brattona wskazują również na manipulowanie statystykami policyjnymi, które po wprowadzeniu nowatorskiego systemu CompStat stały się głównym narzędziem zarządzania w nowojorskiej policji33. Część autorów uznaje explicite działania W. J. Brattona za nie tylko nieskuteczne, ale wręcz społecznie szkodliwe, poprzez skupianie działań represyjnych na najuboższych mieszkańcach miasta34, co najczęściej wiąże się też z praktyką proilowania rasowego35. Przykładem miasta, w którym słowa W. J. Brattona traiły na politycznie podatny grunt, była Warszawa36. W trakcie kampanii wyborczej poprzedzającej wybory samorządowe w 2002 roku późniejszy prezydent miasta Lech Kaczyński podkreślał, że kwestia bezpieczeństwa mieszkańców stolicy stanowi dla niego priorytet (Zobowiązuję się: Do bezwzględnej, nieustępliwej walki z przestępczością w naszym mieście. Obniżony zostanie przy tym próg reakcji: zwalczane będą już tak uciążliwe dla mieszkańców przejawy chuligaństwa)37. W trakcie sprawowania swojego urzędu 31 S. Pinker słusznie zwraca uwagę na to, że dostępność aborcji paradoksalnie doprowadziła do wzrostu liczby dzieci pośród najuboższych mieszkańców Stanów Zjednoczonych, jak również w środowiskach, z których pochodzi najwięcej późniejszych sprawców przestępstw. Nie można więc uznać jej za przyczynę dużego spadku liczby przestępstw, jak twierdzą S. Lewitt i S. Dubner. Zob.: S. Pinker, op. cit., s. 104 i n. 32 M. Dobbs, Rudy the Crime Buster, The Washington Post z 29 listopada 2007 r., online: http://voices.washingtonpost.com/fact-checker/2007/11/rudy_the_crime_buster.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 33 M.in. dlatego przytaczane wcześniej dane statystyczne zostały zaprezentowane jako „oicjalne”. 34 L. Wacquant, Prisons of Poverty, Minneapolis-London 2009, s. 15 i n. 35 J. Fagan, G. Davies, Street Stops and Broken Windows: Terry, Race and Disorder in New York City, Fordham Urban Law Journal, vol. XXVIII, 2000, s. 457–504. 36 Jak wskazywano wcześniej pośród szeregu innych metropolii na całym świecie. 37 Siedem zobowiązań prof. Lecha Kaczyńskiego, online: http://www.warszawa.pis.org.pl/ article.php?id=1518, dostęp dnia: 17 kwietnia 2015 r. 1.1 OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA...  25 był przez część mediów nazywany „szeryfem”38. Jego prezydentura to czas przeformowania straży miejskiej (podlegającej, w przeciwieństwie do Policji, władzy prezydenta Warszawy) w formację częściej zajmującą się walką z drobną przestępczością niż z nielegalnym ulicznym handlem czy wykroczeniami drogowymi (z czym wcześniej utożsamiali ją mieszkańcy stolicy). Straż miejska była stale rozbudowywana, rosły też wydatki władz miasta na dotowanie stołecznej Policji39. Kwestia bezpieczeństwa była jednym z głównych punktów jego kampanii wyborczej przed wyborami prezydenta Polski, jak i współzakładanej przez niego partii Prawo i Sprawiedliwość. Okazało się to w rezultacie skutecznym posunięciem politycznym. Mechanizm „męża opatrznościowego”, który zaprowadza porządek, trafnie opisał w 2001 roku Lech Falandysz: Mechanizm tego zjawiska jest mniej więcej taki: zagrożeni przestępczością żądamy surowych kar. Przychodzi wielki reformator, upragniony zbawca, który zaostrza kodeks karny i wydaje wytyczne organom ścigania. Organy nie są jednak głupie i zalecenia te wykonują w specyiczny sposób. (…) I zgarnia się tych, których zgarniać najłatwiej, którzy nie wymagają długotrwałych wysiłków. Po co się uganiać bez powodzenia za zawodowcami, skoro w zasięgu ręki tylu nieporadnych, pijaczków, narkomanów i innych nędzarzy40. Ideę „zero tolerancji” tak właśnie rozumianą wdrażał w połowie pierwszej dekady XXI wieku na terenie Warszawy m.in. Krzysztof Orszagh. Jako szef stołecznego Zespołu Pomocy Oiarom Przestępstw postanowił „nękać” agencje towarzyskie – jak się miało później okazać całkowicie bezskutecznie41. Poczucie zagrożenia atakiem militarnym, które po rozpadzie ZSRR przestało towarzyszyć tak politykom, jak i zwykłym mieszkańcom Zachodu, powróciło po 11 września 2001 roku. Upadek dwóch wież World Trade Center w Nowym Jorku po uderzeniu w nie porwanych samolotów pasażerskich otworzył symbolicznie nowy wiek. Zimna wojna pomiędzy dwoma politycznymi systemami, w której J. Fusiecki, I. Szpala, Szeryf zrobił porządek, Gazeta Wyborcza z 28 kwietnia 2005 r., online: http://wyborcza.pl/1,76842,2680736.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 39 Straż miejska zostanie wzmocniona, online: http://www.um.warszawa.pl/aktualnosci/stra%C5%BC-miejska-zostanie-wzmocniona, dostęp dnia: 17 kwietnia 2015 r. 40 L. Falandysz, Mąż opatrznościowy, Wprost, nr 2, 2001, online: http://www.wprost.pl/ ar/8984/Jakim-prawem/? I=946, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. Podobnie do L. Falandysza działania W. J. Brattona określał L. Wacquant, wpisując je w ilozoię neo-liberalną, zob.: L. Wacquant, The Penalisation of Poverty and the rise of Neo‑Liberalism, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 9, issue 4, 2001, s. 401–412. 41 Gk, Bezczynność pod latarnią, Neewsweek Polska z 26 września 2004 r., online: http:// polska.newsweek.pl/bezczynnosc-pod-latarnia,19094,1,1.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 38 26  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... przeciwnicy w miarę się znali, a z upływem czasu stawali się dla siebie nawzajem w miarę przewidywalni, została zastąpiona wojną z terroryzmem, gdzie trudno jest dokładnie zdeiniować przeciwnika, który może uderzyć w najmniej oczekiwanym momencie w niespodziewającą się niczego ludność cywilną. Terroryści (w większości przypadków) nie liczą na zwycięstwo militarne nad nowocześnie wyposażonymi armiami, ale dążą do zastraszenia żyjących rytmem dnia codziennego społeczeństw. Ataki są zazwyczaj dobrze zaplanowane. Przede wszystkim dotyczy to wyboru ich celów pod kątem medialnego rozgłosu, jaki mają spowodować. Zamachy terrorystyczne okazują się czasem skutecznym środkiem nacisku na demokratycznie wybrane rządy. Efektem zamachów w marcu 2004 roku w Madrycie było zwycięstwo opozycji, która natychmiast wycofała hiszpański kontyngent wojskowy z Iraku42. Wojna z terroryzmem daje też dużą swobodę walczącym z nim politykom, którzy sami deiniują, co jest terroryzmem i jakie środki w tej „krucjacie” należy zastosować. Terrorysta spełnia warunki „idealnego wroga”, z którym można walczyć bez końca43. Przykładem wykorzystanych środków w tej walce są m.in. zmiany amerykańskiego ustawodawstwa „patriotycznego” oraz brytyjskich praw „antyterrorystycznych”. Zdaniem części prawników ograniczyły swobody mieszkańców Wielkiej Brytanii w największym stopniu od czasów uchwalenia Wielkiej Karty Swobód44. Pozwala też na nową legitymizację uprzednio prowadzonych „wojen”, jak np. wojna z narkotykami – co obrazuje wypowiedź prezydenta Georga W. Busha: to ważne, żeby Amerykanie wiedzieli, że przemyt narkotyków inansuje terrorystów45. Znamienna w kontekście wysłania wojsk amerykańskich (i sprzymierzonych) do Iraku była wypowiedź sekretarza obrony Stanów Zjednoczonych Donalda Rumsfelda: wojna zostanie wygrana, kiedy Amerykanie poczują się pewnie46. Jednak efektem wysłania wojsk do Iraku było podniesienie poziomu lęku o bezpieczeństwo zarówno w Stanach Zjednoczonych, NM JP, Zapatero wycofuje żołnierzy z Iraku, Rzeczpospolita z 19 kwietnia 2004, online: http://archiwum.rp.pl/artykuł/483112-Zapatero-wycofuje-zolnierzy-z-Iraku.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 43 A. Jasiakiewicz, Terrorysta czy tragiczny bohater. Rozważania nad ewolucją zjawiska terroryzmu, w: M. Fajst, M. Płatek (red.), W kręgu kryminologii romantycznej, Warszawa 2004, s. 153–167. 44 C. Gearty, Cry freedom, Guardian, G2 z 3 grudnia 2004 r., s. 9. 45 Bush: War On Drugs Aids War On Terror, CBS News z 14 grudnia 2001, online: http:// www.cbsnews.com/news/bush-war-on-drugs-aids-war-on-terror/, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 46 Cyt. za: M. Morgan, The garrison state revisited: civil‑military implications of terrorism and security, Contemporary Politics, vol. 10, issue 1, 2004, s. 5–19. 42 1.1 OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA...  27 jak i w innych miejscach globu47. Podsycanie atmosfery zagrożenia sprawia, że wyborcy godzą się na ograniczenie swej wolności w zamian za obietnicę bezpieczeństwa – tak naprawdę poczucia bezpieczeństwa. Coraz częściej bezpieczeństwo i wolność są przedstawiane jako alternatywa rozłączna48. Adekwatne w tym kontekście są słowa przypisywane amerykańskiemu politykowi i myślicielowi Benjaminowi Franklinowi odnoszące się do ograniczania wolności obywatelskich przez państwo: Społeczeństwo oddające część wolności w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa nie zasługuje na żadne z nich i oba straci 49. Interesującą releksję, dotyczącą instrumentalnego traktowania przez polityków kwestii bezpieczeństwa, zwłaszcza w toku kampanii wyborczych, przedstawił J. Widacki: Jest rzeczą zrozumiałą, że politycy przy różnych okazjach wypowiadają się na temat bezpieczeństwa wewnętrznego kraju. Najczęściej wypowiedzi te dotyczą oceny aktualnego stanu bezpieczeństwa i porządku bądź też są to propozycje czy nawet programy działań na przyszłość. Liczba takich wypowiedzi wzrasta z reguły w okresie kampanii wyborczych. Również każdy kolejny premier rządu w swoim exposé zapowiada poprawę bezpieczeństwa i kreśli bardziej lub mniej ogólny program realizacji tej zapowiedzi50. Jak jednak dalej zauważa, po wyborach kolejne ekipy nie mają pomysłu na to, jak osiągnąć poprawę bezpieczeństwa. Konsekwentnie zachowuje się część partii politycznych, które niezależnie od okoliczności postulują zaostrzenie sankcji karnych, zagrożenie środkami karnymi i zabezpieczającymi, co niewątpliwie jest rozwiązaniem najszybszym, najtańszym (przynajmniej na etapie stanowienia prawa) i najbardziej spektakularnym. Takie działanie zostało nazwane populizmem penalnym51. Wszystkie natomiast główne polskie partie Z. Bauman, Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, Warszawa 2007, s. 17. Security v freedom in the United States. Liberty’s lost decade, The Economist z 3 sierpnia 2013 r., online: http://www.economist.com/news/leaders/21582525-war-terror-haunts-americastill-it-should-recover-some-its-most-cherished dostęp dnia: 17 kwietnia 2015 r. 49 Any society that would give up a little liberty to gain a little security will deserve neither and lose both za: http://www.brainyquote.com/quotes/authors/b/benjamin_franklin.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. (tłum. własne) Inna wersja tego cytatu: Kto chce oddać wolność za bezpieczeństwo, straci tę pierwszą, nie zyskując drugiej Zob. Zakończenie. 50 J. Widacki, J. Czapska, (red.), Bezpieczny obywatel – bezpieczne państwo: materiały Międzynarodowej Konferencji „Bezpieczny obywatel – bezpieczne państwo” zorganizowanej przez Instytut Spraw Publicznych w Warszawie i Wydział Prawa Kanonicznego i Świeckiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1998, s. 91. 51 W. Zalewski, Populizm penalny – próba zdeiniowania zjawiska, w: Z. Sienkiewicz, R. Kokot (red.), Populizm penalny i jego przejawy w Polsce, Wrocław 2009 r., s. 13–32. 47 48 28  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... polityczne w swoich dotychczasowych programach wyborczych dużo uwagi poświęcają kwestii bezpieczeństwa52. Różnią się pomysły na jego osiągnięcie, chociaż niekiedy różnice te mają charakter co najwyżej „kosmetyczny”. Jesienią 2000 roku 82% respondentów CBOS na pytanie: Czy Polska jest krajem, w którym się żyje bezpiecznie? odpowiedziało: „Nie”. Przywołując te dane, J. Widacki tłumaczy ówczesny prawie dwudziestoprocentowy wzrost odsetka negatywnych odpowiedzi (w przeciągu zaledwie dwunastu miesięcy) działalnością ministra sprawiedliwości L. Kaczyńskiego. Styl prowadzenia przez wspomnianego ministra tej kampanii (dotyczącej zaostrzenia przepisów kodeksu karnego i ich egzekucji oraz sposobu komunikowania się ze społeczeństwem – dop. PW), konlikt ze środowiskiem naukowym prawniczym, sama częstość publicznych wystąpień ministra i jego doradców, komentowanie przez niego w mediach każdego pojedynczego przypadku drastycznego przestępstwa, które zostało popełnione w liczącej blisko 40 mln mieszkańców Polsce (co zapewnia dostateczną liczbę pojedynczych drastycznych przypadków), jego spektakularne decyzje kadrowe w prokuraturach – wszystko to spowodowało, że zagrożenie przestępczością i rzekoma konieczność drastycznego zaostrzenia kar dla jej zapobieżenia, za czym jawnie opowiadał się minister, stało się jednym z ważniejszych tematów w mediach. Przyniosło to z całą pewnością dwie konsekwencje: popularność ministra i proporcjonalny do niej wzrost poziomu poczucia zagrożenia w społeczeństwie. To ostatnie będzie tym bardziej napędzać to pierwsze. Minister w pełni sobie zasłużył na tytuł „administratora strachu53. W kontekście bardzo wyrazistego sprawowania urzędu Ministra Sprawiedliwości przez L. Kaczyńskiego można przeoczyć to, że politycy uznawani za bardziej liberalnych równie chętnie popierali wzrost represyjności prawa, m.in. praktycznie jednomyślnie wspierając kryminalizację pornograii lub posiadania niewielkiej ilości narkotyków „na własny użytek”54. Również zwolenników kary śmierci można znaleźć w każdej partii politycznej, co stanowi odbicie poglądów społeczeństwa na ten temat55. Prawidłowość taka T. Bulenda, Polityka karna w programach wyborczych w 2007 r., Przegląd Więziennictwa Polskiego, tom 66, 2010, s. 25–48; T. Bulenda, Polityczno‑kryminalne implikacje programów dotyczących bezpieczeństwa publicznego programów partii politycznych w wyborach parlamentarnych 2005 r., Przegląd Więziennictwa Polskiego, tom 49, 2005, s. 41–64. 53 J. Widacki, J. Czapska, op. cit., s.98. 54 Donald Tusk: Chcecie legalizacji marihuany? Wybierzcie innego premiera, Onet.pl z 26 marca 2011 r., online: http://wiadomosci.onet.pl/kraj/donald-tusk-chcecie-legalizacji-marihuanywybierzcie-innego-premiera/9rp00, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 55 W badaniach prowadzonych przez CBOS w kwietniu 2011 r. 61% respondentów zadeklarowało się jako zwolennicy kary śmierci za najcięższe przestępstwa. Zob. M. Feliksiak 52 1.1 OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA...  29 występuje również w innych krajach. The New Labour Tony’ego Blaira zaprzeczała stereotypowi „miękkiej dla przestępców socjaldemokracji” poprzez politykę „bycia twardym dla przestępczości i przyczyn przestępczości” (tough on crime and tough on the causes of crime)56. Wysoki lęk przed przestępczością wbrew danym statystycznym dokumentującym spadek liczby rejestrowanych przestępstw został zaobserwowany m.in. w Wielkiej Brytanii. W 2007 roku minister spraw wewnętrznych Jacqui Smith za jedno ze swoich najważniejszych wyzwań uznała to, że opinia publiczna uważa, że przestępczość jest wciąż wysoka (65% mieszkańców Wielkiej Brytanii uważała, że przestępczość rośnie) i w związku z tym należy zwiększyć zaufanie społeczeństwa do statystyk (policyjnych)57. Również w Stanach Zjednoczonych, których mieszkańcy są zdrowsi i bezpieczniejsi niż kiedykolwiek w historii, lęk przed przestępczością jest nieporównywalnie większy niż wskazywałyby na to dane dotyczące jakości życia i przestępczości58. Zygmunt Bauman wyprowadza ogólny niepokój o stan bezpieczeństwa z braku poczucia stabilności i pewności charakterystycznych dla społeczeństw epoki globalizacji59. Politycy mogą obiecać walkę z przestępczością, a nawet ją aktywnie prowadzić, ale nie mają już, według niego, w swoim arsenale środków mogących przywrócić swoim wyborcom poczucie stabilności i pewności. Rządy nie mogą obiecać nic innego, jak większą „elastyczność siły roboczej”, co w ostatecznym rozrachunku oznacza jeszcze większą niestabilność (...) rząd nie może też obiecać poczucia pewności, ponieważ – co niemal powszechnie uważa się za bezdyskusyjne, musi zapewnić swobodę wybitnie kapryśnym i nieprzewidywalnym „siłom rynku” (...) walka z przestępczością zagrażającą osobistemu bezpieczeństwu (lub działania, które tak wyglądają) jest wariantem możliwym do realizacji i, co więcej, posiadającym ogromny potencjał (oprac.), Poczucie bezpieczeństwa, zagrożenie przestępczością i stosunek do kary śmierci. Komunikat z badań CBOS nr BS/60/2011, Warszawamaj 2011, s. 9, online: http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2011/K_060_11.PDF, dostęp dnia: 17 kwietnia 2015 r. 56 E. McLaughin, J. Muncie, J. Hughes, The Permanent Revolution: New Labour, New Public Management and the Modernization of Criminal Justice, Criminology and Criminal Justice, vol. 1, no. 3, 2001, s. 301–318. 57 BBC, Crime ‘stable’ but Robbety Rises, online: http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/6905769.stm, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 58 D. Altheide, Mass media, crime, and the discourse of fear, The Sociological Quarterly, vol. 38, no. 4, 1997, s. 647-668. 59 Z. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000, s. 138–139. 30  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... Zdj. 1.2. Plakat wyborczy brytyjskiej Partii Konserwatywnej przed wyborami parlamentarnymi w 2010 r.60 wyborczy. W jej wyniku Sicherheit zyska niewiele, ale elektorat rośnie jak na drożdżach61. Zachodzący proces nazywa wręcz przejściem od państwa opiekuńczego do państwa bezpieczeństwa: Przenoszą niepokój podsycany przez postępującą deregulację podstawowych warunków życia, prywatyzację ryzyka i likwidację powszechnego ubezpieczenia na kwestie bezpieczeństwa osobistego: na lęki wynikające z zagrożeń nietykalności cielesnej, własności prywatnej i bezpieczeństwa najbliższego otoczenia, których źródłem mają być przestępcy, „ludzie z marginesu” albo „niedoszli azylanci”, roznoszący choroby i uczestniczący nagminnie w napadach, a ostatnio także międzynarodowy terroryzm lub broń masowego rażenia, gotowa do użycia w ciągu czterdziestu Plakat przedstawia zdjęcie premiera Gordona Browna (2007–2010) z Partii Pracy oraz hasło „Wypuściłem wcześniej z więzień osiemdziesiąt tysięcy przestępców. Pozwól mi to zrobić ponownie”. Partia Konserwatywna uzyskała znacznie więcej głosów w tych wyborach i po trzynastu latach odebrała władzę Partii Pracy. Zbiory własne. 61 Tamże. 60 1.1 OBRAZ BEZPIECZEŃSTWA, PRZESTĘPCZOŚCI ORAZ POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA...  31 pięciu minut62. Walka z przestępczością wydaje się być w tym układzie tematem zastępczym dla rzeczywistych problemów, takich jak bezrobocie i, połączony z nim, coraz mniejszy wpływ państwa na gospodarkę. Wystarczy przypomnieć, że często wojny były wykorzystywane do odwrócenia uwagi od porażek rządów na innych polach, m.in. wojna rosyjsko-japońska 1905 roku, ale za taką uznaje też część politologów i publicystów aneksję Krymu w 2014 roku63. Wojny wypowiadane przestępczości i przestępcom dobrze wpisują się w ten schemat. Diagnoza postawiona przez Z. Baumana wydaje się być bliższa opisowi rzeczywistości niż przeświadczenie, że brak poczucia bezpieczeństwa wynika z faktycznych zagrożeń na poziomie lokalnym64. Przeczą temu na przykład prezentowane poniżej wyniki badań opinii publicznej. Podnoszenie przez polityków kwestii bezpieczeństwa można też wyjaśnić, korzystając z tzw. piramidy potrzeb Maslowa. Według psychologa Abrahama H. Maslowa potrzeby ludzkie można uszeregować od potrzeb podstawowych do wyższych, a przejście do zaspokajania potrzeb wyższych jest możliwe dopiero po zaspokojeniu potrzeb podstawowych. Pierwszą (podstawową) grupę stanowią potrzeby izjologiczne, takie jak: zaspokojenie głodu, pragnienia, wypoczynek, sen, wypróżnianie, unikanie bólu, zachowanie odpowiedniej temperatury, redukcja popędu seksualnego. Drugą (hierarchicznie) jest potrzeba bezpieczeństwa, rozumiana jako ochrona przed otoczeniem, przestępczością, problemami inansowymi65. Zogniskowanie zainteresowań polityków, wyborców i mediów na kwestiach związanych z bezpieczeństwem może wynikać z tego, że w grupie państw określonych jako rozwinięte potrzeby izjologiczne większości mieszkańców zostały zaspokojone. Należy tutaj wyjaśnić, że tylko cześć działań podejmowanych w walce z przestępczością i terroryzmem da się zredukować do manipulowania wyborcami przez wyrachowanych polityków. Makiawelizm nie jest jedyną regułą rządzącą życiem politycznym. Wielu polityków prowadzących wojnę z przestępczością jest zapewne głęboko i szczerze przekonanych o słuszności swoich racji i wyborów, zwłaszcza kiedy utwierdzają ich w tym sami wyborcy. Kwestie Z. Bauman, Europa niedokończona przygoda, Kraków 2005, s. 132–133. O. Matthews, Vladimir Putin’s new plan for world domination After Sochi and Crimea, the world. The Spectator z 22 lutego 2014 r., online: http://www.spectator.co.uk/features/9142182/ putins-masterplan/, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 64 A. Urban, Prewencja kryminalna, Szczytno 2006, s. 13–14. 65 A. Maslow, A Theory of Human Motivation, Psychological Review, vol. 50, no. 4, July 1943, s. 370 – 396. 62 63 32  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... bezpieczeństwa i walki z przestępczością mogą, ale nie muszą być traktowane instrumentalnie przez wielu polityków66. Kwestia bezpieczeństwa jest nie tylko przedmiotem politycznych przetargów i rozgrywek. Jak wskazują na to badania opinii społecznej, bezpieczeństwo jest wymieniane stale przez respondentów jako jeden z głównych problemów w życiu kraju (według badań OBOP w 2002 roku poczucie zagrożenia przestępczością zajęło trzecie miejsce, za bezrobociem i materialnym poziomem życia67). Badania tego OBOP nie powtórzył w kolejnych latach, dlatego dla porównania można wykorzystać wynik badań prowadzonych przez ACNielsen Polska, wskazujący, że we wrześniu 2006 roku przestępczość znalazła się na piątym miejscu wśród obaw, których doświadczają Polacy (po zdrowiu, pewności zatrudnienia, sytuacji politycznej i ekonomicznej).68 Poczucie bezpieczeństwa, po gwałtownym pogorszeniu się na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku (w trakcie gwałtownych zmian ustrojowych i gospodarczych), powoli się poprawia. Dotyczy to zarówno oceny bezpieczeństwa w całej Polsce, jak i w najbliższej okolicy respondentów (regułą jest ocenianie bezpieczeństwa w najbliższej, czyli znanej okolicy, znacznie wyżej niż w Polsce). W 2001 roku 80% osób uważało, że Polska jest krajem, w którym nie żyje się bezpiecznie, a niecałe 20% było przeciwnego zdania. Sześć lat później 43% osób wciąż uznaje Polskę za miejsce niebezpieczne, ale odsetek osób uważających Polskę za kraj, w którym się żyje bezpiecznie wzrósł do 53%69. Tendencję taką można zaobserwować w kolejnych latach, aż do 2011 roku, w którym 75% respondentów uważało Polskę za kraj, w którym żyje się bezpiecznie, a przeciwnego zdania było 22%70. Oznaczało to najlepszą ocenę bezpieczeństwa 66 Wątek ten nie będzie szerzej rozwijany, jako że tematem niniejszej pracy jest prewencja kryminalna, a nie dokładne analizowanie programów walki z przestępczością przedstawianych przez partie polityczne ani zajmowanie się innymi zagadnieniami z pogranicza psychologii i socjologii polityki. Związki polityki z bezpieczeństwem są jednak na tyle istotne, że należało je przedstawić przynajmniej w takim zakresie. 67 Polacy o najważniejszych problemach Polski i o problemach lokalnych, Komunikat z badań TNS OBOP, Warszawa 2002, s. 1. 68 K. Zaborowska, CCI Q3: Wyraźny początek pozytywnego trendu!, online: http://www.nielsen. com/pl/pl/insights/reports/2014/cci-q3-wyrazny-poczatek-pozytywnego-trendu.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 69 M. Strzeszewski (oprac.), Czy na co dzień czujemy się bezpiecznie?, Komunikat z badań CBOS, Warszawa 2007, s. 1–3. 70 N. Hipsz (oprac.), Bezpieczeństwo publiczne. Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, maj 2013 Warszawa, online: http://www. cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_063_13.PDF, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ...  33 w historii prowadzonych przez CBOS badań – lepszą nawet niż przed transformacją ustrojową z 1989 roku71. W kolejnych latach tendencja ta się odwróciła. Zgodnie z ostatnimi dostępnymi danymi (2014 r.) 70% respondentów uważa Polskę za kraj, w którym żyje się bezpiecznie, a przeciwnego zdania jest 24%72. Można oczywiście spekulować, czy i jaki wpływ na postrzeganie problemu bezpieczeństwa mają wypowiedzi czołowych polityków. Podobnie trudny do przecenienia jest wpływ mediów, często działających w myśl hasła bad news is good news. Przestępczość ukazywana w mediach (nazywana przestępczością medialną), składająca się głównie z przestępstw brutalnych, nietypowych czy odrażających bywa nawet wyróżniana jako jeden z samodzielnie funkcjonujących bytów, obok przestępczości faktycznej i przestępczości rejestrowanej w policyjnych statystykach73. Jedna czwarta materiałów prezentowanych przez amerykańskie lokalne stacje telewizyjne na przełomie XX i XXI wieku dotyczyła przestępczości, prawa lub sądów, 10% bohaterów stanowili podejrzani lub oskarżeni, a kolejne 9% pokrzywdzeni i ich rodziny. Stacje o zasięgu krajowym natomiast zastępowały je w części obrazami katastrof z całego globu74. Spadkowi liczby zabójstw w Stanach Zjednoczonych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku (20% od 1990 roku do 1998 roku) towarzyszył sześciokrotny (!) wzrost liczby materiałów na temat zabójstw – nawet pomijając wszystkie informacje dotyczące sprawy O. J. Simpsona75. Jednym z wytłumaczeń tak dużej popularności tematyki przestępczości w mediach jest jej prawie nieodzowne połączenie z lękiem – podstawowym elementem popkulturowej rozrywki oraz zatarcie rozróżnienia pomiędzy treściami prezentowanymi w mass mediach a rzeczywistością. Rozróżnienia, które występowało jeszcze w drugiej połowie XX wieku76. Tak duża różnica pomiędzy wizerunkiem świata kreowanym przez media a rzeczywistością nie pozostaje zapewne bez wpływu na odbiorców przekazów medialnych. Dwa razy większy odsetek Tamże. M. Omyła-Rudzka (oprac.), Opinie o bezpieczeństwie w kraju i miejscu zamieszkania, Komunikat z badań CBOS nr 84/2014, Warszawa, czerwiec 2014, online: http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2014/K_084_14.PDF, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 73 S. Saleth, Jugendkriminalität im Spiegel der Lokalpresse, Tübinger Schriften und Materialien zur Kriminologie, Band 8, Tübingen 2004, s. 26. 74 L. Brady, A. Pertrilla, The Look of Local News, Local TV News Project 2001, online: www. journalism.org/print/250, dostęp: 21 lutego 2015 r. 75 W. Westfeldt, T. Wickler, Indictment: The News Media and the Criminal Justice System, Nashville 1998, s. 46. 76 D. Altheide, op. cit. 71 72 34  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... czytelników tabloidów w Wielkiej Brytanii deklaruje poważne zaniepokojenie przestępczością niż ma to miejsce pośród czytelników prasy tradycyjnej (odpowiednio 18 i 9%)77. Wynik ten nie stanowi w żadnej mierze dowodu na związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy lekturą tabloidów (prezentujących stosunkowo więcej materiałów na temat przestępczości niż tradycyjna prasa) a niższym poczuciem bezpieczeństwa. Jest jednak wart głębszego zainteresowania w kontekście wpływu mediów na konstruowany obraz rzeczywistości i w rezultacie lęk przed przestępczością (zasygnalizowany m.in. przez cytowaną brytyjską minister spraw wewnętrznych). 1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ – PARADOKSY A WYNIKI BADAŃ Problematyka poczucia bezpieczeństwa oraz lęku przed przestępczością wbrew pozorom dopiero od kilkudziesięciu lat stanowi przedmiot publicznego dyskursu i w rezultacie zainteresowania nauki. Murray Lee uważa, że w ciągu ponad czterdziestu ostatnich lat lęk przed przestępczością stał się zagadnieniem o wzrastającym znaczeniu dla kryminologów, wiktymologów, polityków, organizacji policyjnych, mediów i opinii publicznej78. Wydarzeniami, które są wskazywane jako zapoczątkowujące to zainteresowanie, są zamieszki na tle rasowym, które miały miejsce w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych XX wieku. W kolejnej dekadzie poczucie bezpieczeństwa i lęk przed przestępczością stały się przedmiotem publicznej debaty w Wielkiej Brytanii79. Zwiększenie zainteresowania mediów, opinii publicznej oraz badaczy lękiem przed przestępczością jest też łączone z przesunięciem uwagi tych grup ze sprawców na oiary przestępstw oraz medialnym nagłośnieniem wzrastającej liczby rozbojów. Oba zjawiska miały miejsce w latach siedemdziesiątych XX wieku. Duże zainteresowanie środków masowego przekazu towarzyszyło publikacji wyników pierwszych badań wiktymizacyjnych prowadzonych na szeroką skalę (każdorazowo ponad 50 tysięcy responT. Wynne, An Investigation into the Fear of Crime: Is there a Link between the Fear of Crime and the Likelihood of Victimization, Internet Journal of Criminology, 2008, s. 16; online: www.internetjournalofcriminology.com, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 78 M. Lee, Inventing Fear of Crime – Criminology and the Politics of Anxiety, Cullompton 2007, s. 1. 79 T. Newburn, Criminology, Cullompton 2007, s. 355. 77 1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ...  35 dentów) w ramach rozpoczętego w 1972 roku National Crime Victimization Survey (Stany Zjednoczone) i młodszego o 10 lat British Crime Survey (Wielka Brytania)80. Poprzedzającym pierwszy National Crime Victimization Survey badaniom prowadzonym w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku w ramach prezydenckiej komisji – President’s Commission on Law Enforcement and the Administration of Justice81 – przypisuje się wręcz „odkrycie” lęku przed przestępczością82. Niektórzy autorzy wskazują wprawdzie, że lęk przed przestępczością „od niepamiętnych czasów” stanowi część kultury zachodniej – razem z lękiem przed ulicami (przebywaniem poza domem) i młodzieżą83, ale faktycznie pierwsze prace naukowe dotyczące poczucia bezpieczeństwa i lęku przed przestępczością powstały dopiero w drugiej połowie XX wieku. Należy zwrócić uwagę, że terminy: „poczucie bezpieczeństwa” i „lęk przed przestępczością” bywają używane zamiennie, chociaż wcale nie oznaczają tego samego. Ponadto istnieje duża różnica pomiędzy „lękiem” a „strachem”, chociaż w potocznym rozumieniu stanowią one synonimy. Standardowe pytanie używane w badaniach poczucia bezpieczeństwa brzmi: „ Jak bezpiecznie czuje się Pani/Pan, spacerując samotnie po zmroku w swojej okolicy?” i zazwyczaj oferuje respondentowi cztery możliwe odpowiedzi: „bardzo bezpiecznie”, „raczej bezpiecznie”, „raczej niebezpiecznie” i „bardzo niebezpiecznie”84. Pośród problemów z interpretacją odpowiedzi na to pytanie wskazywane jest, że przede wszystkim nie dotyczy ono bezpośrednio przestępczości. Inne problemy interpretacyjne z nim związane to: niedookreśloność pojęć „po zmroku” i „w swojej okolicy”, brak bezpośredniego związku faktycznego ryzyka z poczuciem bezpieczeństwa oraz związek poczucia bezpieczeństwa z innymi obawami czy lękami85. Pomysłem na rozwiązanie przynajmniej części problemów deinicyjnych jest oddzielenie pytań o poczucie bezpieczeństwa (ogólne) od pytań o ocenę zagrożenia przestępczością lub konkretnym S. Walklate, Imagining the Victim of Crime, Maidenhead 2007, s. 88 i n. Criminal Victimization in the United States. A Report of a National Survey. Report to the President’s Commission on Law Enforcement and Administration of Justice, Washington, D.C.1967. 82 M. Lee, The enumeration of anxiety: power, knowledge and fear of crime, w: M. Lee, S. Farrall (red.), Fear of Crime: Critical Voices in an Age of Anxiety, New York 2008, s. 32. 83 G. Pearson, Hooligan: A History of Respectable Fears, London 1983, s. 236. 84 Tak m.in. w międzynarodowym badaniu wiktymizacyjnym (International Crime Victims Survey – ICVS): How safe do you feel walking alone in your area after dark? Do you feel very safe, fairly safe, a bit unsafe or very unsafe?, J. Van Dijk, J. Van Kesteren, P. Smit, Criminal Victimisation in International Perspective: Key Findings from the 2004–2005 ICVS and EU ICS, Den Haag 2007, s. 131. 85 T. Newburn, op. cit., s. 356. 80 81 36  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... typem przestępstwa86. Prowadzone regularnie przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Polskie Badania Przestępczości wykorzystują trzy wskaźniki lęku przed przestępczością: poczucie bezpieczeństwa w trakcie wieczornych spacerów po okolicy (pięciostopniowa „kafeteria” odpowiedzi – od „bardzo bezpiecznie” do „bardzo niebezpiecznie”), unikanie pewnych miejsc lub ludzi z obawy o bezpieczeństwo w trakcie wieczornych wyjść z domu (możliwe odpowiedzi „tak” albo „nie”) oraz ocenę prawdopodobieństwa włamania do domu lub mieszkania respondenta w przeciągu roku od badania (trzy możliwe odpowiedzi – „bardzo prawdopodobne”, „dość prawdopodobne”, „mało prawdopodobne”)87. Próbę deinicji lęku podjął już Arystoteles w swojej „Retoryce”. Według niego: lęk jest to przykrość i niepokój wywołane wyobrażeniem o grożącym nieszczęściu, które niesie zgubę lub cierpienie. (…) Boimy się jedynie tego, co może spowodować wielkie cierpienie lub zagładę i to nie w odległej przyszłości, lecz jeżeli zagraża, jak nam się wydaje, natychmiast88. Oznaczałoby to, że lęk jest wprawdzie subiektywnym odczuciem, ale dotyczy zagrożeń postrzeganych jako mające mieć miejsce w najbliższej przyszłości. Nie boi się niczego ten, kto nie sądzi, że coś złego może go spotkać. Nie boi się więc rzeczy, o których sądzi, że go nie spotkają, ani ludzi, o których myśli, że nie wyrządzą mu krzywdy, ani czasu, w którym nie spodziewa się niczego złego. Uczucia lęku musi zatem doznawać ten, kto wierzy, że może go spotkać określone nieszczęście, od określonych ludzi i w określonym czasie89. Subiektywna ocena zagrożeń stanowi więc źródło, zdaniem Arystotelesa, nie tylko lęku, ale również jego braku. Zgodnie z tymi założeniami zarówno lęk, jak i poczucie bezpieczeństwa (jeżeli przeciwstawić je lękowi) są oparte na stosunkowo kruchych podstawach – subiektywnej ocenie rzeczywistości. Lęk przed przestępczością, na co zwraca uwagę część badaczy, jest pojęciem składającym się z dużej ilości odmiennych odczuć, doświadczeń, perspektyw i oszacowań ryzyka, co prowadzi do tego, że znaczy zupełnie coś innego dla Tak np. oddzielone zostały pytania o poczucie bezpieczeństwa (na poziomie kraju i miejsca zamieszkania) od poczucia zagrożenia przestępczością: „Czy obawia się Pan(i) tego, że może stać się oiarą przestępstwa?” w badaniach prowadzonych przez CBOS: M. Feliksiak, Opinie o bezpieczeństwie i zagrożeniu przestępczością. Komunikat z badań, Warszawa 2012, s. 3. 87 A. Siemaszko, Lęk przed przestępczością, w: A. Siemaszko (red.), Geograia występku i strachu. Polskie Badania Przestępczości ’07, Warszawa 2008, s. 109. 88 Arystoteles, Retoryka, Księga Druga, Rozdział 5, Warszawa 2001, s. 116. 89 Tamże, s. 117. 86 1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ...  37 poszczególnych osób90. Mnogość deinicji lęku przed przestępczością W. Skogan tłumaczy faktem, że jego koncept jest na tyle ogólny, że trudno o jedną deinicję, którą można by uznać za prawidłową albo za nieprawidłową. Stosuje się raczej deinicje uznawane za użyteczne w związku z celem, dla którego mają być wykorzystane91. W. Skogan wyróżnia cztery typy konceptualizacji lęku przed przestępczością przez badaczy – trzy kognitywne i jeden behawioralny. Typy kognitywne dzieli na: • oddające zainteresowanie problematyką przestępczości (concern about crime), • bazujące na oszacowaniu osobistego ryzyka wiktymizacji (assessments of personal risk of victimization), • oceniające postrzegane zagrożenie przestępczością we własnym środowisku (perceived threat of crime in their environment). Podejście behawioralne sprowadza natomiast lęk przed przestępczością do wyłącznie faktycznych reakcji ludzi na zjawisko przestępczości92. Pośród behawioralnych reakcji rozróżniane są zachowania mające na celu uniknięcie wiktymizacji (avoidance) i obrony przed nimi (mobilization)93. Pierwsza z nich polega na świadomym unikaniu pewnych miejsc czy osób (również grup), natomiast druga np. na „ufortyikowaniu” domu lub mieszkania poprzez montaż dodatkowych zabezpieczeń, takich jak alarm, kraty, oświetlenie94. Inne rozróżnienie dotyczy dobra, którego lęk dotyczy – zdrowia i życia (fear of personal harm) czy przedmiotów materialnych (fear of personal loss)95. Lęk przed przestępczością często jest nieadekwatny do faktycznych zagrożeń. Dużą niezależność poczucia bezpieczeństwa lub lęku przed przestępczością od rzeczywistego zagrożenia (ryzyka stania się oiarą przestępstwa) ilustruje lista czynników, które towarzyszą niskiemu poczuciu bezpieczeństwa. Są to m.in.: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, zdrowie izyczne i psyJ. Ditton, J. Bannister, E. Gilchrist, S. Farrall, Afraid or Angry? Recalibrating the ‘Fear’ of Crime, International Review of Victimology, no. 6, 1999, s. 83. 91 W. Skogan, The Various Meanings of Fear, w: W. Bilsky, Ch, Pfeiffer, P. Wetzles (red.), Fear of Crime and Criminal Victimization, Stuttgart 1993, s. 131. 92 Tamże, s. 131. 93 F. Furstenberg, Fear of crime and its effects on citizen behaviour, w: A. Biderman (red.), Crime, justice and the public, New York 1975, s. 19–29. 94 W. Skogam, The Various., op. cit., s. 137–138. 95 S. Moore, J. Shepard, The Elements and Prevalence of Fear, British Journal of Criminology, vol. 47, no. 1, 2007, s. 154. 90 38  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... chiczne. W większości są one niezwiązane z rzeczywistym bezpieczeństwem, a w niektórych przypadkach można wręcz wskazać na tzw. paradoks lęku (fear paradox). Pojęcie to dotyczy sytuacji, w których przedstawiciele grup społecznych, dla których prawdopodobieństwo stania się oiarą przestępstwa jest niższe niż członków innych grup, deklarują znacznie niższe poczcie bezpieczeństwa96. Istotna różnica w poczuciu bezpieczeństwa kobiet i mężczyzn – niższe poczucie bezpieczeństwa kobiet pomimo ich statystycznie znacznie mniejszego prawdopodobieństwa stania się oiarą przestępstwa (w stosunku do mężczyzn) – była tłumaczona na kilka sposobów. Zgodnie z jedną z hipotez ciemna liczba przestępstw, w których oiarami są kobiety, jest istotnie większa niż tych, w których pokrzywdzonymi są mężczyźni97. Kobiety z różnych powodów miałyby częściej nie zgłaszać organom ścigania czynów, w których zostały pokrzywdzone. Inna z teorii skupiała się na różnicach pomiędzy płciami w przeżywaniu zdarzeń kryminalnych, zwłaszcza doświadczonych w młodym wieku. Kobiety miałyby, zgodnie z tą koncepcją, łatwiej dokonywać generalizacji swoich doświadczeń, jak również projektować je geograicznie i czasowo98. Trzecia koncepcja wytłumaczenia wyższego poczucia zagrożenia wśród kobiet poszukuje w ich większej podatności na zranienie – izycznie nie są w stanie odeprzeć zagrażających im ataków, uciec przed agresorem, a dodatkowo miałyby mieć więcej do stracenia w rezultacie takiego ataku99. Rozwinięciem tej koncepcji jest teoria „cienia napaści seksualnej” (shadow of sexual assault), zgodnie z którą lęk kobiet przed przestępczością wynika ze strachu przed padnięciem oiarą napaści (seksualnej). Lęk przed zgwałceniem miałby „rzucać cień” na inne przestępstwa i w rezultacie zwielokrotniać lęk przed przestępczością100. Odmienne źródła różnicy w lęku przed przestępczością pomiędzy płciami wskazuje wyjaśnienie, zgodnie z którym to mężczyźni prezentują nieadekwatnie niski lęk przed przestępczością. W wyniku socjalizacji mężczyźni mieliby być z jednej strony przygotowani od dzieciństwa do „radzenia sobie” z izycznymi zagrożeniami poprzez m.in. częsty W. Smith, M. Torstensson, Fear of Crime. Gender Differences in Risk Perception and Neutralizing Fear of Crime. Toward Resolving the Paradoxes, British Journal of Criminology, vol. 37, no. 4, 1997, s. 608. 97 R. Pain, Elderly Women and Fear of Violent Crime: the Least Likely Victims? A Reconsideration of the Extent and Nature of Risk, British Journal of Criminology, vol. 35, no. 4, 1995, s. 584 i n. 98 Tamże. 99 W. Smith, M. Torstensson, op. cit., s. 609. 100 K. Ferraro, Fear of Crime. Interpreting Victimization Risk, New York 1995, s. 86–95. 96 1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ...  39 udział w bójkach, a z drugiej przyjmować rolę „obrońcy” wobec kobiet i dzieci, która nie przewiduje przeżywania, a przynajmniej deklarowania lęku. Zgodnie z tą teorią lęk kobiet przed przestępczością jest odpowiedni do istniejących zagrożeń, w przeciwieństwie do deklarowanego przez mężczyzn101. Wyniki badań wiktymizacyjnych połączonych z badaniem lęku przed przestępczością potwierdzają w pewnej mierze słuszność przynajmniej dwóch z wymienionych hipotez – większej podatności kobiet na zranienie oraz niedoceniania występujących zagrożeń przez mężczyzn. Wskazywana jest też różnica pomiędzy płciami w odczuwaniu lęku w wybranych miejscach – przede wszystkim dotyczy to rejonów bloków komunalnych. Może ona mieć źródło w nieprzyjemnych doświadczeniach kobiet z pogranicza zaczepek i molestowania niestanowiących czasem nawet przestępstw ani wykroczeń w rozumieniu prawnym102. Kolejną z grup, których miałoby dotyczyć zjawisko paradoksu lęku, są osoby starsze103. Zgodnie z wynikami kolejnych badań wzrostowi wieku (starzeniu się) towarzyszyć miało obniżające się poczucie bezpieczeństwa pomimo mniejszego zagrożenia wiktymizacją104. Respondenci powyżej sześćdziesiątego roku życia deklarowali większy strach przed atakiem, rozbojem, a kobiety w tym wieku przed zgwałceniem, pomimo statystycznie niższego ryzyka takiego przestępstwa105. Dopiero wyniki pogłębionych badań z pierwszej dekady XXI wieku wskazują na przeciwstawny trend – wraz z wiekiem obniża się zarówno lęk przed stratą materialną, jak również lęk przed doznaniem osobistej krzywdy106. Lęk przed stratą materialną osiąga swój najwyższy poziom w przedziale 16–25 lat, 101 R. Agnew, Neutralizing the Impact of Crime, Criminal Justice and Behaviour, vol. 12, no. 2, 1985, s. 221 i n. 102 W. Smith, M. Torstensson, op. cit., s. 628–629. 103 Określenie „osoby starsze” w kontekście badań strachu przed przestępczością jest różnie deiniowane; widać także zmianę wynikającą z przesunięcia się granicy „wieku starszego” w społecznym odbiorze. W trakcie badań w latach siedemdziesiątych za osoby starsze uważane były już osoby powyżej 52 roku życia – tak m.in. R. Sundeen, J. Mathieu, The Fear of Crime and its Consequences among Elderly in Three Communities, The Gerontologist, vol. 16, no. 3, 1976, s. 211–219. W latach osiemdziesiątych wiek, który miał deiniować osoby starsze wzrósł nawet do 66 lat – tak np. M. Warr, Fear of Victimization: Why Are Women and the Elderly More Afraid? Social Science Quarterly, vol. 65, issue 1, 1984, s. 681–702. 104 M. Ramsay, Downtown Drinkers: the perceptions and fears of the public in a city centre, Crime Prevention Unit Paper 19, London 1989, s. 4 i n. 105 Tamże, s. 4 i n. 106 S. Moore, J. Shepherd, op. cit., s. 154–161. 40  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... z najwyższym średnim poziomem w wieku 23 lat i następnie systematycznie się obniża – wraz ze wzrostem wieku tempo zmniejszania się strachu przyspiesza. Lęk przed doznaniem osobistej krzywdy najwyższe wartości osiąga w przedziale 40–60 lat z maksymalnymi wartościami w wieku 45 lat i stopniowo się zmniejsza – dynamika jego zmniejszania się jest zdecydowanie mniejsza niż w przypadku strachu przed stratą materialną107. Wyniki te potwierdzają wnioski z części badań z XX wieku, zgodnie z którymi osoby starsze pomimo obiektywnie mniejszej szansy obrony przed izycznym atakiem, deklarowały niższe poczucie zagrożenia po zmroku – adekwatne do faktycznego zagrożenia. Ponadto na poziomie niektórych typów lęku przed przestępczością – oceniano czy przestępczość oraz takie zakłócenia porządku, jak: publiczne spożywanie alkoholu, wandalizm czy grafiti stanowią problem w sąsiedztwie – osoby starsze rzadziej zgadzały się z takim twierdzeniem niż osoby młodsze. Zarówno nastolatkowie, dwudziestolatkowie czy nawet czterdziestolatkowie częściej wskazywali na taki problem w okolicy miejsca zamieszkania niż pięćdziesięcio-, sześćdziesięcio- czy siedemdziesięciolatkowie108. Kłóciło się to z powszechnym przekonaniem, potwierdzanym wynikami części badań, że osoby starsze nieadekwatnie oceniają zagrożenia, stając się „zakładnikami lęku”109. Jedyny istotny element lęku przed przestępczością, który koreluje z postępującym wiekiem, to unikanie ryzykownych (we własnej ocenie) zachowań, takich jak wychodzenie z domu po zmierzchu czy odwiedzanie niebezpiecznych miejsc. Osoby starsze częściej wybierają taką strategię od młodszych, w tym nastolatków110. Zmiany w ocenie adekwatności poczucia zagrożenia osób starszych leżące u podłoża koncepcji o „zakładnikach lęku” wynikać mogły m.in. ze wskazanych różnic metodologicznych – odmiennego określania wieku deiniującego osoby starsze, ale także niewyodrębnienia wpływu innych zmiennych, które często współwystępują ze starszym wiekiem, jak np. samotność. To właśnie izolacja społeczna – deiniowana poprzez życie w jednoosobowym gospodarstwie domowym, małą liczbę sąsiadów, których zna się osobiście oraz krótki okres życia w danym miejscu – jest wskazywana jako istotny czynnik (potwierdzony badaniami) wpływający na wyższe odczuwanie lęku przed przestępczością. Drugim takim czynnikiem jest status ekonomiczny – osoby Tamże, s. 160–161. W. Skogan, The Various..., s. 132–133. 109 K. Ferraro, op. cit., s. 82–84. 110 W. Skogan, The Various..., s. 135–138. 107 108 1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ...  41 zamożniejsze oraz lepiej wykształcone odczuwają niższy lęk przed przestępczością niż osoby niezamożne111. Wyniki badań osób żyjących w izolacji społecznej oraz niezamożnych nie odpowiadają jednak na pytanie, czy w przypadku wystąpienia zmiany polegającej na wyjściu z izolacji lub zmiany statusu społecznego istotnie zmienia się poczucie bezpieczeństwa takich osób. Brak prostego związku pomiędzy obiektywnym stanem bezpieczeństwa na jakimś obszarze a poczuciem bezpieczeństwa jego mieszkańców lub osób go odwiedzających nie oznacza całkowitego oderwania wiktymizacji od lęku przed przestępczością. Nie każdy pokrzywdzony doświadcza w jego następstwie większego lęku przed przestępczością niż osoby, które uniknęły takich doświadczeń. Paradoksalnie niektóre badania wskazują, że osoby wiktymizowane deklarują niższy lęk przed przestępczością112. Może to wynikać np. z urealnienia w stosunku do obaw poprzedzających wiktymizację. Jakiekolwiek doświadczenie wiktymizacyjne, które nie powoduje poważnych strat, może w zasadzie pomóc oierze w wyrobieniu realistycznej oceny przestępczości i w rezultacie redukować lęk przed przestępczością113. Większość wykroczeń i przestępstw ma stosunkowo trywialny charakter, co w konfrontacji z medialnym obrazem przestępczości może stanowić swoistą „szczepionkę” na lęk przed przestępczością. Pomimo tego paradoksu dokładna analiza statystyczna wyników badań, w ramach której wyodrębnione zostały czynniki mogące wprowadzać zakłócenia (niekontrolowane zmienne), wskazuje na występowanie pewnego związku pomiędzy wiktymizacją, zwłaszcza stosunkowo nieodległą (doświadczoną w trakcie 12 miesięcy poprzedzających badanie) a lękiem przed przestępczością. Te same badania wskazują dodatkowo na grupę czynników niezwiązanych z osobistą wiktymizacją wpływających w istotny sposób na lęk przed przestępczością114. Paweł Ostaszewski korzystając z techniki drzewa klasyikacyjnego, badał łączny wpływ zmiennych niezależnych na lęk przed przestępczością mieszkańców Polski. Zgodnie z jego wynikami można wyodrębnić dwie grupy charakteryzujące się ponadprzeciętnie wysokim poczuciem zagrożenia: 111 W. Skogan, The Impact of Victimization on Fear, Crime & Delinquency, vol. 33, no. 1, 1987, s. 141. Tamże, s. 136. P. Yin, Fear of Crime Among the Elderly, Social Problems, vol. 27, 1980, s. 492–504. Tłumaczenie własne. 114 W. Skogan, The Impact..., s. 151–152. 112 113 42  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... • kobiety pochodzące ze średnich lub dużych miast, które były oiarą przestępstwa przeciwko mieniu, • mężczyźni, którzy byli oiarą rozboju lub pobicia i mieszkali w powiatach charakteryzujących się niższą od przeciętnej stopą bezrobocia115. Z kolei grupę, która najrzadziej wyrażała tego rodzaju obawy stanowili mężczyźni mieszkający w najmniejszych miejscowościach, którzy nie doświadczali przejawów dezorganizacji społecznej i nie byli oiarami przestępstw oraz ci, którzy mieszkali w zdezorganizowanych okolicach, ale jednocześnie deklarowali dobrą sytuację inansową i częste widywanie patroli policyjnych116. 1.3. LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ. CO Z TEGO WYNIKA? Zygmunt Bauman zauważył kiedyś: (...) rozstrzygający nie jest sam lęk przed zagrożeniem, ale to, w co może się on zamienić, czym może się stać. Życie społeczne ulega głębokim zmianom, gdy ludzie zaczynają żyć za murami, zatrudniają strażników, prowadzą opancerzone samochody, noszą przy sobie broń, w tym także broń palną, i uczęszczają na lekcje sztuk walki. Problem w tym, że czynności te wzmacniają i pomagają produkować poczucie nieporządku, któremu mają za zadanie zapobiec (...)117. Miejsca postrzegane jako niebezpieczne są unikane przez „uczciwych mieszkańców”, co prowadzi do ich dalszej izolacji, przenoszenia się jakiejkolwiek aktywności – usługowej, handlowej i społecznej – poza ich obszar118. Miarą wagi, jaką przypisują bezpieczeństwu mieszkańcy dużych miast, są nie tylko wyniki badań opinii społecznej, artykuły w prasie, przegląd tematów w mediach, ale także odzwierciedlające poczucie zagrożenia decyzje związane z wyborem miejsca zamieszkania. Obecnie w Warszawie i innych dużych polskich miastach zdecydowana większość nowo powstających budynków jest ogrodzona, a część dodatkowo jest chroniona przez agentów ochrony osób i mienia119. P. Ostaszewski, op. cit., s. 271. Tamże, s. 271. 117 Z. Bauman, Płynne..., s. 18. 118 M. Warr, Fear of Crime in the United States: Avenues for Research and Policy, w: D. Duffee (red.), Criminal justice 2000: Measurement and analysis of crime and justice, vol. 4, Washington, D.C. 2000, s. 451–489. 119 M. Wybieralski, Polska obsesja grodzenia: osiedla, parki, a nawet śmietniki za płotem, Gazeta Wyborcza z 13 czerwca 2013 r., online: http://wyborcza.pl/1,76842,14097937,Polska_obsesja_ grodzenia__Osiedla__parki__a_nawet.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 115 116 1.3. LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ. CO Z TEGO WYNIKA?  43 Przedstawiciele deweloperów przyznają, że brak ogrodzenia znacznie zmniejsza szanse na sprzedaż mieszkań w oddawanym do użytku budynku120. Ogradzane są także bloki mieszkalne oddane do użytku w latach siedemdziesiątych – dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia (np. warszawskie osiedla Kabaty, Sadyba, SBM Politechnika czy poznańskie Naramowice i Rataje121). Trend ten obejmuje więc nie tylko elitę inansową, którą stać na zakup nowych mieszkań w prestiżowych lokalizacjach, ale także klasę średnią i tzw. zubożałą inteligencję mieszkającą w blokach z wielkiej płyty. Podobna tendencja ma miejsce w Stanach Zjednoczonych – ogradza się tam zarówno nowe osiedla, jak i powstałe wcześniej122. Na uwagę zwraca fakt, że „grodzenie” w Polsce ma krótką historię, gdyż sięgającą połowy lat dziewięćdziesiątych. Dotyczy to grodzenia na dużą skalę, ponieważ przykłady zamkniętych osiedli czy nawet całych miast nie są w Polsce wcale nowe. Niewielkie ogrodzone osiedla znajdują się od kilkudziesięciu lat praktycznie w centrum Warszawy – na Nowym Mieście, pomiędzy ulicami Koźlą i Ciasną. Większe ogrodzone kompleksy stanowiły znaczną część podwarszawskiego Rembertowa. Przykładem zaś całego ogrodzonego miasta, ze wstępem ograniczonym dla wybranych było Kłomino (daw. Gródek, osiedle w pobliżu Bornego Sulinowa na Pojezierzu Drawskim, gdzie mieszkali tylko żołnierze i oicerowie radzieccy123). Były to jednak wyjątki od reguły, jaką stanowiły osiedla pozbawione ogrodzeń. Jednym ze skutków lęku przed przestępczością jest tworzenie swoistego osobnego, równoległego wobec powszechnego świata przez część przedstawicieli tzw. klasy metropolitarnej. Jacek Hugo-Bader już w 2003 roku opisywał sposób spędzania czasu wolnego przez nastolatków z klasy średniej. Młodzież garnęła się już wówczas do centr handlowo-rozrywkowych, takich jak Galeria Mokotów, Wola Park, Panorama, Promenada124. Tam jest bezpiecznie. Jest ochrona. Analitycy: Kupujący raczej szukają mieszkań na grodzonych osiedlach, biznes.interia.pl z 26 czerwca 2012 r., online: http://biznes.interia.pl/news/analitycy-kupujacy-raczej-szukajamieszkan-na-ogrodzonych,1814511, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 121 J. Głaz, Osiedla pod specjalnym nadzorem, Gazeta Wyborcza – dodatek poznański z 17 grudnia 2004 r., s. 16. 122 E. Blakely, M. Snyder, Fortress America: Gated Communities in the United States, Washington, D.C. 1999. 123 Kłomino, bohun-bunkry.net, wpis z dnia 21 grudnia 2011 r., online: http://www. bohun-bunkry.net/tag/opuszczone/, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 124 Łódzka Manufaktura, poznański Stary Browar czy krakowska Galeria zostały otwarte w kolejnych latach. 120 44  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... Podjeżdżają taksówkami pod wejście albo rodzice ich podwożą i całą sobotę chodzą po kinach, sklepach, grają w kręgle, siedzą w kawiarence internetowej, jedzą w barach... Nowy styl życia wymuszony przez walkę klas. A młodzi bandyci grasują na drogach do tych wielkich centrów. Rabują tych biedniejszych, którzy nie mają na taksówki125. Świat klasy metropolitarnej deiniuje oddzielenie od niebezpieczeństwa „świata zewnętrznego”: Przede wszystkim izolowany, dobrze chroniony świat mieszkania, świat konsumpcji, a więc luksusowe butiki, malle, galerie, restauracje i puby, świat społecznych i prywatnych szkół dla dzieci, świat dalekich i bliższych krajów, w których spędza się letnie i zimowe wakacje, nie licząc służbowych podróży. Między wieloma z punktów zainteresowań w mieście, w którym żyją, przemieszczają się dobrymi samochodami, mając niewielki jedynie kontakt z tzw. życiem ulicy126. Innym, obok odgradzania się od niebezpiecznego otoczenia, objawem wzrostu znaczenia bezpieczeństwa jest wspomniane już zjawisko rozwoju sektora irm zajmujących się ochroną osób i mienia127. Zwiększa się też popyt na systemy monitoringu wizyjnego (ang. closed circuit television – CCTV). Liczba systemów i pracujących w ich ramach kamer jest nieznana – podejmowane były liczne próby przybliżenia skali zjawiska. Najgłośniejszym było oszacowanie dokonane w Wielkiej Brytanii przez C. Norrisa – socjologa zajmującego się technologiami nadzoru. Według niego w 2002 roku liczba kamer wynosiła ponad 4,2 miliony128. Sam C. Norris nazywa je guestimation – łącząc słowa guess – zgadywać i estimation – szacować, wskazuje na istotne ograniczenia przyjętej „metody”. Inni autorzy w 2011 roku oszacowali liczbę kamer w Wielkiej Brytanii na ponad dwa razy mniej – 1,85 miliona129. Dane dotyczące wielkości miejskich systemów wideonadzoru czasem potraią szokować. Przykładowo przed letnią olimpiadą w Pekinie J. Hugo-Bader, Chłopcy z motylkami. Terroryzm dziecięcy, Duży Format – dodatek do Gazety Wyborczej z 28 września 2003 r. 126 B. Jałowiecki, M. Krajewska, K. Olejniczak, Klasa metropolitarna w przestrzeni Warszawy, w: J. Grzelak, T. Zarzycki (red.), Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej, Warszawa 2004, s. 145. 127 Więcej na temat prywatnego sektora ochrony zob. Rozdział: Prawno-instytucjonalne ramy prewencji kryminalnej. 128 Britain is ‘surveillance society’, BBC News, online: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk/6108496. stm, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 129 G. Gerrard, R. Thompson, Two million cameras in the UK, CCTV Image, no. 42, Winter 2011, s. 10–12. 125 1.3. LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ. CO Z TEGO WYNIKA?  45 w 2008 roku zainstalowano w tym mieście trzysta tysięcy kamer130. Jednak to inna chińska prowincja podniosła „poprzeczkę” w tym swoistym „wyścigu” naprawdę wysoko. W Guangzhou i Shenzhen, głównych miastach graniczącej z Hongkongiem prowincji Guangdong już w 2010 r. był zainstalowany milion kamer monitorujących przestrzeń publiczną131. Do 2015 roku liczba ta została podwojona kosztem 14,7 miliardów dolarów hongkońskich132, czyli ponad 6,5 miliarda złotych133. Globalny rynek sprzedaży sprzętu CCTV analityczna irma IMS Research określa na 8,2 miliardów dolarów amerykańskich w 2009 roku i ponad 9 miliardów dolarów amerykańskich w 2010 roku134. Interesujący jest geograiczny rozkład tych wydatków: 29% miała miejsce w Stanach Zjednoczonych, 17% w Chinach, co pozostawia niewiele ponad połowę – 54% – pozostałym krajom (dane za 2009 r.)135. Od kilku lat rozwojowi tego rynku towarzyszy nowe zjawisko – instalowanie kamer (tzw. rejestratorów jazdy) w prywatnych samochodach136. W 2012 roku pojawiła się wręcz inicjatywa ustawodawcza mająca wprowadzić obowiązek ich instalacji w każdym nowym pojeździe sprzedawanym na terenie Unii Europejskiej137. Bezpieczeństwo, jak widać, jest nie tylko chwytliwym hasłem wyborczym, ale także bardzo dobrze sprzedającym się towarem. Rozwój prywatnego sektora zajmującego się ochroną (security business) będzie najprawdopodobniej postępować, D. Gardner, Being under lock down, AlJazeera.net, online: http://english.aljazeera.net/news/ asiapaciic/2008/07/20087305107426461.html, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 131 M. Wines, In Restive Chinese Area, Cameras Keep Watch, New York Times z 2 sierpnia 2010, online: http://www.nytimes.com/2010/08/03/world/asia/03china.html?pagewanted=all, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 132 F. Tam, Two million spy cameras in China’s Guangdong province by 2015, China Daily Mail z 15 czerwca 2012 r., online: http://chinadailymail.com/2012/06/15/two-million-spy-cameras-inchinas-guangdong-province-by-2015/, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 133 Przyjmując kurs wymiany NBP na dzień 13 lipca 2012 r. 134 Trends for 2012 ‑ Video Surveillance Trends for the Year Ahead, online: http://imsresearch.com/ pressrelease/Trends_for_2012_Video_Surveillance_Trends_for_the_Year_Ahead, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 135 M. Wines, op. cit. 136 M. Stysiak, Boom na kamery montowane w autach. Czy to legalne? Pirat też człowiek, Gazeta Wyborcza z 22 sierpnia 2014 r., online: http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,16512092, Boom_na_kamery_montowane_w_autach__Czy_to_legalne_.html#ixzz3S1e3l8nI, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 137 Obowiązkowy Wielki Brat w samochodzie, online: http://motoryzacja.interia.pl/wiadomosci/ bezpieczenstwo/news-obowiazkowy-wielki-brat-w-samochodzie,nId,1393671, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 130 46  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... gdyż bezpieczeństwo stało się produktem, na który jest duży popyt138. Korzyści z tego stanu rzeczy czerpią więc zarówno politycy, jak i irmy działające w tym sektorze. Obie grupy kuszą (wyborców, konsumentów) wizją bezpieczeństwa, którego jednak nikt nie jest w stanie w stu procentach zagwarantować. Nie dlatego, że żyjemy w szczególnie niebezpiecznych czasach, ale dlatego, że łamanie reguł życia społecznego, także prawnych, jest wpisane w funkcjonowanie społeczności ludzkich. Koncepcja „szlachetnego dzikusa”, której autorstwo błędnie przypisywano Janowi Jakubowi Rousseau zakładała, że ludzie żyli kiedyś w stanie natury i obce im były późniejsze waśnie i konlikty139. Badania społeczeństw przedpaństwowych prowadzone przez antropologów i archeologów dowodzą jednak, że naruszanie zasad w nich panujących miało miejsce w każdej badanej społeczności140. Paradoksalnie można więc uznać, że zachowania dewiacyjne, czyli naruszające reguły, stanowią w nich regułę (choć nie w sensie statystycznym). Lawrence H. Keeley w efekcie licznych badań oszacował, że morderstwa we wczesnych społecznościach ludzkich były plagą – w ten sposób ginęło 20% populacji. Nie było wówczas miłosierdzia dla osób starszych, dzieci czy kobiet, chyba że były w wieku reprodukcyjnym141. Porównując prawdopodobieństwo śmierci z rąk innych ludzi we współczesnym świecie do dowolnego okresu z całej historii ludzkości, okazuje się, że jest ono zdecydowanie niższe. W konliktach między plemiennych ginęła nawet jedna trzecia ich członków. Oznacza to, że nawet dwie wojny światowe razem z oiarami obozów koncentracyjnych i gułagów nie były w stanie dorównać w swoim okrucieństwie konliktom naszych przodków142. Gdyby w XX wieku miało zginąć proporcjonalnie tyle samo ludzi, co w konliktach plemiennych, to zamiast stu milionów byłyby dwa miliardy oiar. Wydaje się więc, że wbrew pozorom człowiek się faktycznie cywilizuje, stając się coraz mniej okrutny. Oznacza to, że faktycznie żyjemy w najbardziej bezpiecznych czasach w historii. Powszechne przekonanie, że jest inaczej Steven Pinker przypisuje „iluzji poznawczej”, czyli skłonności do oceny prawdopodobieństwa jakiegoś zdarzenia na podstawie łatwości, z jaką przychodzi nam przywołanie Z. Bauman, Razem, osobno, Kraków 2003. A. Lovejoy, The Supposed Primitivism of Rousseau’s “Discourse on Inequality”, Modern Philology, vol. 21, no. 2, November 1923, s. 165–186. 140 Świadczy o tym m.in. powszechne występowanie różnych form prawa i sankcji go wspierających. 141 L. Keeley, War before Civilization, Oxford 1997, s. 140. 142 S. Pinker, Nie było dobrych dzikusów, Gazeta Wyborcza z 14 października 2005. 138 139 1.3. LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ. CO Z TEGO WYNIKA?  47 podobnych przykładów, zaś obrazy jatek częściej goszczą na ekranach naszych telewizorów i skuteczniej zapadają nam w pamięć niż sceny z życia staruszków143. Oznacza to, że ilozoia bad news is good news wynikająca z zainteresowania odbiorców właśnie takim przekazem kreuje fałszywy obraz rzeczywistości – upadku obyczajów, licznych zagrożeń i zwyrodniałych przestępców zagrażających uczciwym obywatelom, kiedy analiza porównawcza danych dotyczących zachowań dewiacyjnych i przemocy świadczy o czymś dokładnie odwrotnym. W tym samym czasie zajmowanie się przestępczością przez media stanowi zdaniem samych przedstawicieli tej branży najprostszy, najszybszy, najtańszy i najbardziej efektywny sposób dostarczania materiałów do dzienników telewizyjnych. Wydawcy i właściciele stacji telewizyjnych kochają przestępczość144. Doskonale wpisuje się to w wyniki badań psychologicznych, zgodnie z którymi złe informacje przyciągają więcej uwagi i są dokładniej przetwarzane niż dobre informacje145. Według D. Altheide głównym efektem dominacji „dyskursu lęku” jest wzmocnienie poczucia nieporządku oraz przekonania, że „sprawy wymknęły się spod kontroli”146. K. F. Ferraro sugeruje, że lęk reprodukuje się stale lub staje się samospełniającą przepowiednią147. W efekcie życie społeczne może być deiniowane przez ludzi jako niebezpieczne, co uzasadnia podejmowanie wysiłków w celu ochrony oraz zapewnienia sobie i swoim najbliższym bezpieczeństwa. Wówczas rodzi się swego rodzaju perpetuum mobile lęku przed przestępczością, który zostaje w dużym stopniu oderwany od rzeczywistości. Przestępczość może spadać i to faktycznie, nie tylko w efekcie manipulacji statystyk policyjnych, ale nie będzie to odzwierciedlane w badaniach opinii publicznej w postaci poprawy poczucia bezpieczeństwa czy zmniejszenia lęku przed przestępczością. Czasem zapewne jest też to kwestia swoistego „przesunięcia” – dopiero po pewnym czasie zmiana stanu bezpieczeństwa zostaje odzwierciedlona w wynikach badań poczucia bezpieczeństwa. S. Pinker, Żegnaj przemocy, Gazeta Świąteczna z 7 lipca 2007, s. 13. L. Grossman, Why Local TV News is So Awful, Columbia Journalism Review, vol. 36 issue 4, November/December 1997, s. 21. 145 R. Baumeister, C. Finkenauer, K. Vohs, Bad Is Stronger Than Good, Review of General Psychology, vol. 5, no. 4, 2001, s. 323–370. 146 D. Altheide, op. cit., s. 665. 147 K. F. Ferraro, op. cit., s. 12. 143 144 48  ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA... 1.4. PODSUMOWANIE W niniejszym rozdziale znalazły się liczne przykłady negatywnych skutków lęku przed przestępczością, takie jak: bezpośredni wpływ na decyzje podejmowane w toku dziennych aktywności, co pośrednio wpływa na jakość życia, izolacja społeczna, koszty ekonomiczne, irracjonalne decyzje w sferze prawodawstwa. Istnieją nawet dane wskazujące na negatywny wpływ lęku przed przestępczością na stan izycznego zdrowia osób, które go deklarują148. Z drugiej strony adekwatny lęk przed przestępczością rzeczywiście może chronić przed wiktymizacją i związanym z nią negatywnymi skutkami. Pozytywny efekt może mieć wykorzystanie lęku przed przestępczością w programach prewencyjnych. Wskazuje się na to, że w przypadku palenia papierosów oraz zabezpieczeń przed wirusem HIV właśnie lęk odegrał największą rolę w kampaniach społecznych149. Wreszcie lęk ten może być wykorzystywany do „krucjat”, takich jak wspomniana na wstępie tego rozdziału – dotycząca sprawców seryjnych zabójstw, gwałcicieli i pedoilów, którzy mieli zacząć terroryzować polskie społeczeństwo po opuszczeniu zakładów karnych w kwietniu 2014 roku. Minister Sprawiedliwości Jarosław Gowin oraz jego następca Marek Biernacki w związku z tym „zagrożeniem” doprowadzili do uchwalenia nowej regulacji prawnej, według znacznej części środowiska prawniczego sprzecznej z konstytucyjną zasadą nieretroaktywności prawa150. Już w 1990 roku Lech Gardocki ostrzegał przed skutkiem braku lub nie korzystania w procesie legislacyjnym z reguł kryminalizacji. Jest nim koniunkturalne wykorzystywanie prawa karnego przez polityków, na realizację nagłych pomysłów i zaspokajanie przejściowych emocji opinii publicznej151. Wydaje się to idealnie pasować do sytuacji wokół omawianej ustawy. Polega ona na „terapeutycznej” izolacji osób, które odbyły karę pozbawienia wolności152. Dokładniejsza analiza ujawniła wprawdzie, że w okresie czterech lat poprzedzaG. Vanderveen, Interpreting Fear, Crime, Risk and Unsafety: Conceptualisation and Measurement, The Hague 2006, s. 11. 149 Tamże. 150 M.in. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Wystąpienie do Rzecznika Praw Obywatelskich z 24 stycznia 2014 r., online: http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/ iles/2014/01/RPO_ustawaz22list2013_pismo_TK.pdf, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 151 L. Gardocki, Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990, s. 90. 152 J. Gowin, M. Królikowski, Gowin, Królikowski: Jak powstrzymać pedoilów, Rzeczpospolita z 24 kwietnia 2013 r., online: http://www.rp.pl/artykul/1003140.html?print=tak&p=0, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 148 1.4. PODSUMOWANIE  49 jących ogłoszenie ministerialnego projektu na wolność wyszło sto osiemdziesiąt siedem osób skazanych na dwadzieścia pięć lat pozbawienia wolności, co nie spowodowało wzrostu liczby najpoważniejszych przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu, a seryjnych zabójców, których „terapia” miałaby dotyczyć jest dwóch153. W tym kontekście można śmiało uznać działania legislacyjne za podręcznikowy przejaw paniki moralnej (moral panic)154. Postać seryjnego sprawcy uosobiona przez Mariusza Trynkiewicza wywołała nie tylko strach, ale wręcz doprowadziła do uchwalenia nowej ustawy, której powstawaniu kibicowały media i opinia publiczna. Poruszonej machiny nie powstrzymała nawet dymisja ministra J. Gowina. Zainicjowana przez niego ustawa, która w międzyczasie została nazwana „ustawą o bestiach”155, została uchwalona przez Sejm w październiku 2013 roku i weszła w życie w styczniu 2014 roku (Dz.U. 2014, nr 0, poz. 24). Głosowanie w sprawie jej uchwalenia było prawie jednomyślne: przeciw głosowało jedynie troje posłów niezrzeszonych, a wstrzymało się od głosu trzydziestu156. To chyba najlepszy przykład na atrakcyjność „twardego podejścia” do przestępców. W tym przypadku część z nich została całkowicie odhumanizowana nawet na poziomie językowym – w dyskursie publicznym ochrzczono ich bowiem terminem „bestie”. P. Pytlakowski, Horda dwóch. Jak powstrzymać seryjnych morderców, Polityka z 19 lutego 2013 r., online: http://www.polityka.pl/kraj/analizy/1535707,2,jak-powstrzymac-seryjnychmordercow. read?print=true#ixzz2Zs9vV5KV, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 154 S. Cohen, Folk devils and moral panics the creation of the Mods and Rockers, London 1973, s. 9. 155 maw/PAP, Prokuratura Generalna: „Ustawa o bestiach” częściowo niekonstytucyjna, Newsweek Polska z 28 sierpnia 2014 r., online: http://polska.newsweek.pl/prokuratura-generalna-ustawa-obestiach-czesciowo-niekonstytucyjna,artykuly,346568,1.html dostęp dnia: 21 lutego 2015 r. 156 Strona internetowa Sejmu RP, Głosowanie nr 13 - posiedzenie 52 z 23 października 2013 r. online: http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=glosowania&NrKadencji =7&NrPosiedzenia=52&NrGlosowania=13, dostęp dnia: 17 kwietnia 2015 r. 153  ROZDZIAŁ 2  ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA 2.1. WPROWADZENIE Ogólne pytanie o przyczyny przestępczości i bardziej szczegółowe o motywy popełnienia konkretnego czynu towarzyszą każdemu bardziej medialnemu zdarzeniu kryminalnemu. Nieistotne, czy to będzie zabójstwo dziecka w Sosnowcu1 czy śmierć dwunastu osób w strzelaninie w Waszyngtonie2. Różnica będzie dotyczyła skali odbiorców informacji tego typu oraz powiązania ich działania z kontekstem kulturowym i społecznym. Od bardzo dawna podejmowana jest próba zrozumienia powodów działania sprawców takich czynów, granicząca wręcz z fascynacją ich sprawcami. Niezależenie, czy jak Hannibal Lecter lub Dexter Morgan są wytworami wyobraźni twórców książek i ilmów czy jak Charles Manson, realnymi postaciami odpowiedzialnymi za popełnienie przestępstw przeciwko zdrowiu i (najczęściej) życiu3. Kolejne w logicznym ciągu pytania to, 1 Jesienią 2014 r. została prawomocnie skazana sprawczyni w głośnej sprawie zabójstwa „małej Madzi z Sosnowca”, zob. Katarzyna Waśniewska skazana na 25 lat więzienia, Wirtualna Polska z 17 października 2014 r., online: http://wiadomosci.wp.pl/gid,16966255,kat,1342,title,Katarzyna-Wasniewska-skazana-na-25-lat-wiezienia,galeria.html?ticaid=1149e4, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 2 We wrześniu 2013 r. doszło do masowego zabójstwa w stolicy Stanów Zjednoczonych znanego jako Navy Yard Shooting. W szeroko opisywanym przez media zdarzeniu zginęło dwanaście osób. Zob. Navy Yard Shooting: One Year Ago 12 were killed in „Carnage” in D.C., NBC Washington News z 16 września 2014 r., online: http://www.nbcwashington.com/news/local/ Washington-Navy-Yard-Anniversary-12-Killed-in-Aaron-Alexis-Carnage---275234131.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 3 Dexter Morgan to ikcyjna postać występująca w książkach Jeffa Lindsaya, znana przede wszystkim z serialu telewizyjnego sieci Showtime pt. Dexter. Pracę w policji łączy z byciem seryjnym mordercą. Także rzeczywiste postacie, jak Charles Manson, znany głównie jako współsprawca zabójstwa Sharon Tate i siedmiu innych osób, inspirują artystów i dostawców 52  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA czy, i jeżeli tak, to w jaki sposób, można zapobiegać takim zdarzeniom i zachowaniom oraz pytanie mogące pomóc odpowiedzieć na poprzednie: dlaczego większość ludzi zachowuje się zgodnie z normami4. Niniejszy rozdział stanowi próbę zdeiniowania prewencji kryminalnej poprzez przedstawienie różnych koncepcji jej dotyczących i proponowanych środków oraz zaprezentowanie działów nauki podejmujących jej problematykę. 2.2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI Idea zapobiegania zachowaniom uznawanym w danym czasie i miejscu za szkodzące społeczności, jej członkom lub władcy towarzyszy ludzkości co najmniej od czterech tysięcy lat. Pierwsze udokumentowane potwierdzenia świadomego dążenia w tym kierunku mają postać kodyikacji zawierających przepisy karne, przede wszystkim kodeksu Hammurabiego z drugiego tysiąclecia przed naszą erą5. Jednak pomimo tego, że problematyka zapobiegania przestępczości towarzyszy nieustannie samemu zjawisku przestępczości i razem stanowią przedmiot zainteresowania opinii publicznej, polityków oraz badaczy również w czasach nowożytnych, pierwsze próby zdeiniowania, czym jest zapobieganie przestępczości zostały podjęte dopiero w drugiej połowie XX wieku6. Całokształt zagadnień dotyczących zapobiegania przestępczości jest deiniowany w literaturze na wiele różnych sposobów. Poniżej zostaną zaprezentowane wybrane deinicje pochodzące z różnych nurtów naukowych, sformułowane na przestrzeni ponad pięćdziesięciu lat przez autorów funkcjonujących w odmiennych kulturach (ekonomicznych, społecznych, prawnych). Celem tego przeglądu jest przygorozrywki (lecz także naśladowców). Zob. K. Ramsland, The “Dexter” Murders. The popular TV series has inspired some very bizarre copycat acts, Shadow Boxing z 18 stycznia 2014 r., online: https:// www.psychologytoday.com/blog/shadow-boxing/201401/the-dexter-murders, dostęp dnia: 18 kwietnia 2015 r.; V. Bugliosi, C. Gentry, Helter Skelter — The True Story of the Manson Murders 25th Anniversary Edition, New York-London 1994. 4 A. Kossowska, Funkcjonowanie kontroli społecznej. Analiza kryminologiczna, Warszawa 1992, s. 5 i 43. 5 S. Lab, Crime prevention, w: B. Fisher, S. Lab (red.), Encyclopedia of victimology and crime prevention, Thousand Oaks, CA 2010, s. 198, Często zapomina się o życzeniowo-magicznym charakterze kodyikacji Hammurabiego. Świadczy on natomiast dobitnie o zidentyikowanych przez jego twórcę problemach – w tym przestępstwach – oraz stanie pożądanym. Zob.: A. Oppenheim. Ancient Mesopotamia: Portrait of a Dead Civilization, Chicago 1977, s. 158. 6 S. Lab, op. cit., s. 199. 2.2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI  53 towanie na jego gruncie propozycji dokładnej deinicji, do której autor będzie się odwoływał w dalszej części niniejszej książki. Wielość podejść do praktyk prewencyjnych w obszarze przestępczości powoduje bowiem, że w zasadzie zarówno każde intencjonalne, jak i nieintencjonalne działanie podejmowane przez jednostkę, grupę lub instytucję może zostać określone jako zapobieganie przestępczości. Rezultatem tego jest nadużywanie tego pojęcia, co w efekcie prowadzi do niemożliwości osiągania zakładanych celów. Na początku zostaną przedstawione wybrane deinicje z lat sześćdziesiątych XX wieku sformułowane zarówno przez radzieckich, jak i amerykańskich kryminologów. Kryminolog radziecki, A. A. Giercenzon zdeiniował zapobieganie przestępczości jako realizację systemu środków państwowych i społecznych mających na celu całkowite wykorzenienie przestępstwa; zapobieganie zakłada stosowanie całego systemu głęboko przemyślanych i wzajemnie powiązanych ze sobą poczynań, stosowanie środków o charakterze wychowawczym, ekonomicznym, kulturalnym w połączeniu, w niezbędnych przypadkach, ze środkami przymusu odgrywającymi role pomocnicze, zlikwidowanie przyczyn i warunków, które powodują lub powodować mogą popełnianie przestępstw lub wykroczeń, reagowanie we właściwym czasie na takie postępowanie, które przeciwstawia się moralności socjalistycznej i zasadom współżycia7. W deinicji pary innych radzieckich kryminologów – P. P. Michajlenki oraz I. A. Gielfanda w jeszcze większym zakresie została podkreślona rola partii: przez zapobieganie przestępczości należy rozumieć całokształt przedsięwzięć komunistycznej partii i radzieckiego państwa skierowanych na usunięcie przyczyn rodzących przestępczość i warunków sprzyjających popełnianiu przestępstw, a tym samym na likwidacji przestępczości w całości8. Kilkanaście lat później J. M. Antonian urealnił częściowo deinicję, zgodnie z którą już nie przewidywano „likwidacji przestępczości w całości”, a „jedynie” usunięcie jej przyczyn: zapobieganie jest to wszelka działalność podejmowana w trakcie budowy komunizmu za pomocą ekonomicznych, politycznych, ideologicznych, wychowawczych, prawnych i innych środków, mających na celu ujawnienie i usunięcie przyczyn przestępczości, poszczególnych rodzajów i grup przestępstw oraz konkretnych A. Giercenzon, Wprowadzenie do kryminologii radzieckiej, Warszawa 1965, s. 15–16. P. Michajlenko, I. Gielfand, Prieduprieżdienije priestuplenij, osnowy bor’by za iskorienienije priestupnosti, Moskwa 1964 s. 14, za: H. Kołakowska-Przełomiec, Zapobieganie przestępczości, Wrocław 1984 s. 20. 7 8 54  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA czynów przestępczych9. W tym samym czasie kryminolodzy amerykańscy zwracali uwagę przede wszystkim na aspekt kontroli społecznej, określając mianem zapobiegania przestępczości wszelkie działania mające na celu wzmocnienie kontroli społeczeństwa nad jego członkami10. Różnice w deiniowaniu można zaobserwować również w opracowaniach polskich autorów. Zdaniem Adama Krukowskiego zapobieganie przestępczości obejmuje przedsięwzięcia mieszczące się zarówno w sferze polityki kryminalnej rozumianej jako wyłącznie prewencyjna działalność instytucji państwowych i społecznych, jak i w sferze społecznej, ekonomicznej, ideologicznej, pedagogicznej itp. działalności państwa i społeczeństwa11. Jerzy Baia uznawał zapobieganie przestępczości za system składający się ze środków prawnych (głównie prawno-karnych), działań państwowych i społecznych, służący lepszej socjalizacji oraz przeciwdziałaniu patologiom12. Helena Kołakowska-Przełomiec z kolei za zapobieganie przestępczości uznaje wszystko i wszelkie działania mogące prowadzić pośrednio i bezpośrednio do powstrzymywania powstawania przestępczości, popełniania przestępstw i rozwijania się zjawiska przestępczości w świecie13. Oznacza to niesłychanie szeroką deinicję, w której mieszczą się wszystkie możliwe działania, o ile istnieje jakikolwiek związek pomiędzy nimi a przestępczością. Szeroką deinicję, chociaż z pewnymi ograniczeniami w stosunku do poprzedniej, projektuje Janina Czapska. Zgodnie z nią zapobieganie przestępczości to wszystkie środki mające na celu zmniejszenie rozmiarów i ciężaru przestępczości albo poprzez ograniczenie okoliczności sprzyjających popełnianiu przestępstw, albo przez oddziaływanie na (potencjalnego) sprawcę oraz wszystkich obywateli14. Również deinicja Brunona Hołysta jest bardzo szeroka. Według niego zapobieganie przestępczości nie ogranicza się do znanych ustawodawstwu karnemu pojęć prewencji ogólnej i szczególnej, związanych J. Antonian, O poniatii proiłaktiki priestuplenij, Woprosy Borby s Priestupnostju, nr 26, 1977, za: H. Kołakowska-Przełomiec, op. cit., s. 20. 10 R. Korn, L. McCorkle, Criminology and Penology, New York 1966, s. 627. 11 A. Krukowski, Zapobieganie przestępczości, w: W. Świda (red.) Kryminologia. Praca zbiorowa, Warszawa 1977, s. 383. 12 J. Baia, Zapobieganie przestępczości, w: A. Podgórecki (red.), Zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1976, s. 517. 13 H. Kołakowska-Przełomiec, op. cit., s. 28. 14 J. Czapska, Poczucie społecznego zagrożenia społecznością, w: J. Błachut, J. Czapska, J. Widacki (red.) , Zagrożenie przestępczością, Warszawa-Kraków 1997, s. 23. 9 2.2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI  55 z wymiarem kary15. Pod pojęcie zapobiegania przestępczości podkłada się dzisiaj różnorodne środki, mogące wpływać – choćby tylko ubocznie i pośrednio – na usuwanie przyczyn i warunków popełniania przestępstw, a także na ujawnianie innych objawów patologii społecznej. Do środków tych zalicza się m.in. przedsięwzięcia ekonomiczne, rozwój oświaty, wychowanie społeczne itp. Mianem zapobiegania przestępczości określa się zatem wszystkie działania organów wymiaru sprawiedliwości, społeczeństwa, różnych grup społecznych, instytucji lub osób prywatnych ukierunkowane na uniemożliwienie popełnienia pierwszego lub następnego czynu karalnego i łamania prawa lub ukierunkowanie na zmniejszenie skutków tych czynów jeszcze przed ich popełnieniem. Zapobieganie przestępczości obejmuje też uniemożliwienie lub zmniejszenie wiktymizacji, wiktymizacji wtórnej i powtarzalnej, jak również lęku przed przestępczością16. Janina Błachut, Andrzej Gaberle i Krzysztof Krajewski podobnie do części spośród zaprezentowanych wcześniej koncepcji uznają zapobieganie przestępczości za część kontroli społecznej, czyli działalności zmierzającej do podporządkowania członków społeczeństwa normom grupowym. Przy wykonywaniu kontroli społecznej wykorzystywane są historycznie ukształtowane środki odpowiadające określonemu systemowi społecznemu17. Marian Cieślak uznaje zapobieganie przestępczości za wąskie rozumienie pojęcia „polityka kryminalna” i – co niezwykle istotne – wprowadza jako konstytutywny element deinicji naukowość: nauka badająca przyczyny przestępczości (ewentualnie zachowań dewiacyjnych w ogóle) i środki przeciwdziałania tym zjawiskom18. Zbigniew Żaroń jest jednym z autorów posługujących się terminem prewencja kryminalna, którym określa ogół działań zapobiegawczych, charakteryzujących się całościowym podejściem do problematyki przestępczości. Wymagają one wiedzy z zakresu socjologii, psychologii, kryminologii, pedagogiki, ekonomii, zasad negocjacji, a także doświadczenia życiowego. Ogrom pojawiających się pytań i odpowiedzi wymaga bowiem rozległej wiedzy, tak jak i wymagają jej wieloaspektowe działania prewencyjne prowadzone w ramach prewencji kryminalnej19. Pojęcia prewencja kryminalna używają też Janusz Fiebig, Wiesław Pływaczewski i Agata Tyburska, przedstawiając trzy odmienne jego rozumienia: 15 Koncepcje prewencyjnej roli kary zostaną przybliżone w dalszej części niniejszego roz- działu. 16 17 18 19 B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2009, s. 1160. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2007 s. 460. M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia. Warszawa 1995 s. 41. Z. Żaroń, Prewencja Kryminalna. Podstawowe terminy, Warszawa 2003, s. 8. 56  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA 1. System działań zmierzających do niedopuszczenia pojawienia się niepożądanych zdarzeń i zjawisk20. 2. Zgodne z dyspozycją ustawową – inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi21. 3. Ogół działań instytucji państwowych, społecznych i obywateli, mających na celu uniemożliwienie lub utrudnienie podjęcia działań przestępnych, poprawę bezpieczeństwa jednostki – przez eliminowanie poczucia strachu przed staniem się oiarą, a w konsekwencji poprawy jakości życia22. Ostatnia z przedstawionych deinicji obejmuje więc nie tylko szeroki wachlarz możliwych działań oraz podmiotów, ale również ich celów. Zostają one zdeiniowane jako wpływanie na przestępczość (uniemożliwienie, utrudnienie działań przestępnych), poprawę bezpieczeństwa oraz cel główny – poprawę jakości życia. Małgorzata Kuć używa natomiast zamiennie pojęć zapobiegania przestępczości i proilaktyki kryminalnej jako określeń działalności zmierzającej do eliminowania przestępczości lub jej skutków, a zatem jest to: 1) po pierwsze tzw. proilaktyka uprzedzająca (działania podejmowane przed pojawieniem się przestępczości); 2) po drugie – tzw. proilaktyka objawowa (działania podejmowane w celu usunięcia lub redukcji skutków przestępczości)23. B. Hołyst wprowadza dodatkowo termin proilaktyki kryminalistycznej, czyli zespołu metod i środków mających na celu uniemożliwienie albo utrudnienie dokonania przestępstwa24. Mieści się ona w zaproponowanym przez tego autora rozumieniu polityki kryminalnej. Pod tym szerokim określeniem miałby się znaleźć szereg dziedzin. Poza proilaktyką kryminalistyczną również proilaktyka kryminologiczna, przez którą należy rozumieć działania edukacyjne mające budować pewne postawy – pozytywne ukierunkowanie aktywności ludzkiej, usuwanie zagrożeń oraz H. Volkmann, J. Jäger, Evaluation kriminalpräventiver Projekte, Münster 2000. Dz.U. 1991, nr 30, poz. 179 ze zm. 22 W, Czapiewski, R. Głowacki, Prewencja kryminalna. Teoretyczne podstawy przeciwdziałania przestępczości. Materiały pomocnicze dla słuchaczy studium zaocznego. Szczytno 1997, s. 16, za: J. Fiebig, W. Pływaczewski, A. Tyburska, Prewencja kryminalna. Część I. Policyjne strategie działań zapobiegawczych. Szczytno 2004, s. 59. 23 M. Kuć, Kryminologia, Warszawa 2010, s. 158. 24 B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2007, s. 1261. 20 21 2.2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI  57 wywarcie wpływu na zmianę ujemnych postaw i tendencji25, polityka karna mająca za zadanie optymalne dostosowanie rodzaju i wielkości kary do przestępcy i przestępstwa oraz proilaktyka penitencjarna dotycząca wykonania kary – przebiegu i ewentualnej resocjalizacji (a w praktyce często pogłębiającej się desocjalizacji). Przedstawione przykłady dają jasny obraz tego, że w ramach deinicji zapobiegania przestępczości często zamiennie są używane terminy prewencja i proilaktyka. Prewencja, z łac. praeventio, oznacza: wyprzedzanie, uprzedzanie, zapobieganie z kolei proilaktyka, z gr. prophylaktikos to: zapobiegawczy, od strzec, chronić26. Jeżeli mamy na myśli zapobieganie zaistnienia w ogóle czynu zabronionego, który wcześniej nie miał miejsca (w danej okolicy, wobec pewnej grupy osób, z użyciem konkretnego narzędzia), to właściwsze wydaje się użycie terminu proilaktyka. Z kolei prewencja wydaje się właściwsza do określenia zwalczania, ograniczenia istniejącego już zjawiska. Pomimo tego rozróżnienia często w konkretnych przypadkach trudno jest postawić wyraźną granicę pomiędzy działaniami mającymi nie dopuścić do popełnienia przestępstwa, od tych, których celem jest zatrzymanie rozwoju przestępczości. Podział na proilaktykę i prewencję jasno widoczny jest w systematyce działań zapobiegawczych wzorującej się na modelu medycznym27. W jej ramach rozróżnia się: prewencję pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia (primäre, sekundäre, tertiäre Kriminalprävention)28. Prewencja pierwszego stopnia dotyczy przyczyn przestępczości. W jej ramach zawierają się działania skierowane do całego społeczeństwa. Każdy jest w niej traktowany jako potencjalna oiara i w związku z tym działania edukacyjne i promocyjne podejmowane przy użyciu wszelkich dostępnych kanałów, zarówno mediów, jak i instytucji, mają za zadanie dotrzeć do jak najszerszego kręgu osób. Poza edukacją może ona przyjąć także postać wytycznych projektów architektonicznych bezpiecznych domów, osiedli i miast29. Poprzedzane powinny być dokładną analizą trendów przestępczości. Prewencja 25 26 Tamże, s. 1262. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989, s. 411 i 414. P. Brantingham, F. Faust, A Conceptual Model of Crime Prevention, Crime & Delinquency, vol. 22, no. 3, July, 1976, s. 284–296. 28 W. Heinz, Kriminalprävention – Anmerkungen zu einer überfälligen Kurskorektur der Kriminalpolitik, w: H. Kerner, J. Jehle, E. Marks (red.), Entwicklung der Kriminalprävention in Deutschland, Bonn 1998, s. 24 i n. (tłum. własne). 29 J. Bässmann, J. Becker, K. Obert, Kriminalprävention – Sammlung ausländischer Präventionprojekte, Wiesbaden 2000, s. 193–195 (tłum. własne). 27 58  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA drugiego stopnia skierowana jest już do węższego grona. Jej adresatami są zarówno potencjalni sprawcy, jak i potencjalne oiary. W tym celu obejmuje się potencjalne oiary szkoleniami mającymi nauczyć je unikania sytuacji zagrożenia, a jeżeli jest to niemożliwe, to zachowania w nich. Podobnie stara się traić do potencjalnych sprawców poprzez odpowiednio wczesne sprowadzenie ich ze „złej drogi”, pokazanie alternatywy dla działań przestępczych. Działania można prowadzić poprzez zajęcia w szkołach30, organizację świetlic środowiskowych, spotkania z dzielnicowym. Prewencja drugiego stopnia obejmuje też zagrożone obiekty i tereny. Środkiem ku temu może być np. zamontowanie lamp w parku lub na ciemnej ulicy oraz specjalne zaplanowanie patroli policyjnych. Prewencja trzeciego stopnia z kolei zajmuje się oiarami i sprawcami po przestępstwie. W przypadku sprawców ma ona na celu uniemożliwienie im ponownego wejścia w konlikt z prawem, a co najmniej pomoc w tym, poprzez różnego rodzaju programy terapeutyczne, wychowawcze i resocjalizacyjne. Oiara przestępstwa z kolei powinna zostać poddana terapii oraz treningowi mającemu zapobiec ponownej wiktymizacji. Można to osiągnąć poprzez programy pomocowe prowadzone przez stowarzyszenia oiar przestępstw, specjalne schroniska w przypadku oiar przemocy domowej, pomoc prawną, naprawienie szkód przez sprawcę, ochronę przed kolejnymi atakami. Zgodnie z tą systematyką za działania proilaktyczne (poprzedzające popełnienie czynów zabronionych na danym terenie, wobec grupy osób i przez potencjalnych sprawców) można uznać mieszczące się na pierwszym stopniu oraz w części na drugim stopniu prewencji kryminalnej. Z kolei prewencyjnymi w węższym rozumieniu tego określenia będzie część działań w ramach prewencji drugiego stopnia i wszystkie z obszaru prewencji trzeciego stopnia. Schemat trójstopniowej prewencji kryminalnej bazującej na modelu zdrowia publicznego (public health) wraz z przykładami środków prewencyjnych skierowanych do różnych grup docelowych zaprezentowano w tabeli (tab. 2.1). Na podobieństwo założeń prewencji kryminalnej do proilaktyki w medycynie oraz zdrowiu publicznym autorzy zwracają uwagę od ponad stu lat31. P. Waszkiewicz, Prewencja wśród dzieci i młodzieży na przykładzie działalności prowadzonej przez policję w Konstancji (NIEMCY), E. Gruza, T. Tomaszewski (red.), Problemy współczesnej kryminalistyki, tom VI, 2003. 31 C. Henderson, The Prevention of Crime, Not Merely Its Punishment, Journal of the American Institute of Criminal Law and Criminology, vol. 1, no. 2, July 1910, s. 10. 30 2.2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI  59 Tab. 2.1. Wymiary prewencji kryminalnej32 Grupy docelowe Prewencja pierwszego stopnia Prewencja drugiego stopnia • sprawcy • sytuacje • ogólnie wszyscy • powszechne sytuacje • potencjalni sprawcy • zagrożone rejony • oiary • każdy jako potencjalna oiara • potencjalne oiary Prewencja trzeciego stopnia • skazani • ogniska przestępczości („hot spots”) • oiary przestępstw Przykłady środków prewencyjnych wzmocnienie edukacji sankcje prewencyjne, Potencjalny/ edukacja prawna, informacja prawnej – kary rozbudowany system realny o zagrożeniach i zagrożenia związane zabezpieczeń, terapia, sprawca (narkotyki, alkohol), z przestępczością, pomoc w znalezieniu pozytywna prewencja negatywna prewencja pracy, programy generalna, zapobieganie generalna, pomoc resocjalizacyjne marginalizacji i wsparcie dla społecznej zagrożonych osób (opieka społeczna, wychowawcza, streetworkerzy) Sytuacje/ architektura ograniczenie miejsc/ unieszkodliwianie, obiekty/ utrudniająca popełnianie sytuacji narażonych na likwidowanie ognisk rejony przestępstw, popełnianie przestępstw, przestępczości przejrzystość otoczenia, podwyższenie ryzyka („hot spots”) techniczne środki wykrycia, zwiększenie zabezpieczeń, nadzoru znakowanie cennych przedmiotów Oiara powszechna promocja szkolenia zagrożonych ochrona oiar, wiedzy o ochronie osób (taksówkarze, doradztwo, terapia, i obronie, informacja pracownicy banków, naprawianie szkód, o szczególnych załogi samolotów), mediacja sprawca-oiara zagrożeniach kursy samoobrony, dopasowana do grupy nadzór (techniczny/ docelowej, osobowy) zagrożonych popularyzowanie osób wiedzy technicznej Przykładem bardzo wąskiej deinicji prewencji kryminalnej jest zaproponowana przez E. Beckmana, zgodnie z którą jest to proces eliminowania niebezpieczeństw lub zmniejszenia ich oddziaływania poprzez wprowadzenie policji do obszarów 32 W. Heinz, op. cit., s. 25. 60  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA społeczności lokalnej, gdzie tendencje przestępcze są rozpowszechnione, a następnie poszukiwania sposobów zmniejszenia przyczyn przestępczości33. Deinicja ta nie tylko zawęża rozumienie samej prewencji, ale ogranicza również grono podmiotów za nią odpowiedzialnych do wyłącznie policji. C. A. Visher i D. Weisburd dzielą działania zapobiegawcze na trzy grupy, ograniczając je praktycznie do samych sprawców przestępstw. Prewencję pierwszego stopnia (określaną przez nich jako „tradycyjną”) ograniczają do działań powstrzymujących jednostki od rozpoczęcia jakiejkolwiek przestępczej działalności. Druga grupa to podejście zmniejszające okazję na popełnienie przestępstw w określonych sytuacjach i miejscach. Ostatnia obejmuje działania resocjalizacyjne, co ma zapobiegać powrotowi do przestępstwa34. Z kolei R. A. Wright i J. M. Miller zwracają uwagę, że prewencja kryminalna jest amoricznym pojęciem używanym w różny sposób do opisania środowisk, warunków, perspektyw i programowego podejścia, których celem jest stworzenie bezpieczniejszych społeczności. Ogólnie rzecz biorąc, prewencja kryminalna obejmuje każdy wysiłek, który albo powoduje, że przestępstwa w ogóle nie zostaną popełnione, albo zmniejsza szansę ich pojawienia się w przyszłości35. K. Evans wyróżnia trzy perspektywy prewencji kryminalnej, przy czym kryterium podziału nie jest tożsame dla każdej z nich: • społecznościową (Community Crime Prevention), • sytuacyjną (Situational Crime Prevention). • socjalną (Social Crime Prevention)36. W pierwszej z nich sama społeczność staje się „narzędziem” prewencji kryminalnej. Jako jedyne możliwe podejście do zapobiegania przestępczości uznawane jest działanie zbiorowe (i zorganizowane) na terenie konkretnej społeczności. Zgodnie z tym założeniem skupianie się jedynie na wybranych konkretnych działaniach prewencyjnych jest nieskuteczne. Stanowi to wręcz odwrotne założenie do prewencji sytuacyjnej, której koncepcja opiera się właśnie na zmniejszaniu szans na popełnienie określonych czynów w głównej mierze poprzez czysto techniczne E. Beckman, The Criminal Justice Dictionary 2nd edition, Ann Arbor, MI 1983, s. 177 (tłum. własne). 34 C. Visher, D. Weisburd, Identifying what works: Recent trends in crime prevention strategies, Crime, Law and Social Change, vol. 28, issue 3–4, 1998, s. 223–242. 35 R. Wright, J. Miller, Encyclopedia of Criminology Vol. 1, New York-London 2005, s. 278 (tłum. własne). 36 K. Evans, Crime Prevention. A Critical Introduction, London 2011, s. 189–191. 33 2.2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI  61 działania wykorzystujące projektowanie i design37. Ostatnia z wyróżnionych koncepcji opiera się wywieraniu wpływu na „korzenie przestępczości” – m.in. poprawę socjalnych warunków w okolicach zagrożonych dużą przestępczością38. W raporcie na temat skuteczności poszczególnych środków prewencji kryminalnej sporządzonym dla amerykańskiego kongresu w 1998 roku przez międzynarodowy zespół naukowców została zwrócona uwaga na potrzebę deiniowania prewencji przez pryzmat jej skutków, a nie intencji. Nieważne, czy skutek byłby określony jako zmiana (zmniejszenie): liczby przestępstw, sprawców, szkody, krzywdy czy liczby oiar lub powtórnej wiktymizacji39. Jako ostatnia (również chronologicznie) zostanie przedstawiona najnowsza deinicja znajdująca się w dokumencie Rady Społecznej i Ekonomicznej ONZ. Zgodnie z nią na prewencję kryminalną składają się strategie i środki, które wpływając na różnorodne czynniki, dążą do zmniejszenia ryzyka wystąpienia przestępstwa i jego potencjalnych dotkliwych skutków dla jednostek i społeczeństwa, w tym lęku przed przestępczością40. W tym miejscu należy jeszcze wspomnieć o rozróżnieniu dwóch możliwych strategii podejmowania działań prewencyjnych: destruktywnej i kreatywnej. Strategia destruktywna polega na zwalczaniu zjawisk uznanych za przestępcze – skupia się na ich niszczeniu. Strategią kreatywną określane są działania mające na celu wzmacnianie i promowanie zjawisk pożądanych, tak aby wypierały one niepożądane. Przykładem z arsenału pierwszej będzie skupienie się na izolowaniu przestępców w zakładach karnych, a drugiej – propagowanie życia zgodnego z normami społecznymi, np. poprzez kampanie społeczne41. Biorąc pod uwagę fakt, że ujęć i deinicji zapobiegania przestępczości jest prawie tak dużo, jak autorów piszących na ten temat, w monograii zostały zaprezentowane tylko wybrane modele. Wydaje się, że określenia zapobieganie przestępczości i prewencja kryminalna powinny być używane w wąskim znaczeniu – jedynie jeżeli istnieje naukowe potwierdzenie związku pomiędzy pewnymi Koncepcja prewencji sytuacyjnej zostanie dokładniej omówiona w dalszej części niniejszego rozdziału. 38 K. Evans, op. cit., s. 189–191. 39 L. Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998, s. 22. 40 Guidelines for the Prevention of Crime ECOSOC Resolution 2002/13, Annex s. 3, online: http:// www.un.org/en/ecosoc/docs/2002/resolution%202002-13.pdf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 41 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op.cit., s. 469. 37 62  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA działaniami a skutkiem w postaci zmniejszenia liczby popełnianych czynów (kryminalizowanych w obowiązującym porządku prawnym). Zmniejszenie to może mieć charakter bezwzględny (mierzony spadkiem liczby czynów) lub względny (wzrost mniejszy niż na analogicznym obszarze). Tym samym za działania prewencyjne nie powinny być uznane takie, których celem (czy nawet skutkiem) jest np. obniżenie lęku przed przestępczością, zwiększenie kontroli społecznej lub poprawa jakości życia. Brak konsekwencji i stosunkowo dowolne używanie tych pojęć prowadzi do ich całkowitego rozmycia. W związku z tym termin prewencja kryminalna powinien oznaczać wyłącznie zgodne z prawem działania, bez których byłoby więcej przestępstw, ich oiar lub suma kosztów materialnych i niematerialnych wynikających z popełnionych przestępstw byłaby wyższa niż po ich zrealizowaniu42. 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ – PARADYGMATY ZAPOBIEGANIA PRZESTĘPCZOŚCI Przegląd deinicji zapobiegania przestępczości pozwala wyodrębnić przynajmniej dwa nurty prewencji kryminalnej – nurt oparty na kontroli społecznej oraz prewencję sytuacyjną. Przedstawione deinicje nie obejmują jednak najbardziej rozpowszechnionego – opartego na karze. Tym trzem paradygmatom zostanie poświęcony niniejszy podrozdział. 2.3.1. ROLA PRAWA Wśród klasyków ilozoii państwa i prawa popularny był pogląd, że powstanie państwa jako wspólnoty ludzi spowodowane było strachem przed utratą życia, wolności, własności itd., panującym w stanie natury43. Można więc uznać ten fakt Skutek nie stanowi więc jedynego kryterium w proponowanej deinicji. Gdyby tak było, za prewencję kryminalną można by uznać np. izyczną eliminację jednej grupy przestępczej przez drugą skutkujące m.in. mniejszą liczbą kradzieży pojazdów. Również zabójstwa bezdomnych nastolatków należących do gangów ulicznych lub uzależnionych od narkotyków dokonywane w krajach Ameryki Południowej przez tzw. policyjne szwadrony śmierci nawet jeżeli skutkowałyby zmniejszoną liczbą przestępstw, nie zostałyby zaliczone do prewencji kryminalnej. Zob. Human Rights Watch/Americas, Final Justice: Police and Death Squad Homicides of Adolescents in Brazil, Human Rights Watch, 1994, online: http://www.hrw.org/reports/pdfs/b/brazil/brazil.942/ braz942full.pdf, dostęp dnia: 4 lipca 2015 r. 43 M. Szyszkowska, Zarys ilozoii prawa, Białystok 2000, s. 130–132. 42 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  63 za jeden z pierwszych sposobów zapobiegania przez ludzi zjawiskom odczuwanym przez nich jako co najmniej niepożądane. Ich źródłem były nie tylko siły przyrody, ale działalność innych ludzi podsumowana już przez Plauta stwierdzeniem, że człowiek człowiekowi wilkiem44 (o przestępstwie będziemy mogli mówić dopiero w przypadku istnienia już jakiejś organizacji społeczno-politycznej). Przez stulecia istnienia różnych form państwowości zapobieganie przestępstwom polegało głównie na ciągłej rozbudowie wszelkiego rodzaju służb o charakterze policyjnym oraz na surowym karaniu wszelkich występków. Przykładowo Constitutio Criminalis Carolina, kodeks karny Rzeszy z 1532 roku, sankcjonował aż osiem rodzajów kary śmierci: spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem i wbicie na pal, przy czym można było jeszcze tę karę „uatrakcyjnić” wleczeniem końmi na miejsce kaźni lub szarpaniem skazanego rozpalonymi kleszczami45. Ściśle z tym związany był też rozwój instytucji więzienia, gdyż w pewnym momencie historii prawa uznano właśnie karę pozbawienia wolności za dotkliwą, ale humanitarną sankcję. Jednak ponad dwieście lat temu włoski prawnik i ekonomista Cesare Beccaria w swoim traktacie pt. „Dei delitti e delle pene” („O przestępstwach i karach” 1764, pierwsze polskie wydanie już w 1772 roku) przedstawił rewolucyjny pogląd, który można uznać za motto zwolenników prewencji kryminalnej: Lepiej jest zapobiegać przestępstwom niż za nie karać46. Jest to też chyba najczęściej i najchętniej cytowany fragment jego dzieł w pracach naukowych poświęconych zapobieganiu przestępczości47. W czasach zarówno go poprzedzających, jak i późniejszych, problem zapobiegania przestępczości był rozumiany na różne sposoby. Pogląd podobny do poglądu Beccarii został wyrażony w toku procesu Caiusa Silanusa już prawie dwa tysiące lat temu (22 r.n.e.): Prawo karze za popełnienie przestępstwa, ale o ile bardziej miłosierne byłoby zapobieganie im48. Pomimo tego współcześnie wciąż nie ma zgody co do tego, jakie działania należy podejmować, aby ograniczyć zjawisko przestępczości. Zdawać by się mogło, że rozwój cywilizacyjny oddalać będzie od czasów surowych kar Lupus est homo homini zob. T. Macci, Plauti Asinaria, online: http://www.thelatinlibrary. com/plautus/asinaria.shtml, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 45 K. Sójka-Zielińska, Historia Prawa, Warszawa 1998, s. 187. 46 C. Beccaria, O przestępstwach i karach, Warszawa 1959, s. 203. 47 T. Hanausek, op.cit.; W. Heinz, op.cit.; H. Kołakowska-Przełomiec, op cit.; V. W. Peterson, op. cit., s. 466. 48 Za: V. Peterson, Facts and Fancies in Crime Prevention, Journal of Criminal Law and Criminology, vol. 38, issue 5, 1948, s. 466. 44 64  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA więzienia połączonych z ciężką pracą izyczną albo kar mutylacyjnych, których wielka różnorodność i pomysłowość może zdumiewać. Wprawdzie trudno znaleźć prawnika lub polityka, który by publicznie głosił potrzebę kary zalewania gardła metalem (pochodzi ona z rosyjskiego katalogu kar Sobornoje Ułożenije z 1649 roku obowiązującym przez prawie dwieście lat)49, jednak kara śmierci wykonywana w „humanitarny” sposób jest postulatem partii politycznych (nie tylko populistycznych) na całym świecie. W niektórych państwach jest wciąż orzekana i wykonywana50. Zdarzają się również postulaty klasycznych kar mutylacyjnych, jak np. nie tylko chemicznego, ale również chirurgicznego kastrowania sprawców gwałtów i pedoilów, co nie zostało jak do tej pory wprowadzone nawet do katalogu kar obowiązujących w Stanach Zjednoczonych51. Kastracja zarówno farmakologiczna, jak i chirurgiczna stanowi jednak „dobrowolny” środek prewencyjny w Czechach, Niemczech oraz niektórych stanach Stanów Zjednoczonych52. Jego dobrowolność ogranicza to, że stanowi warunek skrócenia lub zakończenia faktycznej izolacji skazanych za przestępstwa seksualne53, a skuteczność prewencyjna nie została bezspornie potwierdzona badaniami recydywizmu pośród osób, które jej się poddały54. Oprócz tego w niektórych państwach obowiązujące prawo stanowi o szerokim katalogu czynów, za które sankcjami są kary cielesne, jak np. w Islamskiej Republice Iranu, którego oparty na szariacie kodeks karny stanowi m.in., że relacje homoseksualne pomiędzy kobietami są karane stoma batami55. K. Sójka-Zielińska, op.cit., s. 81 i 187. M. Mitera, M. Zubik, Kara śmierci w świetle doświadczeń współczesnych systemów prawnych, Warszawa 1998, s. 75–82. 51 A. Morawska, Strategie postępowania ze sprawcami przestępstw seksualnych wobec dzieci na przykładzie wybranych krajów, Dziecko Krzywdzone, nr 7, 2004, s. 9. 52 Report to the Czech Government on the visit to the Czech Republic carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 25 March to 2 April 2008, online: http://www.cpt.coe.int/documents/cze/2009-08-inf-eng.htm dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; G. Reilhac, Germany urged to halt castration of sex offenders, online: http://www.reuters.com/article/2012/02/22/us-germany-castration-idUSTRE81L18G20120222, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 53 G. Sealey, Some Sex Offenders Opt for Castration, online: http://abcnews.go.com/US/ story?id=93947, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 54 L. Weinberger, S. Sreenivasan, T. Garrick, H. Osran, The Impact of Surgical Castration on Sexual Recidivism Risk Among Sexually Violent Predatory Offenders, Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law, vol. 33, no. 1, 2005, s. 16–35. 55 Art. 129 Kodeks Karny Iranu z 30 lipca 1991 r., za tłumaczeniem na język angielski, online: http://mehr.org/IslamicPenal_Code_of_Iran.pdf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 49 50 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  65 Dużo bardziej drastyczne są kary za szereg czynów niezgodnych według liderów tzw. Państwa Islamskiego w Iraku i Lewancie z islamem. Polegają one między innymi na zrzucaniu z wysokich budynków homoseksualistów, ukamieniowaniu osób współżyjących płciowo poza małżeństwem czy ukrzyżowaniu osób innego wyznania niż islam56. Również w krajach tzw. „pierwszego świata” powracają pomysły na reaktywowanie kar cielesnych, np. rażenia prądem elektrycznym jako bardziej humanitarnego i dokładnie kontrolowanego dozowania kary za przestępstwo57. Prewencja w ramach prawa karnego oznacza przede wszystkim karanie58. Rola kary jest wprawdzie określana przede wszystkim jako sprawiedliwa odpłata za czyn, jednak w różnych szkołach prawa karnego wymienia się także jej funkcję prewencyjną. Tworzący na przełomie XVIII i XIX wieku Paul Johann Anselm Ritter von Feuerbach, przedstawiciel tzw. szkoły klasycznej, uważał, że już samo istnienie kary w ustawie jako sankcji za jakieś przestępstwo odstrasza od popełnienia przestępstwa potencjalnych sprawców (tzw. teoria przymusu psychologicznego)59. Do poglądów C. Beccarii nawiązuje stanowisko, że na prewencyjną skuteczność kary wpływa przede wszystkim jej nieuchronność oraz szybkość zastosowania i wykonania, a nie jej surowość60. Rozróżniana jest prewencja generalna i prewencja indywidualna. Dzięki informacjom o karze, przekazywanym zazwyczaj przez media, dokonuje się swoiste kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa i zarazem propagowanie pewnych (ideologicznie słusznych) zachowań. Wiedza o tym, jaka kara grozi sprawcy za jakiś czyn zdeiniowany przez ustawodawcę jako przestępstwo (kryminalizowany), ma działać wychowawczo i odstraszająco, oczywiście zakładając, że większa część każdego społeczeństwa generalnie zgadza się z zakresem kryminalizowanych czynów (odstraszanie dotyczyć ma jedynie wąskiej grupy tzw. marginesu społecznego). W przypadku „uczciwych obywateli” kara ma oddziaływać głównie jako utwierdzanie prawidłowych postaw. S. Heather, Isis publishes penal code listing amputation, cruciixion and stoning as punishments – and vows to vigilantly enforce it, The Independent z 22 stycznia 2015 r., online: http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-publishes-penal-code-listing-amputation-cruciixionand-stoning-as-punishments--and-vows-to-vigilantly-enforce-it-9994878.html, dostęp dnia: 18 kwietnia 2015 r. 57 G. Newman, Just and Painful: A Case for the Corporal Punishment of Criminals, London 1985. 58 G. Hegel, Hegel: Lectures on Natural Right and Political Science: The First Philosophy of Right, Oxford 2012, s. 100. 59 P. von Feuerbach, Revision der Grundsätze und Grundbegriffe des positiven peinlichen Rechts, Erfurt 1799, s. XIX–XXX oraz 49–108. 60 M. Szerer, Problematyka społecznego oddziaływania kary, Państwo i Prawo, nr 5, 1974. 56 66  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA To oddziaływanie na całe społeczeństwo, a zwłaszcza na potencjalnych przestępców, określa się jako prewencję generalną (ogólną)61. Ma ona więc z jednej strony odstraszać od popełnienia przestępstwa osób, których nie powstrzymują od tego inne czynniki, takie jak np. zasady moralne62, z drugiej strony ma służyć wzmocnieniu zaufania obywateli do obowiązującego porządku prawnego63. Z kolei prewencja indywidualna oznacza oddziaływanie kary na konkretnego sprawcę: zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę, zmierzające do zapobiegnięcia jego powrotowi do przestępstwa64. Zgodnie z tymi założeniami ma ona, oprócz karania, działać zapobiegawczo i edukacyjnie – także w stosunku do środowiska ukaranego nią sprawcy65. Ideałem byłoby, gdyby pod jej wpływem przestępca nigdy więcej nie wrócił do działalności sprzecznej z prawem. Można to osiągnąć poprzez odstraszenie go od popełniania kolejnych przestępstw, uniemożliwienie ich popełnienia lub jego wychowanie (resocjalizację). O ile uniemożliwienie jest w pewnym zakresie możliwe do osiągnięcia poprzez zastosowanie kar pozbawiających lub ograniczających wolność, to już odstraszenie lub resocjalizacja często wydają się być mało prawdopodobne. Poprawa jurydyczna, czyli wytworzenie u sprawcy przekonania o nieopłacalności popełniania przestępstw stanowi raczej postulat niż rzeczywistość66. Podobnie zakładana resocjalizacja (przynajmniej ta prowadzona w warunkach więziennych) często przynosi skutki odwrotne dostrzegane przez przedstawicieli doktryny prawa karnego: degradację izyczną i psychiczną oraz demoralizację67. W niektórych przypadkach kary pozbawienia wolności mają charakter jawnie eliminacyjny, a nie resocjalizacyjny. Dotyczy to zarówno dożywotniego pozbawienia wolności, jak i kar długoterminowych, w tym kary 25 lat pozbawienia wolności68. Najdobitniej wyraził to jeden z posłów na tzw. sejm kontraktowy (1989–1991), Stefan Niesiołowski, komentując sprawę amnestii L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 159. Tamże, s. 191. 63 P. Petesz, Sens, istota i cele kary kryminalnej, Gdańskie Studia Prawnicze, tom XIV, 2005, s. 1127. 64 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2001, s. 242. 65 J. Wilson, Thinking About Crime. The debate over deterrence, Atlantic Monthly, vol. 252, no. 3, September 1983, s. 72–88. 66 P. Petesz, op. cit., s. 1128. 67 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1999, s. 180; zob. również: J. Śliwowski, Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie: rozważania penitencjarne i penologiczne, Warszawa 1981. 68 W. Wróbel, A. Zoll, Polskie Prawo Karne. Część Ogólna, Kraków 2013. 61 62 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  67 z 1989 roku, która dotyczyła również skazanego za cztery zabójstwa Mariusza Trynkiewicza69: każdy myślał, że w ciągu 25 lat to on zdechnie w tym więzieniu70. Pewnym kuriozum mogą się dziś wydawać postulaty tzw. szkoły antropologicznej, której twórcą był włoski psychiatra Cesare Lombroso. W wyniku swojej praktyki połączonej z badaniami naukowymi (chociaż z zawierającą błędne założenia metodologią) doszedł do wniosku, że istnieją „przestępcy urodzeni”. Nie miał przy tym na myśli związku pomiędzy urodzeniem w rodzinie, w której niejaką tradycję stanowi działalność przestępcza, lecz związek pomiędzy pewnymi cechami izycznymi a profesją przestępczą. W efekcie pomiarów antropometrycznych określił, jakie są to cechy i jakie rodzaje przestępstw determinują. Jedną z takich cech izycznych miała być leworęczność. Z kolei epilepsja miała być bezbłędnym wskaźnikiem przestępczego charakteru. Wiedza taka miała pozwolić izolować określone osoby od społeczeństwa zanim jeszcze popełnią one przestępstwo. Taki był też pomysł przedstawiciela tej szkoły Enrico Ferriego, którego projekt włoskiego kodeksu karnego z 1921 roku przewidywał stosowanie wobec „urodzonych przestępców” środków zabezpieczających społeczeństwo, czyli izolowanie w zamkniętych zakładach. Można to śmiało uznać za bardzo daleko posuniętą formę zapobiegania przestępczości71. Urodzonych przestępców poszukiwano również w innych krajach. Amerykański antropolog Earnest Hooton na podstawie prowadzonych pomiarów czternastu tysięcy skazanych oraz ponad trzech tysięcy „uczciwych” obywateli ogłosił w opublikowanej w 1939 roku książce pt. „Crime and the Man”, że tych pierwszych charakteryzuje organiczna niższość72 (zdj. 2.1). Wydaje się, że na nic zdają się wyniki badań prowadzonych na całym świecie negujące związek pomiędzy wysokością grożącej kary a popełnianymi przestępstwami. Przykładem mogą być szacunki brytyjskiego Home Ofice, według których spadek liczby przestępstw (ujętych w oicjalnych statystykach) o 1% mógłby Na podstawie tej amnestii zamieniono karę śmierci na karę 25 lat pozbawienia wolności – najdłuższą karę pozbawienia wolności zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami. 70 Stefan Niesiołowski: to był błąd. Ja też za to odpowiadam i przepraszam, online: http://wiadomosci.wp.pl/kat,1348,title,Stefan-Niesiolowski-to-byl-blad-Ja-tez-za-to-odpowiadam-i-prze praszam,wid,16335793,wiadomosc.html?ticaid=114669&_ticrsn=3, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; więcej nt sprawców seryjnych oraz ustawy ich dotyczącej zob. Rozdział: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 71 L. Gardocki, op. cit. s. 21–22. 72 E. Hooton, Crime and the Man, Cambridge, MA 1939, s. 309. 69 68  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA Zdj. 2.1. Ilustracja „ograniczonej niższości” zabójców z różnych grup etnicznych73 zostać osiągnięty poprzez zwiększenie liczby osadzonych o 25%74. Z kolei wieloczynnikowe analizy prowadzone w Stanach Zjednoczonych – państwie z największą bezwzględną liczbą osób pozbawionych wolności – dowodzą, że prawie trzykrotne zwiększenie liczby osadzonych (o 290%) prowadzi do zmniejszenia przestępczości o 27%75. Odnosząc do warunków Polski bardziej optymistyczną z tych koncepcji, zwiększenie o 290% liczby osób osadzonych w zakładach karnych, czyli dwieście trzydzieści pięć tysięcy osadzonych (zamiast osiemdziesięciu jeden tysięcy)76 oznaczałoby trzysta trzynaście tysięcy mniej stwierdzonych przestępstw77 (dane dla roku 2011). Stanowi to swoisty papierek lakmusowy skuteczności zapobiegania przestępczości za pomocą zwiększania liczby osób pozbawionych wolności. Wyniki badań nie potwierdzają też popularnego Tamże. M. Wright, Przywracając szacunek sprawiedliwości, Warszawa 2005, s. 25. 75 W. Spelman, The Limited Importance of Prison Expansion, w: A. Blumstein, J. Wallman (red.), The Crime Drop in America, Cambridge 2006, s. 97–125. 76 Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie, Warszawa 2012, s. 3. 77 Komenda Główna Policji, Postępowania wszczęte, przestępstwa stwierdzone i wykrywalność w latach 1999–2012, Warszawa 2013. 73 74 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  69 twierdzenia o wpływie kary śmierci na zapobieganie popełnianiu zabójstw78. Okazuje się więc, że poza prewencją indywidualną w postaci eliminacji sprawcy konkretnego czynu nie działa ona odstraszająco na innych potencjalnych i faktycznych sprawców. Potwierdza to w pełni twierdzenie, że same przepisy prawne nie są w stanie powodować pożądanych zachowań grupowych79, a wszelkie kary niezależnie od ich dolegliwości pozwalają kontrolować ciało, a nie umysł i duszę80. Zdj. 2.2. Przykład zapobiegania przestępczości z pogranicza prawa karnego i kontroli społecznej. Płaskorzeźba przedstawia złodzieja złapanego na gorącym uczynku – wywieszona przed domem miała informować potencjalnych sprawców o czekającej ich nieuchronnej karze (Francja 1520–1530)81. D. Nagin, J. Pepper (red.), Deterrence and the Death Penalty, Washington, D.C. 2012, s. 2 i n. A. Kossowska, op. cit., s. 67. 80 E. Ross, Social Control II. Law and Public Opinion, American Journal of Sociology, vol. 1, no. 6, May 1896, s. 753–754. 81 Victoria and Albert Museum, Londyn, Museum no. 468–1895. Zbiory własne. 78 79 70  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA 2.3.2. KONTROLA SPOŁECZNA W zupełnie inną stronę niż posługiwanie się karą poszli przedstawiciele kierunku nazywanego abolicjonizmem82. Postulują oni likwidację prawa karnego i zastąpienie kary różnymi instrumentami rozwiązywania konliktów społecznych. Przestępstwo w ujęciu abolicjonistów jest konliktem, który należy rozwiązać, a prawo karne zamiast to osiągać, wyrządza jedynie dalsze szkody społeczne83. Według nich konlikty powinny być rozwiązywane przez samą społeczność. Postulują oni wykorzystanie instytucji mediacji pomiędzy stronami, w której to strony same tworzą porozumienie, zamiast postępowania sądowego. Głównym zaś środkiem powinna być restytucja, ewentualnie zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie, a nie wymierzanie kary sprawcy. Siłą kontrolującą i gwarantującą wykonanie porozumienia powinna być społeczność, a nie aparat przymusu kontrolowany przez państwo. Koncepcja ta opiera się na roli i sile kontroli społecznej. Wyniki porównania systemów prawnych dokonanego przez Richarda D. Schwartza i Jamesa C. Millera świadczą o tym, że koncepcja ta nie stanowi żadnego novum. Przeanalizowali oni pięćdziesiąt jeden społeczeństw przedpaństwowych, historycznych i współczesnych, po czym zajęli się związkami pomiędzy występowaniem w nich mediacji (deiniowanej przez nich jako regularne stosowanie interwencji niespokrewnionej osoby trzeciej), policji (wyspecjalizowanej siły zbrojnej używanej częściowo lub całkowicie do egzekwowania norm) oraz obrony (regularne występowanie wyspecjalizowanych i niespokrewnionych „adwokatów”). Mediacja występuje w nich zdecydowanie najczęściej – w sumie w trzydziestu ośmiu społeczeństwach. W jedenastu spośród nich towarzyszy jej policja, a w siedmiu łącznie policja i obrona. W trzynastu społeczeństwach z badanej grupy brak było jakiejkolwiek z tych trzech instytucji84. Wynika z tego, że mediacja odgrywa rolę podstawowego sposobu rozwiązywania sporów w większości społeczeństw, przy wtórnym wobec niej pochodzeniu metod opartych na przymusie85. Jako prekursor sprawiedliwości naprawczej we współczesnym M. Płatek, Ruch abolicjonistyczny w Skandynawii – teraźniejszość czy wizja przyszłości, Studia Iuridica, tom 20, Warszawa 1991, s. 81 i n 83 L. Gardocki, op. cit., s. 25. 84 R. D. Schwartz, J. C. Miller, Legal Evolution and Societal Complexity, American Journal of Sociology, vol. 70, no. 2, 1964, s. 159–169. 85 J. Kurczewski, O badaniu prawa w naukach społecznych, Warszawa 1977, s. 122–123. 82 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  71 prawie wymieniany jest Leon Petrażycki, chociaż pierwsze użycie tego określenia (restorative justice) przypisywane jest Randy’emu Barnettowi86. Nieformalna kontrola społeczna polegająca na regulowaniu i celowym kształtowaniu zachowania jednostek przez otoczenie, z którym pozostają w jakiejś osobistej więzi, do którego przynależą87, odgrywała największą rolę w zapobieganiu przestępstwom we wspólnotach przedpaństwowych. Jako przykład takiego wpływu podaje się reakcje otoczenia, które zmusza jednostki do określonego sposobu ubierania się, zachowania, wyboru pewnych dróg życiowych. Podkreślany jest fakt, że wpływ ten jest często znacznie silniejszy od formalnej kontroli społecznej w postaci m.in. przymusu wywieranego przez aparat państwowy oraz że jest to znacznie tańszy sposób kontrolowania niż za pomocą prawa i instytucji88. To (nieformalna) kontrola społeczna była czynnikiem wpływającym, między innymi, na zapobieganie popełnianiu przestępstw w społecznościach nieznających prawa i przymusu zinstytucjonalizowanych przez organizację polityczną. Kontrola społeczna bazowała na kilku czynnikach. Podstawowymi były: wypływający z tradycji autorytet starszych, strach przed złamaniem reguł wywołany grożącą sankcją religijną, obawa przed odrzuceniem i wykluczeniem z grupy, co często wiązało się z ryzykiem śmierci, wstyd przed wystawieniem się na śmieszność, wreszcie obawa przed zemstą. Wszystko to powodowało, że do złamania panującego prawa zwyczajowego miało dochodzić niezmiernie rzadko89. Jeżeli natomiast taka sytuacja miała miejsce, to fakt ten wywoływał reakcję społeczności. Mogła ona polegać na „spontanicznym” zbiorowym wychłostaniu członka plemienia Pigmejów Bambuti, który okradł starą, samotną kobietę lub również zbiorowym pobiciu winnego przez Czenczu z Półwyspu Indyjskiego90. Pouczenie, nagana publiczna, obdarzenie złodzieja dożywotnio mianem skradzionych przedmiotów, przerwanie kontaktu społecznego z jednostką i wygnanie z grupy – były to środki nacisku, jakimi dysponowano wobec sprawcy91. Innym przykładem R. Barnett, Restitution: a New Paradigm of Criminal Justice, w: G. Johnstone (red.), Restorative justice reader, Portland 2003, s. 30 i 46–56. 87 M. Kurlychek, Social Control, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.) Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014, s. 4899. 88 E. Ross, op. cit., s. 766. 89 Przytaczane wcześniej dane dot. liczby zabójstw w społeczeństwach przedpaństwowych obalają to twierdzenie będące punktem centralnym mitu o „szlachetnym dzikusie”. 90 J. Kurczewski, Prawo prymitywne. Zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwowych, Warszawa 1973, s. 87. 91 Tamże, s. 91. 86 72  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA było wykorzystanie „świętej fajki” u Indian Kiowa i Czejenów, które miało za zadanie zapobiec krwawej zemście naruszającej interesy społeczności92. Jednym z najbardziej spektakularnych dla współczesnych ostrzeżeniem dla łamiącego zakazy i naruszającego ład w społeczności Eskimosów może wydać się zbiorowe oddanie moczu na domostwo (igloo, namiot) sprawcy93. Według Nilsa Christiego współczesne postępowanie sądowe, w opozycji do przytoczonych form rozwiązywania sporów, stanowi „kradzież konliktu” jego uczestnikom przez prawników i innych specjalistów94. Nie można jednak zapomnieć o tym, że częściowym przynajmniej uzasadnieniem tej „kradzieży” była chęć położenia kresu rodowym zemstom, wróżdom skutkującym wielopokoleniowymi wyniszczającymi wojnami. Idea „szlachetnego dzikusa” nie znalazła też potwierdzenia w badaniach liczby zabójstw w społecznościach przedpaństwowych95. Plemiona Inuitów (Eskimosów) jeszcze w drugiej połowie XX wieku dokonywały wzajemnych najazdów, których stałym elementem było okaleczanie i zabijanie wrogów, w tym kobiet i dzieci96. S. Pinker wprowadzenie systemu instytucji państwowych i prawa nazywa wręcz „procesem pacyikacji”, co stoi w pewnej opozycji do stosunkowo idealistycznych założeń koncepcji „kradzieży konliktu”97. Silna nieformalna kontrola społeczna porządkowała nie tylko życie członków społeczności przedpaństwowych. Wstyd stanowiący jej ważny element składowy uznawany jest za wciąż aktualny element zapobiegania zachowaniom przestępczym w Japonii i Chinach98. Także ponad dwustutysięczna populacja amerykańskich amiszów stanowi przykład jej działania również w XXI wieku. Czasowy ostracyzm, a jako największa kara wykluczenie ze społeczności stanowi w nich wciąż skuteczny mechanizm kontroli zachowań99. Tamże, s. 244–245. Tamże, s. 96–102. 94 N. Christie, Conlicts as Property, British Journal of Criminology, vol.17, no. 1, 1977, s. 1–15. 95 Zob. Rozdział: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 96 E. Burch, Alliance and Conlict: The World System of the Inupiaq Eskimos, Calgary 2005, s. 110. 97 S. Pinker (2011), op. cit., s. 12. 98 L. Hong, W. Mettiyy, M. Sakiyama, Shaming in Asian Societies, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.) Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014, s. 4817–4827. 99 Opisy współczesnej praktyki w tym zakresie zob. D. Kraybill, The Riddle of Amish Culture, Baltimore, MA 2001, s. 137–141; Shunning with the Amish Community in Lancaster County: the 92 93 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  73 Model kontroli „idealnej” stanowił zaproponowany w 1791 roku przez angielskiego prawnika i ekonomistę Jeremy’ego Benthama Panopticon100. Miał to być budynek w kształcie pierścienia z umieszczoną pośrodku wieżą, której szerokie okna miały wychodzić na wewnętrzną fasadę pierścienia. Okrągły budynek byłby podzielony na cele, z których każda zajmowałaby całą jego grubość. Cele miałyby dwa okna, jedno skierowane do wewnątrz, na okna wieży, a drugie na zewnątrz pierścienia – pozwalając światłu przechodzić przez celę na wylot101. W wieży należało umieścić nadzorcę, a w każdej z cel zamknąć szaleńca, chorego, skazańca, robotnika albo ucznia. Głównym efektem miało być wzbudzenie w uwięzionym świadomego i trwałego przeświadczenia o widzialności, które daje gwarancję automatycznego funkcjonowania władzy. Nadzór, nawet faktycznie nieciągły w działaniu, byłby nieprzerwanie skuteczny. Wystarczyć miała sama świadomość jego istnienia u osób umieszczonych w celach. Osadzeni nie wiedzieliby, kiedy są obserwowani, a kiedy nie. Władza jest niewidzialna i nieweryikowalna. Ujarzmia ona i zmusza do dobrego zachowania: szaleńca do spokoju, robotnika do pracy, ucznia do pilności, chorego do przestrzegania recept102. Pomysł, chociaż autorstwa myśliciela czasów oświecenia, wydaje się być rodem z państwa totalitarnego. Państwa, w którym kontrola społeczna zastąpiona zostaje permanentną instytucjonalną kontrolą wszystkich wymiarów życia. Studio „Wielkiego Brata”, który przez swoją obserwację kontroluje zachowania uczestników programu lub mieszkańców całego państwa („Rok 1984”) przypomina taki „idealny” Panopticon. Zwracana jest uwaga na analogię z systemami monitoringu wizyjnego, instalowanymi przez władze w miastach na całym świecie. Sama świadomość, że jest się obserwowanym, ma zapobiegać łamaniu norm społecznych. Wykorzystywane jest to także przez montowanie samych atrap kamer. Systemy takie obejmują swoim zasięgiem przestrzeń publiczną, władza (co do zasady) nie może przez nie zaglądać do prywatnych mieszkań, szkół, szpitali i innych instytucji, co stanowi istotne odróżnienie od orwellowskich teleekranów103. practice of social avoidance, online: http://www.welcome-to-lancaster-county.com/amishcommunity.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 100 J. Bentham, Panopticon or the inspection house, London 1791, s. 1–4. 101 Tamże. 102 M. Foucault, Nadzorować i karać, Warszawa 1993, s. 195–197. 103 Więcej na temat systemów monitoringu wizyjnego zob. P. Waszkiewicz, Wielki Brat Rok 2010. Systemy monitoringu wizyjnego – aspekty kryminalistyczne, kryminologiczne i prawne, Warszawa 2011. 74  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA Kontrola społeczna była, i wciąż jest, przedmiotem badań psychologów (zwłaszcza psychologów społecznych). W jednym z eksperymentów Philip Zimbardo potwierdził słuszność teorii wybitych szyb (broken windows), która właśnie kontrolę społeczną i wynikające z niej działania, czyni odpowiedzialnymi, w dużym stopniu, za stan przestępczości w różnych rejonach. Teza postawiona przez twórców tej teorii brzmi: Jeżeli bowiem wybito okno w fabryce lub w biurze, przechodzień, który to zauważy, dojdzie do wniosku, że nikomu taki stan rzeczy nie przeszkadza, i że nikt nie jest za taki stan rzeczy odpowiedzialny. Po jakimś czasie znajdą się tacy, którzy zaczną rzucać kamieniami w pozostałe okna. Wkrótce nie ostanie się żadna szyba, przechodzień zaś dojdzie do wniosku, że nikt nie odpowiada za budynek, ale również za ulicę, którą spaceruje. Na pozbawionej kontroli i dozoru ulicy będą się pojawiać tylko przestępcy, młodzież... albo ryzykanci. Szybko zawładną ulicą, natomiast zwykli obywatele będą ją omijali z daleka. W ten sposób pozornie nieznaczne i nikłe przejawy braku poszanowania prawa i porządku prowadzą do powstawania coraz groźniejszych objawów tego procederu, a w efekcie do wzrostu przestępczości104. Teoria wybitych szyb stanowiła inspirację niektórych elementów polityki W. Brattona w Nowym Yorku, a jej współtwórcy byli jego doradcami, kiedy sprawował funkcję komisarza nowojorskiej policji105. P. Zimbardo badał, jaki wpływ na rozwój zjawiska wybitych szyb ma kontrola społeczna. W tym celu zostawił samochód osobowy ze zdjętymi tablicami rejestracyjnymi w dwóch różnych środowiskach. Jeden w okolicy domków jednorodzinnych, gdzie sąsiedzi znali się nawzajem (Palo Alto w Kalifornii), a drugi na anonimowym, nowojorskim osiedlu (Bronx). W Palo Alto już pierwszego dnia miejscowa policja odebrała kilkanaście telefonów informujących o pozostawionym samochodzie. Z drugiego samochodu już po dziesięciu minutach przechodnie zaczęli usuwać wszystkie ruchome części – po upływie doby nic wartościowego w nim nie zostało, a po kradzieży wszystkich części, rozpoczął się proces dewastacji tapicerki, okien itd. Ciekawy jest dalszy ciąg eksperymentu w Palo Alto. Po tygodniu badacz sam rozbił część karoserii młotkiem, a już po J. Wilson, w: G. Kelling, C. Coles, Wybite szyby. Jak zwalczać przestępczość i przywrócić ład w najbliższym otoczeniu, Poznań 2000, s. 10. 105 Niektórzy autorzy podważają naukowość teorii wybitych szyb, zarzucając jej nieopieranie się na wynikach badań oraz publikowanie poza czasopismami naukowymi, w których obowiązuje system recenzji. Tak np. L. Wacquant, The Scholarly Myths of the New Law‑and‑Order Doxa, w: L. Panitch, C. Leys (red.) The Socialist Register 2006: Telling the Truth, London-New York 2006, s. 105–106. 104 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  75 chwili przypadkowi przechodnie przyłączyli się do niego106. Oznacza to, że wybita szyba może zburzyć ład nawet w „porządnej” okolicy, ale tam, gdzie istnieją silne więzi międzyludzkie, trudniej jest naruszyć porządek niż w miejscach, gdzie panuje anonimowość. Co istotne, w obu przypadkach w niszczeniu i okradaniu samochodów brali udział dobrze ubrani, trzeźwi przedstawiciele klasy średniej. Opisana prewencja drugiego i trzeciego stopnia, których jednym z celów jest wpłynięcie na sprawcę poprzez modelowanie rzeczywistości w sposób utrudniający mu działanie, określana jest w literaturze jako prewencja sytuacyjna (situational crime prevention). Koncepcja ta zawiera szereg założeń określanych jako target hardening („utrudnienie celu” – działań przestępczych) polegających na: • technicznych formach ochrony mienia, • projektowaniu architektoniczno-urbanistycznym, • usuwaniu (korygowaniu) okoliczności sprzyjających czynom zabronionym, • obecności funkcjonariuszy służb mundurowych107. 2.3.3. PREWENCJA SYTUACYJNA Ron Clarke i Patricia Mayhew, współtwórcy koncepcji prewencji sytuacyjnej, postanowili odejść od dominującego w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych skupienia się na sprawcy przestępstwa i zająć się przestępstwem jako rodzajem „sytuacji” dziejącej się w określonym miejscu, czasie i przy udziale jej aktorów. Zapobieganie przestępczości miało polegać na ograniczeniu popełniania konkretnych rodzajów czynów w konkretnych typach miejsc poprzez zaplanowaną interwencję w środowisko izyczne108. Pierwotna klasyikacja możliwych sposobów oddziaływania prewencji sytuacyjnej składająca się z trzech elementów J. Wilson, G. Kelling, Wybite szyby, w: W. Bratton, P. Knobler, Przełom. Jak szef Policji Nowojorskiej powstrzymał epidemię przestępstw, Poznań 2000, s. 399. Twórcy teorii „wybitych szyb” oparli się – wbrew twierdzeniom L. Wacquanta – na wynikach badań, chociaż rzeczywiście było to tylko jedno badanie. Zwraca na to uwagę sam autor tego eksperymentu. Co ciekawe w jego opisie brakuje elementu „wybicia szyby”. Zgodnie z opisem eksperymentu samochód po pięciu dniach został odholowany, co miało skutkować reakcją mieszkańców w postaci trzech telefonów na pobliski komisariat z informacją o podejrzanym zachowaniu. Zob. P. Zimbardo, The Lucifer Effect. Deleted Content. Anonymity of Place Stimulates Destructive Vandalism, online: http:// www.lucifereffect.com/about_content_anon.htm, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 107 Z. Żaroń, op.cit., s. 12. 108 R. Clarke, Situational crime prevention: Its Theoretical Basis and Practical Scope, Crime and Justice: An Annual Review of Research, vol. 4, 1983, s. 225. 106 76  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA (wspomniane utrudnianie celu oraz nadzór i zarządzanie przestrzenią)109 w toku jej praktycznego testowania i ponownych analiz teoretycznych znacznie się powiększyła i obecnie zawiera dwadzieścia pięć technik podzielonych na pięć grup: I. Zwiększenie wysiłku (sprawcy) • wzmocnienie celów działań przestępczych, np. za pomocą wbudowywania blokad kierownic, immobilajzerów, instalacji ekranów antynapadowych w bankach i na pocztach lub korzystania przez irmy produkcyjne oraz kurierskie z opakowań „sygnalizujących”, że ktoś przy nich manipulował, • kontrola dostępu do budynków (instytucji), np. poprzez instalację domofonów, wykorzystanie identyikatorów elektronicznych, prześwietlanie bagażu, • nadzór dróg wyjścia, np. sprawdzanie biletów także przy wyjściu, wymóg posiadania dokumentów celnych, montaż zabezpieczeń elektronicznych na towarach sprzedawanych w sklepach, • oddzielenie sprawców od potencjalnych celów, np. poprzez blokowanie ulic, oddzielne toalety dla kobiet i mężczyzn, rozproszenie miejsc, gdzie sprzedawany jest alkohol, • kontrola broni lub innych narzędzi „przestępczych”, np. korzystanie z broni zaopatrzonej w czytniki biometryczne, ograniczenie sprzedaży farb w sprayu dzieciom i młodzieży, blokowanie skradzionych aparatów telefonicznych. II. Zwiększenie ryzyka (ponoszonego lub postrzeganego przez sprawcę) • rozszerzona opieka, np. przebywanie po zmroku poza domem w grupie, sprawny telefon, zostawianie oznak obecności mających zmylić sprawców, sąsiedzki dozór, • wzmocnienie naturalnego dozoru, np. poprzez poprawę oświetlenia, architekturę, • zmniejszenie anonimowości, np. używanie identyikatorów, mundurki szkolne, • wykorzystanie personelu, np. przynajmniej dwóch/dwoje pracowników w sklepie, instalacja kamer w środkach transportu, nagradzanie czujności, • wzmocnienie formalnej kontroli, np. poprzez alarmy antynapadowe, służby ochrony, kamery rejestrujące pojazdy ignorujące czerwone światło. 109 Tamże. 2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  77 III.Zmniejszenie „nagrody” • ukrycie celów, np. rezygnacja z parkingów bezpośrednio graniczących z ulicami, usunięcie z książek telefonicznych danych pozwalających zidentyikować płeć, nieznakowanie pojazdów przewożących kosztowności lub gotówkę, • usunięcie celów, np. wyjmowane radioodbiorniki samochodowe, tworzenie schronisk dla kobiet doświadczających przemocy, automaty telefoniczne na karty pre-paid, a nie na monety – promowanie rozliczeń bezgotówkowych, • identyikacja własności, np. znakowanie przedmiotów, samochodów, części samochodowych, zwierząt hodowlanych, • „psucie rynku”, m.in. poprzez monitorowanie komisów i lombardów, przeglądanie ogłoszeń drobnych zamieszczanych w prasie i sieci, licencjonowanie ulicznych sprzedawców, • usunięcie korzyści, np. zabezpieczanie ubrań w sklepach pojemnikami z atramentem, usuwanie graitti, progi ograniczające prędkość – tzw. „leżący policjanci”, IV. Ograniczanie czynników prowokujących • redukcja frustracji i stresu, np. sprawne kolejki i uprzejma obsługa, wystarczająca liczba miejsc siedzących, uspokajająca muzyka i delikatne oświetlenie, • unikanie konliktów, np. poprzez oddzielenie kibiców rywalizujących drużyn piłkarskich, zmniejszenie tłoku w lokalach, dokładne określenie taryf taksówkowych, • redukcja pobudzenia emocjonalnego, np. za pomocą kontroli brutalnej pornograii, wspierania pozytywnego zachowania na boiskach piłkarskich, zakazu rasistowskich odzywek, • neutralizacja ciśnienia rówieśniczego, np. za pomocą haseł „tylko idioci piją i jadą”, „możesz powiedzieć <<Nie!>>”, rozproszenie tzw. „trudnej młodzieży” zamiast gromadzenia jej w specjalnych klasach, • osłabienie chęci naśladownictwa, np. dzięki szybkiemu usunięciu skutków wandalizmu, ograniczeniu dzieciom dostępu do pewnych programów telewizyjnych, cenzura szczegółów modus operandi. V. Usunięcie wymówek • ustalanie reguł, np. umowy najmu, zdeiniowanie molestowania, obowiązek rejestracji hotelowej, 78  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA • publicznie widoczne instrukcje, np. znaki „Nie parkować”, „Własność prywatna”, „Zakaz palenia ognisk”, • budzenie sumienia, np. poprzez widoczny nad drogą odczyt pomiaru prędkości, wymóg podpisu pod deklaracją celną, informacje „ Jazda na gapę to też kradzież”, • pomoc w dostosowaniu się, np. dzięki sprawnej obsłudze bibliotecznej, publicznym toaletom, koszom na śmieci, • kontrola alkoholu i narkotyków, np. za pomocą alkomatów w lokalach rozrywkowych, czujnej obsługi, organizacji atrakcyjnych imprez bezalkoholowych110. 2.4. KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA, INNA DZIEDZINA NAUKI? Brak jest jasności w kwestii tego, jaka dyscyplina naukowa obrała zapobieganie przestępczości za przedmiot swojego zainteresowania oraz czy można wskazać wyłącznie jedną taką dyscyplinę. Twórca naukowej kryminalistyki Hans Gross w swoim podręczniku dla sędziów śledczych jako pierwszy wyraził pogląd, że zapobieganie przestępczości znajduje się w polu zainteresowania kryminalistyki111. Paweł Horoszowski, autor pierwszego z powojennych polskich podręczników kryminalistyki, nie miał wątpliwości co do tego, że kryminalistyka powinna jak najbardziej zmierzać do opracowania coraz to skuteczniejszych metod prewencyjnych112. Podobnie sądził Włodzimierz Gutekunst określający kryminalistykę jako naukę o taktyce i technice popełniania przestępstw, o taktyce i technice dochodzenia przestępstw oraz o taktyce i technice zapobiegania przestępstwom113. Także współcześnie podnoszona jest prewencyjna rola kryminalistyki, chociaż poszczególni autorzy nadają różne znaczenie problematyce zapobiegania przestępczości. Zdaniem Zbigniewa Czeczota i Tadeusza Tomaszewskiego kryminalistyka to: Nauka praktyczna, opracowująca zasady sprawnego działania, stosowanie środków technicznych i laboratoryjnych metod badawczych w celu zapobiegania popełnianiu D. Cornish, R. Clarke, Opportunieties, precipitators and criminal decisions: A reply to Wortley’s critique of situational crime prevention, w: M. Smith, D. Cornish (red.), Theory for Situational Crime Prevention, Crime Prevention Studies, vol. 16, 2003, s. 151–196 (tłum. własne). 111 H. Gross, Handbuch fűr Untersuchungsrichter als System der Kriminalistik, Wien 1898, s. 12. 112 P. Horoszowski, Kryminalistyka, Warszawa 1958, s. 15. 113 W. Gutekunst, Kryminalistyka. Zarys systematycznego wykładu, Warszawa 1965, s. 11. 110 2.4. KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA, INNA DZIEDZINA NAUKI?  79 przestępstw i wykrywania ich oraz ustalania faktów, mających znaczenie dowodowe w postępowaniu karnym114. Sytuują tym samym zapobieganie popełnianiu przestępstw jako główny cel kryminalistyki oraz przewidują, że znaczenie tego aspektu będzie coraz większe115. Tadeusz Hanausek uznał funkcję zapobiegawczą jako jedną z wielu, deiniując kryminalistykę jako naukę o taktycznych zasadach i sposobach oraz o technicznych metodach i środkach rozpoznawania i wykrywania prawnie określonych, ujemnych zjawisk społecznych, a w szczególności przestępstw i ich sprawców oraz udowadniania istnienia lub braku związku pomiędzy osobami i zdarzeniami; a także zapobiegania przestępstwom i innym niekorzystnym, lecz prawnie relewantnym zjawiskom. Nauka ta zajmuje się również strategią przewidywania i przyszłego rozpoznawania oraz zwalczania tych zjawisk, zwłaszcza poprzez zapobieganie ich powstawaniu i rozwojowi116. Zapobieganie uzyskało tutaj szerszy zakres przedmiotowy – obejmuje nie tylko przestępstwa, ale również „inne niekorzystne zjawiska”. W swojej typologii zapobiegawczej funkcji kryminalistyki wyróżnia on trzy kierunki. Pierwszy jest związany z czynnikiem zagrażającym, czyli potencjalnym sprawcą. Jako środek zapobiegawczy autor proponuje rozmowę ostrzegawczą, którą jednak sam uznaje za niezbyt skuteczną, oraz obserwację. Drugi kierunek dotyczy czynnika zagrożonego, czyli potencjalnej oiary lub obiektu. W tym przypadku działalność prewencyjna miałaby polegać na ostrzeżeniu i przekazaniu informacji mających utrudnić popełnienie przestępstwa, a następnie na sprawdzaniu wdrażania przekazanej wiedzy w życie i dyskretnym czuwaniu. Trzeci kierunek związany jest z okolicznościami kształtującymi zagrożenie. Zalecane kroki to kontrola miejsc gdzie prawdopodobieństwo przestępstw jest wyższe od przeciętnego oraz inicjatywy mające ograniczać liczbę takich miejsc117. Podobnie jak T. Hanausek zakres kryminalistyki określił B. Hołyst. Zgodnie z jego deinicją kryminalistyka to nauka o metodach ustalania faktu przestępstwa, sposobu jego popełnienia, wykrywaniu sprawców i zapobiegania przestępstwom oraz Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka ogólna, Toruń 1996, s. 16. Tamże. 116 T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 2009, s. 20. 117 T. Hanausek, op. cit., s. 70–71; Idea zapobiegania przestępczości poprzez oddziaływanie na każdy z trzech boków „kryminalnego trójkąta”, czyli sprawców, oiary i miejsca o ponadprzeciętnej liczbie przestępstw opierająca się m.in. na analizie statystycznej danych policyjnych i wiktymizacyjnych została przybliżona w Rozdziale: Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych. 114 115 80  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA innym ujemnym zjawiskom społecznym118. Także Ewa Gruza, Mieczysław Goc i Jarosław Moszczyński deiniują funkcję zapobiegawczą w ramach kryminalistyki szeroko – ma ona obejmować „ujemne zjawiska społeczne”: Praktyczna nauka opracowująca zasady sprawnego działania, stosowania taktycznych i technicznych metod śledczych i badawczych wykorzystywanych w celu ujawniania i zabezpieczania faktów mających znaczenie wykrywcze i dowodowe oraz zapobiegania ujemnym zjawiskom społecznym119. W istotnym zakresie zbliżona jest deinicja kryminalistyki Jerzego Kasprzaka, Bronisława Młodziejowskiego, Wacława Brzęka i J. Moszczyńskiego: nauka praktyczna, wykorzystywana w procedurach prawnych, obejmująca technikę, taktykę i strategię zwalczania przestępczości oraz innych niekorzystnych społecznie zjawisk. Kryminalistyka zajmuje się poznawaniem metod popełniania przestępstw, wykrywaniem faktu ich popełnienia oraz wykrywaniem sprawców, a także metodami zapobiegania przestępstwom120. Pomimo tego, że zgodnie z nią zwalczanie ma dotyczyć zarówno przestępstw, jak i innych niekorzystnych społecznie zjawisk, zapobieganie ma dotyczyć wyłącznie przestępstw, czyli kategorii znacznie węższej. Funkcja zapobiegawcza pojawia się także w innych deinicjach kryminalistyki formułowanych przez przedstawicieli tej dziedziny w Polsce. Niektórzy przedstawiają zapobieganie skuteczności działań przestępczych jako dodatkowy kierunek badań121. Pojawia się też rozumienie taktyki i techniki kryminalistycznej nie tylko jako działań będących reakcją na dokonane przestępstwa, ale również działania zapobiegające ich popełnieniu oraz ograniczające ich skutki122. Różnica pojawia się w deinicjach tej dziedziny tworzonych przez przedstawicieli innych dyscyplin naukowych: kryminologii i prawa karnego. Kryminolodzy często spostrzegają kryminalistykę, tak jak J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, czyli naukę zajmującą się przede wszystkim opracowaniem metod i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz dowodzenia ich w sądzie123. Aspekt zapobiegawczy dostrzega natomiast Witold Świda, który w polu B. Hołyst, Kryminalistyka, op.cit., s. 34. E. Gruza, M. Goc, J. Moszczyński, Kryminalistyka – czyli rzecz o metodach śledczych, Warszawa 2011, s. 21. 120 J. Kasprzak, B. Młodziejowski, W. Brzęk, J. Moszczyński, Kryminalistyka, Warszawa 2006, s. 32. 121 J. Widacki, Kryminalistyka, Warszawa 2002, s. 5. 122 M. Kulicki, V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczosądowej, Toruń 2005, s. 43. 123 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski K., op. cit., s. 18. 118 119 2.4. KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA, INNA DZIEDZINA NAUKI?  81 zainteresowań kryminalistyki zauważa także technikę i taktykę utrudniania popełniania przestępstw za pomocą specjalnych urządzeń i przyrządów124. Podobnie przedstawiciele doktryny prawa karnego materialnego są w tym zakresie podzieleni. Część z nich włącza do zakresu kryminalistyki jedynie wykrywanie przestępstw i ich sprawców125, rozszerzając go jeszcze ewentualnie o aspekt dowodowy126. Najwęższą deinicję proponuje Wojciech Cieślak, według którego kryminalistyka jest: nie tyle odrębną nauką, ile raczej zbiorem technik przydatnych w procesie wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz utrwalania zabezpieczonych śladów na potrzeby procesu karnego, a także pewnych prawideł, których zastosowanie sprzyja optymalizacji metodyki prowadzenia czynności śledczych127. W tym samym czasie przez część autorów kryminalistyka jest deiniowana szerzej – obejmując swoim zakresem także zapobieganie przestępczości, chociaż jak podkreślają – jedynie za pomocą środków technicznych. Zarówno L. Gardocki, jak i Andrzej Marek uważają to jednak za dodatkowe zadanie, sytuując je na końcu swoich deinicji: Kryminalistyka zajmuje się również metodami i środkami technicznymi zapobiegania przestępstwom128. Literatura anglojęzyczna deiniuje kryminalistkę odmiennie, niezależnie od tego, czy używana jest nazwa criminalistics czy forensic science. Jednak nawet najszersze jej ujęcia nie zawierają – przynajmniej wprost – aspektów zapobiegawczych tej dziedziny. Zdaniem Richarda Safersteina najszerszą deinicją jest uznanie, że forensic science oznacza zastosowanie nauki dla potrzeb prawa129, chociaż sam dookreśla jej zakres pojęciowy do: zastosowanie nauki dla potrzeb ochrony przepisów prawa karnego i cywilnego przez służby porządkowe i policyjne w ramach systemu organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości130. Dokonując prostej interpretacji, można uznać, że zastosowanie nauki do zapobiegania popełnianiu przestępstw mieści się w tej deinicji. Jednak zarówno R. Saferstein, jak i amerykańska Narodowa Rada Badawcza (National Research Council) przedstawiając listę subdyscyplin, W. Świda (red.), Kryminologia, Warszawa 1977, s. 25. I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1983, s. 24–25. 126 P. Kozłowska-Kalisz, Nauka prawa karnego i nauki pokrewne, w: M. Mozagwa (red). Prawo karne materialne. Część ogólna, Kraków 2006, s. 42. 127 W. Cieślak, Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010, s. 36. 128 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2010, s. 5; podobnie: A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 38. 129 R. Saferstein, Criminalistics. An Introduction to Forensic Science, Upper Saddle River, NJ 2011, s. 4; tak samo: D. Lyle, Forensic for Dummies, Hoboken, NJ 2004, s. 8, (tłum. własne). 130 R. Saferstein, op. cit., s. 4, (tłum. własne). 124 125 82  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA nie wyodrębniają pośród nich zapobiegania przestępczości131. Ponownie nie oznacza to, że np. psychologia sądowa nie dostarcza narzędzi prewencji kryminalnej, ale wydaje się, że w ramach tego paradygmatu zapobieganie przestępczości leży w zakresie innej dyscypliny. Podobnie deiniują forensic science także autorzy uznający ją za samodzielną naukę. F. Crispino, O. Ribaux, M. Houck, P. Margot podkreślają, że to samodzielna nauka, identyikacji i łączenia śladów dla celów śledztwa i bezpieczeństwa132. Nawet autorzy korzystający z nazwy kryminalistyka (criminaistics) wskazując na jej stworzenie przez H. Grossa, również ograniczają jej zakres do zastosowania psychologii i innych nauk do ścigania przestępców133. W literaturze anglojęzycznej najbliżej włączenia zapobiegania przestępczości do zakresu kryminalistyki są L. Sulivan i M. Simonetti Rosen, deiniując ją jako wyodrębnioną dyscyplinę (…) wykorzystywaną do analizy dowodów i dzięki temu dostarczającą informacji służących do rozwiązywania problemów związanych z prawem cywilnym i karnym134. Znacznie bliższa polskim deinicjom kryminalistyki jest zaproponowana przez Glorię Laycock deinicja „nowej dziedziny” – nauki o przestępstwie (crime science)135. Ma to być dyscyplina deiniowana przez cel, jakim jest zmniejszenie przestępczości. Crime science zajmuje się redukowaniem przestępczości, tak jak medycyna zajmuje się redukowaniem chorób136. Zgodnie z deinicją G. Laycock składają się na to dwa obszary: prewencja kryminalna, a w przypadku kiedy ona nie poskut- Committee on Identifying the Needs of the Forensic Sciences Community, National Research Council, Strengthening Forensic Science in the United States: A Path Forward, Washington, D.C. 2009. 132 F. Crispino, O. Ribaux, M. Houck, P. Margot Forensic science – a true science? Australian Journal of Forensic Sciences, vol. 43, no. 2–3, June-September 2011. 133 V. Branham, S. Kutash, Encyclopedia of Criminology, New York 1949, s. 82. 134 L. Sullivan, M. Simonetti Rosen, Encyclopedia of Law Enforcement Vol. 1, London 2005, s. 192. 135 G. Laycock, Deining Crime Science, w: M. Smith, N. Tilley (red.), Crime science: new approaches to preventing and detecting crime, Cullompton 2005, s. 3–24. Termin crime science został po raz pierwszy użyty przez N. Rossa, prezentera BBC, który w drugą rocznicę zabójstwa Jill Dando, z którą współprowadził program Crimewatch ufundował na University College of London instytut jej imienia – The Jill Dando Institute of Crime Science. Zgodnie z jego ideą crime science miało odróżniać się od kryminologii przez skoncentrowanie się wyłącznie na zmniejszeniu przestępczości, a nie rozumieniu jej przyczyn i opisywaniu przejawów. Zob. R. Clarke, Crime science. w: E. McLaughlin, T. Newburn (red.), Handbook of Criminal Theory, London 2009, s. 271. 136 G. Laycock, op. cit., s. 6. 131 2.4. KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA, INNA DZIEDZINA NAUKI?  83 kuje – działania wykrywcze prowadzące do zatrzymania sprawców137. Wydaje się, że crime science w takim rozumieniu zawiera w sobie zarówno kryminologię, jak i kryminalistykę deiniowane w bardzo szeroki sposób, podobnie jak każdą inną dziedzinę nauk penalnych, ale także społecznych i ścisłych. Odmiennie od autorów pochodzących z krajów anglosaskich deiniowana jest kryminalistyka w obszarze niemieckojęzycznym. Podobnie do H. Grossa autorzy z tego kręgu kulturowego niezmiennie uznają prewencję kryminalną za element kryminalistyki, zazwyczaj stawiając ją na pierwszym miejscu pośród celów tej dziedziny138. Różnice w przytoczonych deinicjach mogą wynikać między innymi z faktu, że oprócz kryminalistyki zapobieganie przestępczości jest też wskazywane jako przedmiot zainteresowania kryminologii. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski deiniują ją jako naukę społeczną zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa, jak również oiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości139. Również B. Hołyst wymienia w zakresie kryminologii zapobieganie przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej140, a jej celem ma być zapobieganie i zwalczanie przestępczości. Podobnie inni autorzy, jak m.in. W. Świda wskazujący na to, że jej przedmiotem: są przestępstwo, przestępca i przestępczość ujmowane jako zjawiska społeczne pod kątem widzenia ich struktury, dynamiki, przyczyn je powodujących i czynników usuwających, hamujących czy uniemożliwiających powstawanie i rozwój tych zjawisk141, M. Kuć wymieniająca jako przedmiot badań kryminologii przeciwdziałanie przestępczości i innym zjawiskom patologii142 oraz autorzy wymieniający pośród obszarów badawczych tej dziedziny instytucje kontroli społecznej i mechanizmy kontrolne, jakie tworzą społeczeństwa w celu Tamże, s. 6. G. Schmelz, Das System der Kriminalwissenschaften, Kriminalistik, Heft 8–9, 1997, s. 562; A. Forker, Einführung in die Kriminalistik, w: R. Jäger (red.): Kriminalistische Kompetenz, Lübeck 2000, s. 53–54; R. Ackermann, C. Koristka, R. Leonhardt, R. Nisse, I. Wirth, Zum Stelenwert der Kriminialistik, Kriminalistik, Heft 9, 2000, s. 596. 139 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 1999, s. 19. 140 B. Hołyst, Kryminologia, op.cit., s. 50. 141 W. Świda, op. cit., s. 20. 142 M. Kuć, op. cit., s. 1. 137 138 84  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA zapobiegania przestępczości i jej zwalczania143. Również zagraniczna literatura dostarcza przykładów włączania do zakresu kryminologii zapobiegania przestępczości (np. E. Beckman144). Podejście takie jest niezależne od tego, czy kryminologia stanowi własną dyscyplinę autorów czy też są przedstawicielami np. prawa karnego materialnego. Tak m.in. L. Gardocki umieszcza wśród zadań kryminologii badanie środków i metod zwalczania i zapobiegania przestępczości i ich skuteczności.145 (podobnie M. Cieślak146). L. Gardocki słusznie dodaje, że niekiedy kryminologia, wbrew swej nazwie, rozumiana jest szerzej, tzn. za przedmiot jej badań uważa się nie tylko przestępczość, ale również inne zjawiska zaliczane do patologii społecznej, np. alkoholizm147. Deiniowanie zakresu poszczególnych pojęć w obszarze nauk penalnych, w tym samych deinicji tych nauk jest dosyć problematyczne. Nie zmienia tego faktu to, że również część kryminalistyków wskazuje na zapobiegawczy aspekt kryminologii, np. J. Kasprzak, B. Młodziejowski, W. Brzęk, J. Moszczyński deiniując ją jako naukę o przestępstwie i przestępcy, o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz o metodach ich eliminacji148. Nie można w tej próbie określenia dziedziny naukowej, która zawiera w sobie zapobieganie przestępczości, pominąć zdania jednego z twórców naukowej kryminologii – Edwina Sutherlanda. Zdeiniował on kryminologię jako naukę prowadzącą badania nad stanowieniem prawa, łamaniem prawa i reakcjami na łamanie prawa149. Podobne do niego zdanie prezentował też P. Horoszowski, nie wymieniając pośród zadań kryminologii zapobiegania przestępczości. Jego zdaniem jest to nauka zajmująca się badaniem i opisem przestępczości oraz innych form antyspołecznego zachowania się, poznaniem źródeł tych zjawisk i ustaleniem czynników doprowadzających konkretną jednostkę do przestępczego lub innego szkodliwego społecznie zachowania się150. Równocześnie jednak wprowadził szerokie znaczenie kryminologii, zgodnie z którym obejmuje ona wszystkie w zasadzie gałęzie nauki o przestępstwie, a więc – obok kryminologii w węższym znaczeniu – w szczególności M. Iwański, A. Papierz, M. Stożek, K. Bułat, P. Czarniak, A. Gorzelak, A. Grabowski, Kryminologia. Repetytorium, Warszawa 2013, s. 15. 144 E. Beckman, op. cit., s. 51. 145 L. Gardocki, op. cit., Warszawa 2010, s. 4–5. 146 M. Cieślak, op. cit., Warszawa 1995, s. 37. 147 L. Gardocki, op. cit., Warszawa 2010, s. 5. 148 J. Kasprzak, B. Młodziejowski, W. Brzęk, J. Moszczyński, op. cit., s. 37. 149 E. Sutherland, D. Cressey, Principles of Criminology, Philadelphia 1960, s. 3. 150 P. Horoszowski, Kryminologia, Warszawa 1965, s. 29–30. 143 2.4. KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA, INNA DZIEDZINA NAUKI?  85 prawo karne, penologię (czyli naukę o funkcji kary, jej oddziaływaniu społecznym i na konkretne osoby karane), politykę „kryminalną”, kryminalistykę i więziennictwo (zajmujące się zagadnieniem wykonania kar pozbawienia wolności i systemami zakładów karnych)151. Autor ten zwraca również uwagę na to, że od czasów H. Grossa, obie dziedziny (kryminalistyka i kryminologia) rozwijają się samodzielnie. Granica pomiędzy nimi jest w miarę jasno określona, ale powinny czerpać nawzajem ze swojego dorobku152. Taki sam pogląd prezentuje T. Hanausek, zdaniem którego trudno wyobrazić sobie walkę z przestępczością – w ramach kryminalistyki – bez poznania jej przyczyn i objawów, czym zajmuje się kryminologia153. Jak widać na podstawie zaprezentowanego przeglądu deinicji, istnieje istotne przesunięcie w zakresie pola obu dyscyplin naukowo-badawczych, które pretendują do włączenia do swojego zakresu zapobiegania przestępczości. W takiej sytuacji racjonalne wydaje się skorzystanie z proponowanego trójstopniowego modelu zdrowia publicznego. Zgodnie z nim kryminologia jako dziedzina zajmująca się genezą przestępczości, jej przyczynami w różnych środowiskach byłaby właściwa dla prewencji pierwszego stopnia – proilaktyki. Natomiast prewencja drugiego stopnia znalazłaby się w obszarze kryminalistyki. Problem stanowiłoby przypisanie do wyłącznie jednej z tych dziedzin prewencji trzeciego stopnia. Sztuczne rozdzielenie prewencji kryminalnej byłoby też nieefektywne. Skuteczne zapobieganie przestępczości wymaga bowiem powiązania oddziaływania poszczególnych stopni. Przyjęcie takiego sztywnego podziału mogłoby też ograniczyć przepływ informacji, wyników badań i teorii pomiędzy tymi dwiema dziedzinami. Zwiększeniu efektywności sprzyja natomiast otwarcie na wyniki badań pochodzące z szeregu nauk społecznych: socjologii, psychologii, pedagogiki, ekonomii, jak również inżynieryjnych i ścisłych, m.in. medycyny, biologii, mechaniki, informatyki. Dorobek tych i wielu innych dyscyplin pozwala zająć się problematyką zapobiegania przestępczości w sposób interdyscyplinarny oraz wielopłaszczyznowy. Dzięki temu można lepiej dostosować środki do zakładanych celów, jak również nie przeznaczać ograniczonych zasobów na powtarzanie badań zrealizowanych w innej dziedzinie. Wszystkie te dokonania powinny jednak być gromadzone w zorganizowany sposób i zostać udostępnione zainteresowanym. Traktowanie zapobiegania przestępczości jako z jednej strony popularnej Tamże, s. 31. P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., s. 19. 153 T. Hanausek, op. cit., s. 24. 151 152 86  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA koncepcji dodającej znaczenia własnej dyscyplinie, ale z drugiej niezajmowanie się nią na polu badawczo-rozwojowym zatrzymuje rozwój tego paradygmatu. Sprzyja wtórności polegającej na powtarzaniu popularnych koncepcji, które nie zostały zweryikowane naukowo lub zweryikowano je negatywnie. 2.5. NOWY PARADYGMAT PREWENCJI KRYMINALNEJ? Zapobieganie przestępczości, prewencja kryminalna, proilaktyka kryminalistyczna – te i inne wymienione w tym rozdziale terminy są w różny sposób deiniowane w przedmiotowej literaturze oraz praktyce. Różnice te mają w niektórych przypadkach jedynie charakter odmiennego użycia pewnych terminów lub terminów bliskoznacznych, ale stosunkowo często są one bardzo istotne. Całkowicie inny zakres przedmiotowy i podmiotowy ma podejście zakładające, że w zapobieganiu przestępczości mieści się także poprawa subiektywnego poczucia bezpieczeństwa obywateli oraz zapobieganie ujemnym zjawiskom społecznym niż ograniczenie zakresu prewencji kryminalnej wyłącznie do zapobiegania popełnianiu przestępstw. Inne będą środki wykorzystywane do osiągnięcia tak określonych celów, o ile oczywiście towarzyszy temu faktyczna polityczna wola działania. Podobnie rzecz się przedstawia, jeżeli chodzi o dyscyplinę naukowo-badawczą, która miałaby zajmować się zapobieganiem przestępczości. Istnieje wrażenie, że przynajmniej dwie dyscypliny pretendują do zajmowania się prewencją – kryminalistyka i kryminologia, ale poza sferą deklaratywną niewiele jest faktycznych dokonań w tym zakresie. Wystarczy lektura spisów treści czołowych podręczników akademickich, żeby przekonać się, jaka ich część jest poświęcona zapobieganiu przestępczości. Nie jest to może idealny wskaźnik, ale na pewno wymowne świadectwo wagi przypisywanej temu zagadnieniu. Dla żadnej z tych dyscyplin zapobieganie przestępczości nie stanowi pierwszo-, a nawet drugoplanowego zadania. Kłopoty związane ze zdeiniowaniem zapobiegania przestępczości oraz działu (działów) nauki zajmujących się głównie tym zagadnieniem odbijają się zwielokrotnionym echem na praktyce. Jeżeli przedstawiciele środowiska naukowego przyjmują niesłychanie szerokie deinicje prewencji, zgodnie z którymi praktycznie każde działanie o nieustalonym skutku dla stanu przestępczości można uznać za mieszczące się w zapobieganiu przestępczości, to trudno się dziwić praktykom. Z jednej strony nie znajdują w nauce źródła pewnej wiedzy, z drugiej 2.5. NOWY PARADYGMAT PREWENCJI KRYMINALNEJ?  87 mogą wykorzystać mnogość podejść i koncepcji do wpisania swoich (jakichkolwiek) decyzji w jedną z nich i tym samym „oprzeć się na naukowo dowiedzionych twierdzeniach”. Wszystkie powyższe braki, za które wprost odpowiedzialne jest środowisko naukowe w świecie praktyki, zostają powiększone poprzez wpływ ideologii oraz dogmatyzmu154. Mogą to być ideologie zarówno lewicowe, jak i prawicowe. Ich odbiciem jest przeniesienie kłótni (określenie dyskurs stanowiłoby mylącą nobilitację tej praktyki) o prewencji kryminalnej na pole rozwiązań twardych i miękkich. Te pierwsze, charakterystyczne dla klasycznie deiniowanej prawicy oraz wszelkich partii populistycznych, zawierają w sobie więcej elementów represyjnych z naciskiem na kary izolacyjne, wykluczające sprawców ze społeczeństwa – pozbawienia wolności lub wręcz karę śmierci. Drugie, mające często swoje źródło w kontrkulturowych ruchach lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku pokładają z kolei całą nadzieję w działaniach socjalnych oraz resocjalizacji. Pierwsze zastrzeżenie do takiego ujęcia prewencji stanowi brak cudownego leku na wszelkie problemy społeczne, w tym przestępczość. Głoszenie, że rozwiązaniem z jednej strony jest wymierzanie dłuższych kar pozbawienia wolności, a z drugiej cel ten zostanie osiągnięty dzięki sesjom sprawiedliwości naprawczej od początku jest błędne. Poszczególne metody zarówno z repertuaru miękkich, jak i twardych mogą działać zapobiegawczo w pewnych sytuacjach i wobec pewnych zagrożeń, ale nie są to rozwiązania uniwersalne, sprawdzające się wszędzie i zawsze. Dlatego jak najbardziej słuszny jest postulat Lawrenca Shermana, żeby nie skupiać się na „stopniu twardości” programu prewencyjnego, tylko jego skuteczności155. Skuteczności, której zdeiniowanie będzie zależało od wielu czynników, w tym od przyjętej deinicji zapobiegania przestępczości156. Paradygmat zgodny z zaproponowanym przez L. Shermana prezentują pojawiające się od prawie dwóch dekad raporty naukowe zbierające wyniki badań prowadzonych na całym świecie w celu określenia skutecznych działań zapobiegawczych. Ich wartość naukowa jest gwarantowana zarówno przez renomę instytucji zlecających przygotowanie, jak i naukowców przygotowujących je. Pośród nich na pierwszym miejscu należy wymienić sporządzony w 1998 roku przez V. Peterson, op. cit., s. 471. L. Sherman, Thinking about crime prevention, w: L. Sherman,D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, op. cit., s. 16. 156 Więcej na temat skuteczności działań prewencyjnych w Rozdziale: Ewaluacja działań prewencyjnych. 154 155 88  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA międzynarodowy zespół naukowców dla amerykańskiego kongresu raport na temat skuteczności poszczególnych środków prewencji kryminalnej157. W jego ramach przeanalizowano ponad pięćset ewaluacji projektów określanych jako prewencyjne w celu zidentyikowania projektów, których realizacja przyniosła zakładane skutki lub wręcz przeciwnie. Uzasadnieniem zlecenia tego raportu przez Prokuratora Generalnego Stanów Zjednoczonych było sprawdzenie, jak racjonalnie wydawane są trzy miliardy dolarów przeznaczane rocznie przez Departament Sprawiedliwości na realizację programów prewencyjnych158. Nie był to pierwszy raport tego typu, chociaż ze względu na skalę przeprowadzonej analizy, instytucję, jakiej został przedłożony, jak również rozgłos mu towarzyszący można go uznać za kamień milowy w powstawaniu nowego paradygmatu – prewencji kryminalnej opartej na wynikach badań/dowodach naukowych (evidence based crime prevention)159. W 1996 roku amerykańskie Centrum Kontroli Chorób (Center for Disease Control) sinansowało badania nad skutecznością programów zapobiegających przemocy. Zespół Delberta Elliotta zidentyikował wzorce skutecznych programów w tym obszarze (blue prints), których efektywność przez kolejne lata była analizowana w różnych lokalizacjach160. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku (1994 r.) zostało powołane w Montrealu Międzynarodowe Centrum Prewencji Kryminalnej (International Centre for Prevention of Crime), którego zadaniem jest zbieranie wyników badań z obszaru prewencji z całego świata161. Równolegle do raportu zespołu D. Elliotta brytyjska komisja kontroli (Audit Commision) – instytucja stanowiąca odpowiednik polskiej Najwyższej Izby Kontroli połączonej z Samorządowym Kolegium Odwoławczym – przeprowadziła analizę skuteczności programów prewencyjnych mających za zadanie zapobieganie przestępczości (demoralizacji) wśród nieletnich162. Brytyjskie i szkockie ministerstwa spraw wewnętrznych L. Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, op. cit. L. Sherman, Preventing Crime: An Overview, w: L. Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, op. cit., s. 3. 159 Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku działała m.in. tzw. komisja Martinsona, której zadaniem było określenie, jakie formy karania i pozbawienia wolności przynoszą oczekiwane prewencyjne skutki; zob.: R. Martinson, What works?— questions and answers about prison reform, The Public Interest, Spring 1974, s. 22–54. 160 D. Elliott, Bluprints for Violence Prevention, Boulder, CO 1996. 161 Za: http://www.crime-prevention-intl.org/en/about-us/presentation/history.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 162 Audit Commission, Misspent Youth, 1996. 157 158 2.5. NOWY PARADYGMAT PREWENCJI KRYMINALNEJ?  89 (Home Ofice) inansują co roku szereg badań oceniających skuteczność różnych środków prewencji kryminalnej. Również Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization – WHO) wydała raporty badawcze dotyczące zapobiegania przemocy163. Narodowa Rada Badawcza opublikowała w pierwszej dekadzie XXI wieku cykl raportów na temat efektywnej pracy policji, zapobiegania narkomanii i przestępczości (demoralizacji) nieletnich164. Badania prewencji kryminalnej opartej na dowodach naukowych nie stanowią jedynie domeny instytucji inansowanych z budżetów państwowych czy organizacji międzynarodowych (WHO). W oparciu o doświadczenia założonej w 1993 roku niezależnej, międzynarodowej organizacji non-proit Cochrane Collaboration zajmującej się opartą na dowodach naukowych oceną skuteczności procedur medycznych i lekarstw165 powołana została organizacja stawiająca sobie na celu wykorzystanie analogicznej metody w obszarach edukacji, wymiaru sprawiedliwości, polityki społecznej oraz międzynarodowego rozwoju166. W lutym 2000 roku rozpoczęło swoją działalność Campbell Collaboration, której jeden z komitetów zajmuje się „przestępczością i sprawiedliwością” (Crime and Justice Comittee), co oznacza również badania programów prewencyjnych167. Wymienione raporty oraz organizacje publikujące na podstawie rzetelnych badań naukowych raporty na temat skuteczności programów prewencyjnych stanowią jedynie część dokonań na tym polu. Zapewne część najlepiej znaną i pochodzącą z najbardziej opiniotwórczych ośrodków. Bogactwo tych dostępnych najczęściej bezpłatnie i internetowo materiałów budzi ambiwalentne odczucia. Z jednej strony satysfakcję z tego, że po setkach lat opierania się na ideologii jest szansa wykorzystania wyników rzetelnych badań w tak ważnym społecznie obszarze jak zapobieganie przestępczości. Oparcie się na nich stwarza szansę osiągnięcia zakładanych celów w znacznie większym zakresie niż w przypadku działania opartego wyłącznie na przekonaniach. Z drugiej strony część z tych raportów została opublikowana prawie dwadzieścia lat temu i nie spowodowało to zaprzestania inansowania programów o niestwierdzonej skuteczności. World Health Organization, Preventing Violence, 2004. National Research Council, Fairness and Effectiveness in Policing, 2004; National Research Council, Juvenile Crime, Juvenile Justice, 2001; National Research Council, Deadly Lessons, 2003. 165 Za: www.cochrane.org, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 166 Za: www.campbellcollaboration.org, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 167 B. Welsh, D. Farrington, Evidence‑Based Crime Prevention, w: B. Welsh, D. Farrington (red.), Preventing Crime. What Works for Children, Offenders, Victims and Places, New York 2007, s. 11. 163 164 90  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA Przykładowo wciąż jednym z najczęściej wykorzystywanych rozwiązań mających zapobiegać przestępstwom jest monitoring wizyjny, chociaż brak jest badań potwierdzających jego prewencyjną skuteczność168. Szukając analogii w innych obszarach przekładania wyników naukowych na praktykę, stwierdza się, że istnieje duża „odporność” tej drugiej na wprowadzanie jakichkolwiek zmian, nawet jeżeli nie są one kosztowne, a ich wprowadzenie przyniosłoby istotne korzyści. Wyniki badań Jamesa Linda pod koniec XVII wieku nad zapobieganiem śmiertelnego szkorbutu wśród brytyjskich marynarzy były jednoznaczne – należało wprowadzić do ich diety owoce cytrusowe. Pomimo tego wprowadzenie tej zmiany zajęło ponad czterdzieści lat169. Jeżeli przyjąć, że czterdzieści lat odpowiadało w tamtych czasach całkowitej wymianie pokoleniowej, to uwzględniając wydłużenie się przeciętnej długości życia, należy oczekiwać, że wyniki pierwszych z przytoczonych raportów dostarczających rekomendacji opartych na badaniach naukowych zostaną wykorzystane w praktyce zapobiegania przestępczości za około trzydzieści lat170. Wygląda na to, że innowacje techniczne, takie jak telefony komórkowe, sieć internet, bankowość elektroniczna znacznie łatwiej i szybciej wzbudzają zainteresowanie i zostają globalnie wykorzystywane niż koncepcje dotyczące zdrowia, edukacji, polityki społecznej czy wymiaru sprawiedliwości. Nawet jeżeli w momencie wprowadzania efekty tych pierwszych pozostają w dużej mierze nieznane. Rolą przedstawicieli środowiska naukowego w tej sytuacji jest ciągłe ulepszanie metodologii naukowych, prowadzenie dokładniejszych badań i przygotowywanie rekomendacji oraz w zrozumiały sposób przekazywanie ich zarówno decydentom, jak i opinii publicznej. Według I. Wallera właściwy czas żeby zacząć działania zgodne z wynikami badań był pięć lat temu, a za pięć lat uznamy, że należało zacząć je dzisiaj171. Trudno nie zgodzić się z tym poglądem, zwłaszcza że od jego wyrażenia minęło dziewięć lat, a analogiczne postulaty były wyrażane już w pierwszej połowie XX wieku172. Zob. Rozdział: Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne. Natomiast skutecznym programom prewencyjnym poświęcony został Rozdział: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 169 U. Tröhler, James Lind and Scurvy: 1747 to 1795, The James Lind Library 2003. 170 Czyli po całkowitej wymianie pokoleniowej od czasu publikacji wymienionych raportów. 171 I. Waller, Less Law, More Order. The Truth about Reducing Crime, Westport, CT 2006, s. 136. 172 V. Peterson, op. cit., s. 472–474. 168  ROZDZIAŁ 3  PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Gdy masz co czynić, długo się rozmyślay, Prędko rozprawuy, końca na wszem patrzay. Kto nie rozmyśla, co ma przypaść s czego, Początku nigdy nie ma gruntownego1 Porażka przygotowań to przygotowywanie porażki2. 3.1. WPROWADZENIE Przygotowaniu do realizacji działań prewencyjnych, podobnie jak przygotowaniu do wszelkich innych aktywności, w praktyce poświęca się zazwyczaj niewystarczającą uwagę. Presja czasu, obciążenie nadmierną liczbą obowiązków, bodźce płynące z otoczenia, tzw. przypadki losowe oraz wiele innych przyczyn (często bliższych racjonalizacjom niż faktycznym przyczynom) powodują, że kolejne podejmowane działania charakteryzują się przypadkowością lub powielaniem utartych wzorów zachowań, które nie zawsze są konstruktywne. Skutkuje to niepotrzebnym wydatkiem energii, czasu lub innych zasobów oraz powtarzaniem dotychczasowych błędów. Konsekwencje te stają się widoczne dopiero post factum, kiedy zwykle zbyt późno jest na naprawienie wcześniejszych zaniedbań. Opierając się na wskazaniach Mikołaja Reja oraz myśli B. Franklina, można bez dużego ryzyka błędu stwierdzić, że brak właściwych przygotowań stanowił prawidłowość zarówno w wieku XVI, jak i XIX. Również obecnie, pomimo olbrzymiego rozwoju technologicznego oraz cywilizacyjnego, słowa te nie straciły na aktualności. M. Rej, O Wszetecznym Bezpieczenstwie, w: M. Rej, Pisma wierszem Mikołaja Reja z Nagłowic, Kraków 1848, s. 15. 2 Autorstwo przypisywane B. Franklinowi – „By failing to prepare you are preparing to fail”, za m.in. http://thinkexist.com/quotation/by_failing_to_prepare-you_are_preparing_to_fail/199949. html dostęp dnia: 30 marca 2015 r.. 1 92  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Korzyści z właściwego planowania ilustruje maksyma, że: Jedna minuta przygotowań oszczędza dziesięć minut na etapie realizacji. To oznacza 1000% stopy zwrotu zainwestowanej energii3. Zgodnie z nią można zaoszczędzić nie tylko czas – jedno z najbardziej pożądanych dóbr w XXI wieku, ale także osiągnąć znacznie lepsze rezultaty własnych działań. Prawidłowość ta dotyczy także prewencji kryminalnej, a w zasadzie osób odpowiedzialnych za jej skuteczne prowadzenie. Nieprzypadkowo słowa B. Franklina stały się jedną z dewiz policji angielskiej: niepowodzenie w planowaniu jest planowaniem niepowodzenia4. Jeśli nie wiesz, dokąd idziesz, prawdopodobnie dojdziesz gdzieś indziej5. Lawrence J. Peter Samo sformułowanie problemu jest często dużo bardziej istotne od jego rozwiązania, które może być po prostu sprawą matematycznych lub eksperymentalnych umiejętności6. A. Einstein 3.2. WYZNACZANIE CELÓW Jedynie w przypadku podejmowania działań celowych można mówić o ich skuteczności. Osiągnięcie założonego celu oznacza działanie skuteczne, jego nieosiągnięcie – odpowiednio – działanie nieskuteczne7. Prewencja kryminalna nie stanowi wyjątku od tej reguły, chociaż zapoznając się z realizacją programów prewencyjnych, można czasem odnieść wrażenie, że samo określenie celu działań stanowi rzadkość8. Niezależnie od przyjętego modelu realizowania prewencji kryminalnej cechą wspólną większości z nich jest wyznaczanie celu. W dalszej części niniejszego rozdziału zostaną zaprezentowane wybrane modele, a na zakończenie propozycja połączenia ich elementów wraz ze wskazaniem potencjalnych zagrożeń. W tym miejscu warto przedstawić dwa przykłady ogólnych założeń skutecznego B. Tracy, Eat That Frog!: 21 Great Ways to Stop Procrastinating and Get More Done in Less Time, San Francisco 2008, s. 15 i n. 4 Z. Żaroń, op. cit., s. 21. 5 Za: http://www.quotegarden.com/goals.html, dostęp dnia: 5 maja 2012 (tłum. własne). 6 A. Einstein, L. Infeld, The evolution of physics, New York 1971, s. 92. (tłum. własne). 7 T. Pszczołowski, Zasady sprawnego działania, Warszawa 1982, s. 12. 8 Zob. Rozdział: Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne. 3 3.2. WYZNACZANIE CELÓW  93 działania pochodzących z dziedziny prakseologii – nauki o skutecznym działaniu9, które można z powodzeniem zastosować niezależnie od charakteru aktywności. Według wskazówek Bolesława Prusa przed podjęciem jakiejkolwiek działalności należy odpowiedzieć sobie na cztery pytania (Dopiero twierdząca odpowiedź na każde z nich uzasadnia przystąpienie do działań): 1. Czy warto to robić (pozwalające poznać własne pobudki i motywację)? 2. Czy da się to zrobić (określenie potencjalnej możliwości)? 3. Czy potraię to zrobić (określenie własnych kompetencji)? 4. Czy mogę to zrobić (określenie możliwości w konkretnych warunkach i przypadku)10? Georges Hostelet wyróżnił z kolei pięć etapów dokonania rozważnego czynu: 1. Wybór celu – dokładne określenie rezultatu, który ma być uzyskany. 2. Określenie środków dostosowanych do wybranego celu i poznanych warunków faktycznych. 3. Wykonanie założonego planu działania przy zastosowaniu środków określonych w etapie drugim. 4. Kontrola wykonania polegająca na obiektywnej ocenie otrzymanych wyników. 5. Określenie – na podstawie efektów kontroli (etap czwarty) – przyczyn niepowodzenia lub niedociągnięć danej działalności praktycznej11. Określając cel lub cele, należy pamiętać o pewnych zasadach, które zwiększą szansę jego (ich) osiągnięcia. Jeden ze sposobów to oparcie się o tzw. regułę SMART (ang. sprytny), która jest akronimem od pojęć: • speciic – konkretny, • measurable – mierzalny, • attainable – osiągalny, • relevant – stosowny, • timely – określony w czasie12. 9 10 11 T. Kotarbiński, op. cit., s. 3 i n. B. Prus, Najogólniejsze ideały życiowe, Warszawa 1899. G. Hostelet, Metodologia naukowego badania czynności ludzkich, Myśl Współczesna, nr 7/8, 1947. 12 G. Doran, There’s a S.M.A.R.T. way to write management’s goals and objectives, Management Review, vol. 70, issue 11, 1981, s. 35–36. 94  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Przykładem określenia konkretnego celu będzie np. zmniejszenie liczby włamań do samochodów na terenie danego osiedla (którego granice zostały jasno określone). Celem niespełniającym tego wymogu będzie natomiast „poprawa bezpieczeństwa”, „zwalczanie przestępczości” czy „walka z chuligaństwem”. Są one określone zbyt ogólnie i – co z tego wynika – niekonkretne. Każdy z nich może zostać rozłożony na części składowe – konkretne cele, których suma zostanie uznana za realizację celu ogólnego. Przykładowo „poprawa bezpieczeństwa” może składać się ze zmniejszenia liczby kradzieży samochodów i rozbojów oraz zmniejszenia wśród mieszkańców lęku przed przestępczością. Mierzalność celu polega na możliwości stwierdzenia na podstawie jasnych kryteriów, czy został on osiągnięty. Najłatwiej zrealizować wymóg mierzalności, kiedy cel zostaje określony w liczbach. Mogą one mieć charakter bezwzględny lub względny (wyrażony procentowo). W przypadku zmniejszenia liczby włamań do samochodów może to być np. zmniejszenie liczby zgłoszeń o czynach tego typu o 20%. Wybór źródła danych nie ogranicza się do zdarzeń zarejestrowanych przez policję lub straż gminną (miejską). Można w określonych sytuacjach uznać za bardziej wiarygodne informacje pochodzące od ubezpieczycieli lub administratorów osiedli, wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych z danego obszaru. Określając metodę pomiaru, należy pamiętać o ograniczeniach, jakie wiążą się z każdą z nich13. Zdeiniowanie metody pomiaru osiągnięcia celu na samym wstępie pozwala uniknąć problemów na dalszych etapach planowania, wdrażania i ewaluacji działań. Przede wszystkim umożliwia stwierdzenie, czy cel został zrealizowany zgodnie z przyjętymi założeniami. Cel osiągalny to taki, którego realizacja jest możliwa w danych warunkach oraz przy posiadanych zasobach. Jeżeli od samego początku jest to niemożliwe, działanie generuje tylko niepotrzebne koszty i dodatkowo skutkuje frustracją jego uczestników oraz adresatów. Nie oznacza to ograniczania aspiracji w działaniach prewencyjnych, a jedynie ich urealnienie. Trudno nie zgodzić się z maksymą F. de la Rochefoucauld, zgodnie z którą mało jest rzeczy z gruntu niemożliwych: bardziej nam zbywa wytrwałości niż środków14. Warto jednak zachować kontakt z zastaną rzeczywistością. O ile celem osiągalnym na poziomie osiedla lub całego miasta może być zmniejszenie liczby włamań do mieszkań, to zupełnie nieosiągalne 13 Więcej na temat ograniczeń związanych z danymi statystycznymi, w tym statystykami policyjnymi zob. Rozdział: Ewaluacja działań prewencyjnych. 14 T. Pszczołowski, op. cit., s. 74. 3.2. WYZNACZANIE CELÓW  95 będzie: całkowite wyeliminowanie przemocy w szkołach (można ją w znacznym stopniu ograniczyć, ale całkowite jej usunięcie jest raczej mrzonką) albo zwalczanie terroryzmu międzynarodowego czy korupcji na szczeblu centralnym (dwa ostatnie cele znajdują się poza zasięgiem możliwości zarówno faktycznych, jak i prawnych działań podejmowanych na poziomie lokalnym). Osiągalność celu jest ściśle powiązana z jego stosownością. Czy konkretny cel może zostać zrealizowany w toku działań prewencyjnych? Zmniejszenie bezdomności, opieka nad osobami niepełnosprawnymi, organizacja zajęć sportowych dla dzieci to przykłady celów, które mogą nawet zostać zdeiniowane konkretnie, być osiągalne i mierzalne, ale nie stanowią celów z zakresu prewencji kryminalnej. W niektórych przypadkach wymienione zjawiska są nierozerwalnie związane ze stanem bezpieczeństwa, ale w obszarze działań prewencyjnych powinny stanowić jedynie element programów, środek działania, a nie ich cel. W przeciwnym razie nastąpi całkowite rozmycie celów stawianych w różnych obszarach aktywności poszczególnych instytucji. Z tego powodu stanowi to zagrożenie dla realizacji jakichkolwiek celów. Przenikające się kompetencje i odpowiedzialność skutkują brakiem odpowiedzialności i w rezultacie nieosiągnięciem zakładanych efektów. Zarówno wymóg osiągalności, jak i stosowności uwypuklają się przy podziale prewencji ze względu na poziom, na którym jest realizowana. Inaczej będzie wyglądała na poziomie ogólnokrajowym, a nawet w niektórych przypadkach międzynarodowym (makroprewencja), inaczej na szczeblu regionalnym (mesoprewencja), a od dwóch poprzednich różnić się będą (a przynajmniej powinny) programy planowane lokalnie: w gminach, dzielnicach, osiedlach (mikroprewencja)15. Różnice dotyczą zarówno skali problemów i angażowanych do ich rozwiązania środków, jak również samego ich rodzaju i sposobów radzenia sobie z nimi. Mała, wiejska gmina nie będzie właściwym miejscem do zajmowania się przestępczością zorganizowaną, a z kolei ministerstwo nie jest odpowiednim szczeblem dla rozwiązania problemu grupy nastolatków hałasujących i zaczepiających przechodniów na miejskim blokowisku. Określenie celu w czasie wiąże się z jego skonkretyzowaniem nie tylko na poziomie ścisłego zdeiniowania jego przedmiotu, ale również formy realizacji oraz potrzebnego i planowanego czasu. Kiedy dany cel ma zostać zrealizowany? Czy ma być to osiągnięte etapami lub rozłożone w czasie czy nie? Z tym wiąże się też 15 A. Misiuk, op. cit., s.15. 96  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH jego mierzalność: kiedy ma zostać dokonany pomiar pozwalający stwierdzić czy cel został osiągnięty? W zakresie programów prewencyjnych właściwe wydaje się być wyznaczanie przede wszystkim celów średnioterminowych. Umożliwia to z jednej strony przyniesienie skutku przez podjęte działania (przy celach krótkoterminowych byłoby to trudniejsze do zrealizowania) i dokonanie pomiaru. Cele długoterminowe są na pewno z perspektywy prakseologicznej bardziej pożądane, jednak odraczanie skutków często działa demotywująco na ludzi16. Trzy razy pomyśl, potem zrób, a wyda czyn owoce, nie będzie tylko próba prób, trzy razy pomyśl, potem zrób17. 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI Planując wszelkie działania prewencyjne, trzeba uświadomić sobie ich ograniczenia i czynniki na nie wpływające. Ewaluacja dwustu programów prewencyjnych przeprowadzona w 1992 roku przez W. Poldera i F. J. C. Van Vlaardingena wskazuje na czynniki wpływające na powodzenie działań prewencyjnych. Są to: • cała aktywność powinna być skierowana na jeden, możliwie mały cel, • szanse oddziaływania są odwrotnie proporcjonalne od ciężaru gatunkowego przestępczości, • skuteczność prewencji kryminalnej zwiększy się, gdy sprawcy dojdą do przekonania, że na skutek metod prewencyjnych muszą włożyć wiele wysiłku, by osiągnąć swój cel i gdy jednocześnie zwiększa się niebezpieczeństwo ich wykrycia18. Zwłaszcza dwa pierwsze czynniki z wyżej wymienionych zasługują na uwagę. Po pierwsze, zwrócenie uwagi na to, że cel, który chcemy zrealizować, powinien być jeden, a oprócz tego mały. Nie można więc oczekiwać, że osiągnie się wszystkie cele na raz. Drugim zaś jest fakt, że szansa oddziaływania na przestępstwa poważne jest większa niż na dokuczliwą przestępczość pospolitą. Zwłaszcza na T. Pszczołowski, op. cit., s. 25. Przysłowie chińskie, tłum. R. Kwiatkowski, za: T. Pszczołowski, op. cit., s. 201. 18 W. Polder, F. van Vlaardingen, Preventlestrategenteen In de Praktljk: Een Meta‑Eualuatie van Crimlnallteltspreventieprojecten, Arnhem 1992. 16 17 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  97 poziomie lokalnym, gdzie zazwyczaj to właśnie drobna przestępczość stanowi największy problem, trzeba pamiętać o tym ograniczeniu. Trzeci wniosek stanowi jedną z podstaw modelu prewencji sytuacyjnej19. Istnieją liczne modele postępowania przy planowaniu i wprowadzaniu w życie programów prewencyjnych. Zapoznanie się z nimi oraz wybór jednego z nich powinno poprzedzać rozpoczęcie działalności zapobiegawczej. 3.3.1. MODEL SPELMANA I ECKA Model Spelmana i Ecka zakłada najpierw dokładne zdeiniowanie trzech czynników: aktorów, wydarzenia (przestępstwa) i reakcji. Na deinicję aktorów składają się charakterystyki: • oiary – styl życia, sposób ochrony, doświadczenia jako oiary, • przestępcy – wygląd, styl życia, wykształcenie, zawód, wcześniejsza przestępczość, • innych osób uczestniczących – cechy osobiste, doświadczenia jako oiar. Kategoria wydarzeń obejmuje: • kolejność wydarzeń – przed przestępstwem, w połączeniu z przestępstwem, po nim, • kontakt izyczny – czas, miejsce, kontrola, • kontekst społeczny – prawdopodobna dostępność świadków, przewidywane postawy mieszkańców z sąsiedztwa. Na opis reakcji składają się następujące elementy: • dzielnica sama w sobie – obszar z wysoką koncentracją problemów, miasto jako całość, • instytucje – reprezentanci prawa, inne władze, media. Po zdeiniowaniu wyżej wymienionych czynników, które nazywane jest identyikacją, następuje ich badanie i analiza oraz podejmuje się współpracę pomiędzy członkami społeczności a przedstawicielami władz lokalnych. Zostaje przyjęty schemat działania, a po jego zastosowaniu dokonuje się oceny efektów. Oceny służą przeformułowaniu działań, a czasami nawet samego problemu20. 19 Założenia modelu prewencji sytuacyjnej zostały przedstawione w Rozdziale: Zapobieganie przestępczości, kryminalistyka, kryminologia. 20 A. Bałandynowicz, op. cit, s. 139–140. 98  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH 3.3.2. METODA TRÓJKĄTA KRYMINALNEGO Pewnym podobieństwem do modelu Spelmana i Ecka odznacza się metoda trójkąta kryminalnego (autorstwa J. Ecka). U jego podłoża leży założenie, że każdy problem kryminalny składa się z trzech elementów: sprawcy, pokrzywdzonego i miejsca zdarzenia. Należy zgromadzić wiedzę o każdym z tych elementów, co ma umożliwić zrozumienie istoty zagrożenia i jego uwarunkowanie. Oddziaływanie na przynajmniej dwa, ustalone wcześniej, boki trójkąta ma doprowadzić do rozwiązania problemu21. Idea trójkąta kryminalnego została z czasem rozszerzona przez J. Ecka i R. Clarka o trójkąt zewnętrzny, w którym każdemu bokowi trójkąta pierwotnego (wewnętrznego) przypisano bok trójkąta zewnętrznego. Odpowiednio sprawcy – opiekuna, autorytetu (handler), którym może być ktoś pozostający w relacji ze sprawcą i może w pewnym zakresie sprawować nad nim kontrolę, pokrzywdzonemu – opiekuna (guardian), osobę mogącą zwiększać bezpieczeństwo pokrzywdzonego, np. czujny sąsiad i miejscu – zarządcę (manager), czyli aktora odpowiedzialnego za dany teren, porządek na nim22. Model trójkąta kryminalnego wykorzystuje zasadę Pareto, nazywaną też zasadą 80/20, zgodnie z którą 80% zdarzeń związanych jest z 20% przyczyn23. Wykorzystując ją na obszarze bezpieczeństwa, przyjmuje się, że 80% przestępstw popełnianych jest przez 20% sprawców w 20% „miejsc” oraz skupia się na 20% pokrzywdzonych. Oczywiście rzadko kiedy wartość będzie wynosiła dokładnie 80 lub 20%, ale zasadę, że zjawiska przestępcze skupiają się na określonym obszarze i dotykają pewnej grupy osób w nieproporcjonalnie większym stopniu niż innych potwierdzają liczne badania24. Zgodnie z ich wynikami: • 10% ze wszystkich osób, które padają oiarami przestępstw, jest zarazem ponadprzeciętnie wiktymizowanych, ponieważ przypada na nie aż 40% czynów, • 10% sprawców jest odpowiedzialnych za 50% przestępstw, • 10% miejsc jest areną 60% przestępstw25. J. Eck, Police Problems: The Complexity of Problem Theory, Research and Evaluation, w: J. Knutsson (red.), Problem‑Oriented Policing: From Innovation to Mainstream, Crime Prevention Studies, vol. 15, 2003, s. 79–113. 22 R. Clarke, J. Eck, Become a Problem‑Solving Crime Analyst – In 55 Steps, London 2003. 23 R. Koch, The 80/20 Principle: The Secret of Achieving More with Less, London 2001. 24 R. Clarke, Seven Principles of Quality Crime Prevention, w: E. Marks, A. Meyer, R. Linssen (red.) Quality in Crime Prevention, Hanover 2005, s. 88. 25 W. Spelman, J. Eck, Sitting ducks, ravenous wolves and helping hands. New aproaches to Urban Policing, Public Affairs Comment, vol. 35, no. 2, 1989, s. 1–9. 21 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  99 Miejsce na potrzeby tej koncepcji deiniowane jest jako: niewielki teren, którego przeznaczenie ogranicza się do paru funkcji, często kontrolowany przez jednego właściciela i oddzielone w pewien sposób od otoczenia26. Tym samym zdeiniowano je węziej niż osiedle czy kwartał ulic. Miejscami według tej deinicji będą sklepy, domy, bloki, dworce, przystanki, ale również podwórka, zaułki czy też skrzyżowania ulic. Zgodnie z taką deinicją za miejsce nie można uznać występujących w świadomości ludzi „miejsc”, takich jak np. „Brzeska”, „Bałuty” czy „Trójkąt Bermudzki”. Nie mają one bowiem dokładnie określonych granic. Liczne opracowania potwierdzają przytoczone wyżej dane, że w niewielkiej liczbie miejsc pada ponad proporcjonalnie dużo przestępstw. Prawidłowość ta dotyczy zarówno sklepów, które stają się celem napadów27, miejsc, w których odbywa się handel narkotykami, jak i domów/mieszkań, do których dokonywane są włamania28. Występuje ona także niezależnie od kraju, na co wskazują wyniki badań prowadzonych również w Polsce29. Dzięki zaobserwowaniu tej prawidłowości można skoncentrować posiadane zasoby na najbardziej zagrożonych terenach i grupach ryzyka z największą szansą na uzyskanie relatywnie dużych efektów takich działań. Obszary, na których koncentruje się przestępczość nazywane są ogniskami przestępczości (crime hot spots)30. Dla potrzeb analizy przestępczości i prewencji kryminalnej wyróżnia się także „gorące produkty” (hot products) i „ryzykowne budynki” (risky facilities). Pierwsze (hot products) stanowią przedmioty najczęściej padające łupem złodziei – mogą to być oprócz gotówki i biżuterii określone markowe ubrania, sprzęty elektroniczne lub wybrany model samochodu, które znacznie częściej są wybierane przez sprawców. „Gorące produkty” będą bardzo często odpowiadały deinicji VIVA zaproponowanej wcześniej przez Markusa Felsona i R. Clarka. Wymieniają oni czynniki wpływające na podejmowanie decyzji przez sprawców: J. Eck, Preventing crime at places, w: L. Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998, s. 573 (tłum. własne). 27 W. Crow, J. Bull, Robbery Deterrence: An Applied Behavorial Science Demonstration – Final Report, LaJolla 1975. 28 G. Farrell, Preventing repeat victmization, w: M. Tonry, D. Farrington (red.), Building a Safer Society: Strategic Approaches to Crime Prevention, Crime and Justice, vol. 19, 1995. 29 A. Kossowska, op. cit. s. 83, 100–101. 30 J. Eck, S. Chainey, J. Cameron, R. Wilson, M. Leitner, Mapping Crime: Understanding Hot Spots, Washington, D.C. 2005, s. 10. 26 100  • • • • ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Value (wartość), Inertia (przenoszalność), Visibility (widzialność), Access (dostęp)31. Drugie (risky facilities) to budynki i instytucje, które w stosunku do innych spełniających te same cele stanowią kilkukrotnie częściej miejsce popełniania przestępstw i wykroczeń, jak np. 6,5% spośród amerykańskich sklepów spożywczych stanowi miejsce 65% wszystkich napadów na sklepy spożywcze w tym kraju32. 3.3.3. MODEL EKBLOMA – PIĘĆ „I” ORAZ METODA PIĘCIU KROKÓW Autorski model – Pięć „I” – proponuje P. Ekblom. Składa się on z pięciu zadań – Intelligence, Intervention, Implementation, Involvement oraz Impact. 1. Intelligence (wywiad) to zbieranie i analiza informacji dotyczących: • przestępczości i zakłóceń porządku oraz ich wpływu na bezpieczeństwo i jakość życia, • sprawców i sposobu ich działania, • przyczyn przestępczości, • czynników ryzyka oraz czynników ochronnych wśród dzieci, • potencjalnych partnerów w działaniach prewencyjnych, • demograii i charakteru obszaru. 2. Intervention (interwencja) to blokowanie, utrudnianie lub minimalizowanie przyczyn zjawisk przestępczych: • cele działań prewencyjnych, • zasady interwencji, • szczegółowy plan działań dostosowany do konkretnego przypadku. 3. Implementation (wdrożenie) to wcielanie w życie założeń z poprzedniego zadania (Intervention): • zaangażowanie środków osobowych i inansowych, 31 M. Felson, R. Clarke, Opportunity Makes the Thief: Practical Theory for Crime Prevention, Police Research Series, Paper 98, London 1998, s. 19 i n. 32 R. Clarke, op. cit., s. 88–90. 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  101 • działanie w terenie na poziomie sprawców, oiar, budynków, miejsc, narzędzi i produktów, • wyniki, • zwracanie uwagi na kwestie etyczne. 4. Involvement (zaangażowanie): • zmobilizowanie instytucji, irm oraz osób izycznych do wzięcia udziału w działaniach prewencyjnych, • działania w partnerstwie, • wpływ zaangażowania na poprawę klimatu społecznego. 5. Impact and wider evaluation (wpływ i poszerzona ewaluacja): • ostateczny rezultat działań – w jakim stopniu zredukowano przestępczość, • ustalenie tego, co zadziałało i w jaki sposób, • towarzyszące zmiany niezwiązane z przestępczością (np. klimat społeczny, zaufanie do instytucji publicznych), • ekonomiczna efektywność działań, • trwałość efektów działań, • adekwatność działań, • odbiór społeczny, • możliwości powielenia33. Na modelu Paula Ekbloma opiera się najpopularniejszy sposób opracowywania i wdrażania programów prewencyjnych, nazywany też metodą pięciu kroków34. Składa się na niego: zebranie danych, analiza danych i ich interpretacja, ustalanie strategii, wdrażanie i kontrola połączona z oceną. Pierwszym krokiem jest zebranie danych, chociaż czasami zastępowany jest on selekcją problemów35. W pierwszym przypadku należy zebrać wszystkie informacje związane z przestępczością na pewnym terenie. Powinny one dotyczyć zarówno samych przestępstw, tzn. ich liczby, struktury, sprawców oraz oiar, P. Ekblom, The 5Is framework: a practical tool for transfer and sharing of crime prevention and community safety knowledge, London 2008, s.1–9. 34 Z. Żaroń, op. cit. s. 24; J. Czapska, Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych – możliwości i granice, w: Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych, pod red. J. Czapska i W. Krupiarz, Warszawa 1999, s. 70–72. 35 Z. Żaroń, op. cit., s. 24. 33 102  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH jak i samego obszaru, tj. liczby mieszkańców, wielkości obszaru, infrastruktury. Podkreśla się również, że nie wystarczają same dane ze statystyk policyjnych, ale istotne są także szacunki tzw. ciemnej liczby przestępstw36. Należy także zapoznać się z potrzebami mieszkańców oraz ze wskazywanymi przez nich niebezpiecznymi miejscami. W drugim modelu jako pierwszy etap postuluje się selekcję problemów. Polega ona na zgromadzeniu osób i podmiotów zainteresowanych rozwiązywaniem problemów związanych z bezpieczeństwem, a następnie ustaleniu listy problemów i wybraniu najważniejszego z nich. Za kryterium wyboru należy przyjąć liczbę osób, których ten problem dotyka, liczbę osób zainteresowanych jego rozwiązaniem (nie muszą się one pokrywać), możliwość samodzielnego rozwiązania problemu oraz przewidywany termin osiągnięcia zamierzonych rezultatów. Drugim krokiem jest analiza danych i ich interpretacja. Zebrane w trakcie pierwszego etapu dane należy poddać analizie. Służyć temu może skonstruowanie map przestępczości danego rejonu. Powinny być one na bieżąco aktualizowane, co pozwala na zaobserwowanie pewnych trendów, a w efekcie na przeciwdziałanie im. Właściwe jest też wykorzystywanie innych danych – socjalnych, demograicznych, co może pozwolić na dostrzeżenie pewnej zależności między nimi a przestępczością na danym terenie37. Zalecane jest także korzystanie z metody trójkąta kryminalnego, dzięki któremu można odpowiedzieć na tzw. siedem złotych pytań kryminalistyki (co?, gdzie?, kiedy?, w jaki sposób?, dlaczego?, jakimi środkami?, kto?)38. Posłużyć się też można tabelą porównawczą, w której po jednej stronie wpisuje się to, co już wiadomo o problemie, a po drugiej to, co powinno się jeszcze wiedzieć o nim, aby móc mu skutecznie przeciwdziałać39. Trzeci etap obejmuje ustalenie strategii działań. Dzięki poprawnie przeprowadzonej analizie zostają wyodrębnione priorytetowe problemy, które będą rozwiązywane. Aby tworzona strategia była skuteczna, powinna objąć działania skierowane na zdarzenia, obiekty i osoby. Prawidłowa strategia – zgodnie z założeniami modelu – dotyczy co najmniej dwóch „boków” trójkąta kryminalnego40. Podjęcie tych działań zostaje powierzone odpowiednim instytucjom lub konkretnym Więcej na temat ciemnej liczby przestępstw oraz ograniczeń statystyk policyjnych zob. Rozdział: Ewaluacja działań prewencyjnych. 37 J. Czapska, op. cit., s. 70–71. 38 T. Hanausek, op.cit., s. 68. 39 Z. Żaroń, op. cit., s. 25. 40 Tamże s. 25. 36 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  103 osobom41. Powinny one angażować mieszkańców, policję i inne instytucje42. Podkreślane bywa, że jeżeli przewidywany jest długi czas realizacji programu, to należy go podzielić na kilka etapów realizowanych w krótkich odcinkach czasu (jeden, dwa miesiące)43. Etapem, do którego w praktyce działalność prewencyjna często się ogranicza, jest wdrażanie strategii (implementacja)44. Ustalone wcześniej etapy działania powinny być wprowadzane w życie przez odpowiedzialne za to podmioty. Istotny na tym etapie jest ciągły przepływ informacji pomiędzy wszystkimi podmiotami. Postulowane jest też stworzenie na początku tego etapu listy potencjalnych problemów, jakie napotkają realizatorzy, i sposobu ich rozwiązywania. Ważne jest też wyraźne określenie koordynatora całego przedsięwzięcia. Powinna to być konkretna osoba, która mogłaby nadzorować przebieg wszystkich działań i osoby za nie odpowiedzialne. Dużym ułatwieniem jest wdrożenie pewnych procedur postępowania, co ma zapobiec przynajmniej w pewnym stopniu bałaganowi. Ostatnim, piątym etapem jest kontrola i ocena programu. Kontrola dotyczy monitorowania na bieżąco realizacji zadań. Natomiast ocena obejmuje sam proces realizacji projektu, sposób, w jaki był on wprowadzany w praktyce, trudności, które wystąpiły w trakcie oraz konsekwencje wprowadzenia programu. Konieczne jest ustalenie, co i w jakich warunkach przynosi spodziewane rezultaty. Należy odpowiedzieć na pytanie, jakie sposoby działań były najskuteczniejsze, a z jakich można w przyszłości zrezygnować. Ocena pozwala też odpowiedzieć na pytanie, czy konkretne zjawisko zostało wyeliminowane i czy można korzystać z uzyskanych doświadczeń przy zapobieganiu zjawiskom podobnym. Ocena może być dokonywana przez samych wykonawców, co często jest robione ze względu na niski koszt oraz ich najlepszą znajomość problemu. Zalecane jest jednak skorzystanie z usług podmiotu zewnętrznego, który (o ile jest rzeczywiście obiektywny) dokona rzetelnej ewaluacji, przyczyniając się tym samym do większej skuteczności kolejnych programów prewencyjnych realizowanych na danym terenie45. J. Czapska, op. cit., s. 71. Z. Żaroń, op. cit., s. 25. 43 Tamże s. 25. 44 W przypadkach, w których działalność prewencyjna ogranicza się do samego podjęcia pewnych działań, uznanie, że dochodzi do realizacji pewnej strategii jest nadużyciem. Realizacja strategii zakłada bowiem uprzednie przygotowanie jakiejkolwiek strategii. 45 J. Czapska, op. cit., s. 72. 41 42 104  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH 3.3.4. SARA, CYKL SHEWHARTA, CAPRA Inny model rozwiązywania problemów nosi nazwę SARA – akronim: Scanning, Analisys, Response i Assessment, czyli nazw kolejnych etapów działania: 1. Scanning, czyli rozpoznanie problemu/problemów istotnych dla bezpieczeństwa na określonym terenie. 2. Analisys to określenie przyczyn zjawiska lub zjawisk nazwanych w pierwszym etapie. 3. Response, czyli odpowiedź polegająca na zaplanowaniu i przeprowadzeniu działań zmierzających do wyeliminowania problemu. 4. Assesement – ostatni etap polegający na ocenie efektów podjętych działań46. Bardzo podobny do modelu SARA jest tzw. cykl Deminga, nazywany też cyklem Shewharta lub PDCA (Plan, Do, Check, Act, czyli: zaplanuj, zrób, sprawdź i zareaguj). Celem jego twórcy była poprawa kontroli jakości. Schemat jest jednak na tyle elastyczny, że może być wykorzystywany do rozwiązywania problemów pojawiających się w różnych dziedzinach, w tym bezpieczeństwa47. Można też posłużyć się jeszcze innym modelem, określanym jako CAPRA, składającym się z pięciu etapów: Clients, Analisys, Partnership, Response i Assesment. Różni się on od modelu SARA zidentyikowaniem na początku „klientów” programu oraz podkreśleniem na trzecim etapie znaczenia zawierania szerokich partnerstw potrzebnych do rozwiązywania konkretnych problemów (czyli założenia, że jeden podmiot nie jest w stanie zmienić skomplikowanej rzeczywistości społecznej)48. 3.3.5. MODEL SIEDMIU KROKÓW W latach 2003–2005 Krajowa Rada Prewencji Dolnej Saksonii (Landespräventionsrat Niedersachsen) realizowała przy współudziale partnerów z pięciu europejskich krajów (Belgii, Danii, Estonii, Francji i Czech) w ramach programu Komisji Europejskiej AGIS projekt „Beccaria: Zarządzanie jakością w prewencji kryminalnej” (Beccaria Project: Quality Management in Crime Prevention). Jednym z jego J. Eck., W. Spelman, Problem‑Oriented Approach to Police Service Delivery, w: D. Kenney (red.), Police and Policing: Contemporary Issues, New York 1989 s. 95–111. 47 W. Shewhart, Economic Control of Quality of Manufactured Product, New York 1931; L. Fennelly, M. Perry, The Handbook for School Safety and Security: Best Practices and Procedures, Oxford 2014, s. 277. 48 A. Urban, op. cit., s. 51. 46 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  105 rezultatów było opracowanie, we wstępie którego znalazło się stwierdzenie, że skuteczna prewencja kryminalna wymaga dokładnego planu i ustrukturyzowanego wdrożenia projektu49. Przedstawiono również propozycję modelu siedmiu kroków do skutecznej prewencji kryminalnej (7 Steps to a Successful Crime Prevention Project), z których każdy składa się z „centralnych” pytań do odpowiedzi, kroków i metod: 1. Określenie i opisanie problemu (Establishing and Describing the Topic/Problem beschreiben). 1.1. Pytania: • Jaki problem będzie rozwiązywany? • Z czego składa się problem? • Gdzie dokładnie występuje ten problem, w jakim czasie i jaki jest jego zakres? • Jaki wpływ ma problem na miejsce, w którym występuje? • Kogo ten problem dotyczy? • Jak długo występuje ten problem? • Czy ten problem się zmieniał? 1.2. Kroki: • określenie możliwych obszarów działania i uporządkowanie ich ze względu na pilność, • wybór tematu, • zebranie danych odnośnie wybranego problemu i obszaru działania, • opis stanu faktycznego dokonany na miejscu przyszłych działań. 1.3. Metody: • zebranie pomysłów, • okrągły stół, • kwerenda danych – statystyki, badania, • ankiety, obserwacja. 2. Określenie przyczyn (Identifying the Causes/Ursachen ermitteln). 2.1. Pytania: • Jakie są możliwe przyczyny problemu? • Jakie wyjaśnienia najlepiej pasują do danych okoliczności? 49 Beccaria Project: Quality Management in Crime Prevention, online: www.beccaria.de, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 106  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH 2.2. Kroki: • zidentyikowanie możliwych przyczyn na podstawie literatury, poszukiwań w sieci oraz własnych doświadczeń, • dopasowanie adekwatnych przyczyn do konkretnego przypadku. 2.3. Metody: • kwerenda literatury, sieci, dostępnych baz danych, np. PrävIS Databank www.lpr.niedersachsen.de. 3. Określenie celów (Specifying the Goals/Ziele festlegen). 3.1 Pytania: • Jakie główne cele powinny zostać osiągnięte? • Jakie pośrednie cele leżą na drodze do głównych? • Jaka jest grupa docelowa podejmowanych działań? • Czy możliwy jest pomiar osiągnięcia celu? • Do kiedy cele mają zostać osiągnięte? 3.2. Kroki: • określenie głównych celów, • określenie grupy docelowej, • przygotowanie kalendarza realizacji celów pośrednich, • wybór kryteriów sprawdzania osiągnięcia celów. 3.3. Metody: • sprawdzenie konieczności fachowej pomocy, • stwierdzenie, czy wystarczy ewaluacja wewnętrzna czy potrzebna ewaluacja zewnętrzna, • praca online i przy okrągłym stole. 4. Wypracowanie możliwych rozwiązań (Developing possible solutions/ Maβnahmen festlegen). 4.1. Pytania: • Jak osiągnę cel? • Jakie środki są odpowiednie do osiągnięcia celu lub celów? • Czy dysponuję zasobami inansowymi, osobowymi, profesjonalnymi oraz czasem? • W jaki sposób zostanie stwierdzone, że cel/cele zostały osiągnięte? 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  107 4.2. Kroki: • zebranie wszystkich pomysłów na osiągnięcie cel(ów) i ich ocena, • wybór najlepszych pomysłów albo stworzenie rozwiązania składającego się z różnych pomysłów, • przyporządkowanie do każdego celu sposobu rozwiązania. 4.3. Metody: • poszukiwanie pośród innych programów prewencyjnych, np. www.grüne-liste-prävention.de lub www.dpt-map.de, • zebranie pomysłów (lip‑chart), • komunikacja bezpośrednia. 5. Opracowanie i wdrożenie planu działań w ramach projektu (Devising and Implementing the project plan/Projekt konzipieren und durchführen). 5.1. Pytania: • W jaki sposób rozwiązania mogą zostać wdrożone? • Kto jest odpowiedzialny za osiągnięcie poszczególnych celów? • Jakie zasoby – osobowe, inansowe, fachowe, czasowe – są potrzebne do realizacji poszczególnych rozwiązań? • Kto już zajmuje się danym zagadnieniem? Jakie są możliwości współpracy w tym zakresie? 5.2. Kroki: • przygotowanie planu działań z rozpisanymi poszczególnymi krokami i czasem ich realizacji, • ustalenie możliwości współpracy, • określenie zasad odpowiedzialności, • ustalenie dostępnych zasobów, • wdrożenie projektu, • dokumentowanie przebiegu projektu oraz sprawdzanie osiągania wyznaczonych celów/realizacji zadań – w razie potrzeby wprowadzanie zmian. 5.3. Metody: • dokumentowanie przebiegu projektu w widoczny i dostępny dla uczestników projektu sposób (przykładowa dokumentacja www.beccaria.de), • uzasadnienie ew. zmian, włączanie zainteresowanych uczestniczeniem w projekcie. 108  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH 6. Ocena osiągnięcia celów i wpływu projektu (Reviewing the Impact/ Umsetzung und Zielerreichung überprüfen). 6.1. Pytania: • W jakim zakresie zostały osiągnięte założone cele? • W jakim zakresie zmieniła się sytuacja w kierunku założonych celów? • Jakie dalsze działania powinny zostać podjęte? • Co przyniosło zakładany efekt? Co było mniej efektywne? Co nie zadziałało? • Co było przyczyną osiągnięcia/braku osiągnięcia założonych celów? 6.2. Kroki: • sprawdzenie wdrożenia projektu, • sprawdzenie osiągnięcia celów i zakresu, w jakim zostały osiągnięte na podstawie ustalonych wcześniej kryteriów (patrz punkt 3), • porównanie sytuacji zastanej do sytuacji po wdrożeniu projektu, • określenie możliwych poprawek/zmian. 6.3. Metody: • dokumentowanie ustaleń, • ewaluacja wdrożenia (wewnętrzna lub zewnętrzna – patrz punkt 3), • określenie silnych i słabych stron, • badania, • komunikacja bezpośrednia. 7. Dokumentacja i końcowe wnioski (Documentation and Conclusions/Schlussfolgerungen und Dokumentation). 7.1. Pytania: • Jakie doświadczenia przyniosła realizacja projektu? • Jakie są główne rezultaty projektu? • Jakie znaczenie mają efekty projektu? • Jakie trudności wystąpiły w toku projektu? • Co można zrobić inaczej przy kolejnym projekcie? Jakie wskazówki na przyszłość można udzielić na podstawie projektu? 7.2. Kroki: • opracowanie tego, jak przebiegał projekt, • przygotowanie końcowych wniosków, • rozpowszechnienie efektów projektu, • określenie przyszłych możliwości działań na bazie zgromadzonych doświadczeń. 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  109 7.3. Metody: • podsumowanie przebiegu projektu i jego efektów, • raport końcowy, • wnioski50. 3.3.6 . SIEDEM ZASAD PREWENCJI KRYMINALNEJ WYSOKIEJ JAKOŚCI Niniejszy przegląd modeli planowania i wdrażania programów prewencyjnych nie byłby kompletny bez włączenia w niego również propozycji R. Clarka, współtwórcy koncepcji prewencji sytuacyjnej51. Stworzył on listę siedmiu zasad prewencji kryminalnej wysokiej jakości (Seven Principles of Quality Crime Prevention), na którą się składają następujące wskazania: 1. Dokładnie określaj swoje cele (Be clear about your objectives). 2. Skupiaj się na dobrze określonych problemach (Focus on very speciic problems). 3. Zrozum wybrany problem (Understand your problem). 4. Sceptycznie odnoś się do przesunięcia (Be sceptical about displacement). 5. Rozważ różnorodne rozwiązania (Consider a variety of solutions). 6. Przewiduj trudności w toku wdrażania (Anticipate implementation dificulties). 7. Przeprowadź ewaluację osiągniętych rezultatów (Evaluate your results)52. W związku z tym, że część powyższych zasad została omówiona podczas prezentacji innych modeli uwaga poświęcona zostanie jedynie dwóm spośród nich: Rozważ różnorodne rozwiązania oraz Przewiduj trudności w toku wdrażania53. R. Clarke zwraca uwagę na to, że w sytuacji dokładnego przygotowywania rozwiązań konkretnego problemu można stworzyć ich cały pakiet, tak żeby w ramach jednego programu zająć się różnymi jego częściami składowymi, a nie tylko jedną. Nie oznacza to zwiększania liczby problemów do rozwiązania. Rozbierając Tłumaczenie i opracowanie własne na podstawie broszur: Beccaria 7 Steps To A Successful Crime Prevention Project oraz 7 Schritte zum erfolgreichen Präventionsprojekt, online: www.beccaria. de, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 51 Koncepcja prewencji sytuacyjnej omówiona została w Rozdziale: Zapobieganie przestępczości, kryminalistyka, kryminologia. 52 R. Clarke, op. cit., s. 85. 53 Trzecia kwestia nieomówiona w tym rozdziale – problematyka przesunięcia zostanie dokładniej przybliżona w Rozdziale: Ewaluacja działań prewencyjnych. 50 110  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH problem na czynniki pierwsze (w ramach zasady nr 3 Zrozum wybrany problem), tworzy się jego mapę, która odzwierciedla poszczególne aspekty tego samego zjawiska. Następnie zbiera się możliwe rozwiązania każdego z nich i na podstawie analizy ich skutków ekonomicznych oraz społecznych dokonuje się ostatecznego wyboru. Clarke sugeruje skupienie się na rozwiązaniach bezpośrednich sytuacyjnych przyczyn negatywnych zjawisk (near causes), a nie ich korzeni (root causes), ponieważ wpływ na te drugie jest znacznie trudniejszy54. Przewidywanie trudności na etapie wdrażania stanowi według Clarka zaniedbany element w ramach realizacji programów prewencyjnych. W celu zmniejszenia ryzyka ich wystąpienia sugeruje on w miarę możliwości rezygnację z włączania partnerów (w postaci innych instytucji czy grup obywateli) do realizacji programów. Wymienia przypadki, w których prawdopodobieństwo pojawienia się trudności wzrasta. Występują one wówczas, kiedy: • rozwiązanie wymaga koordynacji działań różnych instytucji, • wdrożenie rozwiązania wymaga długiego czasu, • składa się z szeregu kroków, • personel wdrażający program nie do końca rozumie założenia programu, deinicję problemu lub pomysł jego rozwiązania, • brakuje lidera grupy, • brakuje wsparcia ze strony przełożonych55. Zaprezentowane zostały wybrane modele prowadzenia działań prewencyjnych. Ich cechy wspólne to ustalenie celów przed przystąpieniem do działania oraz różne formy oceny efektów jako jeden z ostatnich lub ostatni etap56. Zapoznając się z tymi modelami, można czasem odnieść wrażenie, że ich uniwersalność została posunięta zbyt daleko. Skutkiem tego takie same wskazania byłyby adekwatne praktycznie do każdej działalności, a nie wyłącznie prewencji kryminalnej. Zawarte w nich wskazania pomimo tego pozostają słusznymi wytycznymi skutecznego działania. Wielość modeli pozwala wybrać adekwatny do potrzeb w konkretnych warunkach. Istotne jest, żeby takiego wyboru dokonać na wstępie działalności prewencyjnej. W celu ułatwienia prowadzenia działalności zapobiegawczej R. Clarke, op. cit., 94. Tamże, s. 95. 56 Zasady racjonalnego określania celów przedstawiono w tym podrozdziale, natomiast ewaluacji działań prewencyjnych poświęcono kolejny rozdział. 54 55 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  111 w obszarze bezpieczeństwa w kolejnej części tego rozdziału przedstawiona jest propozycja modelu 7 etapów. Uwzględnia on zaprezentowane wskazania teoretyczne i praktyczne wzbogacone o elementy zarządzania i psychologii społecznej. Jego największy potencjał wynika z dostosowania do polskich uwarunkowań społeczno-kulturowych. 3.3.7. MODEL INKLUZYWNY – 7 ETAPÓW Każdy z zaprezentowanych w tym rozdziale modeli ma swoją specyikę – odznacza się zarówno zaletami, jak i pewnymi brakami. Dopiero połączenie wybranych elementów z poszczególnych modeli oraz wzbogacenie kilkoma dodatkowymi z dziedziny zarządzania i psychologii procesów grupowych pozwala stworzyć komplementarną całość. Jest to wskazane ze względu na duże znaczenie, jakie ma sama procedura na efekty podejmowanych działań. Taki model nie może zawierać w sobie zaleceń rozwiązywania konkretnych problemów, gdyż jest to w dużej mierze zależne od skali, cech szczególnych danego rejonu, zasobów, jakimi dysponuje społeczność. Dokładne powtarzanie programów bez uwzględnienia specyiki miejscowej jest działaniem skazanym na porażkę. Jak słusznie wskazuje P. Ekblom: kopiowanie gotowych recept jest nieskuteczne57. Sama jednak procedura postępowania, o ile jest dobrze opracowana, może służyć działaniom prewencyjnym podejmowanym w rozmaitych warunkach. Poniżej przedstawiony zostanie model działań prewencyjnych na szczeblu lokalnym opracowany przez autora niniejszej pracy. Celem nie jest skonstruowanie kolejnego teoretycznego, niewykorzystywanego w praktyce schematu działań. Dlatego wzbogacono go o pewne konkretne, praktyczne wskazówki. Bazuje na modelach pięciu i siedmiu kroków, kołowym modelu podejmowania decyzji i analizie SWOT58. Składa się on z siedmiu etapów, przy czym etap pierwszy powinien następować jednorazowo przy rozpoczęciu działań zapobiegawczych na danym obszarze, natomiast analogicznie do modelu kołowego po etapie siódmym można przystąpić ponownie do etapu drugiego w celu zdeiniowania nowego problemu lub przedeiniowanie poprzednio rozwiązywanego (rys. 3.1): P. Ekblom, op. cit., s. 3. H. Weihrich, The TOWS matrix: A tool for situational analysis, Long Range Planning, vol. 15, issue 2, April 1982, s. 54–66. 57 58 112  1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Utworzenie grupy zadaniowej. Zdeiniowanie problemu. Zebranie informacji. Analiza. Strategia działań. Realizacja przyjętego planu. Ewaluacja. 1. Utworzenie Grupy 7. Ocena 2. Zdeiniowanie Problemu 6. Realizacja 3. Zebranie Informacji 5. Strategia 4. Analiza Rys. 3.1. Model opracowywania i wdrażania programów prewencyjnych na terenie lokalnej społeczności59 Punktem wyjścia do działań prewencyjnych powinno być zdeiniowanie problemu. Aby móc go w późniejszym etapie rozwiązać, deinicja ta powinna być w miarę dokładna. Nie może więc to być niskie poczucie bezpieczeństwa, które jest bardzo szerokim pojęciem60, ale już kradzieże samochodów lub napady na starsze osoby wracające z poczty do domu są takimi kwestiami, które można dokładnie zdeiniować. Sam proces określania problemu powinien przebiegać na forum grupy zainteresowanej jego rozwiązaniem. W tym celu należy taką grupę stworzyć. W jej skład poza osobami zawodowo zajmującymi się problemami bezpieczeństwa (policja, straż gminna/miejska) powinni wejść przedstawiciele władz Opracowanie własne. Zob. Rozdział: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 59 60 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  113 lokalnych – sołtys, wójt, burmistrz, prezydent miasta, radni. Ponadto przedstawiciele instytucji działających na danym terenie – dyrektorzy szkół, domów kultury, bibliotek, zakładów pracy, ośrodków pomocy społecznej. Do grona tego powinni wejść także przedstawiciele organizacji pozarządowych, członkowie rad osiedli, działacze młodzieżowi (m.in. z harcerstwa) i sportowi. W warunkach polskich można zadbać o udział miejscowego duchownego – proboszcza czy wikarego, który swoim autorytetem może wesprzeć działania całego grona. Osobami ważnymi dla sukcesu przedsięwzięcia są dziennikarze lokalnych mediów, na bieżąco mogący informować miejscową społeczność o podejmowanych krokach. Grupa powinna być otwarta dla wszystkich zainteresowanych jej działaniami mieszkańców. Należy więc już na samym początku zadbać o skuteczne komunikowanie zewnętrzne. Duża liczba uczestniczących w pracach grupy podmiotów stanowi pewne zagrożenie dla jej funkcjonowania wiążące się z trudnościami w koordynacji i luktuacji jej członków, lecz groźniejsze jest pominięcie osób mających wpływ na procesy zachodzące w społeczności. Ryzyko związane z pracą dużej grupy skłoniło R. Clarka do odradzania tej formy realizacji programów prewencyjnych61, ale, zdaniem autora niniejszej książki, dużo groźniejsze jest zamknięcie grupy, zwłaszcza że do realizacji szeregu programów prewencyjnych niezbędny jest udział społeczności lokalnej. Pracami grupy powinna kierować jedna osoba, co pozwala koordynować jej działania i zapobiega ich dublowaniu. Najlepiej, jeżeli jest to osoba zajmująca się zawodowo sprawami bezpieczeństwa (np. komendant miejscowej policji lub osoba przez niego oddelegowana). Może ona wykonywać prace w ramach swoich obowiązków służbowych, a ponadto jest to zazwyczaj osoba najlepiej orientująca się w problematyce bezpieczeństwa i ciesząca się autorytetem. Nie może być to osoba zbyt młoda, gdyż trudno będzie jej (postrzeganej jako „żółtodziób”) kierować pracami starych „wyjadaczy”. Kierowanie działaniami przez jedną osobę, nawet charakteryzującą się pewnymi ograniczeniami spełnia wymóg wyrażony już przez Adama Mickiewicza: Jednej woli jednemu trzeba przedsięwzięciu. Lepszy jeden wódz głupi niż mądrych dziesięciu62. Równocześnie niewłaściwe kierowanie może zniechęcić do uczestniczenia w planowanych działaniach, podobnie jak przekonanie, że program został narzucony „z zewnątrz”. Na przykładzie dokładnie ocenianych projektów prewencyjnych R. Clarke, op. cit., s. 94–95. A. Mickiewicz, Zdania i uwagi, w: A. Mickiewicz, Wiersze różne polityczne, zdania i uwagi, Biblioteka Ludowa Polska, Paryż 1867, s. 32. 61 62 114  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH potwierdza się zasada, że niesłychanie istotne jest włączenie wszystkich aktorów już na etapie tworzenia założeń programu, a nie dopiero na ich realizacji. W innym przypadku prowadzić to może do biernego, a czasem czynnego sabotowania takich projektów, jak w przypadku programów realizowanych w Jersey City63. Utworzona grupa wybiera problem, jakim się zajmie, na podstawie własnych doświadczeń, danych statystycznych oraz ankiety przeprowadzonej wśród mieszkańców. Problem ten nie powinien być zdeiniowany jednie na podstawie zdania członków grupy zadaniowej – należy każdorazowo odwoływać się do zewnętrznych, niezależnych od samej grupy źródeł danych. Uwaga ta wynika z niesłychanie częstego przeświadczenia osób zajmujących się zawodowo pewną działalnością o własnych kompetencjach i dokładnym rozpoznaniu problemu. Często może to być właściwym rozpoznaniem tylko bez potwierdzenia w innych źródłach danych niż własne – siłą rzeczy ograniczone – doświadczenie członków grupy może się okazać błędną diagnozą. Miernikiem częstotliwości właściwego podejścia do deiniowania problemu może być praktyka działalności organizacji pozarządowych, które z założenia powinny być bardziej zorientowane na społeczność lokalną niż instytucje państwowe. Według badań przeprowadzonych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor w 2012 roku jedynie 35% polskich organizacji pozarządowych diagnozuje sytuację otoczenia oraz potrzeby odbiorców swoich projektów, zanim zaproponuje pewne działania64. Zdaniem jednego z respondentów w tych badaniach: nie trzeba badać oczywistości65. Brak jest takich badań w obszarze bezpieczeństwa, chociaż można zapewne przyjąć, że badanie zapotrzebowania odbiorców na planowane działanie nie będzie częstsze, a stwierdzenie o „oczywistościach” jest znacznie częściej uzasadnieniem podejmowanych decyzji. Uważna analiza polityk bezpieczeństwa i działań prewencyjnych oraz ich skuteczności prowadzi jednak do wniosku, że „oczywistości” nie są tak oczywiste, jak może się wydawać na pierwszy rzut oka. Prowadzi to wówczas do całkowitego rozminięcia się działań z ich deklarowanym celem66. Przekonanie o własnej nieomylności osoby A. Braga, Policing Crime Hot Spots, w: B. Welsh, D. Farrington (red.) op. cit., s. 187–188. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Potrzeby diagnozuje co trzecia organizacja, 10 września 2013 r., portal ngo.pl, online: http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/911650.html, dostęp dnia: 27 września 2014 r. 65 Tamże. 66 Problematyce skuteczności działań prewencyjnych poświęcony jest Rozdział: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 63 64 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  115 lub zespołu oprócz tego, że często jest pozbawione realnych podstaw67 stanowi też wyraz pewnej arogancji. Nie sprzyja to współpracy z podmiotami wobec takiego zespołu zewnętrznymi, w tym społecznością lokalną mającą być głównym adresatem takich działań. Jak zostało już zaznaczone, problem wybrany do rozwiązania powinien zostać dokładnie zdeiniowany. Na początek zalecane byłoby zajęcie się stosunkowo małym i prostym problemem, który rozwiązać można z wykorzystaniem niewielkich środków, a efekty byłyby szybko widoczne. Stwarza to warunki do odniesienia swoistego „zwycięstwa” na początku działalności, co zmotywuje i zachęci członków grupy do dalszej, często czasochłonnej i mniej widowiskowej działalności. Odniesiony na samym początku sukces pozwala scementować grupę i uczynić ją atrakcyjną zarówno dla jej członków, jak i reszty społeczności. Z drugiej strony zabieranie się na samym początku za skomplikowane i długotrwałe programy zniechęca i rozmywa pracę w grupie. Oprócz problemu, który będzie rozwiązywany jako pierwszy, warto utworzyć listę kilku następnych, pamiętając o kryterium wielkości (od łatwych do trudniejszych). Zazwyczaj rozwiązanie jednego problemu ułatwia zajęcie się kolejnymi. Wybrane zjawiska muszą być jednak problemami rzeczywiście odczuwanymi przez mieszkańców, w innym przypadku działania traią w pustkę, a towarzyszyć im będzie obojętność społeczności. Drugim etapem jest zebranie wszelkich dostępnych informacji o rozwiązywanym problemie i ich analiza. Służą temu statystyki policyjne, pomocy społecznej, służby zdrowia oraz wycinkowe dane gromadzone przez organizacje pozarządowe, dane demograiczne i statystyczne z urzędów, ankiety i wywiady z mieszkańcami. Pozwala to stworzyć dokładny obraz zjawiska – określić jego zasięg (terytorialny, czasowy, osobowy) i charakter. Rozwiązywanie wybranych problemów może też wspierać posiadanie informacji dotyczących infrastruktury i gospodarki na terenie prowadzonych działań. Zebrane informacje powinny też umożliwić odpowiedź na pytanie, jakie są przyczyny danego zjawiska. Ważne jest pamiętanie o podziale zebranych informacji na takie, na które grupa ma wpływ i te, które są zupełnie od niej niezależne. Do drugich, nazywanych też warunkami sztywnymi68, można, w przypadku działań prewencyjnych, zaliczyć bliskie sąsiedztwo granicy państwowej lub drogę ekspresową biegnącą kilka kilometrów od miasta. 67 Więcej na temat „eksperckości” w Rozdziale: Ewaluacja działań prewencyjnych oraz w Zakończeniu. 68 T. Szapiro, Co decyduje o decyzji, Warszawa 1993, s. 18–21. 116  • • • • ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Na tym etapie pomocna jest analiza SWOT. Polega ona na zaznajomieniu się z: silnymi stronami danej grupy projektowej i społeczności, które mogą być wykorzystane w radzeniu sobie z problemem (strengths), słabymi stronami, czyli tym, czego brakuje, czego się nie potrai (weaknesses), szansami, czyli tym, co będzie sprzyjać w przyszłości (opportunities), zagrożeniami, czyli czynnikami utrudniającymi pracę (threats)69. Należy zastanowić się, jaka jest siła poszczególnych czynników, co pozwala przewidzieć na tym etapie, w jakim stopniu można zniwelować wpływ zagrożeń i słabości posiadanymi aktywami. Jeżeli znany jest już problem, a także jego uwarunkowania, to można przejść do etapu trzeciego, czyli ustalania strategii postępowania. Punktem wyjścia na tym etapie jest określenie celu zgodnie z regułą SMART70. Następnie należy wygenerować jak największą liczbę dróg do jego osiągnięcia – możliwych rozwiązań wybranego problemu. Służyć temu może metoda burzy mózgów (brainstorming)71. Polega ona na wymyśleniu jak największej liczby pomysłów rozwiązania problemu, przy czym wstępnie nie dokonuje się ich oceny, aby nie zniechęcić nikogo do podania swojego, na pierwszy rzut oka kuriozalnego, ale po przeanalizowaniu nowatorskiego i oryginalnego podejścia. Liczbę rozwiązań można zwiększyć, korzystając z doświadczeń innych programów realizowanych w podobnych warunkach, jak również przedmiotowej literatury. Dopiero po fazie „twórczej” burzy mózgów następuje faza ich oceniania. Na jej początku należy przyjąć pewne kryteria ich oceny. Wcześniejsze ustalenie kryteriów może znacznie ograniczyć liczbę przedstawionych pomysłów. Podstawowe kryterium powinno stanowić obowiązujące przepisy prawne – w jakim stopniu planowane działania spełniają test legalności co do przewidywanych procedur oraz celów. Kryteriami mogą być: koszt wdrożenia, szybkość działania, liczba podmiotów włączonych do realizacji itd. Istnieje jednak kryterium, które powinno stanowić obligatoryjny element oceny pomysłów – udokumentowana skuteczność prewencyjna proponowanych działań. Jego pominięcie lub tylko częściowe uwzględnienie w wielu sytuacjach prowadzi do wdrażania projektów od samego początku skazanych na porażkę. W niektórych sytuacjach wprowadzenie pewnych działań może wręcz doprowadzić do pogorszenia stanu A. Osborn, Your Creative Power. How to Use Imagination, New York 1948, s. 265 i n. Została przedstawiona w Podrozdziale: Wyznaczanie celów. 71 R. Stefański, J. Olszańska, Podejmowanie decyzji (niepublikowany skrypt szkoleniowy), 1993, Dodatek II. 69 70 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  117 bezpieczeństwa – wbrew intencjom osób je planujących i wdrażających, jak np. w sytuacjach, kiedy polepszenie oświetlenia w niewłaściwie dobranych miejscach ułatwiło działanie włamywaczom72. Istotne jest ocenienie wszystkich pomysłów, a nie tylko tych, które wydają się najlepsze na pierwszy rzut oka. Wybrane rozwiązanie należy zapisać i sporządzić harmonogram jego wdrażania. Służy temu podzielenie jego wykonania na etapy i określenie osób za nie odpowiedzialnych. Jak zwraca się uwagę – tożsamość operatora programu – instytucji, organizacji, osoby izycznej ma często wprost przełożenie na osiągnięte wyniki73. Dokładnie ten sam program realizowany przez odmienne podmioty może przynieść całkowicie różne efekty74. Na tym etapie należy również podjąć decyzję dotyczącą sposobu ewaluacji podejmowanych działań75. Działania podejmowane w ramach społeczności lokalnej powinny angażować jak najwięcej mieszkańców. W przeciwnym razie będą postrzegane jako „kolejny pomysł burmistrza/wójta/komendanta policji”. Zaangażowanie mieszkańców wpływa na poczucie odpowiedzialności za bezpieczeństwo na terenie społeczności76. Tematyka zaangażowania społeczności, wspomniana przy pierwszym etapie komunikacja zewnętrzna przebiegu całego przedsięwzięcia oraz upublicznianie efektów podejmowanych działań (etap szósty) łączą się ściśle z wykorzystaniem nowych technologii. Wykorzystaniu mediów społecznościowych w pracy policji poświęcona była jedna z części projektu COMPOSITE (Comparative Police Studies in the European Union) realizowanego w ramach 7. Programu Ramowego UE, w którego pracach uczestniczą przedstawiciele dziesięciu państw77. W jej ramach dokonano m.in. wyodrębnienia dziewięciu obszarów wykorzystania mediów społecznościowych: 72 D. Farrington, B. Welsh, Improved Street Lighting, w: B. Welsh, D. Farrington (red.), op. cit., s. 210. W. Klaus, A. Kossowska, Skuteczność prowadzonych działań prewencyjnych, czyli co działa w praktyce, w: K. Buczkowski, B. Czarnecka-Dzialuk, W. Klaus, A. Kossowska, I. Rzeplińska, P. Wiktorska, D. Woźniakowska-Fajst, D. Wójcik, Społeczno‑polityczne konteksty współczesnej przestępczości w Polsce, Warszawa 2013, s. 201. 74 To było m.in. powodem wyboru przez D. Oldsa pielęgniarek, a nie pracowników socjalnych jako grupy wdrażającej jego program – więcej w Rozdziale: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 75 Zob. Rozdział: Ewaluacja działań prewencyjnych. 76 R. Cialdini, op. cit., s. 76–123. 77 www.composite-project.eu, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 73 118  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH 1. Media społecznościowe jako źródło informacji kryminalnej (Social Media as a Source of Criminal Information). 2. Głos (aktywna obecność) w mediach społecznościowych (Having a Voice in Social Media). 3. Przekazywanie informacji za pomocą mediów społecznościowych (Social Media to Push Information). 4. Media społecznościowe jako dźwignia „mądrości tłumu” (Social Media to Leverage the Wisdom of the Crowd). 5. Interakcje ze społeczeństwem za pomocą mediów społecznościowych (Social Media to Interact with the Public). 6. Community Policing poprzez media społecznościowe (Social Media for Community Policing). 7. „Ludzka twarz” policji za pośrednictwem mediów społecznościowych (Social Media to Show the Human Side of Policing). 8. Wsparcie policyjnej infrastruktury IT (technologii informacyjnej) za pomocą mediów społecznościowych (Social Media to Support Police IT Infrastructure). 9. Media społecznościowe wspierające efektywność policji (Social Media for Eficient Policing)78. Wymienione obszary dotyczą wprawdzie działalności policji, jednak siedem z nich można wprost zaadaptować do działań w obszarze prewencji kryminalnej: aktywna obecność w mediach społecznościowych, przekazywanie informacji za pomocą mediów społecznościowych, media społecznościowe jako dźwignia „mądrości tłumu”, interakcje ze społeczeństwem za pomocą mediów społecznościowych, Community Policing poprzez media społecznościowe, ludzka twarz prewencji kryminalnej za pośrednictwem mediów społecznościowych oraz media społecznościowe wspierające efektywność prewencji kryminalnej. Wykorzystanie mediów społecznościowych w celu zwiększenia zasięgu działań prewencyjnych jest korzystne zarówno ze względów inansowych (niski koszt utrzymania tego kanału komunikacji), jak i zasięgu oddziaływania. Miarą zainteresowania społecznego działaniami organów ścigania może być ponad sto tysięcy „fanów” proilu Policji na portalu Facebook (zdj. 3.1). Pośród zamieszczanych na nim materiałów dotyczących głównie pościgów, zatrzymań, osób poszukiwanych oraz działań charytatywnych funkcjonariuszy, trudno znaleźć jakiekolwiek związane z prewencją kryminalną. Natomiast na znacznie mniej popularnym proilu Komendy 78 S. Denef, N. Kaptein, P. Bayerl, L. Ramire, Best Practice in Police Social Media Adaptation, 2012, s. 12. 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  119 Zdj. 3.1. Proil Komendy Głównej Policji na portalu Facebook79 Stołecznej Policji (niecałe dwa tysiące „fanów”) wyróżniona jest informacja dotycząca oszustw metodą „na wnuczka” i „na policjanta” skierowana do rodzin osób starszych padających oiarą tego przestępstwa (zdj. 3.2). Dobrym przykładem właściwego wykorzystania mediów społecznościowych w działaniach prewencyjnych (na portalach Facebook, Twitter) jest działalność Komisji Prewencji Kryminalnej Regionu Waterloo w Kanadzie (Waterloo Crime Prevention Council80). Komisja 79 80 Zob. https://www.facebook.com/PolicjaPL, dostęp dnia: 31 sierpnia 2015 r. Zob. https://www.facebook.com/crimepreventioncouncil, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 120  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Zdj. 3.2. Proil Komendy Stołecznej Policji na portalu Facebook81 ta dzięki tym kanałom komunikacji na bieżąco informuje o swoich działaniach, nowych programach czy wynikach badań. Nie należy jednak zapominać o odbiorcach programów prewencyjnych, którzy nie korzystają z nowych technologii (m.in. starszych wiekiem, ale również osób wykluczonych z dostępu do narzędzi 81 Zob. https://www.facebook.com/komendastolecznapolicji/photos/a.243055085746921 77287.243051162413980/867930046592752/?type=1&theater, dostęp dnia: 31 sierpnia 2015 r. 3.3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH – PRZEGLĄD MODELI  121 tego typu). Kanał komunikacji powinien być dostosowany do grupy docelowej prowadzonych działań. W przypadku osób poniżej czterdziestego roku życia media społecznościowe wydają się adekwatnym rozwiązaniem. Jeżeli jednak informacja ma dotrzeć do osób starszych, właściwsze będą media tradycyjne, takie jak np. prasa lokalna, oraz bezpośrednie spotkania w osiedlowych klubach lub paraiach82 czy prelekcje dla słuchaczy tzw. uniwersytetów trzeciego wieku. Po starannym zaplanowaniu działań można przystąpić do ich realizacji. Poprzednie etapy nie powinny być ani lekceważone, ani przyspieszane, gdyż ich rzetelne przeprowadzenie stwarza fundamenty pod powodzenie całego przedsięwzięcia. W trakcie wdrażania programu najistotniejszy jest ciągły przepływ informacji pomiędzy uczestniczącymi w nim podmiotami oraz zbieranie danych dotyczących efektów prowadzonych działań. Ważny jest też ciągły kontakt z możliwie dużą liczbą mieszkańców za pośrednictwem prasy lokalnej, radia, telewizji, mediów społecznościowych, a także spotkań w ramach działającej grupy. Na bieżąco powinno się też dokonywać oceny prowadzonych działań, a w razie potrzeby wprowadzanie odpowiednich korekt83. Ostatnim etapem jest ocena całego programu zgodnie ze sposobem wybranym na piątym etapie. Wcześniejszy wybór metody ewaluacji i podmiotu ją realizującego ma uchronić przed dostosowywaniem go przez grupę wdrażającą program do osiągniętych i nieosiągniętych celów. Zachodzi ryzyko, że wybór metody ewaluacji dopiero w toku wdrażania programu lub po jego zakończeniu służyłby swego rodzaju „retuszowaniu” – poprawie osiągniętych efektów. Biorąc pod uwagę zagrożenia związane z oceną dokonywaną przez samych realizujących program84, wskazane jest skorzystanie z usług podmiotu zewnętrznego. Ocenie (ewaluacji) podlegają zarówno same efekty programu, jak i zastosowane w jego realizacji procedury. Wnioski końcowe powinny zostać uwzględnione przy kontynuacji danego programu i tworzeniu kolejnych. Ewaluacja powinna też zawierać porównanie efektów realizowanego programu z trendami zachodzącymi na porównywalnych obszarach, jak i w całym regionie. Może się okazać, że doszło do poprawy poczucia bezpieczeństwa wśród mieszkańców obszaru, na którym realizowany był program, ale trendem jest jeszcze znaczniejsze zwiększenie Zob. http://www.paraiawzarowie.cba.pl/index.php/aktualnosci/ogloszenia/241-uwagastop-24-program-przeciwdzialania-kradziezom, dostęp dnia: 31 sierpnia 2015 r. 83 J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert „model kołowy”, za: R. Stefański, J. Olszańska, Podejmowanie decyzji, op. cit. 84 Zob. Rozdział 4.3.1. Ewaluacja zewnętrzna vs wewnętrzna. 82 122  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH poczucia bezpieczeństwa w sąsiedztwie tego obszaru lub całym regionie spowodowane np. procesami demograicznymi lub ekonomicznymi. Na etapie oceny należałoby też zbadać, czy nastąpił jeden z dwóch efektów często towarzyszących wdrażaniu programów prewencyjnych, a mianowicie przemieszczenie i dyfuzja korzyści85. Zaprezentowany autorski model postępowania (rys. 3.1) nie pretenduje do bycia jedynym możliwym i słusznym. Stanowi próbę połączenia efektów dotychczasowych prac nad tym zagadnieniem i elementów psychologii społecznej w celu jak najefektywniejszej działalności prewencyjnej na poziomie lokalnym w polskich warunkach. Możliwe są też jego modyikacje, jak np. poszerzanie grupy w trakcie programu. Wydaje się, że jego największą zaletą może być właśnie elastyczność wraz z praktycznymi wskazaniami ułatwiającymi realizację poszczególnych etapów. 3.4. PODSUMOWANIE Zapoznając się z przedstawionymi modelami, w tym również zaproponowanym przez autora, można odnieść wrażenie, że nie stanowią one żadnego przełomu. Wydają się wręcz na tyle oczywiste, że poświęcenie im tak dużej uwagi można uznać za pewną przesadę, przecież „każdy to wie”. Nawet jeżeli istotnie niektóre modele teoretyczne wydają się zbyt generalne i oczywiste, to rzeczywistość obszaru zapobiegania przestępczości (podobnie jak szeregu innych obszarów aktywności ludzkiej) skutecznie podważa twierdzenie o ich „oczywistości”. Niesłychanie rzadkie są działania uprzednio przemyślane i szczegółowo przygotowane. Pomimo tego, że przekładają się one na realne zyski lub – w przypadku zaniedbania – koszty społeczne i ekonomiczne. Źródłem tego może być wrodzona niechęć do planowania działań, a następnie konsekwentnego ich wdrażania. Takie podejście wydaje się nudne, pozbawione spontaniczności. Zwraca na to uwagę Atul Gawande, analizując przypadki z dziedzin tak odległych jak medycyna, ekonomia czy inżynieria86. Wskazuje zarazem na szereg przykładów skutecznego wdrożenia mechanizmów planowania i wdrażania działań. W zasadzie każdy z nich to na początku historia oporu większości zainteresowanych (adresatów) przeciwko „kolejnemu bezsensownemu biurokratycznemu obowiązkowi”. 85 86 Ewaluacji działań prewencyjnych poświęcony jest kolejny rozdział. A. Gawande, The Checklist Manifesto. How to Get Things Right, New York 2010, s. 173. 3.4. PODSUMOWANIE  123 Procedura, wydaje się nie tylko nakładać dodatkową pracę, ale także ograniczać pole do twórczej kreatywności87. Wprowadzenie nowej procedury jest możliwe często dopiero dzięki spektakularnej porażce lub wręcz katastroie. Szereg ściśle sformalizowanych procedur w lotnictwie cywilnym zostało wprowadzonych po wypadku dwóch samolotów Boeing 747 na lotnisku na Teneryie w marcu 1977 roku, w którym zginęły 583 osoby88. W przypadku prewencji kryminalnej liczba osób, które mogłyby zostać ochronione przez przestępstwem oraz tych, które same popełniają kryminalizowane czyny jest wielokrotnie większa, nawet w skali jednego kraju średniej wielkości. Nie są to jednak wydarzenia tak widowiskowe jak katastrofa lotnicza czy budowlana. Trudno też o tak dokładne określenie związku przyczynowo-skutkowego, jak w przypadku wypadków lotniczych. Zresztą, jak wskazuje najnowsza historia Polski, nawet katastrofy lotnicze nie zawsze prowadzą do wdrażania procedur wskazywanych w raportach komisji powypadkowych. Zderzenie z ziemią wojskowego samolotu CASA C-295M dnia 23 stycznia 2008 roku było bezpośrednią przyczyną śmierci wszystkich osób na jego pokładzie, a przewoził on oicerów Sił Powietrznych uczestniczących w 50. Konferencji Bezpieczeństwa Lotów Lotnictwa Sił Zbrojnych RP (sic!). Już 28 marca 2008 roku Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP) opublikowała protokół analizujący czynniki mające wpływ na katastrofę oraz okoliczności sprzyjające jej zaistnieniu89. Nie uchroniło to jednak przed powtórzeniem niektórych wskazanych w tym raporcie błędów ponad dwa lata później (10 kwietnia 2010 roku) w trakcie lądowania rządowego samolotu w Smoleńsku, której nie przeżyła żadna z 96 przebywających na pokładzie osób. Skala, okoliczności oraz kontekst drugiego z wymienionych wypadków w dużej mierze wpłynęły na jego społeczny odbiór. W październiku 2013 roku 28% respondentów było zdania, że – wbrew Tamże. Tamże, s. 176; Szczegółowa analiza przyczyn katastrofy zob. Rocky “Apollo” Jedick, KLM‑Panam Tenerife Disaster, online: http://golightmedicine.com/tenerife-disaster/ dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 89 Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego, Protokół badania zdarzenia lotniczego nr 127/2008/2 – wypadku ciężkiego (katastrofy lotniczej) samolotu CASA C‑295M numer 019, zaistniałego w 13 eskadrze lotnictwa transportowego z Krakowa, dnia 23 stycznia 2008 r., w środę., o godz. 19.07, w nocy IFR, online: http://archiwalny.mon.gov.pl/pliki/File/Protokol.pdf, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 87 88 124  ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH ustaleniom KBWLLP90 – przyczyną śmierci Lecha Kaczyńskiego był zamach91. Takie podejście w dużej mierze ogranicza możliwość wyciągania wniosków na przyszłość w postaci m.in. metodyk działania ograniczających ryzyko powtórzenia tych samych błędów w przyszłości. W świetle doświadczeń innych dziedzin, w których upowszechnienie starannego planowania i realizowania działań wymagało wielu wysiłków i czasu można antycypować dwa scenariusze dla zapobiegania przestępczości w Polsce. Pierwszy, organiczny, oznacza czekanie, aż zostanie osiągnięty punkt krytyczny i sami zainteresowani (podmioty wdrażające programy prewencyjne) zaczną stosować wskazania prakseologii przeniesione na obszar zapobiegania przestępczości. Nic jednak nie wskazuje na to, żeby był to scenariusz prawdopodobny. Wprowadzenie planowanego działania jest sprzeczne z interesem własnym szeregu instytucji i organizacji. Umożliwia bowiem kontrolę podejmowanych działań oraz ich skuteczności. Drugi, prawny, opiera się na wprowadzeniu przepisów nakładających obowiązek kierowania się wskazaniami celowego działania w toku realizacji zadań prewencji kryminalnej. Obowiązek taki powinien dotyczyć zarówno wszystkich podmiotów państwowych oraz samorządowych, jak również każdego innego, który na swoje działanie uzyskuje środki publiczne. Jako minimum powinien zakładać dokładne określenie celu, wybór środków, harmonogram działania, a po ich zakończeniu – ewaluację. Taki akt prawny powinien zawierać również jasno opisane konsekwencje niezastosowania się do jego wytycznych, jak również niepotwierdzenia w toku ewaluacji skuteczności zrealizowanych działań. Rozwiązanie tego typu pozwoliłoby przejść od powszechnej dla zapobiegania przestępczości (nie tylko w Polsce) „akcyjności” do bardziej skutecznego, transparentnego oraz tańszego działania w tej ważnej społecznie i ekonomicznie dziedzinie. W przeciwnym razie będziemy mieli do czynienia z nieustannym zaprzeczaniem wskazaniom T. Kotarbińskiego oraz innych prakseologów dotyczących cech „dobrej roboty”92. Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego, Raport Końcowy z badania zdarzenia lotniczego nr 192/2010/11 samolotu Tu‑154M nr 101 zaistniałego dnia 10 kwietnia 2010 r. w rejonie lotniska Smoleńsk Północny, Warszawa 2011, s. 318–319, online: http://mswia. datacenter-poland.pl/RaportKoncowyTu-154M.pdf, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 91 K. Pankowski (oprac.), Opinie na temat przyczyn katastrofy pod Smoleńskiem. Czy konferencja naukowa rozstrzygnęłaby wątpliwości? Komunikat z badań CBOS nr BS/150/2013, październik 2013 Warszawa, s. 3, online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_150_13.PDF, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 92 T. Kotarbiński, op. cit. 90  ROZDZIAŁ 4  EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH Ocena skuteczności podjętych działań stanowi element praktycznie każdego z zaprezentowanych w poprzednim rozdziale modeli planowania i wdrażania programów prewencyjnych. Nie budzi raczej większych wątpliwości stwierdzenie, że ewaluacja jest niezbędna do stwierdzenia, czy zakładany cel (ew. cele) został zrealizowany. Niestety, stanowi ona wyjątek, a nie regułę, a już niesłychanie rzadko przykłada się faktyczną wagę do jej rzetelności. Pogląd wyrażony w 1998 roku przez C. Vishera i D. Weisburda, że w prewencji kryminalnej dominuje obecnie, podobnie jak w przeszłości, tendencja do kierowania się retoryką niż rzeczywis‑ tością1 jest pomimo upływu lat niezmiennie aktualny2. W niniejszym rozdziale zaprezentowany zostanie przegląd dominujących metod oceny skuteczności programów prewencyjnych oraz źródeł, na jakich się one opierają, wraz ze wskazaniem korzyści i ograniczeń z nimi związanych. Następnie przedstawione zostaną postulowane modele naukowej ewaluacji, jak również geneza ich rozwoju i powody niewykorzystania w szerszym zakresie właściwej ewaluacji programów prewencyjnych. 4.1. ŹRÓDŁA DANYCH DO EWALUACJI PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH Analiza realizacji programów prewencyjnych pozwala zidentyikować następujące metody ewaluacji działań oraz źródła danych, na jakich bazują: 1 2 C. Visher, D. Weisburd, op. cit., s. 238. Zob. Rozdział 8. Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne. 126  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH 1. Statystyki: • policyjne (i innych służb), • służby zdrowia, • pomocy społecznej, • organizacji pozarządowych, 2. Badania wiktymizacyjne (sondaże oiar). 3. Badania sprawców (badania typu self-report). 4. Obserwacja. 5. „Zdrowy rozsądek”, intuicja ekspertów. 6. Analiza ekonomiczna3. Opieranie się na statystykach policyjnych (innych służb, np. straży gminnych lub miejskich) zazwyczaj polega na przywoływaniu liczby zarejestrowanych w nich stwierdzonych czynów lub zdarzeń niezgodnych z obowiązującymi przepisami. Można też bazując na takich statystykach, wykorzystać inne informacje, np. liczby zgłoszeń na numer alarmowy (112, 997), interwencji podjętych przez funkcjonariuszy czy zatrzymań lub aresztów. Statystyki policyjne charakteryzują się jednak przynajmniej dwoma istotnymi ograniczeniami – nie oddają faktycznej liczby czynów ze względu na to, że wiele z nich z różnych powodów nie jest zgłaszanych przez pokrzywdzonych. Według polskich badań ciemnej liczby przestępstw, tylko 47,4% przestępstw jest zgłaszanych i rejestrowanych przez Policję4. Drugie ograniczenie w poleganiu na statystykach wynika z tego, że służą one ocenie pracy samych policjantów na każdym szczeblu ich hierarchii służbowej. W związku z tym są bardzo podatne na różnego rodzaju manipulacje, jak np. zniechęcanie pokrzywdzonych do zgłaszania przestępstw, rejestrowanie pewnych czynów w kategoriach o mniejszym ciężarze w sytuacjach, kiedy wykrycie sprawcy lub sprawców jest wątpliwe, łączenie pewnych niewykrytych spraw w czyn ciągły, a sztuczne dzielenie wykrytych w celu zwiększenia statystycznej wykrywalności5. Przykładowo kwaliikacja czynu jako „zwykłego” oszustwa (art. 286 kk) zamiast P. Waszkiewicz, Prewencja kryminalna, wykład wygłoszony w Centrum Nauk Sądowych UW 11 grudnia 2010 r. 4 A. Siemaszko, Polskie Badania Przestępczości (PBP) 2007–2009: Analiza wybranych rezultatów, Archiwum Kryminologii, tom 31, 2009, s. 248. 5 Szerzej na temat pomiaru przestępczości z wykorzystaniem statystyk zob. J. Błachut, Problemy związane z pomiarem przestępczości, Warszawa 2007. Całą listę sposobów manipulowania statystykami policyjnymi opisują też media: M. Kolińska-Dąbrowska, Łapanka sprawozdawcza, czyli jak policja pompuje statystyki, Gazeta Wyborcza z 29 listopada 2011 r., online: http://wybor3 4.1. ŹRÓDŁA DANYCH DO EWALUACJI PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH  127 oszustwa gospodarczego (art. 297 kk) w przypadku oszustw bankowych pozwalała uniknąć prowadzenia śledztwa w takiej sprawie6. Jak wskazuje część autorów, cel prowadzenia statystyk policyjnych, jakim jest przede wszystkim wewnętrzne zarządzanie instytucją połączony z ich doraźnym politycznym wykorzystywaniem z samego założenia prowadzi do dalekiego od ideału opisu rzeczywistości7. Ograniczenia innego typu cechują statystyki służby zdrowia, pomocy społecznej oraz organizacji pozarządowych. Podstawowym jest ich fragmentaryczność z perspektywy obrazu przestępczości i prewencji kryminalnej. Wynika to przede wszystkim z odmiennego niż Policja celu działania tych instytucji oraz organizacji. Jednak w przeciwieństwie do statystyk prowadzonych przez Policję zazwyczaj (chociaż nie zawsze) mniejsza jest motywacja do ich „podrasowywania”. W związku z tym istnieje szereg możliwości wykorzystania ich jako nieocenionego źródła informacji przy realizacji programów prewencyjnych. Znacznie bardziej wiarygodną miarą przemocy domowej będzie liczba przyjętych w szpitalach osób z obrażeniami jej towarzyszącymi niż liczba zgłoszeń takich zdarzeń ujętych w statystykach Policji8. Ewentualne „krzyżowe” sprawdzanie takich statystyk ze statystykami policyjnymi wymaga uprzedniego porównania stosowanych w nich deinicji. Odmienna deinicja wypadku oraz samobójstwa i procedury ich stwierdzania jest jedną z przyczyn rozbieżności w liczbie tych ostatnich w zależności od instytucji publikującej dane. Również deinicje stosowane w ramach statystyk każdego z wymienionych podmiotów zmieniają swój zakres przedmiotowy, co skutkuje nieraz istotnymi zmianami uwidocznionymi w statystykach bez związku z faktycznymi zmianami skali opisywanego przez nie zjawiska9. cza.pl/56,76842,10727635,Lapanka_sprawozdawcza__czyli_jak_policja_pompuje_statystyki. html, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 6 Sytuacja ta uległa zmianie po 1 lipca 2015 r., kiedy weszła w życie nowelizacja przepisów procedury karnej (Dz.U. 2015, poz. 396) w tym przede wszystkim zasad postępowania przygotowawczego. 7 M. Maltz, K. Frey, History of Crime and Criminal Justice, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.), op. cit., s. 2319–2325; C. Uchida, Police Performance Measurement, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.), op. cit., s. 3702–3710; zob. również: D. Shinar, The validity of police reported accident data, Accident Analysis & Prevention, vol. 15, issue 3, June 1983, s. 175–191. 8 H. MacMillan, C. Wathen, E. Jamieson, M. Boyle, H. Shannon, M. Ford-Gilboe, A. Worster, B. Lent, J. Coben, J. Campbell, L. McNutt, Screening for Intimate Partner Violence in Health Care Settings: A Randomized Trial. The Journal of the American Medical Association, vol. 302, no. 5, 2009, s. 493–501. 9 J. Błachut, op. cit., s. 88–108. 128  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH Wskazanych ograniczeń nie niosą ze sobą badania wiktymizacyjne (tzw. sondaże oiar10). Polegają one na anonimowych (zazwyczaj) badaniach ankietowych lub wywiadach prowadzonych na reprezentatywnej dla danej grupy społecznej lub obszaru próbie. Na ich podstawie można zrekonstruować prawdziwszy (niż bazujący na statystykach) obraz rzeczywistości. Dodatkowo również określić wielkość tzw. ciemnej liczby przestępstw oraz powody niezgłaszania pewnych czynów organom ścigania. Umożliwiają też porównanie stanu zagrożenia wiktymizacją dzięki międzynarodowym badaniom wiktymizacyjnym, takim jak np. International Crime Victims Survey (ICVS)11. Ich ograniczenia polegają przede wszystkim na kosztach związanych z ich prowadzeniem oraz czasem, jaki zajmuje przeprowadzenie i analiza wyników. Inne kwestie, o których należy pamiętać przy opieraniu się na nich to te, że często dotyczą jedynie najpopularniejszych czynów (lub tych, które najbardziej interesują badaczy) oraz że kwaliikacji prawnej dokonuje sam respondent12. Statystyki policyjne są pod tym względem wygodniejsze, ponieważ prowadzenie ich dla innych celów nie generuje dodatkowych kosztów. Są one również zazwyczaj w miarę aktualne i dostępne niemalże „od ręki”. Nie przekreśla to oczywiście ich wskazanych ograniczeń oraz braków. Badania typu self‑report (self reported crime tzw. sondaże sprawców13), jak już sama nazwa wskazuje, polegają na zbieraniu danych o popełnianych czynach od osób, które ich dokonały14. Mogą one przybierać jedną z dwóch form: 1. Badań wśród populacji „uczciwych/normalnych” obywateli, którzy (najczęściej) anonimowo informują o penalizowanych czynach, których się dopuścili w określonym czasie15. 2. Badań wśród znanych sprawców – osób skazanych za jakiś typ przestępstw16. Tamże, s. 288 i n. Więcej na temat badań pierwszych badań wiktymizacyjnych oraz ICVS w Rozdziale: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 12 A. Siemaszko wskazuje także na szereg innych ograniczeń badań wiktymizacyjnych: Siemaszko A., op. cit., s. 223–224; zob. również: J. Błachut, op. cit., s. 299–316. 13 J. Błachut, op. cit., s. 259 i n. 14 Opis pierwszych badań typu self report oraz rozwoju tej metody badawczej, zob. J. Kivivuori, History of the Self‑Report Delinquency Surveys, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.), op. cit., s. 2309–2318. 15 Zob. J. Josine, G. Terlouw, M. Klein, (red.), Delinquent behavior among young people in the Western world: First results of the International Self‑Report Delinquency Study, Amsterdam-New York 1994. 16 K. English, Self‑reported crime rates of women prisoners, Journal of Quantitative Criminology, vol. 9, no. 4, 1993, s. 357–382. 10 11 4.1. ŹRÓDŁA DANYCH DO EWALUACJI PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH  129 Każda z tych dwóch metod ma swoje zalety. Obie pozwalają lepiej poznać faktyczną ciemną liczbę przestępstw. Między innymi dzięki temu, że niektórzy pokrzywdzeni nie zauważają, że padli oiarą przestępstwa lub błędnie interpretują pewne stany faktyczne – np. utratę przedmiotu przypisują jego zgubieniu, a nie kradzieży. Ponadto część czynów zabronionych nie ma określonego pokrzywdzonego, którego można prosto zidentyikować, np. przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu, ochronie informacji, wiarygodności dokumentów, czy większość przestępstw i wykroczeń drogowych. Zwłaszcza pierwsza forma przynosi wartościowe dane o rzeczywistej skali popełnianych czynów zabronionych. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że podobnie jak w przypadku badań wiktymizacyjnych to sami respondenci dokonują kwaliikacji prawnej czynów. Oprócz tego badania tego typu stosuje się głównie do czynów popełnianych częściej, o małej szkodliwości społecznej, raczej do zachowań dewiacyjnych niż przestępczych17. Oznacza to, że można je wykorzystać do ewaluacji programów prewencyjnych skierowanych głównie do dzieci i młodzieży. Badania znanych sprawców – forma druga – są z samego założenia obarczone pewnym ograniczeniem. Biorą w nich udział głównie sprawcy „nieudolni” – ci, których czyny zostały wykryte przez organy ścigania, a zgromadzony materiał dowodowy umożliwił potwierdzenie ich sprawstwa. Z drugiej strony od osób w pewien sposób „zawodowo” zajmujących się przestępczą działalnością można uzyskać wartościowe informacje dotyczące np. modus operandi. Pierwsza forma ma zatem największy walor zwłaszcza w toku badań dzieci i młodzieży. W tych przypadkach ciemna liczba przestępstw/wiktymizacji jest najwyższa, a sprawcami wielu czynów są rówieśnicy pokrzywdzonych18. Wszystkie wymienione zalety występują oczywiście jedynie w przypadku podjęcia dobrowolnej współpracy w ramach badań przez samych respondentów. Pokrewne badaniu sprawców jest postulowane przez R. Clarka przyjęcie perspektywy sprawcy (Adopt the Offender’s Perspective) w toku konstruowania programów prewencyjnych19 i analogiczny postulat P. Ekbloma „myślenia jak złodziej” J. Błachut, op. cit., s. 273 i n. Na problemy związane z wykorzystaniem metody self-report zwraca uwagę A. Siemaszko, w: A. Siemaszko, Metodologiczne problemy badań typu self‑report, Archiwum Kryminologii, tom 15, 1988, s. 33–93. 18 D. Perry, S. Kusel, L. Perry, Victims of peer aggression, Developmental Psychology, vol. 24, issue 6, November 1988, s. 807–814. 19 R. Clarke, Seven Principles, op. cit., s. 92. 17 130  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH („think thief”)20. Polegają one na przeanalizowaniu poszczególnych kroków, jakie sprawca musi podjąć, żeby popełnić przestępstwo, co umożliwia wybór najwłaściwszego momentu, miejsca lub potencjalnej oiary jako punktu, do którego dostosowywana jest interwencja zapobiegawcza. Obserwacja, w tym również obserwacja uczestnicząca, wydaje się stanowić jedną z najrzadziej wykorzystywanych metod ewaluacji programów prewencyjnych, jak i samych badań przestępczości. Uzasadniają to zarówno względy etyczne, jak i praktyczne21. Obszary, na których metoda ta znajduje szersze wykorzystanie to m.in. teoria „wybitych szyb” oraz kryminologia środowiskowa22. Ze względu na niekontrolowany wpływ badacza na wynik oraz liczne problemy natury etycznej należy poważnie rozważyć jej wykorzystanie jako metody ewaluacyjnej. Jako „zdrowy rozsądek”/intuicja ekspertów została przez autora nazwana grupa najczęściej wykorzystywanych „metod” oceny skuteczności programów prewencyjnych. Polegają one na odwołaniu się do: zdrowego rozsądku, „prawd obiektywnych”, logiki, doświadczenia, przekonania, a nawet „danych” potwierdzających pewne tezy. O ile posługiwanie się logiką oraz zdrowym rozsądkiem jest działaniem ze wszech miar właściwym oraz godnym polecenia, to już zasłanianie się nim w przypadku braku „twardych danych” oddala się w kierunku pewnego przesądu lub religii. Religii, która różni się od nauki tym, że nie trzeba w niej niczego udowadniać. Z założenia bowiem opiera się na wierze. Przekonanie o własnych kompetencjach poznawczych jest równie trudne do podważenia jak prawdy wiary. Dotyczy przedstawicieli różnych dziedzin nauki – m.in. Zygmunt Freud odrzucał wszelkie próby badania efektywności stworzonej przez siebie psychoanalizy23 – oraz praktyki. Okazało się bowiem, że eksperci ekonomiczni i doświadczeni maklerzy wybierają akcje spółek do inwestowania z dużo mniejszą trafnością niż czteroletnia dziewczynka losująca je lub szympans rzucający strzałkami w tarczę z rozpisanymi ich nazwami24. Kolejne kryzysy P. Ekblom, Introduction, w: P. Ekblom (red.), Design Against Crime: Crime Prooing Everyday Products, Crime Prevention Studies, vol. 27, 2012, s. 5. 21 J. Błachut, op. cit., s. 66–80. 22 R. Armitage, M. Rogerson, K. Pease, What is good about good design? Exploring the link between housing quality and crime, Built Environment, vol. 39, no. 1, 2013, s. 140–161. 23 S. Rosenzweig, Letters by Freud on Experimental Psychodynamics, American Psychologist, vol. 52, issue 5, 1997, s. 571. 24 R. Wiseman, Quirkology. The curious science of everyday lives, London 2008, s. 4–6. 20 4.1. ŹRÓDŁA DANYCH DO EWALUACJI PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH  131 ekonomiczne czy polityczne z dużą regularnością zaskakują ekspertów, którzy są w stanie wyjaśnić ich genezę dopiero post‑factum25. Wynika to w dużej mierze z niesłychanej złożoności życia społecznego. Przygotowanie prognozy nawet średnioterminowej w praktycznie każdej dziedzinie jest zadaniem niesłychanie skomplikowanym i obarczonym dużym ryzykiem błędu. Dotyczy to nawet osób dysponujących szeregiem danych i doświadczeniem na danym polu, co z kolei skutkuje ich nadmierną pewnością siebie oraz w rezultacie przekonaniem o słuszności własnego zdania26. Metoda „zdroworozsądkowo-intuicyjna” ma w praktyce prewencyjnej szereg zastosowań. Począwszy od wyboru sposobów działań zapobiegawczych, gdzie częstym uzasadnieniem jest stwierdzenie: „wszyscy wiedzą, że to skuteczny sposób”, przez planowanie ich implementacji oraz samo wdrożenie: „nie ma wątpliwości, że tak się to robi”, aż do samodzielnej oceny skutków podjętych działań: „oczywiście przyniosło to zakładane efekty”. Przedstawienie w pewnym wyostrzeniu „założeń” i sposobu działania tej grupy „metod” ma na celu uwypuklenie zagrożeń z nimi związanych. Opiera się ona często na wyrywkowych informacjach, obiegowych prawdach, miejskich legendach czy jednostkowych doświadczeniach, które zastępują rzetelne badania. W myśl zasady: „jeżeli fakty się nie zgadzają, tym gorzej dla faktów”. Największe zagrożenie wynika z tego, że absolutnemu przekonaniu o własnej racji towarzyszy dobra wiara. Nieświadome tkwienie w błędzie przy równoczesnym zablokowaniu na informacje płynące z zewnątrz, które kwestionują przyjęte założenia, uniemożliwia ich korektę. Prowadzi to do akceptowania jedynie informacji potwierdzających własny punkt widzenia i ignorowania lub wręcz dyskredytowania odmiennych. Przykładem tego może być wyrażone przez Williama Brattona i Georga Kellinga zdanie o badaczach podważających skuteczność działań opartych o teorię „wybitych szyb” (wdrażaną przez Brattona we współpracy z Kellingiem od lat dziewięćdziesiątych XX wieku), jako niemających kontaktu z rzeczywistością Zarówno rozpad Związku Radzieckiego, jak i aneksja Krymu przez Rosję to tylko nieliczne przykłady zdarzeń, które nie zostały przewidziane przez zdecydowaną większość politologów nawet w krótkim terminie poprzedzającym ich wystąpienie. Zob. E. Voeten, Who predicted Russia’s military intervention? The Washington Post z 12 marca 2014 r., online: http:// www.washingtonpost.com/blogs/monkey-cage/wp/2014/03/12/who-predicted-russias-militaryintervention-2/, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 26 D. Kahneman, Thinking, Fast and Slow, New York 2011, s. 242. 25 132  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH i „siedzących w wieżach z kości słoniowej”27. Inny przykład ignorowania danych sprzecznych z własnym przekonaniem o skuteczności jednej z metod prewencji kryminalnej – monitoringu wizyjnego – to publicznie wyrażone przez Ewę Gawor, dyrektor Biura Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego m. st. Warszawy zdanie, że żadne wyniki badań mnie nie przekonają, zdania nie zmienię28. Szczególnie niebezpieczne skutki ma oparcie się na tej metodzie przez osoby posiadające stopnie lub tytuły naukowe. Wówczas „oczywista oczywistość” nabiera statusu „faktów naukowych”29. Opieranie się na intuicji w działaniach zapobiegawczych ma dodatkowe ograniczenia – wiele metod jest kontrintuicyjnych. Dotyczy to w równiej mierze zarówno przekonań o skuteczności pewnych poczynań, jak i jej braku. Przykładem pierwszych może być wpływ usunięcia wszystkich znaków i świateł drogowych na liczbę wypadków i kolizji na obszarze, na którym przeprowadzono taką zmianę. Okazuje się, że takie posunięcie wpływa na ich istotne ograniczenie (zwiększenie bezpieczeństwa), równocześnie zmniejszając korki i zwiększając zadowolenie uczestników ruchu drogowego – kierowców, rowerzystów i pieszych30. Z kolei systemy monitoringu wizyjnego, które „intuicyjnie” powinny zapobiegać popełnianiu przestępstw, nie mają (poza garażami i parkingami) takiego wpływu31. Grupa wskazanych „metod” została przez W. Bratton, G. Kelling, Why We Need Broken Windows Policing, City Journal, Winter 2015, online: http://www.city-journal.org/2015/25_1_broken-windows-policing.html, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 28 Lektury Prof. Hołdy, Warszawa 12 listopada 2012 r., online: http://www.stowarzyszenieholda.pl/pl/projekty/lektury, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 29 Przykład takich twierdzeń przeciwstawionych wynikom badań zob.: P. Waszkiewicz, Oczywiste oczywistości, Kultura Liberalna, nr 272 (13/2014) 25 marca 2014, online: http://kulturaliberalna.pl/2014/03/25/oczywisteoczywistosci/, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 30 W toku realizacji projektu Shared Space współinansowanego przez Komisję Europejską w ramach programu Interreg IIIB North Sea m.in. w niemieckim mieście Bohmte na obszarze, na którym przed usunięciem w 2008 r. znaków i świateł drogowych dochodziło do 30–40 wypadków skutkujących obrażeniami uczestników, zostały one całkowicie wyeliminowane (pozostały nieliczne drobne stłuczki bez skutków zdrowotnych dla uczestników), a zadowolenie użytkowników „ciągów komunikacyjnych” wzrosło – m.in.: Wissenwertes über Shared Space in Bohmte – Daten und Zahlen, online: www.bohmte.de/staticsite/staticsite.php?menuid=123&topmenu=123, dostęp dnia: 30 marca 2015 r., A. Neubacher, Der Nanny‑Staat, Spiegel, no. 33, 2013 s. 31–32. 31 M.in. P. Waszkiewicz, Monitoring wizyjny miejsc publicznych w dużym mieście na przykładzie Warszawy. Próba analizy kosztów i zysków, Archiwum Kryminologii, tom 34, 2012; szerzej nt. programów prewencyjnych o potwierdzonej efektywności zob. Rozdziale: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 27 4.1. ŹRÓDŁA DANYCH DO EWALUACJI PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH  133 Michała Dobrzańskiego trafnie nazwana „oparciem na mniemaniach”32, chociaż nie można tego zjawiska analizować w oderwaniu od uwarunkowań politycznych33. Analiza ekonomiczna służy ocenie opłacalności podejmowania pewnych działań. Porównywane są ich koszty z osiągniętymi zyskami i na tej podstawie podejmowana decyzja o ich wdrożeniu lub ocena efektywności34. W przypadku prewencji kryminalnej jako zysk rozumiane są zaoszczędzone koszty, które byłyby skutkiem popełnionych zabronionych czynów. Koszty poniesione zarówno przez pokrzywdzonych danymi czynami – materialne i niematerialne, organy ścigania, wymiar sprawiedliwości oraz samych sprawców. Tabele kosztu poszczególnych przestępstw, przygotowywane są m.in. przez brytyjski Home Ofice. Przykładowo średni koszt włamania wynoszący w 2005 roku 2300 funtów szterlingów obejmował takie składowe jak: obsługę ubezpieczenia, izyczny i psychiczny wpływ na bezpośrednie oiary, koszty administracyjne, wartość skradzionych rzeczy, wielkość szkody – zniszczeń dokonanych w trakcie włamania, utracone korzyści, koszt pomocy medycznej, koszty poniesione przez organy ścigania i aparat wymiaru sprawiedliwości35. Wyrażanie kosztu poważnych przestępstw, takich jak np. zabójstwo lub zgwałcenie, w wartościach pieniężnych może wywoływać sprzeciw będący skutkiem naruszenia pewnego tabu. Jest nim kwotowe oszacowanie wartości niematerialnych, takich jak zdrowie lub życie. Jednak z drugiej strony wydaje się być to niespójne w świetle powszechnego korzystania z ubezpieczeń na życie oraz orzeczeń sądowych przyznających inansowe odszkodowania za skutki tzw. błędów lekarskich czy katastrofy komunikacyjne. Odszkodowania takie są przyznawane również rodzinom osób, które straciły życie. „Wycena” M. Dobrzański, Spece od bezpieczeństwa, Blog Instytutu Obywatelskiego, online: http:// www.instytutobywatelski.pl/8546/blogi/w-trasie/spece-od-bezpieczenstwa, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 33 Więcej na ten temat w Rozdziale: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 34 Zob. J. Roman, G. Farrel, Cost‑Beneit Analysis for Crime Prevention: Opportunity Costs, Routine Savings and Crime Externalities, w: Nick Tilley (red.) Evaluation for Crime Prevention: Crime Prevention Studies vol. 14, 2002, s. 53-92. Więcej nt. ekonomicznej teorii przestępczości zob.: D. Mańkowski, K. Joński, O ekonomicznej teorii przestępczości – krytyki słów kilka, w: S. Pikulski, A. Szymańska (red.), Bezcelowość współczesnych kar i środków karnych, Olsztyn 2013, s. 167–174. 35 S. Brand, R. Price, The economic and social costs of crime, Home Ofice Research Study, no. 217, London 2000; The economic and social costs of crime against individuals and households 2004/04, Home Ofice Online Report 30/05, London 2005. 32 134  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH inansowa życia ludzkiego ma też długą historię w prawodawstwach licznych krajów, również w Polsce. Od XII w. obowiązywała na terenach Rzeczpospolitej kara głowszczyzny, która oznaczała kwotę (jej wysokość była zależna od pochodzenia stanowego pokrzywdzonego) płaconą przez sprawcę zabójstwa rodzinie zabitego36. Różnice w określaniu „wartości życia” występują również we współczesnym świecie niezależnie od kwot wykupywanych ubezpieczeń na życie. Zależą one także od przyczyny śmierci – przeciętne odszkodowanie przyznawane rodzinom oiar zabójstwa w Nowym Jorku wynosiło na początku XXI wieku mniej niż pięćdziesiąt tysięcy dolarów amerykańskich, a trzech tysięcy oiar zamachów z 11 września 2001 r. ponad dwudziestokrotnie więcej – milion dolarów37. Hipokryzją wydaje się natomiast potwierdzanie ikcji, że „w pewnych sytuacjach koszty nie są istotne”. Jak każde ogólne i kategoryczne twierdzenie quasi-moralne również i to ma wbudowany błąd logiczny. Koszty nie byłyby istotne w sytuacji dysponowania nieograniczonymi zasobami, co nie ma miejsca nawet w najzamożniejszych społeczeństwach. Nieprzypadkowo również polski ustawodawca zasadę ekonomiki zawarł w przepisach procedury karnej już na samym wstępie – w art. 2 § 1 pkt 438. W jej świetle wydatek miliona czterystu tysięcy dolarów na działania prewencyjne w Birmingham, które przyniosły oszczędności stu czterdziestu milionów dolarów, w pełni uzasadniał przyznanie temu miastu w 2004 roku Europejskiej Nagrody Prewencji Kryminalnej39. Wdrożenie programu poprzedzone jednak było starannym przygotowaniem – diagnozą problemów, wyborem rozwiązań – a następnie przeprowadzono ewaluację podjętych działań. Jak zauważa L. Sherman największą stopę zwrotu poniesionych kosztów przynoszą programy prewencyjne zmniejszające liczbę osób pozbawionych wolności – zarówno poprzez redukcję recydywizmu, jak i skali pierwszego osadzenia oraz skierowane na zapobieganie zabójstwom40. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1997, s. 161–162. 37 I. Waller, op. cit., s. 96. 38 Dz.U. 1997, nr 89, poz. 555 ze zm. 39 I. Waller, op. cit., s. 113. 40 L. Sherman, An Introduction to Experimental Criminology, w: A. Piquero, D. Weisburd (red.), Handbook of Quantitative Criminology, New York 2010, s. 407–408. 36 4.2. METODY NAUKOWEJ EWALUACJI SKUTECZNOŚCI PREWENCJI KRYMINALNEJ  135 4.2. METODY NAUKOWEJ EWALUACJI SKUTECZNOŚCI PREWENCJI KRYMINALNEJ Poprzedni podrozdział stanowił opis głównie źródeł danych, które mogą być i są wykorzystywane przy ocenie efektów projektów prewencyjnych. Niniejszy dotyczy naukowych metod badania skuteczności poszczególnych rodzajów prewencji kryminalnej. Brandon Welsh i David Farrington wyróżnili pięć metod ewaluacji metod i programów prewencyjnych: 1. Metoda „pojedynczego badania” (Single Study Review Method). 2. Metoda narracyjna (Narrative Review Method). 3. Metoda „liczenia głosów” (Vote‑Count Review Method). 4. Metoda systematycznej recenzji (Systematic Review Method). 5. Metoda metaanalizy (Meta‑Analytic Review Method)41. 4.2.1. METODA „POJEDYNCZEGO BADANIA” Metoda „pojedynczego badania”, zgodnie ze swoją nazwą, polega na oparciu się na ewaluacji jednego projektu prewencyjnego. Ewaluacji zazwyczaj o wysokim standardzie metodologicznym, np. wykorzystującym schemat quasi-eksperymentalny42, jak w przypadku Perry Preschool program43. Oparcie się na ewaluacji wyłącznie jednego projektu, nawet zachowującej wszelkie wskazania metodologiczne jest obarczone szeregiem ograniczeń. Nie wiadomo, czy w danym przypadku nie wystąpiły niekontrolowane i nieuwzględnione przez badaczy zmienne, które były tak naprawdę odpowiedzialne za osiągnięcie zakładanego i następnie zmierzonego efektu. Nie można też stwierdzić, czy powtórzenie tych samych działań, ale w innym miejscu, czasie lub z inną grupą uczestników czy osób wdrażających przyniosłoby takie same efekty. Nie pozwala więc ona w rezultacie stwierdzić nic ponadto, że w danych warunkach po podjętych działaniach nastąpiły pewne skutki, które zapewne można przypisać podjętym działaniom. B. Welsh, D. Farrington, Evidence‑Based Crime Prevention…, op. cit., s. 5–10. Szczegółowe wyjaśnienie schematu quasi-eksperymentalnego znajduje się w omówieniu metody narracyjnej – 3 poziom SMS. 43 L. Schweinhart, H. Barnes, D. Weikart, Signiicant Beneits: The High/Scope Perry Preschool Study Through Age 27, Ypsilanti, MI 1993. Program Perry Preschool został przedstawiony w Rozdziale 7. Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 41 42 136  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH Metodę tę można więc podsumować powiedzeniem: Jedna jaskółka wiosny nie czyni. Może ona stanowić „pierwszą jaskółkę”, po której powinny nastąpić kolejne (badania), zanim stwierdzi się występowanie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy pewnymi działaniami a ich rezultatami. 4.2.2. METODA NARRACYJNA Metoda narracyjna polega na zaprezentowaniu wybranych subiektywnie przez autora (autorów) wyników badań danej metody prewencji kryminalnej. Kryteria ich poszukiwań i następnie doboru są ustalone każdorazowo przez samych autorów. Ograniczenia tej metody rozpoczynają się już na etapie poszukiwań wyników badań. Wskazywane jest, że badacze nie korzystają z przejrzystych metodyk kwerendy literatury, siłą rzeczy skupiając się w większości przypadków na sobie znanych wynikach badań44. Prowadzi to na pierwszym miejscu do niereprezentatywnego przedstawienia stanu badań, co może być tożsame z zafałszowaniem rzeczywistości. Jednym z opisanych efektów takiego działania będzie mechanizm „samospełniającej się przepowiedni”45. Badacz w rezultacie będzie jedynie potwierdzał swoje przekonanie o pewnej prawidłowości, a nie konfrontował go z dostępnymi wynikami. Metoda ta, jeżeli jest z założenia pozbawiona metodyki, prowadzi do dużej dowolności w wyciąganiu wniosków ze zgromadzonego materiału. Jej zaletą może być natomiast dotarcie do nieznanych szerszemu gronu odbiorców wyników badań, również w językach, którymi dana społeczność (naukowa) nie posługuje się. Dodatkowo w jej ramach mogą zostać przedstawione również wyniki badań niespełniające wysokich wymogów metodologicznych, co nie pozwala włączyć ich do bardziej wymagających metod ewaluacji. Korzyścią w tym wypadku jest rozszerzenie kontekstu poznawczego czytelników i możliwe wykorzystanie pewnych pomysłów i osiągnięć w innych projektach. 4.2.3. METODA „LICZENIA GŁOSÓW” Metoda „liczenia głosów” oznacza uzupełnienie metody narracyjnej o aspekt ilościowy – zostaje porównana liczba badań, które wskazują na osiągnięcie statystycznie istotnych wyników poprzez wdrożenie pewnych działań prewencyjnych, B. Welsh, D. Farrington, op. cit., s. 6. R. Rosenthal, K. Fode, The effect of experimenter bias on performance of the albino rat, Behavioral Science, vol. 8, 1963, s. 183–189. 44 45 4.2. METODY NAUKOWEJ EWALUACJI SKUTECZNOŚCI PREWENCJI KRYMINALNEJ  137 z tymi, które nie potwierdzają tego lub których wyniki są wręcz przeciwne46. Dopiero po takim zliczeniu następuje wyciągnięcie wniosków. Wskazywane ograniczenie tej metody wynika z porównywania zazwyczaj badań realizowanych na różnej wielkości próbach, co oznacza, że statystycznie istotny wynik na dużej próbie może stanowić niewielką wartość liczbową w porównaniu z wynikiem o takiej samej istotności na próbie małej47. Pomysłem pozwalającym wyeliminować w znacznej części wyciąganie wniosków pozbawionych podstaw było stworzenie Marylandzkiej Skali Metod Naukowych (The Maryland Scientiic Methods Scale – SMS), która została opracowana na potrzeby raportu na temat skuteczności poszczególnych środków prewencji kryminalnej sporządzonego przez międzynarodowy zespół naukowców dla amerykańskiego Kongresu w 1998 roku48. Celem uszeregowania badań na pięciu poziomach skali SMS jest wskazanie w jasny sposób tych, które spełniają pewne metodologiczne założenia, oraz zakresu, w jakim je wypełniają. Poziom 1 – pomiar korelacji pomiędzy prowadzeniem programu a przestępczością na danym obszarze lub grupie, której program dotyczy. Przestępczość badana jednokrotnie – po wdrożeniu programu. Oznacza to brak możliwości stwierdzenia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy wdrażanym programem a liczbą przestępstw. Przykładem może być stwierdzenie, że w miejscach, gdzie zainstalowano kamery systemów monitoringu wizyjnego, rejestrowanych jest mniej przestępstw (lub jest wyższe poczucie bezpieczeństwa, jeżeli to właśnie jest celem danej interwencji) niż w miejscach, gdzie takich kamer brak. Poziom 2 – pomiar przestępczości przed wdrożeniem programu i po jego wdrożeniu wyłącznie na obszarze (lub grupie), na którym implementowano działania zapobiegawcze. W założeniu ma on pozwolić na stwierdzenia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy wdrażanym programem a liczbą przestępstw. Jednak ze względu na brak punktu odniesienia – obszaru kontrolnego, na którym nie wdrożono programu prewencyjnego, nie można stwierdzić tego związku, a jedynie korelację. Dobrym przykładem jest pomiar liczby przestępstw na jakimś obszarze przed i po instalacji kamery monitoringu wizyjnego. D. Wilson, Meta‑Analytic Methods for Criminology, Annals of the American Academy of Political and Social Science, vol. 578, 2001, s. 73. 47 B. Welsh, D. Farrington, op. cit., s. 6. 48 L. Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, Preventing crime…, op.cit. 46 138  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH Zarówno badania reprezentujące poziom 1. jak i 2. SMS są uznawane za niewystarczające do wyciągania z nich wniosków o skuteczności podejmowanych działań nie tylko w przypadku prewencji kryminalnej49. Poziom 3 – pomiar przestępczości przed wdrożeniem programu i po jego wdrożeniu zarówno na obszarze (grupie), na którym implementowano działania zapobiegawcze (obszarze eksperymentalnym), jak i na porównywalnym obszarze kontrolnym. Korzystając z przykładu kamer monitoringu wizyjnego, na poziomie 3. SMS mierzona byłaby liczba przestępstw przed i po instalacji kamer, zarówno na obszarze, gdzie zostały one zainstalowane (eksperymentalnym), jak i porównywalnym do niego, gdzie kamery się nie pojawiły (kontrolnym). Pozwala on wyeliminować wpływ niekontrolowanych przez wdrażających program oraz badaczy zmiennych, takich jak np. zmiany demograiczne. Dopiero spełnienie tego wymogu konstytuuje tzw. model quasi-eksperymentalny i jest uznawane za minimalną podstawę do wyciągania wniosków o skuteczności działań prewencyjnych50. Stanowił on m.in. konieczny warunek włączenia badań do ewaluacji przeprowadzanej na potrzeby wspomnianego raportu dla Kongresu Stanów Zjednoczonych. Warto w tym miejscu przybliżyć kryteria, które zdaniem L. Shermana powinny spełniać eksperymenty i quasi-eksperymenty w obszarze badań przestępczości oraz prewencji kryminalnej: 1. Testowanie głównych hipotez teoretycznych. 2. Eliminowanie tak wielu innych wyjaśnień danego zjawiska, jak jest to możliwe. 3. Wykazanie, że jeden rodzaj interwencji (programu) jest dużo bardziej efektywny ekonomicznie od innych51. Zgodnie z tymi założeniami (zwłaszcza drugim) powinno zostać zrealizowane wskazanie najsłynniejszego detektywa wszech czasów, Sherlocka Holmesa, w którego usta pisarz A. C. Doyle zafascynowany rozwojem nauki włożył nastę- T. Cook, D. Campbell, Quasi‑Experimentation: Design and Analysis Issues for Field Settings, Chicago 1979. 50 D. Farrington, A. Petrosino, The Campbell Collaboration Crime and Justice Group, Annals of the American Academy of Political and Social Science, vol. 578, 2001, s. 35–49. 51 L. Sherman, An Introduction to Experimental…, op. cit., s. 401. 49 4.2. METODY NAUKOWEJ EWALUACJI SKUTECZNOŚCI PREWENCJI KRYMINALNEJ  139 pujące słowa: Trzeba wyeliminować wszystkie pozostałe czynniki, a ten jeden, który pozostanie, musi być prawdziwy52. Poziom 4 – model quasi-eksperymentalny zostaje wdrożony na terenie większej liczby par obszarów (grup) kontrolnych i eksperymentalnych, co w jeszcze większym stopniu zwiększa jego wiarygodność. Zwiększenie liczby obszarów (grup) eliminuje w znacznym zakresie ryzyko przypadkowości mierzonych wyników, np. wystąpienia pewnych specyicznych, nieuwzględnionych przez badaczy zmiennych akurat na terenie jednej pary z poziomu 3. SMS w istotny sposób wpływających na mierzone zmiany. Poziom 5 – model quasi-eksperymentalny zostaje nie tylko powtórzony na większej liczbie par obszarów (grup) eksperymentalnych i kontrolnych, ale dodatkowo decyzja, które ze zdeiniowanych wcześniej obszarów czy grup zostają przydzielone do eksperymentalnych lub kontrolnych, jest losowa. Oznacza to całkowite ograniczenie wpływu badaczy lub wdrażających program instytucji na to, jaki konkretnie obszar lub grupa spośród spełniających pewne warunki zostaje objęty interwencją, a jaki nie53. Dodatkowo twórcy SMS wprowadzili cztery kryteria oceny zasadności konkluzji każdej ewaluacji na jej poziomie statystycznym i konstrukcyjnym: 1. Czy analiza statystyczna została przeprowadzona we właściwy sposób? 2. Czy ewaluacja ma niewielką „moc” statystyczną ustalenia skutków działań ze względu na małą wielkość próby? 3. Czy odsetek odmów udziału w programie lub badaniach jego skutków oraz zmiana wewnątrz grupy w toku badań przed wprowadzeniem zmiennej i po jej wprowadzeniu nie zaburzyły wyników? 4. Jaka była rzetelność pomiaru wyników?54 Na podstawie zakwaliikowania ewaluacji do poszczególnych poziomów SMS oraz po sprawdzeniu, czy spełniają też przedstawione kryteria, twórcy SMS podzielili wszystkie interwencje prewencyjne na cztery grupy za względu na ich skuteczność: A. C. Doyle, Znak czterech, w: A. C. Doyle, Sherlock Holmes. Dzienniki i przygody, Warszawa 2010, s. 89. 53 D. Farrington, D. Gottfredson, L. Sherman, B. Welsh, The Maryland Scientiic Methods Scale, w: L. Sherman, D. Farrington, B. Welsh, D. MacKenzie (red.), Evidence‑Based Crime Prevention, London-New York 2002, s. 13–21. 54 Tamże, s. 17–18. 52 140  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH 1. Skuteczne (what works) – oznacza programy, które przyniosły zakładane cele w warunkach społecznych, w których były wdrażane, a ich skutki zostały potwierdzone co najmniej dwiema ewaluacjami o poziomie minimum 3. SMS, których wyniki były statystycznie istotne. 2. Nieskuteczne (what does not work) – obejmuje programy, które nie przyniosły zakładanych celów w warunkach społecznych, w których były wdrażane, co zostało potwierdzone co najmniej dwiema ewaluacjami o poziomie minimum 3. SMS, których wyniki były statystycznie istotne. 3. Obiecujące (what is promising) – to programy, których dostępne ewaluacje są niewystarczające do generalizowania ich skuteczności, ale istnieje empiryczna podbudowa twierdzenia, że dalsze badania mogą potwierdzić dotychczasowe wyniki. Włączenie do tej grupy wymaga potwierdzenia skuteczności jedną ewaluacją o poziomie minimum 3. SMS oraz przewadze reszty wyników potwierdzających jej wynik. 4. Niewiadome (what is unknown) oznacza wszystkie programy, których nie można zaklasyikować do żadnej z powyższych kategorii. Ich skuteczność jest w związku z tym nieznana55. Wykorzystanie metody quasi-eksperymentalnej w badaniu skuteczności programów zmniejszających ryzyko recydywy wśród skazanych w Kalifornii spotkało się ze sprzeciwem ze względu na „niemoralność” testowania tego, co jest skuteczne56. Stanowi to jeden z wielu przykładów kolizji metod naukowych z ideologią, religią lub polityką. 4.2.4. METODA SYSTEMATYCZNEJ RECENZJI Systematyczna recenzja przyjmuje podejście epidemiologiczne w stosunku do metodologii i rezultatów określonej populacji badań w celu osiągnięcia konkluzji opartych na dowodach naukowych57. Ten dosyć enigmatyczny opis oznacza konkretne rygory dotyczące poszukiwań, oceny i syntezy dostępnych ewaluacji w celu wyciągnięcia wniosków. Cechy systematycznej recenzji to: B. Welsh, D. Farrington, op. cit., s. 8. L. Sherman, An Introduction to Experimental Criminology, op. cit., s. 410. 57 B. Johnson, D. Spencer, D. Larson, M. McCullough, A Systematic Review of the Religiosity and Delinquency Literature: A Research Note, Journal of Contemporary Criminal Justice, vol. 16, 2000, s. 35. 55 56 4.2. METODY NAUKOWEJ EWALUACJI SKUTECZNOŚCI PREWENCJI KRYMINALNEJ  141 1. Wyraźnie określone cele (explicit objectives) – uzasadnienie przygotowania recenzji jest jasno wyrażone. 2. Jasne zasady kryteriów wyboru (explicit eligibility criteria) – twórcy recenzji jasno wskazują na to, dlaczego włączyli pewne ewaluacje, a innych nie, jakie były minimalne wymogi metodologii prowadzenia badań, np. na skali SMS, lub włączanie tylko ewaluacji korzystających ze specyicznej metody. Kryterium to jest uznawane zarazem za najważniejsze i najbardziej kontrowersyjne58. Ze względu na to, jak zostanie ono określone, pozwoli włączyć pewne ewaluacje, a inne nie i w rezultacie wpływa na ostateczne wnioski systematycznej recenzji. 3. Poszukiwanie ewaluacji zaprojektowane w celu ograniczenia błędów poznawczych i uprzedzeń (The search for studies is designed to reduce potential bias) – m.in. określenie zasad poszukiwań badań w literaturze zarówno publikowanej w języku autora, jak i w językach obcych, poszukiwania w bazach danych. Dzięki temu ewentualne braki czy przeoczenia mogą zostać ustalone i następnie uzupełnione. 4. Sprawdzanie każdej ewaluacji zgodnie z kryteriami włączenia do recenzji oraz jasne uzasadnienie wyjątków (Each study is screened according to eligibilty criteria, with exclusions justiied) – każde znalezione badanie na recenzowany temat zostaje sprawdzone pod kątem ustalonych uprzednio kryteriów (pkt. 2). Pełna lista znalezionych ewaluacji, również niewłączanych do recenzji ze wskazaniem powodu ich wyłączenia powinna być dostępna dla czytelników. 5. Zebranie najkompletniejszych dostępnych danych (Assembly of the most complete data possible) – ewaluacje spełniające kryteria stają się źródłem danych do recenzji. W przypadku braku w publikowanych źródłach danych niezbędnych do recenzji jej autorzy powinni skontaktować się bezpośrednio z autorami poszczególnych ewaluacji w celu uzyskania od nich potrzebnych danych. 6. Wykorzystanie technik ilościowych, o ile są dostępne i odpowiednie w danym przypadku, przy analizie wyników (Quantitative techniques are used, when appropriate and possible, in analyzing results) – o ile jest to możliwe postulowane jest przeprowadzanie metaanalizy wyników danych w ramach systematycznej recenzji59. Odstąpienie od jej przeprowadzenia uzasadnia np. mała liczba ewaluacji czy istotne różnice w konstrukcji schematów ewaluacji. 58 59 D. Farrington, A. Petrosino, op. cit., s. 42. Szczegółowe omówienie metaanalizy znajduje się w kolejnej części tego podrozdziału. 142  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH 7. Ustrukturyzowany i szczegółowy raport końcowy (Structured and detailed report) – systematyczna recenzja powinna być czytelna dla odbiorców. Kolejne kroki prowadzące do końcowych konkluzji powinny być jasno przedstawione czytelnikowi60. 4.2.5. METAANALIZA Metaanaliza zakłada statystyczną analizę wyników większej liczby metodologicznie zrealizowanych ewaluacji – mieszczących się na przynajmniej poziomie 3. SMS. W celu pomiaru na metapoziomie ich skuteczności wyciąga się wskaźnik skuteczności, który pozwala porównać ze sobą poszczególne projekty. Waga poszczególnych ewaluacji w wyznaczaniu ostatecznego wskaźnika danej metody wynika z wielkości próby. Ewaluacje oparte na większej liczbie obszarów lub większej liczbie uczestniczących w nich osób otrzymują odpowiednio większą wagę od innych. Analiza porównawcza poszczególnych projektów na podstawie wyciągniętego wskaźnika pozwala, oprócz oceny skuteczności danej metody prewencyjnej (co jest głównym celem metaanalizy), stawiać też hipotezy dotyczące zmiennych, które towarzyszą mniejszej lub większej skuteczności wdrażania danej metody61. Zaletą metaanalizy jest m.in. to, że pozwala wyjaśnić różnice w efektach poszczególnych ewaluacji – mogą one wynikać np. z wielkości próby, a nie istotnych różnic w skuteczności badanej metody62. Przykład metaanalizy może stanowić m.in. badanie efektywności tzw. drug courts (znanych również jako Driving Under the Inluence – DUI oraz Driving While Intoxicated – DWI). Są to oddzielne sądy lub wydziały sądów, które zajmują się wyłącznie sprawcami, którzy w chwili popełnienia czynów – głównie wykroczeń drogowych – znajdowali się pod wpływem alkoholu lub narkotyków. Ich zadaniem jest wykorzystanie w zindywidualizowany sposób różnego typu środków terapeutycznych w celu wyleczenia sprawcy zamiast jego ukarania, co ma prowadzić do ograniczenia recydywizmu takich sprawców63. Drug courts wykorzystują różne modele działania, zarówno na poziomie proceduralnym (kto i na jakiej zasadzie może przed nimi stanąć, kto w nich orzeka oraz jaka jest rola prokuraB. Welsh, D. Farrington, op. cit., s. 8–9. Tamże, s. 10. 62 D. Wilson, op. cit., s. 84. 63 C. Huddleston, D. Marlowe, R. Casebolt, Painting the current picture: A national report card on drug courts and other problem‑solving court programs in the United States, Washington, D.C. 2008. 60 61 4.3. DODATKOWE KWESTIE – EWALUACJA WEWNĘTRZNA VS. ZEWNĘTRZNA...  143 tora), jak i terapeutycznym (model terapii, jej długość). Można oczywiście przyjąć za miarodajne wyniki pojedynczej, rzetelnej ewaluacji, np. programu realizowanego w stanie Georgia. Jego uczestnicy w czasie czterech lat od popełnienia wykroczenia lub przestępstwa, które doprowadziło ich przed drug court trzykrotnie rzadziej popełniali ten sam czyn niż osoby z grupy kontrolnej (niestający przed drug court)64. Dopiero jednak metaanaliza pozwala na wiarygodne stwierdzenie, czy same założenia takiego systemu sprawdzają się w szerszej skali, czy można go w związku z tym odpowiedzialnie powielać oraz jakie modele są najbardziej skuteczne. Jedna z takich metaanaliz objęła sto pięćdziesiąt cztery ewaluacje i pozwoliła określić zakres efektywności programu – ograniczenie recydywy od 38 do 50%. Umożliwiła również rozróżnić programy o wysokiej efektywności od programów o niskiej efektywności, co pozwala na powielanie rzeczywiście najlepszych wzorców65. 4.3. DODATKOWE KWESTIE – EWALUACJA WEWNĘTRZNA VS ZEWNĘTRZNA, PRZEMIESZCZENIE, DYFUZJA KORZYŚCI Istotne znaczenie mają też wspomniane wcześniej zagadnienia związane z ewaluacją, takie jak: lokalizacja organizacyjna podmiotu dokonującego ewaluację (zasygnalizowany w poprzednim rozdziale wybór pomiędzy wewnętrzną a zewnętrzną wobec instytucji wdrażającej program) oraz zjawiska przemieszczenia i dyfuzji korzyści. 4.3.1. EWALUACJA ZEWNĘTRZNA VS WEWNĘTRZNA Ewaluacja może być prowadzona przez podmiot zewnętrzny wobec instytucji lub organizacji realizującej program prewencyjny albo (co jest znacznie częstsze) przez samą tę instytucję – jego komórkę organizacyjną. Powodem niezdecydowania się na podmiot zewnętrzny mogą być związane z tym koszty. Świadczenie J. Fell, A. Tippetts, E Langston, An Evaluation of the Three Georgia DUI Courts, DOT HS 811 450, Washington, D.C 2011. 65 O. Mitchell, D. Wilson, A. Eggers, D. MacKenzie, Assessing the Effectiveness of Drug Courts on Recidivism: A Meta‑Analytic Review of Traditional and Non‑Traditional Drug Courts, Journal of Criminal Justice, vol. 40, issue 1, 2012, s. 60–71. Zob. również: K. Krajewski, Po co ich karać? Gazeta Wyborcza z 10 lipca 2009 r., online: http://wyborcza.pl/narkopolacy/1,100609,6808887,Po_co_ ich_karac_.html, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 64 144  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH usługi ewaluacyjnej poza wyjątkowymi sytuacjami (np. pokrywaniem kosztów przez fundusze europejskie w warunkach polskich) wiąże się z koniecznością zapłaty wykonawcy. Działanie podmiotu zewnętrznego oznacza też potrzebę uzyskania danych, poruszania się sprawnie wewnątrz instytucji zamawiającej, co komplikuje prowadzenie samej ewaluacji. Wymaga to większego nakładu czasu. Korzyścią jest natomiast szansa uzyskania prawdziwych wyników. Wybór zewnętrznego ewaluatora nie eliminuje natomiast zagrożenia zafałszowania wyników. Może to wynikać z istnienia nieformalnych więzi lub obawy utraty przyszłych zamówień. Przykład nieuczciwego zewnętrznego ewaluatora w dziedzinie inansów stanowi działanie międzynarodowej irmy audytowej Arthur Andersen LLP. Wyniki jej audytów nie zawierały szeregu ważnych informacji, przedstawiając koncern energetyczny Enron jako świetnie działające przedsiębiorstwo66. Następstwem praktyk określonych jako „kreatywna księgowość” był nie tylko upadek obu wymienionych irm, ale także spadki na giełdzie stanowiące preludium poważnego kryzysu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych67. Ewaluacja wewnętrzna jest, przynajmniej w założeniu, tańsza od zewnętrznej. Prowadzi ją pracownik lub pracownicy zatrudnieni w danym podmiocie. Oznacza to łatwiejszy dostęp do danych oraz znajomość organizacji. Skutkuje to krótszym czasem potrzebnym na uzyskanie wyników. Rzetelność takiej ewaluacji stoi jednak pod znakiem zapytania. Rzadko instytucja wdrażająca pewien program, jej kadra zarządzająca oraz pracownicy są zainteresowani wynikami podważającymi twierdzenie o osiągnięciu założonych celów. Z powyższych powodów zalecane jest korzystanie z ewaluacji zewnętrznej. Już w średnioterminowym horyzoncie jest ona znacznie bardziej opłacalna ekonomicznie. Pozwala bowiem skupić posiadane środki na działaniach rzeczywiście przynoszących pożądane efekty, a nie sprawiających jedynie takie pozory. Skalę niewiedzy nt. rzeczywistego stanu inansów Enronu ilustruje to, że pismo Fortune przez kolejnych 6 lat przyznawało Enronowi tytuł „Najbardziej innowacyjnej amerykańskiej irmy”. Nagroda ta nie dotyczyła „innowacyjnych praktyk księgowych”; zob. Q&A: The Enron case, BBC News z 5 lipca 2006 r., online: http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3398913.stm, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 67 Zob. Andersen guilty in Enron case, BBC News z 15 czerwca 2002 r., online: http://news. bbc.co.uk/2/hi/business/2047122.stm, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. Oczywiście sprawa samego Enronu nie stanowiła jedynej ani nawet głównej przyczyny późniejszego kryzysu. Uznaje się ją jednak za zbierającą szereg praktyk leżących u podstaw późniejszej zapaści gospodarki. 66 4.3. DODATKOWE KWESTIE – EWALUACJA WEWNĘTRZNA VS. ZEWNĘTRZNA...  145 Dokładna ewaluacja pozwala również na stwierdzenie, czy nie doszło do wystąpienia jednego z dwóch efektów współtowarzyszących prewencji kryminalnej: przemieszczenia lub dyfuzji korzyści. 4.3.2. PRZEMIESZCZENIE Przemieszczenie (displacement, Verlagerung) polega na niezamierzonym przez instytucję wdrażającą program prewencyjny „przeniesieniu się” przestępczości na inny teren. Wyróżnianych jest pięć rodzajów przemieszczenia: 1. Przemieszczenie w czasie. 2. Przemieszczenie taktyczne (zmiana metody – modus operandi). 3. Przemieszczenie celu (zmiana oiary, celu przestępstwa). 4. Przemieszczenie terytorialne (zmiana miejsca popełnianych przestępstw). 5. Przemieszczenie funkcjonalne (zmiana rodzaju popełnianych przestępstw)68. Badania prowadzone zarówno w Ameryce Północnej (Stany Zjednoczone, Kanada), jak i w Europie (Holandia) dowodzą, że nawet w przypadkach, w których dochodzi do przemieszczenia nigdy nie jest ono całkowite. Oznacza to, że skutecznie podejmowane działania prewencyjne powodują, że część z przestępstw nie zostaje w ogóle popełniona69. R. Clarke sugeruje, że problematyce przemieszczenia poświęca się zbyt dużo uwagi w kontekście realizacji programów prewencyjnych, co niepotrzebnie powstrzymuje ich realizację70. Przemieszczenie terytorialne często towarzyszy instalacji systemów monitoringu wizyjnego. Przykładem może być sytuacja w londyńskiej dzielnicy Brixton. W jej centrum, w bezpośrednim sąsiedztwie węzła komunikacyjnego, znajduje się niewielki skwer, który przez długi czas był miejscem obrotu narkotykami. W celu wyeliminowania tego zjawiska na drzewie rosnącym na skwerze zainstalowano kilkadziesiąt kamer (zdj. 4.1, 4.2). Efekt przemieszczenia był natychmiastowy – T. Reppetto, Crime prevention and the displacement phenomenon, Crime and Delinquency, vol. 22, 1976, s. 166–177. Przemieszczenie funkcjonalne może też mieć formę szukania luk w istniejących przepisach, jak m.in. w przypadku tzw. dopalaczy. Zob.: P. Waszkiewicz, K. Gradoń, Kryminalizacja posiadania środków odurzających: doświadczenia państw europejskich, w: T. Giaro (red.), Skuteczność prawa, Warszawa 2010. 69 S. Flight, Y. van Heerwaarden, P. van Sommeren, Does CCTV Displace Crime? An Evaluation of the Evidence and a Case Study from Amsterdam, w: M. Gill (red.), CCTV, Leicester 2003, s. 95. 70 R. Clarke, op. cit., s. 92. 68 146  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH Zdj. 4.1, 4.2. Kamery w centrum londyńskiego Brixton71 dilerzy narkotyków przenieśli się ponad pięćdziesiąt metrów dalej, gdzie kamery już nie sięgały72. Podobne przykłady przemieszczenia terytorialnego dilerów narkotyków miały miejsce w wielu innych miastach, jak np. w Stuttgarcie, gdzie od stycznia 2002 roku do lipca 2003 roku pięć kamer nadzorowało Rotebühlplatz. 71 72 Zbiory własne. P. Waszkiewicz, Wielki Brat Rok 2010… op. cit., s. 105–106. 4.3. DODATKOWE KWESTIE – EWALUACJA WEWNĘTRZNA VS. ZEWNĘTRZNA...  147 Efektem było przemieszczenie obrotu i konsumpcji narkotyków na nieodległy Charlottenplatz i Königstraße. W związku z wysokim kosztem obsługi tych kamer wynoszącym czterysta dwadzieścia tysięcy euro rocznie oraz osiągnięciem zakładanego celu (zaprzestanie handlu i spożywania nielegalnych używek w pierwotnym miejscu) kamery zostały zdemontowane73. Efekt przemieszczenia wywoływany przez montaż kamer w okolicach dworców stanowił jeden z powodów przeciwstawienia się przedstawicieli niemieckich policjantów planom rozszerzania monitoringu na kolejne miejsca. Według nich przestępczości się nie zwalczy monitoringiem, najwyżej przemieści gdzie indziej74. Można się również spotkać z hipotezą, że jeżeli przemieszczenie terytorialne rzeczywiście dotyczy wszystkich czynów, wówczas część z nich zostanie popełniona na obszarze nieobjętym badaniami ewaluacyjnymi lub nawet na tym obszarze pozostanie niewykryta dostępnymi metodami statystycznymi75. Jest ona jednak – przynajmniej przy obecnym stanie rozwoju nauki – niemożliwa do zweryikowania. 4.3.3. DYFUZJA KORZYŚCI Dyfuzja korzyści (diffusion of beneits, positive Ausstrahlungseffekte) polega na spadku liczby przestępstw, których dany program nie dotyczy lub spadku ich liczby na obszarach graniczących z miejscem wdrożonych działań. Można ją określić jako przeciwieństwo przemieszczenia. Klasyczny przykład dyfuzji korzyści został ujawniony w trakcie ewaluacji programu prewencyjnego prowadzonego w bibliotekach publicznych. Zostały w nich wprowadzone elektroniczne zabezpieczenie książek oraz zainstalowane bramki, które sygnalizowały próby kradzieży zabezpieczonych egzemplarzy w momencie wynoszenia nieodblokowanych przez bibliotekarza egzemplarzy poza bramki (rodzaj zabezpieczenia stosowany w wielu sklepach samoobsługowych). Po zastosowaniu tych środków spadła nie tylko liczba kradzionych książek, ale także M. Wittman, Der große Bruder guckt in die Röhre, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13 lipca 2007 r., online: http://www.faz.net/s/Rub77CAECAE94D7431F9EACD163751D4CFD/Do c~E5DEB19A064904902B1058B0280937DBC~ATpl~Ecommon~Scontent.html, dostęp dnia: 18 sierpnia 2013 r. 74 Videokamera wacht jetzt auch in Bernau, Berliner Zeitung z 12 grudnia 2002 r., online: http://www.inforiot.de/artikel/vierte-kameraanlage-installiert, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 75 R. Barr, K. Pease, Crime placement, displacement, and delection, w: M. Tonry, N. Morris (red.), Crime and justice: A review of research, vol. 12, 1990, s. 293. 73 148  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH znajdujących się w zasobach tych bibliotek kaset audio i wideo, które nie zostały zabezpieczone. Powodem tej dyfuzji korzyści, mogła być niewiedza potencjalnych złodziei na temat wykorzystywanych zabezpieczeń76. Wyniki dotychczas prowadzonych badań na temat przesunięcia i dyfuzji korzyści potwierdzają, że praktycznie nie zdarza się, żeby dochodziło do całkowitego przesunięcia. Oznacza to, że skuteczny program prewencyjny zmniejsza globalną sumę przestępstw i wykroczeń, a nie wyłącznie na terenie, na którym zostanie wdrożony lub pośród grupy, której bezpośrednio dotyczy. Powodem tego jest najprawdopodobniej pewien zakres racjonalności podejmowania decyzji przez część sprawców – profesjonalnie zajmujących się popełnianiem przestępstw. W ich przypadku, jeżeli potencjalny zysk jest mniejszy od kosztów oraz ryzyka związanego z popełnieniem danego czynu, odstępują od niego. Dodatkowym powodem może być również przyzwyczajenie do rutynowych działań – skuteczny program prewencyjny stanowi w tym wypadku zmienną istotnie zakłócającą możliwość powtórzenia wyuczonego zachowania77. Ewaluacja mająca na celu zbadanie zarówno przemieszczenia, jak i dyfuzji korzyści wymaga zwiększenia liczby obszarów, na których prowadzone są badania. Oprócz wyników z obszaru eksperymentalnego potrzebne są także wyniki z co najmniej dwóch obszarów kontrolnych: jednego graniczącego z obszarem eksperymentalnym oraz drugiego, który z nim nie graniczy. Jeżeli liczba przestępstw zmniejsza się na obszarze eksperymentalnym, zwiększa na obszarze graniczącym i pozostaje bez zmian na obszarze kontrolnym niegraniczącym, to może być dowód przesunięcia. Jeżeli z kolei przestępczość spada zarówno na obszarze eksperymentalnym, jak i graniczącym, a pozostaje bez zmian lub wzrasta na kontrolnym niegraniczącym, to może być dowód na dyfuzję korzyści. Występowanie jednego z tych zjawisk można w bardziej kategoryczny sposób stwierdzić dopiero po powtórzeniu się takiego trendu w kilku lokalizacjach. Niestety programy takie są realizowane niezmiernie rzadko78. M. Scherdin, The halo effect: psychological deterrence of electronic security systems, Information Technology and Libraries, vol. 5, no. 5, 1986, s. 232–235. 77 D. Cornish, R. Clarke, Introduction, w: D. Cornish, R. Clarke (red.), The Reasoning Criminal, New York 1986, s. 1–16. 78 D. Weisburd, L. Green, Policing drug hot spots: The Jersey City drug market analysis experiment, Justice Quarterly, vol. 12, issue 4, 1995, s. 711–735. 76 4.4. PODSUMOWANIE  149 4.4. PODSUMOWANIE Jak wspomniano na wstępie tego rozdziału, właściwa ewaluacja programów prewencyjnych stanowi wyjątek, a nie regułę. Jest to prawidłowość powtarzająca się nie tylko w Polsce, ale również w państwach przodujących w działaniach prewencyjnych: Wielkiej Brytanii, Niemczech, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych79. Wydaje się to całkowicie pozbawione logiki, zwłaszcza w kontekście ograniczonych środków, jakie można przeznaczyć na bezpieczeństwo i wynikającego z tego wniosku, że należałoby je wydatkować na działania sprawdzone. Zdaniem naukowców zajmujących się zapobieganiem przestępczości wydanie dostępnych zasobów inansowych na naukowo sprawdzone programy pozwoliłoby w znacznym stopniu zmniejszyć problem społeczny, którym jest przestępczość80. Nieuwzględnianie wyników badań naukowych nie jest charakterystyczne jedynie dla działań w obszarze prewencji kryminalnej. Nawet w medycynie, wydawać by się mogło będącej dziedziną najbardziej opartą na wiedzy i wynikach rygorystycznie prowadzonych badań, często regulowanych przez dokładne przepisy, większość działań praktycznych opiera się na lokalnych zwyczajach, opiniach, teoriach i subiektywnych wrażeniach81. Nie usprawiedliwia to w żadnej mierze podobnych praktyk w zakresie polityki kryminalnej, w tym działań zapobiegawczych. Pozwala jednak osadzić je w pewnym szerszym kontekście – oszczędności poznawczej ludzi. Posługiwanie się stereotypami i opieranie na heurystykach poznawczych nie wynika ze złych intencji korzystających z nich osób – zdecydowanej większości populacji. Jest to wyłącznie sposób na wydawanie sądów i podejmowanie decyzji szybko i efektywnie82. W związku z tym należy go przyjąć jako element rzeczywistości społecznej i uwzględniać w planowaniu oraz podejmowaniu działań, również o charakterze prewencyjnym. Stanowi to jedno z wyzwań, przed którymi stoją badacze zajmujący się problematyką zapobiegania przestępczości – komunikatywnego i klarownego przekazywania wyników prowadzonych badań opinii publicznej oraz osobom decyzyjnym. Wskazuje na to m.in. I. Waller – kryminolog, który od lat sześćdziesiątych XX wieku zajmuje się badaniami efektywności prewencji kryminalnej i ich promowaniem zarówno na poziomie poszczególnych krajów – Wielkiej Brytanii, Kanady, Republiki 79 80 81 82 Zob. Rozdział 8. Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne. Tak m.in.: J. Lee, Foreword, w: B. Welsh, D. Farrington (red.), op.cit., s. VII. L. Sherman, Evidence‑Based Policing, Washington, D.C. 1998, s. 6. E. Aronson, T. Wilson, R. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997, s. 147–160. 150  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH Południowej Afryki, jak również międzynarodowym forum – m.in. Organizacji Narodów Zjednoczonych. Podkreśla on istnienie licznych dowodów naukowych na skuteczność pewnych działań prewencyjnych i nieskuteczność innych, które są dostępne nawet na stronach internetowych inansujących badania instytucji – tych samych, które niezmiennie przeznaczają swoje ograniczone zasoby na działania nieefektywne83. Dotyczy to nawet autorskich programów tych instytucji, których efektywność społeczna i ekonomiczna została potwierdzona niezależnymi ewaluacjami, jak m.in. programu ograniczenia recydywizmu sprawców najpoważniejszych przestępstw seksualnych84. W świetle tego zasadne jest, za Emilem Durkheimem postawienie pytania o rozdźwięk pomiędzy jawnymi a ukrytymi celami takich instytucji85. Kluczem do faktycznego zapobiegania przestępczości (skutecznej prewencji kryminalnej) jest oparcie się na wynikach rzetelnie prowadzonych badań. W niniejszym rozdziale zostały wskazane takie metody obok nienaukowych i zawodnych sposobów oceny skuteczności. Najważniejsze powody korzystania z tych drugich, a nie pierwszych to: • niewiedza, • rozmycie odpowiedzialności, • polityka, • ideologia. Pierwsza ze wskazanych przyczyn niekorzystania z ewaluacji oraz metod prewencji, których skuteczność została potwierdzona rzetelnymi badaniami, to zwyczajny brak wiedzy. Na bezpieczeństwie zna się każdy, a co najmniej posiada na jego temat własne zdanie oraz zasób własnych i zasłyszanych doświadczeń. Dodatkowo zdaniem części badaczy mieszkańcy zachodniego świata w XXI wieku odwracają się w coraz większej mierze od ideałów oświecenia, czego przejawem jest m.in. wzrastające poparcie dla idei kreacjonizmu86. Oparcie działań I. Waller, op. cit., s. 20. K. Harris, Sex crime prevention program cut by Ottawa, CBS News, online: http://www.cbc.ca/ news/politics/sex-crime-prevention-program-cut-by-ottawa-1.2979196, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 85 E. Durkheim, Moral Education: A Study in the Theory and Application of the Sociology of Education, Dover 2002, s. 148; F. Kentil, Comparison of Hidden Curriculum Theories, European Journal for Educational Studies, vol. 1, no. 2, 2009, s. 83–88. 86 Tak w kontekście polityki kryminalnej m.in.: L. Sherman, Enlightened Justice: Consequentalism and Empiricism from Beccria to Braithwaite, w: E. Marks, A. Meyer, R. Linssen (red.), Quality in Crime Prevention, Hanover 2005, s. 42. 83 84 4.4. PODSUMOWANIE  151 zapobiegawczych na wynikach prowadzonych badań oraz prowadzenie ewaluacji realizowanych programów prewencyjnych wymaga zarówno świadomości, że osobiste doświadczenie i wiedza są ograniczone, jak i tego, że na danym polu od kilkudziesięciu lat aktywnych było wielu badaczy, których publikacje stanowią użyteczny przewodnik. Brak odpowiednich kompetencji osób odpowiedzialnych za politykę bezpieczeństwa ściśle łączy się z dwoma kolejnymi wymienionymi powodami – rozmyciem odpowiedzialności oraz polityką i ideologią. Jeżeli działania (w założeniu prewencyjne) nie opierają się na sprawdzonych wynikach badań, nie są systematycznie zaplanowane oraz nie są poddawane ewaluacji, wówczas nie sposób wskazać osób ani instytucji za to odpowiedzialnych. Tworzy to niesłychanie „bezpieczną” sytuację dla tych instytucji oraz ich pracowników, chociaż niepoprawiającą bezpieczeństwa potencjalnych lub deklarowanych adresatów ich działań. Wyznaczenie celu programu automatycznie stwarza zagrożenie, że cel ten nie zostanie zrealizowany. Zwłaszcza jeżeli zostanie on określony zgodnie z regułą SMART, czyli m.in. konkretny, mierzalny i określony w czasie87. Na tej samej zasadzie wprowadzenie ewaluacji, zwłaszcza zewnętrznej, może przynieść niepożądany efekt – informację, że założony cel nie został osiągnięty lub nawet doprowadzono wręcz do skutków odwrotnych. Zdaniem Michela Marcusa ewaluacja działań w obszarze bezpieczeństwa jest procesem zarówno technicznym, jak i politycznym, co bywa często lekceważone88. Zgodnie z tym rozróżnieniem aspekty techniczne ewaluacji zostały zaprezentowane w poprzedzających częściach niniejszego rozdziału. Polityka (politycy), co przedstawicielom środowiska naukowego zdarza się zapominać, jest w pełni odpowiedzialna za wybór działań w obszarze bezpieczeństwa, w tym również za decyzje dotyczące oceny ich skuteczności. Część polityków będzie cechować (wskazane już) rozmycie odpowiedzialności. Nie mają interesu (politycznego) w rzetelnej ocenie podejmowanych działań. Mają też możliwość „oparcia na mniemaniach”, a w skrajnych przypadkach – całkowitego przesunięcia środków z obszaru prewencji, np. na represję. Przykładem tego była kanadyjska prowincja Alberta, w której z dnia na dzień nowe władze wstrzymały inansowanie wszelkich programów prewencyjnych. Programów, których skuteczność wykazywały Dokładniejszy opis reguły SMART w kontekście realizacji programów prewencyjnych znajduje się w Rozdziale: Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych. 88 M. Marcus, Evaluation: For what Purpose, w: E. Marks, A. Meyer, R. Linssen (red.), op. cit., s. 130. 87 152  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH liczne ewaluacje89. Potwierdza to w obrazowy sposób releksję M. Marcusa, że represja w przeciwieństwie do prewencji nie wymaga ewaluacji90. Stanowi to na tym obszarze łącznik polityki z ideologią. Ideologia rozumiana w kontekście polityki bezpieczeństwa jako zespół przekonań o tym, co jest właściwe, a co nie, dotyczy nie tylko polityków. W tym samym czasie, gdy część z nich wyraża przekonanie o roli surowej kary jako najlepszej „prewencji”,91 ze strony przedstawicieli świata nauki nierzadkie jest opieranie się na argumentach pozbawionych podbudowy empirycznej – zarówno po stronie „postępowej”, jak i „tradycyjnej”92. Wyrażane są więc w ten sposób tak naprawdę przekonania i wierzenia. O ile w polityce możliwe są alianse, które obejmują kompromisy również w sferze bezpieczeństwa, to ideologia je raczej wyklucza. Oponenci na tym obszarze będą skłonni do korzystania tylko z wyników potwierdzających ich stanowiska i poglądy. Uniemożliwia to prowadzenie rzetelnej niezależnej ewaluacji, ponieważ jej wyniki mogą podważać wyznawane i głoszone poglądy. Cechą wspólną przedstawicieli polityki i ideologii bywa przedmiotowe traktowanie nauki, wyników badań. Za wiarygodne są uznawane wyłącznie te, które potwierdzają własne zdanie, odmienne zazwyczaj ignorowane lub kwestionowane. Nie ma to zazwyczaj zbyt dużo wspólnego z „klasyczną” debatą akademicką. Mamy wówczas do czynienia z przysłowiowym traktowaniem nauki jak latarni przez pijaka – nie jako źródła światła (oświecenia), ale podpory i ewentualnie miejsca, w którym można „wylać swoje żale”93. 89 J. Winterdyk, Crime Prevention: A Canadian ‘experiment’ offering a global lesson, niepublikowana prezentacja przedstawiona na konferencji ESC Eurocrim 2013, Budapeszt, 6 września 2013 r. 90 M. Marcus, op. cit., s. 131. 91 ula, Solidarna Polska proponuje zaostrzenie kar za najcięższe przestępstwa, online: http:// wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Solidarna-Polska-proponuje-zaostrzenie-kar-za-najciezszeprz estepstwa,wid,15360385,wiadomosc.html?ticaid=113858&_ticrsn=3, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 92 L. Sherman, op. cit., s. 49–50; Inne jakościowo zjawisko stanowią zachowanie przedstawicieli środowiska naukowego, którzy gotowi są znaleźć badania potwierdzające tezę zamawiającego – niezależnie, czy pochodzi on ze świata polityki czy biznesu – ewentualnie sami takie „wyniki” wygenerować, a następnie wesprzeć je swoim autorytetem. Przykłady ze świata medycyny i farmacji zob.: B. Goldacre, Bad Pharma: How Drug Companies Mislead Doctors and Harm Patients, London 2012. 93 Porównanie to po raz pierwszy miał użyć S. Ossowski zob.: M. Gulczyński, Dekalog pro‑ demokratycznego politologa, Warszawa 2011, s. 6.  ROZDZIAŁ 5  PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ 5.1. WPROWADZENIE Na wstępie tego rozdziału należy krótko wyjaśnić, dlaczego prawu (i instytucjom) poświęcona została odrębna część tej książki oraz czemu służy próba tak drobiazgowego przedstawienia lub wymienienia szeregu aktów prawnych. Otóż prawo tworzy ramy, które regulują (przynajmniej w założeniu) funkcjonowanie podmiotów publicznych, prywatnych oraz osób izycznych. Od jakości tych ram zależy w pewnym stopniu jakość funkcjonowania tych podmiotów na różnych obszarach – również prewencji kryminalnej. Prawo, przepisy – ich jakość lub braki są też często obwiniane za brak inicjatyw poszczególnych aktorów lub ich chybiony charakter. Stosunkowo częste jest też myślenie życzeniowo-magiczne, zgodnie z którym uchwalenie aktu prawnego zmieni „jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki” rzeczywistość społeczną. W pewnym stopniu oczywiście rację mają ci, którzy wykazują liczne braki przepisów prawnych1. Wystarczy wskazać na zbytnią zawiłość przepisów w większości gałęzi, która prowadzi do konfuzji nawet specjalizujących się w nich prawników. Żeby jednak móc wyciągać wnioski na temat tego ważnego obszaru, jakim jest prewencja kryminalna, należy najpierw dokładnie zapoznać się z obowiązującymi przepisami oraz poznać praktykę ich stosowania przez głównych aktorów. Pierwszemu z tych celów służyć ma zidentyikowanie i przedstawienie wszystkich obowiązujących przepisów dotyczących tematyki zapobiegania przestępczości. Drugiemu – omówienie głównych instytucji, których jednym z zadań jest prewencja kryminalna. 1 K. Rybiński, Rybiński: Wiem, dlaczego w Polsce powstaje tak złe prawo, online: http://forsal. pl/artykuly/596533,rybinski_wiem_dlaczego_w_polsce_powstaje_tak_zle_prawo.html dostęp dnia: 10 lipca 2015 r. 154  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA Instytucją, której głównym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa obywateli jest państwo. To ono – działając przez swoje organy – ma sprawić, że ludzie (nie tylko obywatele lub mieszkańcy, ale także turyści czy inne osoby czasowo przebywające na jego terenie) będą bezpieczni. Już artykuł 5 Konstytucji RP stanowi, że Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju2. Jest to bardzo ogólne stwierdzenie, które, jak podkreślał Piotr Winczorek, ma charakter generalnego wskazania kierunków działalności państwa3. Niesie ono ze sobą szereg konsekwencji w zależności od przyjętej wykładni tego przepisu. Jego interpretacja rodzi szereg pytań, z których najważniejsze wydają się być następujące: 1. Jak szeroko zdeiniować bezpieczeństwo (obywateli)? Jak wspomniano, zgodnie ze zdroworozsądkową interpretacją zadaniem państwa nie jest zapewnienie bezpieczeństwa wyłącznie własnym obywatelom, ale także obywatelom innych państw lub bezpaństwowcom, o ile przebywają na jego terenie. Trudno sobie wyobrazić sytuację, w której organy państwa nie przyjęłyby zgłoszenia od pokrzywdzonego nieposiadającego polskiego obywatelstwa lub biernie przyglądałyby się wiktymizacji takiej osoby. 2. Czy bezpieczeństwo w kontekście art. 5. Konstytucji RP dotyczy wyłącznie zagrożeń zewnętrznych? Taką interpretację uzasadniałoby umiejscowienie tego przepisu bezpośrednio po stwierdzeniu o „niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium”. Tak też rozumiana jest ta funkcja państwa w przedmiotowej literaturze4. Przyjęcie tego rozumienia wskazanego artykułu wyłącza jednak zadanie zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego. Kłóciłoby się to z inną częścią tego przepisu – zapewnieniem wolności i praw człowieka i obywatela. Niemożliwe jest zapewnienie tych wolności i praw w przypadku destabilizacji wewnętrznej. Nie wystarcza dla ich pełnej realizacji wyłącznie obrona przed Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483); wyróżnienie własne. 3 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 26. 4 W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków, 2002, s. 7. 2 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA  155 zewnętrznymi (zagranicznymi) groźbami. Ważne uzupełnienie tego przepisu można znaleźć w otwartym katalogu zadań Rady Ministrów. Zgodnie z art. 156 ust. 4 pkt 7. zapewnia ona bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny. 3. Jak państwo ma realizować swoją funkcję w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa? Do jakiego stopnia można uzasadniać tym konstytucyjnym zapisem wprowadzenie niższych rangą aktów prawnych? Pytania te są ważne zwłaszcza w kontekście zmiany polityki zewnętrznej i wewnętrznej państw zachodnich po zamachach z 11 września 2001 r. oraz przedstawiania jako alternatywy rozłącznej wyboru pomiędzy bezpieczeństwem a wolnością5. Praktyka wskazuje na to, że odpowiedzi na te pytania zależą przede wszystkim od podmiotu, który miałby ich udzielić. Przede wszystkim jego osobistych poglądów oraz umiejscowienia instytucjonalnego (organy państwowe, samorządowe, organizacje pozarządowe, świat akademicki, sektor prywatny). Inne czynniki wpływające na treść odpowiedzi to: bieżąca sytuacja polityczna oraz kontekst, w którym jest udzielana. Zbytnia sztywność w interpretowaniu przepisów prawa nie jest może sytuacją idealną, ale na pewno bardziej przewidywalną od oportunizmu przechodzącego wręcz w koniunkturalizm. Zwłaszcza jeżeli dotyczy to obszaru tak istotnego jak sfera wolności i bezpieczeństwa. Sytuacja związana z problemami interpretacyjnymi dotyczącymi gwarancji bezpieczeństwa obywateli zawartymi w Konstytucji RP jest w dużej mierze symptomatyczna dla innych aktów prawnych. W rezultacie pomimo ich dużej liczby – w połowie 2015 roku obowiązuje ponad sto aktów prawnych dotykających tej problematyki – w większości mają one charakter deklaratywny, wręcz fasadowy. W części przypadków można mieć wrażenie, że ich uchwalaniu towarzyszyło często myślenie życzeniowo-magiczne. Zgodnie z nim wystarczy uchwalić pewien akt prawny, a rzeczywistość zmieni się zgodnie z jego założeniami. Takie myślenie jest charakterystyczne nie tylko w przypadku szeregu założeń prawa międzynarodowego popartych wieloma ratyikowanymi traktatami6. Sprawna realizacja działań prewencyjnych w skali całego państwa wymaga koordynacji, tak żeby były one spójne ze sobą na poszczególnych płaszczyznach. Potrzeba taka wzrasta proporcjonalnie do zwiększającej się liczby aktów Więcej na temat tej alternatywy zob. Zakończenie. S. Leckie, The Inter‑State Complaint Procedure in International Human Rights Law: Hopeful Prospects or Wishful Thinking? Human Rights Quarterly, vol. 10, issue 2, May 1988, s. 249–303. 5 6 156  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ prawnych oraz podmiotów mających w zakresie swoich kompetencji zapobieganie przestępczości. W stwierdzeniu tym nie ma nic odkrywczego. Już w 1987 roku Komitet Ekspertów ds. Organizacji Zapobiegania Przestępczości Rady Europy wskazał na potrzebę oraz określił rolę takiego systemu. Miałby on stworzyć ogólne ramy i założenia, które określałyby zakres podejmowanych działań prewencyjnych, a nie opracowywać konkretne programy prewencyjne7. W drugiej połowie XX wieku w państwach europejskich niewiele było takich systemów, ale na podstawie dostępnych wówczas danych Komitet w swoich zaleceniach przedstawił następujące propozycje działań: • państwa powinny włączyć działania prewencyjne (inne niż prewencyjne działanie wyroków skazujących) jako stały punkt programów kontroli przestępczości oraz przeznaczać na to odpowiednie środki budżetowe, • państwa powinny utworzyć narodowe agencje ds. zapobiegania przestępczości, w których gestii leżałoby planowanie i koordynowanie działań prewencyjnych, • państwa powinny zapewnić udział społeczeństw w zapobieganiu przestępczości8. Realizację powyższych wskazań miała ułatwić współpraca i wymiana doświadczeń pomiędzy państwami europejskimi. Rada Europejska podczas posiedzenia w Tampere (15–16 października 1999 r.), stwierdziła, że należy już przejść od rozważań na temat różnych teoretycznych aspektów zapobiegania przestępczości do konkretnych działań9. Wskazana została również potrzeba systematycznych wysiłków na rzecz rozwoju narodowych programów zapobiegania przestępczości10 oraz określenia i rozbudowy wspólnych priorytetów w przeciwdziałaniu przestępczości w wewnętrznej i zewnętrznej polityce Unii oraz uwzględnienia ich w toku przygotowania nowej legislacji. Następnym krokiem było ustanowienie przez Radę w maju 2001 roku Europejskiej Sieci Prewencji Kryminalnej (ESPK), co uzasadniono potrzebą rozwijania środków zapobiegania przestępczości, wymiany dobrych A. Misuk, Udział społeczeństwa w zapobieganiu przestępczości w krajach zachodnich. Teoria i praktyka, w: Majer P., Misiuk A. (red.), Policja a społeczeństwo. Wybrane problemy, Szczytno 1997, s. 15. 8 Tamże s. 16–17. 9 Komitet Integracji Europejskiej, Monitor Integracji Europejskiej, s. 96, online: http://archiwumukie.polskawue.gov.pl/HLP/mointintgr.nsf/0/FDF288C271E839A1C1256E750055FFFA/$ile/ ME2813PL.pdf? Open, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 10 Tamże. 7 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA  157 praktyk oraz wzmacniania sieci krajowych organów właściwych w zakresie zapobiegania przestępczości, a także współpracy pomiędzy krajowymi organami wyspecjalizowanymi w tej dziedzinie, wyraźnie stwierdzając, że współpraca taka za podstawowy priorytet mogłaby przyjąć przestępczość młodocianych, przestępczość na obszarach miejskich i przestępczość narkotykową11. Osiem lat później (30 listopada 2009 r.) Rada ustanowiła Europejską Sieć Zapobiegania Przestępczości (ESZP), która zastąpiła ESPK12. Jej cele określono w art. 2: • przyczynianie się do rozwoju różnych aspektów zapobiegania przestępczości na poziomie Unii – z uwzględnieniem strategii Unii Europejskiej w zakresie zapobiegania przestępczości, • wspieranie działań z zakresu zapobiegania przestępczości na poziomie krajowym i lokalnym. Bardzo szeroko zdeiniowano w tym artykule zarówno zakres przedmiotowy, jak i podmiotowy zapobiegania przestępczości. Mają nim być: wszystkie środki, które mają na celu ilościowe i jakościowe zmniejszenie – lub przyczynianie się do zmniejszenia – przestępczości i poczucia braku bezpieczeństwa obywateli zarówno poprzez działania bezpośrednio przeciwdziałające czynom przestępczym, jak i poprzez polityki i działania mające na celu ograniczenie potencjału przestępczego oraz przyczyn przestępczości. Na zapobieganie przestępczości składają się działania rządów, właściwych organów, organów ścigania, władz lokalnych oraz powołanych przez nie w Europie wyspecjalizowanych stowarzyszeń, podmiotów prywatnych i ochotników, naukowców i ogółu społeczeństwa, wspieranych przez media. Oznacza to, że praktycznie każde działanie podjęte przez jakikolwiek podmiot bez potrzeby jakiejkolwiek ewaluacji czy wykazania związku z przestępczością może zostać zakwaliikowane jako zapobieganie przestępczości13. Wydaje Decyzja Rady 2001/427/WSiSW z dnia 28 maja 2001 r.; Dz.U. L 153 z 8.6.2001, s. 1. Decyzja Rady 2009/902/WSiSW z dnia 30 listopada 2009 r. ustanawiająca Europejską Sieć Zapobiegania Przestępczości (ESZP) i uchylająca decyzję 2001/427/WSiSW; Dz.U.UE.C.2009.222.2.; Szerzej o procesie kolejnych decyzji Rady prowadzących do utworzenia ESZP zob. EUCPN, European Crime Prevention Network (EUCPN): Crime prevention activities at the EU, national and local level, w: EUCPN Secretariat (red.), EUCPN Thematic Paper Series, no. 4, Brussels 2013, online: http://www.eucpn.org/pubdocs/EUCPN%20Thematic%20Paper%20no4_EUCPNCrime%20prevention%20activities%20at%20the%20EU,%20national%20and%20local%20level.pdf, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 13 Więcej na temat zakresów deinicji zapobiegania przestępczości i prewencji kryminalnej zob. Rozdział: Zapobieganie przestępczości, kryminalistyka, kryminologia. 11 12 158  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ się, że tak szeroko zakreślone ramy funkcjonowania ESZP stanowią „dobrą” gwarancję nieskuteczności. W praktyce ESZP stanowi wyłącznie luźne forum wymiany pomysłów i idei z (jak wskazano) szeroko zakreślonego pola zapobiegania przestępczości. Wydawany jest biuletyn zawierający informacje o konferencjach i seminariach z tego obszaru14. Na stronie internetowej Sieci można znaleźć linki do publikacji z zakresu prewencji kryminalnej15. Formę działania, która znajduje chyba największy oddźwięk medialny, stanowi przyznawana corocznie Europejska Nagroda w Dziedzinie Zapobiegania Przestępczości (ENDZP)16. W 2010 roku została ona przyznana programowi „Bezpieczny senior w bezpiecznym domu” realizowanemu przez Komendę Wojewódzką Policji w Szczecinie17. Wydaje się, że cztery lata, które upłynęły od tego wydarzenia, stanowią wystarczający okres do jego oceny i próby przewidzenia dalszych losów. Przyjętą w 2010 roku formą oceny były wyniki ankiet ewaluacyjnych oraz liczba „zgłoszeń na Policję” pokrzywdzonych w zdarzeniach osób powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia. W kolejnych latach poprzestano na porównaniu rok do roku liczby ujawnionych pokrzywdzonych w przestępstwie osób w podeszłym wieku (powyżej 65 lat)18. Liczba pokrzywdzonych w analizowanej grupie nie może zostać uznana za wystarczającą formę ewaluacji działań, podobnie jak wyniki ankiet ewaluacyjnych wypełnianych przez uczestników programu. Ponadto działania prewencyjne prowadzone na poziomie lokalnym nie mogą raczej obyć się bez wsparcia ze strony mediów. Tymczasem program „Bezpieczny senior” nie stanowił tematu zbyt wielu relacji medialnych. Od chwili przyznania ENDZP można znaleźć jedynie dwa przykłady działań prowadzonych pod jego szyldem, które doczekały się publikacji w mediach elektronicznych – po jednym w 2011 i w 2014 roku (z czego jedna ukazała się na stronach KWP w Szczecinie)19. Przyznanie ENDZP projektowi, którego ewaluacja opierała się wyłącznie na ankietach ewaluacyjnych Zob. EUCPN Newsletter June 2014, online: https://www.msw.gov.pl/download/1/20120/ EUCPNnews.pdf, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 15 Zob. http://eucpn.org/library/index.asp, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 16 Zob. http://eucpn.org/eucp-award/index.asp, dostęp dnia: 15 kwietnia 2015 r. 17 Projekt KWP w Szczecinie najlepszy w Europie, http://www.policja.pl/pol/ aktualnosci/60501,Projekt-KWP-wSzczecinie-najlepszy-w-Europie.html, dostęp dnia: 15 kwietnia 2015 r. 18 Na podstawie odpowiedzi Naczelnika Wydziału Prewencji Komendy Wojewódzkiej w Szczecinie z dnia 16 września 2014 r. 19 Zob. http://www.szczecin.kwp.gov.pl/wydarzenia-proilaktyka/7297-bezpieczny-senior; ap, Dziadkowie i babcie! Uważajcie na oszustów. Przebierają się nawet za policjantów, online: http:// 14 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA  159 uczestników tego projektu nie jest najlepszym świadectwem dla konkursu i jego laureatów, nawet jeżeli same programy – w tym „Bezpieczny senior” – mogą być skuteczne. Pozostawienie ich jednak bez rzetelnej ewaluacji nie pozwala na stwierdzenie, czy są rzeczywiście efektywne. W prawodawstwie wspólnotowym można znaleźć kilkanaście bardziej szczegółowych aktów prawnych, które – w różnym zakresie – dotyczą zapobiegania przestępczości20: 1. Decyzja Rady ustanawiająca Europejski Urząd Policji (Europol) z 6 kwietnia 2009 r. (Dz.U.UE.L.2009.121.37) (Art. 3. Celem Europolu jest wspieranie i zwiększanie skuteczności działań i wzajemnej współpracy właściwych organów państw członkowskich w ramach zapobiegania przestępczości zorganizowanej, terroryzmowi i innym formom poważnej przestępczości), 2. Akt Rady przyjmujący zasady regulujące przekazywanie przez Europol danych osobowych państwom i instytucjom trzecim z 12 marca 1999 r. (Dz.U.UE.C.1999.88.1), 3. Decyzja Ramowa Rady 2006/960/WSiSW w sprawie uproszczenia wymiany informacji i danych wywiadowczych między organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej z 18 grudnia 2006 r. (Dz.U.UE.L.2006.386.89) (Pkt 2 Preambuły: Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez zapobieganie i zwalczanie przestępczości (...), 4. Decyzja Ramowa Rady 2008/977/WSiSW w sprawie ochrony danych osobowych przetwarzanych w ramach współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych z 27 listopada 2008 r. (Dz.U.UE.L.2008.350.60) (Art.. 11 Dane osobowe (...) mogą być dalej przetwarzane (...) wyłącznie w następujących celach, innych niż te, do których zostały przekazane lub udostępnione: a) zapobieganie przestępstwom, ich ściganie, wykrywanie lub karanie lub wykonywanie sankcji karnych (...); b) inne postępowania sądowe i administracyjne bezpośrednio związane z zapobieganiem przestępstwom, ich ściganiem, wykrywaniem lub karaniem lub z wykonywaniem sankcji karnych), 5. Decyzja Ramowa Rady w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych z 13 czerwca 2002 r. (Dz.U.UE.L.2002.162.1) (Pkt 1 Preambuły: Jednym z celów Unii Europejskiej jest zapewnienie obywatelom wysokiego poziomu bezpieczeń- szczecin.gazeta.pl/szczecin/1,34959,15318689,Dziadkowie_i_babcie__Uwazajcie_na_oszustow__Przebieraja. html#ixzz3BoV2heTf, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 20 Wyróżnienia własne w cytowanych fragmentach wymienianych aktów prawnych wskazują na ich prewencyjne elementy. 160  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ stwa w ramach przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Cel ten ma być osiągnięty poprzez zapobieganie i zwalczanie przestępczości (…), 6. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)NR 513/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 r. ustanawiające, w ramach Funduszu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, instrument na rzecz wsparcia inansowego współpracy policyjnej, zapobiegania i zwalczania przestępczości oraz zarządzania kryzysowego oraz uchylające decyzję Rady 2007/125/WsiSW (Dz.U.UE.L.2014.150.93) (Pkt 1 Preambuły: Cel Unii, jakim jest zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (…), należy osiągnąć między innymi poprzez środki mające na celu zapobieganie przestępczości i zwalczanie jej), 7. Decyzja Rady (WE) NR 2008/633/WSiSW w sprawie dostępu wyznaczonych organów państw członkowskich i Europolu do Wizowego Systemu Informacyjnego (VIS) do celów jego przeglądania, w celu zapobiegania przestępstwom terrorystycznym i innym poważnym przestępstwom, ich wykrywania i ścigania z 23 czerwca 2008 r. (Dz.U.UE.L.2008.218.129) (Pkt 2 Preambuły: (…) podczas pełnienia przez nie obowiązków związanych z zapobieganiem przestępstwom – w tym aktom i zagrożeniom terrorystycznym ‑ oraz ich wykrywaniem i prowadzeniem odnośnych dochodzeń), 8. Decyzja Rady 2005/681/WSiSW ustanawiająca Europejskie Kolegium Policyjne (CEPOL) i uchylająca decyzję 2000/820/WSiSW z 20 września 2005 r. (Dz.U.UE.L.2005.256.63) (Art. 5. (…) Wspiera ono i rozwija europejskie podejście do głównych problemów stojących przed Państwami Członkowskimi w walce z przestępczością, w zapobieganiu przestępczości oraz utrzymaniu prawa i porządku oraz bezpieczeństwa publicznego, w szczególności w wymiarze transgranicznym tych problemów), 9. Decyzja Rady w sprawie zwalczania przestępczości transgranicznej związanej z pojazdami z 22 grudnia 2004 r. (Dz.U.UE.L.2004.389.28) (Art. 10. (…) promują w swoich programach nauczania, tam gdzie to właściwe, we współpracy z CEPOLEM, specjalistyczne szkolenia w dziedzinie zapobiegania przestępczości związanej z pojazdami oraz jej wykrywania), 10. Decyzja Rady 2008/615/WSiSW w sprawie intensyikacji współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej z 23 czerwca 2008 r. (Dz.U.UE.L.2008.210.1) (Pkt 14 Preambuły: (…) państwa członkowskie powinny być w stanie dostarczać danych osobowych i nieosobowych w celu usprawnienia wymiany informacji z myślą o zapobieganiu przestępstwom), 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA  161 11. Decyzja Rady 2008/852/WSiSW w sprawie sieci punktów kontaktowych służącej zwalczaniu korupcji z 24 października 2008 r. (Dz.U.UE.L.2008.301.38) (Pkt 1 Preambuły: (…) w celu usprawnienia współpracy między organami i agencjami mającej na celu zapobieganie i zwalczanie korupcji w Europie), 12. Decyzja Komisji ustanawiająca grupę ekspertów ds. korupcji z 28 września 2011 r. (Dz.U.UE.C.2011.286.4) (Pkt 1 Preambuły: (…) zapobieganie i zwalczanie przestępczości, zorganizowanej i innej, w tym korupcji), 13. Decyzja Ramowa Rady 2003/568/WSISW w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym z 22 lipca 2003 r. (Dz.U.UE.L.2003.192.54) (Pkt 6 Preambuły: (...) celem Unii jest zapewnienie obywatelom wysokiego poziomu bezpieczeństwa w ramach przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, który to cel ma być osiągnięty poprzez zapobieganie i zwalczanie przestępczości zorganizowanej lub innej, włączając w to korupcję), 14. Decyzja Komisji w sprawie ustanowienia Grupy Ekspertów ds. Handlu Ludźmi i uchylająca decyzję 2007/675/WE z 10 sierpnia 2011 r (Dz.U.UE.L.2011.207.14) (Pkt 1 Preambuły: (…) Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez zapobieganie i zwalczanie przestępczości zorganizowanej i innej, w tym handlu ludźmi i przestępstw przeciwko dzieciom). Problematyki zapobiegania przestępczości dotyczą również akty wspólnotowe niższej rangi: 1. Wspólne Stanowisko określone przez Radę na podstawie art. K.3 Traktatu o Unii Europejskiej w sprawie proponowanej Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko przestępczości zorganizowanej z 29 marca 1999 r. (Dz.U.UE.L.1999.87.1), 2. Wspólne Stanowisko Rady 2005/69/WSiSW w sprawie wymiany niektórych danych z Interpolem z 24 stycznia 2005 r. (Dz.U.UE.L.2005.27.61), 3. Zalecenie Europejskiego Banku Centralnego w sprawie przyjęcia niektórych środków dla skuteczniejszej ochrony banknotów euro przed fałszowaniem z 6 października 2006 r. (Dz.U.UE.C.2006.257.16), 4. Zalecenie Rady w sprawie sporządzania porozumień pomiędzy policją, służbą celną i innymi wyspecjalizowanymi organami ochrony porządku publicznego w związku z zapobieganiem przestępczości i jej zwalczaniem z 27 kwietnia 2006 r. (Dz.U.UE.C.2006.124.1). W tym miejscu należy też wspomnieć ratyikowane przez Polskę akty Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące tej problematyki: 162  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ 1. Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r. (Dz.U.1952.2.9), 2. Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji z 31 października 2003 r. (Dz.U.2007.84.563), 3. Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. (Dz.U.2005.18.158) uzupełniona: • Protokołem o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. (Dz.U.2005.18.160), • Protokołem przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. (Dz.U.2005.18.162), • Protokołem przeciwko nielegalnemu wytwarzaniu i obrotowi bronią palną, jej częściami i komponentami oraz amunicją, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 31 maja 2001 r. (Dz.U.2005.252.2120). Oprócz wyżej wymienionych, obowiązuje także dwanaście kolejnych konwencji Narodów Zjednoczonych dotyczących współpracy w zakresie zapobiegania i zwalczania terroryzmu (uzupełnionych pięcioma protokołami). Obowiązuje także szereg (dwadzieścia cztery) bilateralnych umów międzynarodowych, w których stroną jest Polska dotyczących współpracy w dziedzinie zapobiegania lub zwalczania przestępczości (z Austrią, Belgią, Bułgarią, Chile, Cyprem, Estonią, Finlandią, Gruzją, Hiszpanią, Indiami, Irlandią, Kazachstanem, Litwą, Macedonią, Meksykiem, Niemcami, Rumunią, Słowacją, Szwecją, Tadżykistanem, Turcją, Ukrainą, Wietnamem21). W Polsce – pomimo bezpośredniego obowiązywania prawodawstwa wspólnotowego brak jest organu, który byłby odpowiedzialny za koordynację realizacji zaleceń powyższych aktów. Już w 1996 roku polska Policja domagała się wprowadzenia „Krajowego Programu Zapobiegania Przestępczości i Przeciwdziałania Patologiom”, który byłby nadzorowany przez działającą na szczeblu rządowym Krajową Radę Zapobiegania Przestępczości i Przeciwdziałania Patologiom. Instytucja 21 Kolejność alfabetyczna, w przypadku Niemiec obowiązują dwie umowy bilateralne dot. tej problematyki. 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA  163 ta miałaby integrować wysiłki resortów w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania przestępczości oraz racjonalizować wydatki inansowe na prewencję przestępczości22. Do tej pory taka instytucja w Polsce nie powstała. W 2002 roku Prezes Rady Ministrów wydał natomiast Zarządzenie nr 37 z dnia 25 marca 2002 roku (M.P. nr 12, poz. 216), w sprawie powołania Zespołu do Spraw Opracowania Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży. W 2003 roku Zespół skończył opracowywanie dziesięcioletniego Krajowego Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży. Został on przyjęty przez Radę Ministrów 13 stycznia 2004 roku23. Brak instytucji, która byłaby odpowiedzialna za nadzorowanie nawet tego programu, który został opracowany i przyjęty przez Radę Ministrów stanowi stosunkowo jasne potwierdzenie rzeczywistego znaczenia prewencji kryminalnej w Polsce. Jest ona niesłychanie małe. Świadectwem wagi, jaka (przynajmniej w warstwie deklaratywnej) jest przywiązywana przez organy państwa do problemu bezpieczeństwa wewnętrznego, był rządowy program „Bezpieczna Polska. Program poprawy bezpieczeństwa obywateli” z sierpnia 2002 roku. Jego główne cele obejmowały zredukowanie poziomu przestępczości i poprawę społecznego poczucia bezpieczeństwa oraz budowę społeczeństwa obywatelskiego. Program zakładał, że żaden z obszarów przestępczej aktywności nie będzie przez państwo lekceważony czy tolerowany24. Zakładano walkę zarówno z przestępczością zorganizowaną, jak i z przestępstwami pospolitymi, najbardziej dotkliwymi dla obywateli. Silnie akcentowana była rola współpracy z obywatelami na rzecz poprawy bezpieczeństwa. W programie położony był nacisk na zapobieganie przestępczości, które (jak słusznie zauważono) jest najbardziej pożądane z punktu widzenia społecznego i ekonomicznego25. Środkami służącymi zapobieganiu przestępczości miały być, obok polityki społecznej i gospodarczej: R. Siewierski, Główne kierunki policyjnej działalności proilaktycznej w Polsce, referat wygłoszony na seminarium polsko-niemieckim poświęconym prewencji kryminalnej w Legionowie, kwiecień 1999, za: B. Hołyst, op. cit., s. 1132. 23 Nie został jednak zamieszczony w żadnym z oicjalnych publikatorów, co jest kolejnym dowodem na to, jaka waga jest przypisywana działaniom prewencyjnym. 24 Bezpieczna Polska. Program poprawy bezpieczeństwa obywateli, Rada Ministrów RP, Warszawa, sierpień 2002, s. 5. 25 Tamże s. 7 22 164  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ • stworzenie i utrzymywanie w sprawności ogólnokrajowych, zintegrowanych systemów informatycznych i rejestrów, • zapewnienie szerokiego dostępu do rzetelnej i obiektywnej informacji o stanie bezpieczeństwa w kraju, • kontynuacja interdyscyplinarnych, szczegółowych programów zapobiegania zjawiskom patologicznym oraz projektowanie i wdrażanie nowych – jeśli okaże się to niezbędne, • stworzenie stabilnych mechanizmów wspierania (także inansowego), instytucji społeczeństwa obywatelskiego w ich aktywności na rzecz bezpieczeństwa, • wychowanie młodzieży i powszechna jej edukacja na rzecz bezpieczeństwa, w tym zwłaszcza kształtowanie postaw społecznych jednoznacznie negujących przestępstwo; szczególnie ważnym jest przeciwdziałanie stereotypowi awansu materialnego młodzieży poprzez grupowe lub indywidualne działanie przestępcze, • propagowanie, we współpracy z irmami ochrony osób i mienia oraz ubezpieczycielami, rozwiązań technicznych zmniejszających ryzyko stania się oiarą przestępstwa (instalowanie alarmów w domach, promowanie i wdrażanie rozwiązań urbanistycznych, zapewniających bezpieczeństwo ludzi i mienia), • popularyzowanie kursów samoobrony (ze szczególnym przeznaczeniem dla kobiet) i bezpiecznych zachowań oraz różnych form organizowania się lokalnych społeczności, w tym Straży Obywatelskich26. Część założeń tego planu stanowiło utworzenie Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych oraz Centralnej Ewidencji Pojazdów i Kierowców jako narzędzi do sprawniejszej wymiany informacji pomiędzy poszczególnymi służbami27. Kontynuacją programu „Bezpieczna Polska” jest Rządowy program ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” z grudnia 2006 roku28. Cele tego programu to: • wzrost realnego bezpieczeństwa w Polsce, • wzrost poczucia bezpieczeństwa wśród mieszkańców Polski, Tamże s. 9–12. Zob. https://www.msw.gov.pl/pl/aktualnosci/1024,dok.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r.; www.cepik.gov.pl, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 28 Uchwała Rady Ministrów nr 218/2006 z 18 grudnia 2006 r. w sprawie rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” oraz uchwały zmieniające nr 219/2009 z dnia 7 grudnia 2009 roku i nr 109/2012 z dnia 29 czerwca 2012 r. 26 27 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA  165 • zapobieganie przestępczości i aspołecznym zachowaniom poprzez zaktywizowanie i zdynamizowanie działań administracji rządowej na rzecz współpracy z administracją samorządową, organizacjami pozarządowymi i społecznością lokalną, • poprawienie wizerunku Policji i wzrost zaufania społecznego do tej i innych służb działających na rzecz poprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego29. Zdj. 5.1. Strona internetowa programu „Razem bezpieczniej”30 Cele te pokrywają się z tymi, jakie stawiał przed administracją rządową program „Bezpieczna Polska”. Założeniem programu „Razem bezpieczniej” jest poprawa bezpieczeństwa w różnych obszarach życia społecznego, m.in. w szkołach, w miejscach publicznych czy w miejscach zamieszkania. Dla każdego z tych obszarów zostały zidentyikowane pewne problemy oraz postawione zadania, jakie powinny zostać zrealizowane, a także określono podmioty odpowiedzialne za realizację tych zadań i grupę podmiotów współpracujących. Na pewno jego założenia zostały starannie przygotowane – zwłaszcza aspekt współpracy międzyinstytucjonalnej. Brakuje w nim jednak elementu starannej ewaluacji prowadzonych działań. Jest ona planowana na zakończenie programu w sytuacji, w której nie było przyjętych kryteriów oceny, jakie mają zostać w jej ramach 29 Rządowy program ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej”, s. 4. 30 http://razembezpieczniej.mswia.gov.pl/ dostęp dnia: 1 września 2014 r. 166  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ wykorzystane31. Trudno za takie uznać np. Wzrost świadomości kierujących w obszarze przepisów ruchu drogowego – prawa i obowiązki. czy Zwiększenie liczby odbiorców programu do 17.000, jakie można znaleźć przy poszczególnych programach jako osiągnięte „efekty”32. Nawet zakładając, że takie efekty będą miały również wpływ prewencyjny, to bez poparcia tego typu stwierdzeń twardymi danymi pozostają one hasłami bez pokrycia. Krytycznie należy się też odnieść do metod ewaluacji ex post. Objęły one: • analizę wybranych czternastu projektów z lat 2007–2011 z siedmiu obszarów tematycznych, • wywiady telefoniczne z czternastoma projektodawcami, • wywiady grupowe w formie grup roboczych z wybranymi przedstawicielami członków zespołu wspierającego koordynację programu, zespołów wojewódzkich, projektodawców, • ankietę internetową do projektodawców z lat 2007–201133. Jedynymi źródłami danych do ewaluacji zostali beneicjenci ministerialnych dotacji, czyli podmioty realizujące programy – niejako z założenia będące zainteresowane wysoką oceną zrealizowanych przez siebie działań. Firma prowadząca ewaluację zwróciła natomiast uwagę na brak lub swobodne traktowanie kryteriów oceny osiągania zakładanych rezultatów: Jednym z wniosków płynących z analizy było bardzo swobodne traktowanie przez projektodawców zapisów na temat metod monitorowania rezultatów oraz sprawozdawczości. Brak wskazania adekwatnych sposobów weryikacji rezultatów i określenia docelowego poziomu wskaźników powodował niemierzalność części projektów34. Ponadto zwrócono uwagę na brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy podejmowanymi działaniami a zmianami liczby przestępstw i wykroczeń wskazywanymi przez instytucje realizujące Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Sprawozdanie z realizacji rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” w 2012 roku, Warszawa 2013, s. 21. 32 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Sprawozdanie z realizacji rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” w 2012 roku, Tabela nr 1. Projekty doinansowane w ramach programu „Razem bezpieczniej”, Warszawa 2013, s. 1–3. 33 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, op. cit., s. 17. 34 EU-Consult sp. z o.o., Badanie efektywności programów lokalnych w ramach programu „Razem bezpieczniej”, doinansowanych i realizowanych we wszystkich obszarach wsparcia Programu. Raport Roczny 2012, Gdańsk 2013, s. 5–6. 31 5.2. PAŃSTWO, UNIA EUROPEJSKA I WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA  167 programy jako wskaźnik efektywności35. W świetle tego trudno ocenić prewencyjną skuteczność programu „Razem bezpieczniej” pomimo tego, że realizowany jest od prawie dekady, a jeżeli uznać go za tożsamy z poprzednim rządowym programem, to od jego uruchomienia minęło już 12 lat. Paradoksalnie jednak, pomimo wskazanych braków organizacyjnych, w tym braku ewaluacji prowadzonych działań, cele założone w 2006 roku zostały – przynajmniej w części – osiągnięte. Wzrosło realne bezpieczeństwo (wyrażone liczbami przestępstw poszczególnych kategorii w policyjnych statystykach36 oraz w badaniach wiktymizacyjnych37) oraz deklarowane poczucie bezpieczeństwa mieszkańców Polski38. Zmniejszyła się natomiast liczba osób pozytywnie oceniających pracę Policji, co świadczy o nieudanej próbie poprawy wizerunku tej instytucji39. Trudno natomiast odnieść się do zaktywizowania i zdynamizowania działań administracji rządowej na rzecz współpracy z administracją samorządową, organizacjami pozarządowymi i społecznością lokalną. Nie można też w żadnej mierze stwierdzić związku pomiędzy funkcjonowaniem programu „Razem bezpieczniej” a tymi zmianami. Byłoby to nie tylko nieuprawnione przy wskazanych brakach ewaluacji programu, ale również wewnętrznie sprzeczne. Część celów została bowiem zrealizowana, a część (społeczna ocena pracy Policji) – wręcz przeciwnie. Inne rządowe programu z zakresu proilaktyki obejmują m.in. Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie 2006–2016 czy Rządowy Program na lata 2008–2013 „Bezpieczna i przyjazna szkoła”. 8 lipca 2014 roku Rada Tamże. Liczba przestępstw stwierdzonych spadła z 1.379.962 (2005 r.) do 1.063.703 (2014 r.); zob.: http://statystyka.policja.pl/st/ogolne-statystyki/47682,Postepowania-wszczete-przestepst wa-stwierdzone-iwykrywalnosc-w-latach-1999-2013.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 37 Odsetek osób deklarujących, że im coś ukradziono w latach 2001–2006 wynosiła 22%, natomiast w latach 2009–2014 – 16%; zob. M. Omyła-Rudzka (oprac.), Opinie o bezpieczeństwie w kraju i w miejscu zamieszkania. Komunikat z badań CBOS. Nr 84/2014, Warszawa 2014, s.1. 38 Odsetek osób uważających Polskę za kraj, w którym żyje się bezpiecznie wzrósł z 43% (2006 r.) do 70% (2014 r.); Tamże, s. 2. W tym samym czasie wzrosła grupa osób deklarujących umiarkowane poczucie zagrożenia z 32 do 49%, ale równocześnie zwiększyła się grupa deklarująca brak poczucia zagrożenia – z 32 do 39% (chociaż w 2008 r. wynosiła już prawie połowę populacji – 49%); tamże s. 5. 39 Odsetek respondentów dobrze oceniających pracę Policji spadł w przeciągu siedmiu lat (2007–2014) z 74 do 67%, a oceniających źle wzrósł odpowiednio z 17 do 22%; zob. M. Feliksiak (oprac.), Oceny instytucji publicznych. Komunikat z badań CBOS. Nr 36/2014, Warszawa 2014, s.11. 35 36 168  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ Ministrów przedłużyła ten ostatni projekt na lata 2014–201640. Nie powołano jednak w Polsce instytucji koordynującej działania prewencyjne na szczeblu krajowym, co może w części tłumaczyć pewien nieporządek w tym obszarze. Przykładem instytucji zajmującej się wyłącznie zapobieganiem przestępczości jest Niemieckie Forum Prewencji Kryminalnej (Deutsches Forum der Kriminalprävention). Powstało ono w czerwcu 2001 roku na wniosek Stałej Konferencji ministrów spraw wewnętrznych i senatorów landów, a obszarem jego działania są objęte zarówno kraje związkowe, jak i federacja jako całość. Jego cele to: zmniejszenie przestępczości poprzez środki zapobiegawcze, ograniczenia szkód spowodowanych przez przestępczość oraz wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa mieszkańców41. Forum ma realizować te cele poprzez: wspieranie ogólnospołecznych impulsów w zakresie prewencji, inicjowanie programów prewencyjnych, popieranie współdziałania decydentów publicznych i prywatnych w dziedzinie zapobiegania przestępczości, wspieranie międzynarodowej (także naukowej) współpracy w dziedzinie zapobiegania przestępczości. Jego zadania obejmują także przekazywanie informacji o działaniach prewencyjnych na poziomie gmin i landów, co ma duże znaczenie dla koordynacji i spójności działań42. Innym ciałem uzupełniającym swoją działalnością pracę Forum jest utworzona w 1993 roku Niemiecka Fundacja do Spraw Zapobiegania Przestępczości i Pomocy Skazanym (Deutsche Stiftung für Verbrechensverhütung und Straffälligenhilfe). Do jej zadań należy wspieranie prewencji kryminalnej poprzez organizację corocznych krajowych kongresów, wspieranie odpowiednich programów pilotażowych i działalności w sferze public relations, rozwój współpracy międzynarodowej, zwłaszcza europejskiej, w ramach zapobiegania przestępczości43. Fakt ponad półrocznego „poślizgu” w jego przedłużeniu wymownie świadczy o faktycznej wadze, jaka przykładana jest do jego realizacji. Media informowały przy tej okazji o zmianie założeń w stosunku do wcześniej realizowanego programu „Zero tolerancji dla przemocy w szkole”, zob. bp, Rząd przedłużył działanie programu „Bezpieczna i przyjazna szkoła”, online: http://wiadomosci.onet.pl/kraj/rzad-przedluzyl-dzialanie-programubezpieczna-i-przyjaznaszkola/s46x7, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 41 Preambuła Stiftung Deutsches Forum für Kriminalprävention (DFK), wersja obowiązująca od 19 maja 2010 r. (tłum. własne). 42 http://www.kriminalpraevention.de/wir-ueber-uns.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 43 H. Kerner, J. Jehle , E. Marks (red.), op. cit., s. II. 40 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  169 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ Brak ciała koordynującego działania prewencyjne na poziomie krajowym nie zwalnia od odpowiedzialności za zapobieganie przestępstwom poszczególnych organów państwa, takich jak: sądy, prokuratura, Policja44. 5.3.1. PROKURATURA I SĄDY Prokurator swoje zadanie, którym jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw (art. 2 Ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze45), ma realizować m.in. przez współpracę z jednostkami naukowymi w zakresie prowadzenia badań dotyczących problematyki przestępczości, jej zwalczania i zapobiegania oraz kontroli oraz współdziałanie z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innym naruszeniom prawa (art. 3 ust. 1 pkt 5 i 8). Artykuł 2 §1 pkt. 2 k.p.k. stanowi, że ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa, istotne nie tylko dla zwalczania przestępstw, lecz i dla zapobiegania im, należy do jednego z celów postępowania karnego. Cel ten wiąże więc w równej mierze prokuratorów i sędziów. Z kolei artykuł 19 k.p.k. nakłada na sąd i prokuratora obowiązek zawiadamiania instytucji państwowych i społecznych o stwierdzonych w toku postępowania karnego poważnych uchybieniach w ich działalności, zwłaszcza takich, które mogą sprzyjać popełnianiu przestępstwa46. Należy zwrócić uwagę na fakt, że dotyczący celów postępowania przygotowawczego artykuł 297 k.p.k. §2 stanowił47, że w postępowaniu tym należy dążyć także do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu. W związku z tym obowiązek wyjaśniania sprawy pod kątem zapobiegania podobnym przestępstwom w przyszłości rozciąga się również na postępowanie przygotowawcze i organy je prowadzące. W literaturze pośród funkcji, jakie ma Rola Policji zostanie szczegółowo omówiona w dalszej części tego rozdziału. Dz.U. 1985, nr 31, poz. 138 ze. zm. 46 Policja zgodnie z tym przepisem zawiadamia prokuratora o stwierdzonych uchybieniach, co oznacza, że również jest zobowiązana do aktywności prewencyjnej. 47 Przepis ten został uchylony przez nowelizację procedury karnej, która weszła w życie 1 lipca 2015 r. (Dz.U. 2015, poz. 396), jednak obowiązywał w tym kształcie przez prawie dwie dekady, co uzasadnia jego przytoczenie wraz z próbą sprawdzenia, w jakim zakresie był wdrożony w życie. 44 45 170  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ pełnić proces karny, wymieniana jest też funkcja proilaktyczna w stosunku do potencjalnych sprawców przestępstw48. Coroczne sprawozdania Prokuratora Generalnego stanowią najlepszy dowód na miejsce prewencji kryminalnej w pracy prokuratorów w Polsce. Zgodnie z nim: W 2013 roku współpraca prokuratur z jednostkami naukowymi w zakresie prowadzenia badań dotyczących problematyki przestępczości, jej zwalczania i zapobiegania oraz kontroli sprowadzała się przede wszystkim do udostępnienia akt postępowań przygotowawczych o określone kategorie przestępstw, bądź danych statystycznych, Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwości49. Nawet jednak ta ograniczona aktywność nie miała – zgodnie ze sprawozdaniem Prokuratora Generalnego – przełożenia na działanie prokuratorów: Prowadzone badania nie przełożyły się jednak na wykorzystanie ich w praktyce prokuratorskiej, ponieważ wyniki badań w żadnym z podanych przypadków nie zostały przesłane do wiadomości prokuratorów50. Inne wymienione formy działalności prokuratorów w zakresie prewencji kryminalnej to udział w seminariach i konferencjach naukowych51. W kontekście postępowania karnego nie można pominąć proilaktycznej roli ekspertyz kryminalistycznych. Wprawdzie zasadniczym celem takich ekspertyz są (zazwyczaj) badania identyikacyjne, jednak istotny jest także ich aspekt prewencyjny. B. Hołyst wymienia trzy obszary, na których działalność instytucji przeprowadzających ekspertyzy może wpływać na zapobieganie podobnym typom przestępstw. Są to: • realizacja zadań ogólnej proilaktyki polegającej na zagwarantowaniu organom śledczym badania dowodów rzeczowych, ułatwiających wykrycie sprawców przestępstw, • ujawnianie przyczyn przestępstw i warunków sprzyjających ich dokonaniu oraz opracowywanie zaleceń o charakterze naukowo-technicznym, zmierzających do usunięcia tych przyczyn i warunków, • upowszechnianie wiedzy kryminalistycznej wśród wybranych kategorii pracowników instytucji państwowych i społecznych52. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001, s. 44. Prokuratura Generalna, Sprawozdanie Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2013 roku, Warszawa 2014, s. 269. 50 Tamże, s. 269. 51 Tamże, s. 269–270. 52 B. Hołyst, op. cit., s. 1217. 48 49 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  171 Nawet jeżeli pierwsza z wymienionych wyżej funkcji jest przykładem prewencji indywidualnej polegającej jedynie na wykryciu sprawcy popełnionego już czynu (z wykorzystaniem wiedzy i doświadczenia biegłych)53, to już dwie kolejne należy zaliczyć do prewencji ogólnej, której rolą jest zapobieganie przestępczości. 5.3.2. SAMORZĄD TERYTORIALNY Kolejna grupa instytucji, do której obowiązków należy zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa, a w ramach tego zapobieganie przestępczości, stanowią jednostki samorządu terytorialnego. Zadania własne gminy obejmują m.in. sprawy porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli54. Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, m.in. zadania w zakresie porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli55. Natomiast samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami m.in. w zakresie bezpieczeństwa publicznego56. Szczególnym uprawnieniem przysługującym gminom jest możliwość powoływania straży gminnych (miejskich) do ochrony porządku publicznego. Na koniec 2012 roku na terenie Polski funkcjonowało pięćset dziewięćdziesiąt sześć oddziałów straży gminnych i miejskich, w których było zatrudnionych prawie dziesięć tysięcy strażników57. Jednym z zadań straży jest informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach zagrożeń, a także inicjowanie i uczestnictwo w działaniach mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi58. Jedną z form ich działalności jest edukacja w szkołach mająca zapobiegać popełnianiu przestępstw przez dzieci i młodzież, ale również nauka zachowania T. Tomaszewski, Kwaliikacje biegłych wydających opinie kryminalistyczne, w: E. Gruza, T. Tomaszewski (red.), Problemy Współczesnej Kryminalistyki, tom III, 2000, s. 345–355 54 Zob. art. 7 ust. 1 pkt. 14 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990, nr 16, poz. 95 ze zm.). 55 Zob. art. 4 ust. 1 pkt. 15 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998, nr 91, poz. 578 ze zm.). 56 Zob. art. 14 ust. 1 pkt. 14 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998, nr 91, poz. 576 ze zm.) 57 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Informacja o działalności straży gminnych (miejskich) w 2012 r. oraz o współpracy straży z Policją, Warszawa 2013, s. 6–7. 58 Art. 11 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz.U. 1997, nr 123, poz. 779 ze zm.). 53 172  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ w sytuacjach zagrożenia59. Informacja o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli (NIK) z 2011 roku dotyczącej funkcjonowania straży gminnych (miejskich) zwraca uwagę na stwierdzone nieprawidłowości, w tym przede wszystkim na: nadmierną koncentrację działań na ujawnianiu wykroczeń komunikacyjnych, w skrajnych przypadkach stanowiących od 75% do ponad 96% wszystkich ujawnionych wykroczeń60. Tak duża koncentracja na ujawnianiu wykroczeń drogowych, zdaniem opinii publicznej i mediów, motywowana jest iskalnymi potrzebami gmin, a nie poprawą bezpieczeństwa w ruchu drogowym61. Diagnozę taką potwierdziła informacja o wynikach kolejnej kontroli NIK z 2014 roku, w której postulowane jest wręcz ograniczenie uprawnień straż gminnych (miejskich) do kontroli prędkości, co miałoby umożliwić im skoncentrowanie się na realizacji innych, istotnych z punktu widzenia lokalnych społeczności zadań62. Wyniki kontroli prowadzonych przez NIK potwierdzają więc explicite fasadowość działań straży miejskich w zakresie prewencji kryminalnej. Nie zmienia tego wyliczenie szeregu inicjatyw prewencyjnych jednostek straży gminnych (miejskich) z terenu całej Polski. Nie sposób bowiem ustalić jakichkolwiek wskaźników ich efektywności poza stwierdzeniem, że zostały zadeklarowane jako zrealizowane63. Jednostki samorządu terytorialnego mają też możliwość współpracy z Policją poprzez zawieranie porozumień, na których mocy inansowane są dodatkowe etaty policyjne64. W 2005 roku na podstawie pięćdziesięciu pięciu porozumień gminy i miasta sinansowały dwieście sześćdziesiąt trzy policyjne stanowiska65. Brak jest aktualnych zbiorczych danych dotyczących inansowania przez jednostki 59 Przykłady takich działań można znaleźć w: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Informacja o działalności straży gminnych (miejskich)…, op. cit., s. 41–48. 60 Najwyższa Izba Kontroli. Delegatura w Szczecinie, Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania straży gminnych (miejskich), Nr ewid. 169/2010/P/10/167/LSZ, Szczecin 2011, s.7. 61 J. Wierciński, Fotoradary straży miejskich będą dalej łatać budżety samorządów, online: http:// www.dziennikbaltycki.pl/artykul/3665668,fotoradary‑strazy‑miejskich‑beda‑dalej‑latac‑budzety‑samor zadow,id,t.html?cookie=1, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 62 Najwyższa Izba Kontroli., Informacja o wynikach kontroli Bezpieczeństwo ruchu drogowego, Nr ewid. 148/2014/KPB, Warszawa 2014, s. 33. 63 Najwyższa Izba Kontroli. Delegatura w Szczecinie, op. cit., s. 14–16. 64 Umożliwia to art. 13 ust 4 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 2002, nr 7, poz. 58 ze zm.) 65 Komenda Główna Policji Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego, Raport o zjawiskach patologii społecznej, stanie przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz przedsięwzięciach w zakresie prewencji kryminalnej w 2005 roku, Warszawa 2006, s. 60. 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  173 samorządu terytorialnego służby patrolowej Policji, natomiast informacje medialne wskazują na to, że jest to wciąż praktykowany rodzaj współpracy66. 5.3.3. INSTYTUCJE NAUKOWO-BADAWCZE Kolejne ogniwo sieci instytucji mających zapobiegać przestępczości stanowią placówki naukowo-badawcze: szkoły wyższe, uniwersytety, instytuty badawcze. Placówki te mogą na różne sposoby wykorzystywać wiedzę o sposobach popełniania przestępstw oraz narzędziach służących ich popełnieniu do opracowywania technik przeciwdziałania67. Najlepszym przykładem takiej działalności może być rozwój zabezpieczeń dokumentów i papierów wartościowych, który dokonał się w okresie ostatnich dwóch dekad68. Jeszcze niedawno problematyka tzw. dokumentów biometrycznych kojarzyć się mogła z utworami science iction lub stosunkowo odległą perspektywą ich wdrożenia ze względu na związane z tym problemy69. Prowadzone na tym obszarze badania dotyczą też m.in. możliwości wprowadzania zabezpieczeń w jak największym stopniu odpornych na działania fałszerzy70. Prace badawcze mogą dotyczyć zabezpieczeń technicznych, takich jak stanowiące część papieru znaki wodne, perforacje i tłoczenia czy metaliczne lub holograiczne taśmy. Mogą to też być farby, które reagują na fale świetlne okreZob. m.in. Porozumienie z Policją, http://dobrzenwielki.pl/1293/porozumienie-z-policja. html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 67 Wymienione instytucje mogą prowadzić zarówno tzw. badania własne, zamawiane, jak również dzięki środkom pozyskiwanym w drodze konkursów. Zob. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Badania naukowe lub prace rozwojowe z realizacji projektów na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa, online: http://www.ncbir.pl/programy-i-projekty---obronnosc-bezpieczenstwo/ aktualnosci/, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 68 Przegląd różnych metod badań dokumentów zob. M. Goc, Badania dokumentów, w: E. Gruza, M. Goc, J. Moszczyński, op. cit., s. 360–410. 69 W opublikowanym w 2006 r. artykule na temat nowoczesnych zabezpieczeń dokumentów autor np. wskazuje, na to, że nie u wszystkich osób dana cecha funkcjonuje w stanie możliwym do jej pomiaru oraz że prawie wszystkie cechy ulegają zmianom w trakcie życia – G. Zapotoczny, Fałszerstwa dokumentów i nowoczesne zabezpieczenia przed nimi, Studia Iuridica, tom 46, 2006, s. 334. 70 To jeden z elementów projektu Platforma Bezpiecznej Implementacji Biometrii, realizowanego w latach 2009–2011 przez konsorcjum szkół wyższych, instytucji badawczych oraz biznesu, online: http://zbum.ia.pw.edu.pl/PL/node/3, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r.; M. Tomaszewska, Podpis biometryczny jako metoda weryikacji tożsamości osoby, w: Z. Kegel, R. Cieśla, Znaczenie aktualnych metod badań dokumentów w dowodzeniu sądowym: materiały XIV Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, Wrocław 2010; M. Tomaszewska-Michalak, Prawne i kryminalistyczne aspekty wykorzystania technologii biometrycznej w Polsce, Warszawa 2015. 66 174  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ ślonej długości, jak również środki, które wykorzystywane są do nasączania papieru w celu uniemożliwienia wprowadzenia zmian w dokumencie71. Przykładem wykorzystania zabezpieczeń mechanicznych przez Skarb Państwa przed stratami z tytułu nielegalnego obrotu wyrobami alkoholowymi i tytoniowymi jest umieszczany na zamknięciu charakterystyczny pasek tzw. akcyzy. Część producentów alkoholi idzie jeszcze dalej, produkując nietypowe butelki dla swoich trunków, zabezpieczając szyjki specjalnymi dozownikami uniemożliwiającymi powtórne napełnienie bez ich zniszczenia, umieszczając na etykietach własne hologramy. Praca w takiej dziedzinie oznacza ciągły wyścig z wyspecjalizowanymi grupami przestępczymi, które nieustannie dostosowują swoje metody działania do nowych form zabezpieczeń72. Rozwój gospodarczy i technologiczny sprawił, że coraz większą rolę odgrywają dokumenty elektroniczne. Bezpieczeństwo w sieci to nie tylko wykradzione nagie zdjęcia celebrytek73, ale dane osobowe, medyczne, gospodarcze, inansowe – praktycznie każda dziedzina współczesnego życia korzysta z tego medium. Prowadzone prace badawcze dotyczą właśnie głównie zabezpieczeń dokumentów elektronicznych i komunikacji w internecie74. Wkład naukowców i praktyków prewencji kryminalnej w zapobieganie przestępczości obejmuje także rozpowszechnianie posiadanej wiedzy poprzez udział w różnego rodzaju spotkaniach, seminariach, kontakty ze środkami masowego przekazu. Media regularnie informują o zabezpieczaniu mieszkań w trakcie wakacyjnych wyjazdów i doradzają powrót z nich poza okresem wymiany turnusów75. „Magazyn Kryminalny 997” poza inscenizacjami różnego rodzaju przestępstw doradzał widzom pewne „bezpieczne zachowania”76. Publikowanych jest szereg 71 Więcej nt. zabezpieczeń dokumentów zob. A. Giles, The Forensic Examination of Documents, w: P. White (red.), Crime Scene to Court: The Essentials of Forensic Science, Cambridge 2010, s. 142–171. 72 Więcej na temat tego wyścigu zob. Zakończenie. 73 IgH, Oto jak wykrada się nagie zdjęcia gwiazd. I to nie tylko z telefonów…, Niebezpiecznik. pl, online: http://niebezpiecznik.pl/post/oto-jak-wykrada-sie-nagie-zdjecia-gwiazd-i-to-nie-tylkoz-telefonow/, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 74 W. Cheswick, S. Bellovin, A. Rubin, Firewalls and Internet Security: Repelling the Wily Hacker, Boston, MA, 2003. 75 M. Szymańska-Cholewa, Bezpiecznie mieszkanie w czasie wakacji, goniec.com, online: http:// goniec.com/component/k2/16397-bezpiecznie-mieszkanie-w-czasie-wakacji, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 76 Od 2013 r. program ten nosi zmienioną nazwę: 997 – Fajbusiewicz na tropie, zob. http:// www.polsatplay.pl/Nasze_Programy,2898/997_Fajbusiewicz_Na_Tropie,1325032/index.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  175 poradników informujących, jak można zmniejszyć ryzyko stania się oiarą przestępstwa. Historia tego rodzaju wydawnictw sięga już XVIII i XIX wieku. Wydane wtedy zostały takie pozycje, jak: „Leksykon oszustw, w którym mowa o najpowszechniejszych sposobach oszukiwania we wszystkich stanach społeczeństwa oraz o skutecznych środkach wykrywania oszustw” (Betrugs‑Lexicon: worinnen die meiste Betrügereyen in allen Ständen nebst denen darwider guten Theils dienenden Mitteln) G. P. Hönna z 1721 roku77 czy w serii: „Z doświadczeń funkcjonariusza policji kryminalnej” poradnik: „Kradzież – zapobieganie i wykrywanie. Przestroga i poradnik” (Der Diebstahl, dessen Verhütung und Entdeckung: Ein Warner u. Rathgeber)78. W okresie międzywojennym warszawska policja przygotowała m.in. pozycję „Dlaczego zostałeś okradziony”79. Zawierała ona pełne omówienie ówczesnych metod stosowanych przez włamywaczy oraz wskazówki, jak można się przed nimi zabezpieczyć. Także dzisiaj wydawnictwa tego rodzaju cieszą się popularnością. Przykładem tego mógłby być wydany w 2003 roku pod patronatem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji poradnik „Bądź bardziej bezpieczny”80. Doradza on, jak się przygotować na wiele niebezpiecznych sytuacji, głównie jednak na katastrofy, których zajście nie zależy w żadnej mierze od czytelnika – nie może więc on im zapobiec. Podobnie nowsze wersje tego poradnika opracowywane przez jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego skupiają się raczej na zachowaniu w obliczu katastrof i klęsk żywiołowych81. Faktyczną formę poradników prewencyjnych możliwych do wykorzystania przez szerokie grono odbiorców mają natomiast materiały ilmowe przygotowane przez jednostki organizacyjne policji zajmujące się prewencją kryminalną. Materiały przez nie przygotowane dotyczą m.in. zapobiegania kradzieży kieszonkowej lub oszustwa tzw. G. Hönn, Betrugs‑Lexicon: worinnen die meiste Betrügereyen in allen Ständen nebst denen darwider guten Theils dienenden Mitteln, Coburg 1721. 78 F. Hirt, Der Diebstahl, dessen Verhütung und Entdeckung: Ein Warner u. Rathgeber, Leipzig 1856. 79 Studium Kryminologiczne Urzędu Śledczego na M. St. Warszawa (opr.), Dlaczego zostałeś okradziony, Warszawa 1929. 80 Po zmianach organizacyjnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji poradnik jest dostępny na stronach internetowych niektórych jednostek samorządu terytorialnego, zob.: www.powiat.szczecinek.pl/centrum/b_bezpieczny.pps, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 81 Zob. L. Tański, (opr.) Poradnik dla mieszkańców Szczecina. „Bądź bardziej bezpieczny”, Szczecin, online: http://bip.um.szczecin.pl/umszczecinbip/chapter_50528.asp, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 77 176  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ metodą „na wnuczka”82. Inny przykład takich publikacji stanowi książka „ Jak żyć bezpiecznie w dżungli miasta” autorstwa znanego podróżnika i trenera jednostek antyterrorystycznych Jacka Pałkiewicza. Dotyczy on wszelkich możliwych zagrożeń. Zawiera ich opisy, zalecenia postępowania w ich przypadku, a także sposoby minimalizowania prawdopodobieństwa ich zajścia. Instruuje, jak zabezpieczyć mieszkanie przed włamaniem poprzez zamontowanie odpowiednich drzwi wejściowych, zamków, zabezpieczeń okien i drzwi balkonowych, a także alarmów83. Innych aspektów prewencji dotyczy książka „ Jak nie stać się oiarą, czyli twój sposób na bandytę”. Jej autorzy skupili się bowiem na modelowaniu zachowań czytelników. Prezentują oni realne sytuacje zagrożeń, od takich jak wulgarne zaczepki, przez napaść i rozbój, aż do zgwałcenia. W każdej z nich odwzorowują w miarę dokładnie realia, a następnie przedstawiają możliwości postępowania. Po każdej z nich następuje opis możliwych następstw84. Dziedziną, która stanowi kolejne „pole zmagań” badaczy z przestępcami, są techniczne zabezpieczenia budynków i mieszkań. Rozpoczynają się one już od samego wejścia na teren zamkniętego osiedla lub klatki schodowej w postaci furtki, drzwi wejściowych i domofonu (a coraz częściej także wideofonu). Sama instalacja takich zabezpieczeń ma za zadanie zniechęcić potencjalnych złodziei do wyboru właśnie tego obiektu. Ważny jest jednak poziom i sposób jego wykonania, a także wielkość budynku (liczba mieszkań) czy terenu, jaki ono obejmuje. Instytuty badawcze mogą, w efekcie swoich prac, rekomendować pewne rodzaje zabezpieczeń, a odradzać inne oraz wdrażać nowe technologie. Drzwi wejściowe stanowią kolejny element zabezpieczenia. Od ich jakości, a także liczby i jakości zastosowanych zamków zależy nie tylko bezpieczeństwo pozostawionego mienia, ale także osób przebywających wewnątrz. Masowo zakładane drzwi ze sklejki na pewno tego nie gwarantowały85. Jakość stosowanych w Polsce zabezpieczeń bada Instytut Mechaniki Precyzyjnej86 oraz Instytut Techniki Budowlanej87. Instytuty te wydają certyikaty bezpieczeństwa producentom, importerom oraz irmom serwiZob. m.in.: http://www.policja.pl/pol/ilmy/19435,Oszustwo-metoda-na-34Wnuczka34. html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 83 J. Pałkiewicz, Jak żyć bezpiecznie w dżungli miasta, Warszawa 1999, s. 58. 84 G. Kudryńska, W. Mitoraj, Jak nie stać się oiarą, czyli twój sposób na bandytę, Warszawa 1996, s. 21–27. 85 J. Pałkiewicz, op. cit., s. 54–77. 86 Zob. http://www.imp.edu.pl/zaklady/labor.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 87 Zob. http://www.itb.pl/certyikacja/zaklad-certyikacji, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 82 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  177 sującym takie produkty, chociaż brak takiego dokumentu nie wyłącza danego produktu z obrotu. Za „bezpieczne” drzwi wejściowe uznawane są oznaczone klasą C przez te instytuty. Oznacza to, że przez 20 minut nie można ich pokonać ani wyciąć w nich otworu o wymiarach 40 cm x 40 cm88. Dziedzina kontroli dostępu do różnego rodzaju obiektów użyteczności publicznej i prywatnej obejmuje bardzo różnorodne rozwiązania. Nowe zabezpieczenia wprowadzone m.in. do kontroli pasażerów na lotniskach po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 roku są stopniowo adaptowane na potrzeby cywilne89. Przenikanie technologii oryginalnie przeznaczonych dla wojska lub służb specjalnych do użytku cywilnego ma dłuższą tradycję90. Niesłychanie rzadko jest ono poprzedzone właściwą ewaluacją skuteczności wprowadzanych rozwiązań. Efektywność skanerów wykorzystywanych do dosłownego „prześwietlania” pasażerów na wielu lotniskach przy dokładniejszych badaniach okazała się być daleka od ideału91. Wiara w efektywność środków pochodzących z arsenału militarnego wydaje się być charakterystyczna zwłaszcza dla działań mających służyć zwalczaniu terroryzmu92. 5.3.4. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE Odrębną grupę podmiotów zajmujących się zapobieganiem przestępczości stanowią organizacje pozarządowe. Są one określane jako tzw. trzeci sektor, w systematyce, w której sektorem pierwszym jest instytucja państwa – nienastawionego na zysk, ale przymusowego jeżeli chodzi o uczestnictwo w nim, a drugim nastawione na zysk, ale dobrowolne irmy prywatne93. Nienastawione 88 Bezpieczne drzwi wejściowe, online: http://muratordom.pl/budowa/drzwi-bramy-garazowe/ bezpieczne-drzwiwejsciowe,113_918.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 89 Dotyczy to m.in. przywoływanych technologii biometrycznych, ale także nowych sposobów wykrywania broni i materiałów wybuchowych. 90 Zob. P. Waszkiewicz (2011), op. cit., s. 42–43; J. Lilly, P. Knepper, An International Perspective on the Privatisation of Corrections, The Howard Journal, vol. 31, 1992, s. 184. 91 K. Mowery, E. Wustrow, T. Wypych, C. Singleton, C. Comfort, E. Rescorla, S. Checkoway, J. Halderman, H. Shacham, Security Analysis of a Full‑Body Scanner, Proceedings of the 23rd USENIX Security Symposium, August 2014, online: https://radsec.org/secure1000-sec14.pdf, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 92 Więcej na ten temat zob. C. Lum, L. Kennedy (red.), Evidence‑Based Counterterrorism Policy, New York 2012. 93 Taki podział można znaleźć m.in. na stronach internetowych Departamentu Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: http://www.pozytek.gov.pl/Podstawowe,pojecia,380.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 178  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ na zysk stowarzyszenia i fundacje stanowią formę charakterystyczną dla społeczeństwa obywatelskiego. Spełniają one różne zadania, między innymi zajmują się szeroko rozumianym bezpieczeństwem. Spośród zarejestrowanych w Polsce ponad trzydzieści sześć tysięcy pięćset stowarzyszeń i pięć tysięcy fundacji – 0,8%, (czyli trzysta trzydzieści dwa podmioty) deklarowało w 2002 roku jako główny przedmiot swojej działalności bezpieczeństwo publiczne i ochronę mienia, a kolejne 1,7%, (czyli siedemset pięć) deklarowało ten cel jako jeden z trzech podstawowych94. Oznacza to, że w sumie ponad tysiąc utworzonych oddolnie podmiotów stawiało sobie za zadanie dbanie o bezpieczeństwo95. Przybiera to oczywiście różne formy. Jedną z nich jest szeroko rozumiane działanie w zakresie bezpieczeństwa publicznego, jak np. w przypadku zarejestrowanej w 2005 roku Fundacji „Bezpieczna Przestrzeń”. Jej celem jest: promowanie idei tworzenia „bezpiecznych przestrzeni” opartych na współpracy i integracji międzyludzkiej oraz zaufaniu do państwa, prawa i działających w jego ramach instytucji administracji publicznej96, czyli explicite założeń koncepcji CPTED97. Działalność organizacji pozarządowych może też przybrać formę wspierania inansowego Policji, co np. deklaruje działająca od 1998 roku praska Społeczna Fundacja Bezpieczeństwa Obywateli „Twoje Bezpieczeństwo”. W trakcie swojej kilkunastoletniej działalności przekazała na ten cel dwa miliony złotych98. Inny kierunek obrało założone w 1997 roku Kolejne badania organizacji pozarządowych prowadzone przez Stowarzyszenie Klon/Jawor zawierały już zmienioną typologię, co nie pozwala uaktualnić tych danych zob. J. Przewłocka, P. Adamiak, J. Herbst, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2012, Warszawa 2013. 95 J. Dąbrowska, M. Gumkowska, J. Wygnański, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych – Raport z badania 2002, Warszawa 2003, s. 15. 96 Zob. http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=105733, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 97 Trudno ocenić, jakie formy aktywności z zakładanych przez fundację – m.in. doradztwo w trakcie planowania nowych inwestycji mieszkaniowych oraz certyikowanie „Bezpiecznych przestrzeni” – są faktycznie prowadzone, ponieważ nawet jej strona internetowa jest usunięta z serwera, na którym była umiejscowiona: www.bezpiecznaprzestrzen.eu dostęp dnia: 23 września 2014 r. 98 Zob. http://www.twojebezpieczenstwo.org/, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. Z kolei działająca w latach 2002–2010 radomska Fundacja Bezpieczeństwo, która środki na wspieranie miejscowej Policji pozyskiwać miała głównie ze swojej działalności gospodarczej – monitorowania budynków i prowadzenia parkingów wywoływała szereg emocji wśród radomian. W 2005 r. dziennikarze dowiedzieli się, że prowadzenie przez nią działalności gospodarczej nie przynosi żadnych zysków, które miałyby wspierać Policję. Zob. M. Ciepielak, Sama sobie, Gazeta Wyborcza Radom z 5 grudnia 2005 r., s. 3. 94 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  179 w Poznaniu Stowarzyszenie „Droga i Bezpieczeństwo”. Prowadzi ono działalność edukacyjną i informacyjną w zakresie bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Realizuje takie programy, jak skierowane do kierowców „Zdejmij nogę z gazu” i akcje przeciwko prowadzeniu po spożyciu alkoholu czy adresowane do pieszych „Z odblaskiem żyje się dłużej”99. Od powyższych różnią się funkcjonujące w całej Polsce lokalne (blokowe, osiedlowe) inicjatywy mające na celu ochronę parkingów. Jeszcze inną formą obywatelskiej aktywności stanowią grupy sąsiedzkiej czujności i straże obywatelskie (neighbourhood watch, citizen patrols), które mogą być tworzone na bazie stowarzyszeń i fundacji100. 5.3.5. FIRMY OCHRONY OSÓB I MIENIA Rolę, wymienionych wyżej, lokalnych inicjatyw chroniących mienie (głównie samochody) swoich uczestników, zaczęły przejmować już na początku lat dziewięćdziesiątych wyspecjalizowane irmy ochrony osób i mienia. Z czasem ich obecność zaczęła się tak rozszerzać, że obecnie nie ma praktycznie dziedziny życia, instytucji, w której agenci prywatnych irm ochrony nie byliby obecni. Ich działania reguluje Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz.U. 1997, nr 114, poz. 740 ze zm.). Zgodnie z ustawową deinicją ochrona mienia to działania zapobiegające przestępstwom i wykroczeniom przeciwko mieniu, a także przeciwdziałające powstawaniu szkody wynikającej z tych zdarzeń oraz niedopuszczające do wstępu osób nieuprawnionych na teren chroniony (art. 2 ust. 5), czyli podmioty te również prawnie zobowiązane są do prewencji kryminalnej. Wprawdzie różna jest społeczna ocena pracowników ochrony, co spowodowane jest między innymi medialnie nagłośnionymi przypadkami przestępstw, które popełniali. Najgłośniejszym chyba przypadkiem tego rodzaju w ostatnich latach był napad na Kredyt Bank przy ul. Żelaznej w Warszawie w 2001 roku. Cztery osoby zostały zastrzelone z zimną krwią przez m.in. jednego ze strażników pracujących w tym oddziale101. Trudno jednak sobie dziś wyobrazić funkcjoZob. http://www.drogaibezpieczenstwo.org.pl/sub,pl,dzialalnosc.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 100 Przykłady ich działania i współpracy z Policją zostaną omówione w dalszej części tego rozdziału. 101 M. Engelhardt, Najkrwawszy napad na bank w historii Polski, Policyjni.pl, 3 marca 2011 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,126765,9192260,Najkrwawszy_napad_ na_bank_w_historii_Polski.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. Inny przykład ochroniarzy popełniających przestępstwa zob. Ochroniarz przestępcą?, online: http://nowysacz.naszemiasto. 99 180  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ nowanie społeczeństwa polskiego bez armii ochroniarzy. Strzegą oni nie tylko supermarketów, banków i parkingów, ale często nawet wojskowych magazynów z bronią102. Także ze względu na skalę zjawiska nie sposób pominąć go przy opisie instytucji mających na celu zapobieganie przestępczości. Ocenia się, że w Polsce w różnego rodzaju agencjach ochrony osób i mienia jest zatrudnionych nawet trzysta tysięcy osób103. Zapoznając się z ofertami pracy zamieszczanymi w gazetach codziennych, można odnieść wrażenie, że jest to od lat najdynamiczniej rozwijający się sektor usług w Polsce. Dla porównania w polskiej Policji pracuje mniej niż sto tysięcy osób104. Według danych z 2005 roku pośród dwudziestu siedmiu państw członkowskich Unii Europejskiej nie było drugiego kraju o tak dużej liczbie (bezwzględnej) pracowników prywatnego sektora bezpieczeństwa. W przeliczeniu liczby pracowników ochrony na tysiąc mieszkańców, Polskę wyprzedzały jedynie dwa państwa: Bułgaria i Węgry (przy czym te drugie jedynie przy założeniu, że w sektorze tym w Polsce znajduje zatrudnienie „jedynie” dwieście tysięcy osób)105. Iluzoryczność takiej masowej ochrony obnażają liczne przypadki, m.in. pożar Mostu Łazienkowskiego w Warszawie w lutym 2015 roku. Spośród dwóch stróżów terenu, na którym prowadzono prace remontowo-budowlane pod tym mostem jednego nie było w trakcie pożaru, a drugi był pijany106. Wzrost roli prywatnych służb bezpieczeństwa bywa rozmaicie oceniany nie tylko w Polsce. Przykładowo w Schwerinie (Niemcy) władze miasta zamierzały założyć komunalną spółkę zajmującą się wypełnianiem funkcji policyjnych na terenie pl/archiwum/ochroniarz-przestepca,1171518,art,t,id,tm.html?sesja_gratka=750f2fcdafa2f078b2d40359503eecdd, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 102 I. Miecik, Chroma ochrona, Polityka z 16 czerwca 2001r., s. 17. 103 Różnice w szacunkowej liczbie wynikają z tego, że większość pracowników tych agencji jest zatrudniana na umowy zlecenie. Zob.: M. Chądzyński, Rynek ochrony w Polsce: armia ochroniarzy walczy o przetrwanie, forsa.pl z 25 maja 2014 r., online: http://forsal.pl/artykuly/798308,rynekochrony-w-polsce-armia-ochroniarzy-walczy-oprzetrwanie.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 104 Na dzień 1 kwietnia 2014 r. stan zatrudnienia wynosił niecałe 97 tysięcy zob.: http://www. info.policja.pl/inf/organizacja/stanzatrudnienia/96946,Stan-zatrudnienia-na-dzien-1-kwietnia2014-r.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 105 R. van Steden, R. Sarre, The Growth of Privatized Policing: Some Cross‐national Data and Comparisons, International Journal of Comparative and Applied Criminal Justice, vol. 31, issue 1, 2007, s. 59. 106 P. Machajski, Stróż był pijany. Czy to mogło mieć związek z pożarem mostu?, Gazeta Stołeczna z 15 lutego 2015 r., online: http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,17413330,Stroz_ byl_pijany__Czy_to_moglo_miec_zwiazek_z_pozarem.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  181 miasta107. Uzasadnia to stwierdzenie, że działająca w imieniu państwa policja przestała być monopolistą w zakresie zapewniania bezpieczeństwa obywatelom oraz stosowania wobec nich przemocy. 5.3.6. POLICJA Prezentacja instytucji zajmujących się zapobieganiem przestępczości byłaby niepełna bez krótkiego omówienia głównego podmiotu, którego powołaniem jest właśnie zapewnianie bezpieczeństwa obywatelom – Policji108. Obowiązek aktywności na tym polu wynika wprost już z pierwszego artykułu ustawy o Policji. Takie umiejscowienie świadczy o dużym znaczeniu, jakie ustawodawca przypisuje zapobieganiu przestępczości przez swoje „zbrojne ramię”. Zgodnie z nim do podstawowych zadań Policji należą: • ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra, • inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi109. Zapobieganie, a nie ściganie jest sprawą główną – słowa te przypisywane są pierwszemu szefowi policji londyńskiej E. Mayne’owi110. Chociaż miało to miejsce w pierwszej połowie XIX wieku111, to wciąż dominuje pogląd, że policja ma za zadanie przede wszystkim ścigać sprawców przestępstw. Popularne stało się przekonanie, że rolą policji jest realizowanie funkcji represyjnej, natomiast E. Kube, Polizeiliche Kriminalprävention, w: J. Jehle (red.), Kriminalprävention und Strafjustiz, Wiesbaden 1996, s. 140. 108 Oprócz Policji w polskim porządku prawnym uregulowane jest funkcjonowanie szeregu innych instytucji, których głównym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa, a pośród szczegółowych zadań znajduje się również zapobieganie przestępczości lub poszczególnym ich typom, np. Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Straż Ochrony Kolei czy straże parków narodowych. Ze względu na to, że przysługują im analogiczne lub mniejsze uprawnienia od Policji oraz liczba zatrudnionych przez nich pracowników jest nieporównywalnie mniejsza od funkcjonariuszy Policji nie poświęcono im oddzielnego podrozdziału. 109 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 2002, nr 7, poz. 58 ze zm.). 110 T. Hanausek, op. cit., s. 39. 111 Nowa policja metropolitalna została powołana w 1828 r. zob. C. Emsley, The birth and development of the police, w: T. Newburn (red.), Handbook of Policing, Cullompton 2008, s. 74. 107 182  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ zadania prewencyjne powinny przejąć inne instytucje112. Wykonywanie wyłącznie takich zadań doprowadziłoby do alienacji policji w społeczeństwie, a co za tym idzie – znacznego obniżenia jej efektywności. Funkcjonowanie policji nastawione jedynie na walkę z poważną przestępczością oraz działającą w odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia bywa określane mianem „policji na telefon”113. W systemie tym rola policji ogranicza się jedynie do interweniowania w przypadku zgłoszenia o przestępstwie. Kontakt ze społecznością lokalną jest ograniczony do minimum, służba koncentruje się na ściganiu i chwytaniu „poważnych” przestępców. Zadanie obywateli przewiduje natomiast dokładne obserwowanie okolicy i informowanie, kiedy dzieje się coś poważnego. Jest to często równoznaczne z zaniedbaniem spraw istotnych dla mieszkańców. W modelu tym najbardziej liczy się szybkość reakcji na zawiadomienie o przestępstwie. To z niej rozliczani są, zarówno szeregowi policjanci, jak i ich przełożeni. Zaowocowało to coraz częstszym wykorzystaniem samochodów patrolowych zamiast patroli pieszych. Te pierwsze, co wynika z ich natury, mogą być szybciej na miejscu zdarzenia. Policje wykorzystujące wciąż patrole piesze, np. w Bostonie, naraziły się na ośmieszenie ich „staroświeckich” metod pracy114. Oczywiście sami policjanci przywitali takie zmiany z radością. Przyjemniej jest spędzać cały czas patrolu w suchym i ciepłym samochodzie niż pieszo przemierzać ulice niezależnie od warunków atmosferycznych. Radiowóz stworzył jednak trudną do pokonania barierę pomiędzy policjantami a społeczeństwem. Skończył się czas, kiedy patrolujący policjanci przystawali, aby porozmawiać z mieszkańcami swojego rewiru. Siedząc zamknięci w samochodach, dobrowolnie odizolowali się od środowiska, w którym pracują. Społeczeństwo, które opłaca policję, zażądało zmian. Dla mieszkańców dużych miast ważny okazał się bezpośredni kontakt z „ich” policjantem. Dawało to większe poczucie bezpieczeństwa niż szybkie zjawienie się radiowozu w przypadku jakiegoś, z ich punktu widzenia abstrakcyjnego, „poważnego przestępstwa”. Ciekawym jest też ustalenie, że nawet najszybszy system reagowania na zgłoszenia ludności prowadził do ujęcia na miejscu zdarzenia jedynie 3% sprawców najpoważniejszych przestępstw115. Naukę tę otrzymała A. Misiuk, op. cit., s. 9; Taki represyjny de facto charakter ma idea „zera tolerancji” wyrażana przez J. Wilsona i G. Kellinga jako istotna część „teorii wybitych szyb” zob. J. Q. Wilson, G. Kelling 1982, op. cit. 113 G. Kelling, C. Coles, op. cit., s. 85. 114 Tamże, s. 96. 115 Tamże, s. 109. 112 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  183 policja amerykańska już w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku116. Policje krajów Europy Zachodniej, podobnie do policji amerykańskich, przeszły ewolucję od modelu represyjnego do reaktywnego. Podobny proces ma miejsce od początku lat dziewięćdziesiątych w organizacji polskiej Policji (a zgodnie z założeniem – także w świadomości jej funkcjonariuszy). Należy tylko zaznaczyć, że policja bliska obywatelowi w postaci patroli pieszych nie może być efektem braku paliwa do radiowozów (jak to ma niekiedy miejsce)117, tylko zmiany rozumienia funkcji tej instytucji. Patrol pieszy, który wciąż jest częsty w pracy polskiej Policji, również skutecznie potrai odseparować się od społeczności. W literaturze rozróżnia się dwa główne modele organizacji i funkcjonowania policji. Pierwszy z nich, określany jako tradycyjny, polega na podporządkowaniu wszystkich działań reagowaniu na występujące indywidualne przypadki. Model ten, którego przykład stanowi opisana „policja na telefon”, jest określany jako kliniczny, tzn. zorientowany na przypadek. Zarzuca się mu zbytnie nastawienie na reagowanie w nagłych wypadkach oraz zajmowanie się indywidualnymi przypadkami z pominięciem diagnozy i analizy ich społecznego kontekstu. Rezultatem tego jest nieefektywność działań policji118. W opisie tego sposobu działania wymienia się następujące cechy charakterystyczne: • reagowanie na jednostkowe zdarzenia zgłaszane przez członków społeczności, • zbieranie informacji od oiar, świadków przestępstw i od przestępców, • podejmowanie prawnych postępowań, • wykorzystywanie ogólnych statystyk kryminalnych do oceny swojej własnej efektywności119. Jako przyczynę wyboru właśnie takiego modelu działania podaje się na pierwszym miejscu rozległy zasięg przestępczości nakładający na policję znaczny ciężar i zmuszający do koncentracji na konkretnych przestępstwach oraz niewystarczający poziom wyszkolenia funkcjonariuszy120. Opis eksperymentu prowadzonego w Kansas City zob. Rozdział: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 117 S. Dadaczyński, Pomorze: Policji brakuje pieniędzy na paliwo do radiowozów, Dziennik Bałtycki z 29 grudnia 2011 r., online: http://www.dziennikbaltycki.pl/artykul/488171,pomorze-policjibrakuje-pieniedzy-na-paliwo-doradiowozow,id,t.html?cookie=1, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 118 D. Farmer, Crime Control. The Use and Misuse of Police Resources, New York-London 1984, s. 3738. 119 A. Bałandynowicz, op. cit., s. 138. 120 Tamże, s. 139. 116 184  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ Krańcowo różny od zorientowanego na przypadek sposób funkcjonowania policji jest nazywany pracą zorientowaną na problem (problem oriented policing)121. Polega on na zidentyikowaniu źródła oraz zrozumieniu zasięgu i natury problemu122. Stanowi odpowiednik modelu epidemiologicznego, zaczerpniętego z medycyny. Zgodnie z nim skupianie się na jednostkowym przypadku choroby (podejście kliniczne) nie zapobiega rozprzestrzenianiu się jej. Wyleczenie konkretnego pacjenta jest oczywiście obowiązkiem lekarza i całego systemu opieki zdrowotnej. Dobrze jednak, kiedy bazując na wiedzy i doświadczeniu dotyczącym zagrożeń, lekarz podejmuje działania zaradcze, uprzedzając pojawienie się choroby i towarzyszących jej powikłań123. Pozwala to dużo bardziej efektywnie wykorzystać dostępne zasoby z korzyścią dla całego społeczeństwa (ochronionego przed epidemią) oraz pacjentów. Tym ostatnim można bowiem poświęcić więcej czasu i środków. W modelu problem oriented policing problemy nie powinny być traktowane jako autonomiczne, wyizolowane od społecznego otoczenia zjawiska. Zwraca się uwagę na ich bezpośredni związek ze środowiskiem społecznym, w którym się pojawiają. Model taki przynosi istotne prewencyjne skutki124. Skuteczne zapobieganie przestępczości wymaga jednak połączenia obu tych modeli, a nie wyboru jednego z nich. Podobnie jak w przypadku medycyny model epidemiologiczny, zakłada także właściwe zajmowanie się poszczególnymi pacjentami dotkniętymi już chorobą125. Od kilku dekad (w Polsce od kilkunastu lat) modnym określeniem modelu pracy policji jest community policing (gemeindebezogene Polizeiarbeit). Zgodnie z jedną z wielu deinicji Community policing jest zarówno ilozoią, jak i strategią organizacyjną mającą umożliwić nowy sposób współpracy członków społeczności i policji w celu rozwiązywania problemów związanych z przestępczością, dezorganizacją Jako pierwszy użył tego określenia H. Goldstein już w 1979 r., zob. H. Goldstein, Improving policing: A problem oriented approach, Crime & Delinquency, vol. 25, issue 2, 1979, s. 236–258. 122 Tamże. 123 D. Farmer, R. McDonald, An Epidemiological Model for Crime Control, Center for Public Affairs, Commonwealth Papers 1988, Richmond 1988, s. 2. 124 D. Weisburd, C. Telep, J. Hinkle, J. Eck, Is problem‑oriented policing effective in reducing crime and disorder?, Criminology & Public Policy, vol. 9, issue 1, 2010, s. 162–164. Więcej na temat szczególnie skutecznych działań prewencyjnych prowadzonych przez policję zob. Rozdzial: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 125 Zorientowanie na konkretny problem jest kluczowym elementem konstruowania programów prewencyjnych, zob. Rozdział: Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych. 121 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  185 izyczną i społeczną oraz rozpadem sąsiedztw126. Community policing jest określane nie tylko jako nowa ilozoia policji127, ale również jako rewolucja w jej pracy, nowy paradygmat128 lub nawet „nowa ortodoksja”129. Jej popularność przypisuje się nie tylko nośności samej idei, ale także bardzo szeroko zakreślonej deinicji. Umożliwia to wpisanie praktycznie każdego działania w ten model130. Główne założenia tej koncepcji to bliskość i dostępność policji dla obywatela. Ma to realizować się poprzez bliską współpracę „sąsiedzkiego” policjanta z członkami lokalnej społeczności (community)131. Historię community policing wywodzi się z lat sześćdziesiątych XX wieku. Wówczas to, w okresie kontrkulturowej rewolucji i związanych z nią zamieszek policja amerykańska, często brutalnie, tłumiąc protesty straciła zaufanie społeczne. Krytyka sposobu jej działania, jak się okazało mało efektywnego, doprowadziła do poszukiwań „nowej drogi”132. W latach siedemdziesiątych przeprowadzono szereg eksperymentów (między innymi z patrolami pieszymi133) mających odpowiedzieć na pytanie, jak działać, będąc blisko obywateli134. Sięgając zaś jeszcze wcześniej, przywołuje się działania Arthura Woodsa, szefa policji nowojorskiej w latach 1914–1919. A. Woods za podstawową przyczynę przestępczości miał uznawać bezrobocie i zlecił policjantom – obok tradycyjnych obowiązków – informowanie o wolnych miejscach pracy. Stali się oni połączeniem współczesnego pracownika socjalnego z prawdziwymi „glinami”135. System ten jednak odszedł w zapomnienie wraz ze swoim twórcą, R. Trojanowicz, B. Bucqueroux, Community policing: a contemporary perspective, Cincinnati, OH 1990. 127 J. Fiebig, W. Pływaczewski, A. Tyburska, Policyjne strategie działań zapobiegawczych cz. I, Szczytno 2004, s. 119. 128 D. Bayley, C. Shearing, The Future of Policing, Law & Society Review, vol. 30, no. 3., 1996, s. 604. 129 J. Terpstra, B. van Stokkom, K. van der Vijver, Community Policing, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.), Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014, s. 417. 130 Tamże s. 417. 131 J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Kraków 1999, s. 129. 132 G. Kelling, M. Moore, The evolving strategy of policing, Perspectives on Policing, no. 4, November 1988, s. 2. 133 R. Trojanowicz, An evaluation of a neighborhood foot patrol program, Journal of Police Science & Administration, vol. 11, December 1983, s. 410–419. 134 J. Czapska, J. Wójcikiewicz, op. cit., s. 133. 135 Określenie „glina” lub „gliniarz” miały mieć początkowo pejoratywne znaczenie: lepkie ręce, łatwość przyczepiania się i kłopoty z jego pozbyciem się – tak np. K. Długosz-Kurczabowa, glina i gliniarz, poradnia językowa Wydawnictwa PWN, online: http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/ 126 186  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ który jednak trafnie określił najbliższy obywatelom model policji136. Przedstawiając amerykańskie doświadczenia związane z wprowadzaniem idei community policing w życie, trzeba wspomnieć o eksperymencie, który przeprowadzono w San Francisco. Na podstawie wniosków z pracy komisji Kernera, diagnozującej podłoże zamieszek w amerykańskich miastach w latach sześćdziesiątych XX wieku, co obejmowało również organizację amerykańskiej policji137, utworzono jednostkę do kontaktów ze społecznościami lokalnymi. Praca wykonywana przez jej pracowników była określana przez resztę funkcjonariuszy jako praca socjalna, a nie „prawdziwa robota policyjna”. Policjanci w niej pracujący byli izolowani przez prawdziwych „gliniarzy”. W takiej sytuacji praca tej jednostki nie mogła być skuteczna. Nauką płynącą z tego eksperymentu jest to, że oddzielenie organizacyjne policjantów zajmujących się pracą ze społecznościami lokalnymi od pozostałej części policji prowadzi do rozczarowania, wewnątrzpolicyjnej wrogości i może pogarszać relacje między pracującymi w społecznościach lokalnych i pozostałymi policjantami138. W polskiej literaturze, podobnie jak w zagranicznej, brak jest zgodności, co do dokładnej deinicji community policing. Kłopotliwe bywa już samo przetłumaczenie tego terminu na język polski. Proponowane jest np. „działanie policji ukierunkowane na lokalne społeczności”139, które – choć nieporęczne – na pewno oddaje ideę community policing. Kontrowersyjne wydaje się nazwanie jej „koncepcją policji środowiskowej”140 ze względu na możliwość pomyłki z tzw. patrolami ekologicznymi. Inną propozycją jest „społeczna kontrola przestępczości”141, która, jeżeli doda się jeszcze element lokalności tego działania i współpracy z policją, też będzie zawierać podstawowe elementy tego modelu. Najpełniejsze jednak wydaje się określenie community policing jako ogólnospołecznego działania mającego glina-i-gliniarz;3274.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. Z czasem jednak stały się określeniem wręcz nobilitującym w oczach samych policjantów, zob. A. Krawczyńska, Prawdziwy glina, Gazeta Policja, nr 112, lipiec 2014. 136 J. Czapska, J. Wójcikiewicz J., op. cit., s. 133. 137 Kerner Commission, Report of the National Advisory Commission on Civil Disorders, New York 1968. 138 J. Czapska, J. Wójcikiewicz, op. cit., s. 135. 139 A. Przemyski, Community policing po polsku, w: J. Czapska, W. Krupiarz (red.), Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych, Warszawa 1999, s. 164–165. 140 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Koncepcja_policji_%C5%9Brodowiskowej dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 141 B. Hołyst, op. cit., s. 1123. 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  187 na celu zwalczanie przestępczości i prowadzenie działań prewencyjnych na szczeblu lokalnym. Główną jego siłę ma stanowić policja. Obejmuje ono: • zapobieganie i redukcję przestępczości, • ograniczanie takich zagrożeń porządku publicznego, jak prostytucja, wandalizm, spożywanie alkoholu w miejscach publicznych itp., • podnoszenie poziomu poczucia bezpieczeństwa ludzi, • poprawę relacji między policją a społeczeństwem, • poprawę standardu życia w dzielnicach142. Często zwraca się uwagę na to, że bez współpracy z obywatelami efektywność pracy policji byłaby bardzo niska. Policja jest uzależniona od pomocy społeczeństwa pod wieloma względami. Poprzez środki ochrony osobistej bądź współdziałanie w programach prewencyjnych obywatele mogą się przyczynić do zmniejszenia liczby przestępstw. Powiadamiając o popełnionych przestępstwach, mają decydujący wpływ na rozpoznanie przez policję zjawiska przestępczości. Informując o różnego rodzaju zdarzeniach, przyczyniają się do wykrycia sprawców. Dzięki przyjaznemu stosunkowi policji do społeczeństwa nawet w trakcie wydarzeń wywołujących duże emocje, jak np. strajki i demonstracje, można uniknąć tragedii lub ograniczyć negatywne skutki. Szacunek dla pracy policjantów wpływa również na ich motywację i zadowolenie z wykonywanej pracy143. W ramach swoich działań policja ma spełniać zarówno funkcję wykrywczą, jak i zapobiegawczą144. Tę drugą rolę policja może realizować w wielu obszarach. Ze względu na treść i charakter funkcji prewencyjnej można wyróżnić trzy podstawowe kierunki działań policji: • operatywny, • badawczy, • instruktażowy145. Funkcja operatywna obejmuje pracę obserwacyjno-wywiadowczą i informacyjno-rozpoznawczą. Polega to na zdobyciu jak najpełniejszej wiedzy o przestępczości i przestępcach w danym rejonie. W tym celu niezbędna jest wiedza, gdzie grupuje się „element przestępczy” oraz jego inwigilacja (podobnie jak w przyZ. Żaroń, op. cit., s. 17. M. Murck, R. Chmielewski, A. Misiuk, T. Cichorz, Obraz policji w społeczeństwie. Raport z badań porównawczych w Polsce i Niemczech, Szczytno 1997, s. 6. 144 J. Fiebig, W. Pływaczewski, A. Tyburska, op. cit., s. 8. 145 B. Hołyst, op. cit., s. 1116. 142 143 188  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ padku wszystkich innych działań wyłącznie w ramach obowiązujących przepisów). Służy temu zarówno rozbudowana siatka informatorów, wiedza operacyjna o „melinach”, „dziuplach”, jak i kontrolowanie poprzez pracę wywiadowców oraz patroli umundurowanych. W celu jak najlepszego monitorowania zjawiska przestępczości opracowuje się, na bazie danych statystycznych, mapy zagrożeń czy mapy bezpieczeństwa. Mapy takie pozwalają też przełożonym nadzorować pracę swych podwładnych i rozliczać z jej efektów. Powinny one też służyć jak najlepszemu zorganizowaniu służby patrolowej. Wszelkiego rodzaju mapy oraz atlasy przestępczości, stanowiące dokładne opracowanie danych statystycznych, pozwalają także na właściwe przygotowanie programów prewencyjnych. Ograniczenia wiarygodności statystyk policyjnych siłą rzeczy podkopują skuteczność działań prewencyjnych146. Funkcję operatywną można też łączyć z ilozoią community policing. Najprościej poprzez kontakty z mieszkańcami danego rejonu. Bliskie relacje z nimi budujące zaufanie do funkcjonariuszy przypisanych do jednego obszaru, pozwolą pozyskać osobowe źródła informacji, które bez motywów inansowych (jak w przypadku przynajmniej części informatorów) będą wspierać działania policji. Bardziej zaawansowaną formą współpracy ze społecznością lokalną są grupy sąsiedzkiej czujności (neighbourhood watch – NW) obejmujące po kilkadziesiąt gospodarstw domowych z jednej ulicy, osiedla, które obserwują swoją okolicę i informują policję w przypadku dostrzeżenia jakichś niepokojących zjawisk. Domy jednorodzinne i mieszkania w blokach biorące udział w tej inicjatywie znakowane są znakami lub naklejkami NW, działającymi ostrzegawczo na potencjalnych intruzów (zdj. 5.2, 5.3). Nie musi to wprawdzie integrować społeczności, ale stanowi pewne przełamanie anonimowości i inicjuje identyikację jako pewnej grupy, wspólnoty147. Obywatele zaangażowani w działania tego rodzaju w swoim sąsiedztwie mają mniej obawiać się przestępczości, a w rezultacie częściej przebywać na jego terenie i tym samym zwiększać nieformalną kontrolę społeczną w swoim otoczeniu. Kontrola ta ma z kolei wpływać na zmniejszenie liczby przestępstw na danym obszarze148. W Wielkiej Brytanii, w której funkcjonują od 1982 roku, grupy te zrzeszają około Więcej na temat różnego typu nadużyć statystyk policyjnych zob. Rozdział: Ewaluacja działań prewencyjnych. 147 J. Czapska, J. Wójcikiewicz, op. cit., s. 147. 148 J. Czapska, Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych – możliwości i granice, w: J. Czapska, W. Krupiarz (red.), op. cit., s. 69. 146 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  189 trzech milionów osiemset tysięcy gospodarstw domowych (spośród dwudziestu sześciu milionów czterystu tysięcy)149. Działania NW przynoszą wymierne efekty prewencyjne. Zgodnie z wynikami metaanalizy prowadzonej w ramach jednego z raportów Campbell Collaboration na terenach, na których faktycznie funkcjonują grupy NW liczba popełnianych przestępstw spada od 16 do 26%150. Zdj. 5.2, 5.3. Znaki informujące o działaniu programu Neighborhood Watch w Nowym Orleanie151 Formę współpracy społeczeństwa z policją wymagającą większego zaangażowania obywateli stanowią patrole obywatelskie (citizen patrols)152. Mogą one Zob. http://www.ourwatch.org.uk/about_us/our_history/, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. Liczba gospodarstw domowych w Wielkiej Brytanii za: http://www.ons.gov.uk/ons/rel/ census/2011-census/population-estimates-by-iveyear-age-bands--and-household-estimates--forlocal-authorities-in-the-united-kingdom/stb-population-andhousehold-estimates-for-the-unitedkingdom-march-2011.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 150 T. Bennett, K. Holloway, D. Farrington, The Effectiveness of Neighbourhood Watch, Campbell Systematic Reviews, vol. 18, 2008, s. 5. 151 Zbiory własne; różnica w pisowni neighborhood i neighbourhood wynika z odmienności ortograii brytyjskiej i amerykańskiej. 152 J. Zenthöfer, Kommunale Kriminalprävention, Regensburg 1999, s. 51. 149 190  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ przyjąć formę samodzielnych patroli cywilnych lub patroli mieszanych (policjantów z obywatelami). Czasem przyjmują one zorganizowaną formę policji pomocniczej, jak np. w Stuttgarcie, gdzie wprowadzono program „Żółte anioły” (Gelbe Engel). Bezrobotni otrzymali żółte uniformy, w których patrolowali centrum miasta153. Wzorowane było to na funkcjonujących w nowojorskim metrze „aniołach stróżach” (guardian angels), którzy również byli ubrani w charakterystyczne uniformy, przy czym byli to wyłącznie ochotnicy154. Wspólne patrole policji z mieszkańcami mają miejsce w kilkudziesięciu miastach w Polsce. Inicjatywy takie, np. na terenie Mławy i Płocka, obejmują wspólne patrole działkowiczów, rolników i właścicieli samochodów. Na terenie powiatu sierpeckiego powołano straż obywatelską155. Skutecznej działalności straży obywatelskich w dwóch wioskach na Dolnym Śląsku poświęcono kilka reportaży156. Ich lektura rodzi jednak uzasadnione pytanie o funkcjonowanie lokalnej Policji. Włączanie do stricte policyjnej działalności cywilów niesie ze sobą także zagrożenia nadużywania uzurpowanych uprawnień oraz wigilantyzmu. W niektórych przypadkach prowadzi to do nieodwracalnych tragicznych skutków, jak np. w 2012 roku na Florydzie, kiedy to koordynator grupy NW jednej z tzw. gated communities zastrzelił czarnoskórego nastolatka157. Niewielka popularność takich działań w Polsce może być związana z pamięcią o paramilitarnej formacji Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO), działającej w latach 1946–1989158. Badania naukowe prowadzone przez policję na całym świecie od lat dają wiedzę, jak należy zapobiegać przestępczości. W przeciwieństwie do badań prowadzonych przez instytucje cywilne nie można im zarzucić ograniczania się do H. Kury, J. Obergfell-Fuchs, Lokalna prewencja przestępczości – doświadczenia niemieckie, w: J. Czapska, W. Krupiarz (red.), op. cit., s. 239. 154 Schemat jest powielany w wielu miastach na całym świecie, zob. http://www.guardianangels.org/, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 155 Komenda Główna Policji Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego, Raport o stanie prewencji kryminalnej i zadaniach realizowanych w tym zakresie przez jednostki organizacyjne policji w 2002 roku, Warszawa 2003, s. 32. 156 M. Kozioł, Obywatelski patrol. Tam już nic nie ma prawa zginąć, Gazeta Wyborcza Wrocław z 21 marca 2014 r. online: http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,15655397,Obywatelski_patrol__Tam_juz_nic_nie_ma_prawa_zginac.html#ixzz3fWG8rdXr, dostęp dnia: 10 lipca 2015 r. 157 C. Robertson, J. Schwartz, Trayvon Martin Death Spotlights Neighborhood Watch Groups, The New York Times z 22 marca 2012 r., online: http://www.nytimes.com/2012/03/23/us/trayvon-martin-death-spotlights-neighborhoodwatch-groups.html?_r=0, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 158 J. Pytel, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (1946–1989), Warszawa 2009. 153 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  191 „czystej teorii”. Trudno o lepszych praktyków w zakresie przestępczości od stykających się z nią na co dzień policjantów. Laboratoria policyjne pozwalają na połączenie wiedzy empirycznej z zaawansowanymi technikami badawczymi. Dotyczy to środków technicznych, takich jak testowane przez Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji zamki i inne zabezpieczenia, ale także wiedzy wynikającej z analizy tysięcy wypadków drogowych159. Również opracowywanie programów prewencyjnych na bazie doświadczeń policjantów je wdrażających można uznać za realizację funkcji badawczej, o ile towarzyszy im rzetelna ewaluacja. Funkcja instruktażowa jest w dużej mierze pochodną funkcji operatywnej i badawczej. Wiedza zdobyta w rezultacie ich wdrażania stanowi bazę również do edukacji społeczeństwa. Za pomocą mass mediów Policja może dotrzeć ze swoim przekazem do znacznej liczby osób, zainteresowanych możliwością bardziej bezpiecznego życia. Przykładem takich działań są informacje zamieszczone na stronie internetowej KGP oraz komend wojewódzkich Policji. Można na nich np. znaleźć informacje o tym, jak zabezpieczyć mieszkanie, samochód czy domek letniskowy160. Za przykład takiej informacji można uznać już umieszczane w komiksach o kapitanie Żbiku (z Milicji Obywatelskiej) informacje o różnych zagrożeniach, a także rysunkowy kurs dżudo161. Obok działalności instruktażowej skierowanej do każdego (prewencja pierwotna), realizowane są też programy adresowane do konkretnych grup społecznych i zawodowych. Przykładem tego mogą być zajęcia o podstawach ruchu drogowego prowadzone w pierwszych klasach szkoły podstawowej, ale także warsztaty „Kobieta bezpieczna”, podczas których uczestniczki ćwiczą skuteczne metody obrony przed napaścią162. Działania nakierowane na grupy szczególnie zagrożone przestępczością obejmują m.in. szkolenia pracowników banków, kantorów, stacji benzynowych (prewencja drugiego stopnia). Wszystkie wymienione przykłady działań stwarzają wrażenie, że także polska Policja prowadzi działania zapobiegawcze na różnych płaszczyznach oraz podejZob. http://clk.policja.pl/clk/clkp/struktura/zaklad-broni-i-mechano/65193,Zespol-BadanMechanoskopijnych.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r.; Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji posiada od 2010 r. status jednostki badawczej (Dz.U. MSWiA 2010, nr 15, poz. 75). 160 Zob. http://wprewencji.policja.waw.pl/portal/wp/, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 161 W. Falkowska, B. Seidler (scen.), J. Wróblewski (rys.), Wyzwanie dla silniejszego, Warszawa 1975. 162 Zob. http://www.lowicz.policja.gov.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=473&Itemid=39, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 159 192  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ muje liczne działania w celu reorientacji swojej funkcji. Oprócz już wymienionych dobrym przykładem próby realizacji założeń prewencyjnych był program „Bezpieczne Miasto” wdrażany na terenie całego kraju od 1995 roku. W ramach „Bezpiecznego Miasta” Policja wzięła na siebie obowiązek inicjowania i utrzymywania zainteresowania problemami bezpieczeństwa i programem wszystkich podmiotów pozapolicyjnych. W założeniach tego programu podkreślane było, że nie należy traktować Policji jako administratora programu. Zastrzeżono również, że nie może ona wyręczać innych wyspecjalizowanych instytucji w wypełnianiu ich obowiązków, zwłaszcza gdy są one lepiej przygotowane do realizowania pewnych działań. Zadania Policji w ramach programu „Bezpieczne Miasto” były następujące: • rozpoznawanie zagrożeń, • dostarczanie informacji o ich skali, geograii i uwarunkowaniach, • współdziałanie w opracowywaniu strategii zapobiegawczych, • aktywizowanie i koordynowanie działań podmiotów pozapolicyjnych, • koordynowanie działań wyznaczonych do realizacji w strukturach Policji. Przy budowie programu „Bezpieczne Miasto” przyjęto następujące zasady postępowania dla wszystkich uczestników i partnerów realizujących program: • rozpoznanie i analiza występujących zagrożeń (rodzaj, skala, geograia, uwarunkowania), • określenie możliwości podjęcia działań zapobiegawczych (zdeklarowanie udziału podmiotów poza policyjnych, akceptacja społeczna do tego typu działań), • powołanie Rady Programu „Bezpieczne Miasto” (określenie zasad organizacyjnych i strukturalnych), • wskazanie zagrożeń i kierunków działań proilaktycznych, • rozpoznanie społecznego zapotrzebowania na tego typu działania (sondaż opinii społecznej), • utworzenie zespołów – paneli problemowych, • opracowanie programów realizacyjnych (cząstkowych): – pogłębiona analiza zagrożeń i potrzeb w zakresie prewencji kryminalnej, – wytypowanie instytucji pozapolicyjnych zaangażowanych w realizację konkretnych programów, – określenie potrzeb organizacyjnych i inansowych, – przedłożenie programów Radzie w celu uzyskania akceptacji, – określenie zadań poszczególnych podmiotów i osób, 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  193 – koordynacja poszczególnych przedsięwzięć i ocena efektów, – prowadzenie stałej działalności informacyjnej na rzecz społeczeństwa163. Wymienione zalecenia w dużej mierze były zgodne z założeniami wdrożenia skutecznego programu prewencyjnego164. W 2007 roku ruszył „Policyjny program ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań w małych i średnich miastach „Bezpieczne miasta”, który stanowi element składowy rządowego programu „Razem bezpieczniej”165. Założenia i cele programu „Bezpieczne miasta” nie różnią się w istotny sposób od programu „Bezpieczne Miasto”, stanowi on tak naprawdę jego „odświeżoną” wersję. Ciekawą inicjatywą był organizowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji konkurs „Bezpieczna Gmina” (2002–2005). W jego ramach nagradzane były gminy najlepiej realizujące zadania zapobiegania przestępczości. Zdecydowana większość gmin biorących udział w konkursie realizuje na swoim terenie program „Bezpieczne Miasto” lub stanowiący jego odpowiednik na terenach wiejskich program „Bezpieczna Wieś”. Tego rodzaju konkursy zwracają uwagę na problematykę bezpieczeństwa i promują innowacyjne rozwiązania. O zainteresowaniu konkursem może świadczyć chociaż to, że w jego drugiej edycji (w 2003 r.) wzięło udział aż dwieście dwadzieścia dziewięć gmin, co stanowiło 9,24% ogółu gmin w Polsce. W pierwszej edycji konkursu liczba zgłoszeń wyniosła sto pięćdziesiąt pięć gmin, co stanowiło 6,25% ogółu gmin (wzrost w stosunku do roku poprzedniego aż o 48%)166. Trudno znaleźć wyjaśnienie dla zaprzestania tej inicjatywy po czterech latach, zwłaszcza że również w trzeciej i czwartej edycji wzięła udział duża liczba gmin (odpowiednio sto osiemdziesiąt i dwieście dwadzieścia dwie)167. Niestety, podobnie jak w przypadku innych opisywanych inicjatyw, nie można ocenić ich efektywności – nie towarzyszyła im bowiem ewaluacja. Można w związku z tym jedynie wyrażać wątpliwość, czy rzeczywiście odniosły one zakładane cele, skoro nie badano ich osiągnięcia. O roli, jaka przyznawana jest działaniom prewencyjnym przez osoby kierujące polską Policją, świadczy też treść takich dokumentów, jak: „Strategia działań Komenda Główna Policji, Program Bezpieczne Miasto, Warszawa 1995. Zob. Rozdział: Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych. 165 Komenda Główna Policji, Policyjny program ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań w małych i średnich miastach „Bezpieczne miasta”, Warszawa 2007. 166 Zob. https://www.msw.gov.pl/pl/aktualnosci/1035,Konkurs-8222Bezpieczna-Gmina8221. html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 167 T. Gąsiorowski, A. Misiuwianiec, Podsumowanie czterech edycji Konkursu „Bezpieczna Gmina”, Warszawa 2005. 163 164 194  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ Policji 2003–2007. Po pierwsze bezpieczny obywatel” czy „Główne kierunki pracy Policji w 2004 roku”168. W tym drugim dokumencie Komendant Główny Policji nadinspektor Leszek Szreder wyznaczył główne kierunki działania Policji na rok 2004 jako podstawowe założenia do formułowania celów i zadań wszystkich jednostek Policji i ich twórczego rozwinięcia, na bazie uwarunkowań lokalnych: • Wzrost poczucia bezpieczeństwa osobistego i mienia w społecznościach lokalnych wspierany poszerzeniem kręgu sojuszników w działaniach prewencyjnych i kryminalnych. • Realizacja oczekiwań społecznych dotyczących standardu obsługi przez Policję – zmiana relacji policjant – obywatel (wzrost zaufania do Policji), dalsza poprawa wizerunku Policji. • Podniesienie skuteczności Policji w rozpoznawaniu, ujawnianiu i ściganiu sprawców przestępstw i wykroczeń szczególnie dokuczliwych społecznie169. Pierwsze trzy punkty tego programu dotyczyły więc bezpośrednio prewencji kryminalnej, pracy Policji zorientowanej na zaspokojenie oczekiwań społecznych i współpracy ze społeczeństwem. Istotnym było też eksponowanie uwarunkowań lokalnych. Priorytetem nr 1 na lata 2007–2009 była również prewencja kryminalna, a dokładnie: skuteczne zapobieganie i zdecydowana eliminacja przestępstw i wykroczeń szczególnie uciążliwych dla społeczności lokalnych170. Wśród priorytetów na kolejne trzy lata – 2010–2012 – nie wymieniono wprost prewencji, chociaż pojawia się: wzrost zadowolenia obywateli z jakości pracy policjantów oraz eliminowania zachowań szczególnie uciążliwych społecznie171. Istotną zmianę w tym zakresie stanowią priorytety na kolejne lata: 2013–2015. Brak pośród nich prewencji kryminalnej, nawet wyrażonej nie wprost. Pojawia się natomiast zwrot w kierunku szybszego reagowania: Doskonalenie obsługi obywatela poprzez szybką i skuteczną reakcję Policji na zdarzenie172. Zmiana ta może dziwić zwłaszcza w konDokumenty tego typu powstają również na poziomie komend wojewódzkich policji, m.in. KWP w Białymstoku: Strategia rozwoju policji województwa podlaskiego na lata 2005–2010, czy KSP: Strategia Komendanta Stołecznego Policji na lata 2007–2009. 169 Główne kierunki pracy Policji w 2004 roku, Gazeta Policyjna, nr 1, 2004. 170 Zob. http://bip.kgp.policja.gov.pl/kgp/priorytety-kgp-i-ich-e/3715,Priorytety-Komendanta -Glownego-Policji-na-lata2007-2009.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 171 Zob. http://bip.kgp.policja.gov.pl/kgp/priorytety-kgp-i-ich-e/8068,Priorytety-Komendanta-Glownego-Policji-na-lata2010-2012.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 172 Zob. http://bip.kgp.policja.gov.pl/kgp/priorytety-kgp-i-ich-e/15361,Priorytety-Komendanta-Glownego-Policji-na-lata2013-2015.html, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 168 5.3. INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA PREWENCJĘ KRYMINALNĄ  195 tekście osobistego zainteresowania Komendanta Głównego Policji gen. Marka Działoszyńskiego problematyką community policing173. Potwierdzeniem tego, że działania Policji nie kończą się na deklaracjach i zaleceniach jej komendantów, ma być liczba programów prewencyjnych realizowanych na terenie całego kraju. W 1998 roku było ich aż 1268174. W 2000 roku ich liczba wzrosła do 2791. Często jako oddzielne programy, w celu lepszego ukazania własnych dokonań, podawane były różne warianty tego samego programu. Rejestracja tych programów wprowadzona w 2001 roku przez Komendę Główną miała ograniczyć ten proceder. W 2002 roku zgłoszono jako realizowane 388 programów, w 2003 – 374, w 2004 – 369, a w 2005 – 426175. Liczba ta zmniejszała się w kolejnych latach: w 2007 roku zgłoszono 374 programy, w 2008 – 322, w 2009 – 306, w 2010 – 264, w 2011 – 265176. Podobnie jak w przypadku konkursu „Bezpieczna gmina” oraz innych opisywanych inicjatyw, brak jest danych potwierdzających efekty tych programów. Ten brak powoduje, że w wielu przypadkach są to działania czysto deklaratywne kończące się np. wywieszeniem plakatu w budynku komendy Policji lub podpisaniem „porozumienia o współpracy”177. W dziedzinie prewencji kryminalnej realizowanej przez Policję (zarówno jako podmiot wiodący, jak i partnera w szerszej koalicji) istnieją jednak namacalne dowody na to, że pewne działania były faktycznie realizowane. Przykładem tego jest inicjatywa mająca ułatwić przepływ informacji na temat programów prewencyjnych realizowanych w różnych częściach Polski. Ogólnopolską bazą danych o takich programach jest Bank Dobrych Praktyk178. Taką formę miało też mieć Centrum Monitorowania Inicjatyw Obywatelskich przy Wyższej Szkole Policyjnej 173 Komendant główny policji bronił się w Olsztynie, online: http://olsztyn.wm.pl/172983, Komendant-glowny-policji-bronilsie-w-Olsztynie.html#axzz3EN6QfLqL, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 174 T. Cielecki, Realizacja przez policję strategii prewencyjnej w zwalczaniu przestępczości i innych patologii, Słupsk 1999, s. 3 175 Raport o zjawiskach patologii społecznej, stanie przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz przedsięwzięciach w zakresie prewencji kryminalnej w 2005 roku, op. cit., s. 62. 176 Komenda Główna Policji Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego, Informacja z działań Policji w zakresie zapobiegania przestępczości patologiom społecznym w 2011 roku, Warszawa 2012, s. 146. 177 P. Waszkiewicz, Zapobieganie przestępczości w Warszawie. Programy prewencyjne prowadzone w stolicy, ze szczególnym uwzględnieniem działań na terenie społeczności lokalnych, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym dr hab. Ewy Gruzy, Wydział Prawa i Administracji UW, Warszawa 2004. 178 Zob. http://razembezpieczniej.msw.gov.pl/rb/bank-dobrych-praktyk, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 196  ROZDZIAŁ 5. PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY PREWENCJI KRYMINALNEJ w Szczytnie179. Możliwość korzystania z czyichś doświadczeń może wpłynąć na jakość nowo wdrażanych programów. Konstruując nowy program, można dopasowywać elementy z programów realizowanych gdzie indziej adaptując je do lokalnych uwarunkowań. Przykładem takiej bazy, która z powodzeniem funkcjonuje od kilkunastu lat, jest ogólnodostępna internetowa baza programów prewencyjnych Infopool Prävention prowadzona przez Niemiecki Federalny Urząd Kryminalny (Bundeskriminalamt)180. 5.4. PODSUMOWANIE Zapobieganie przestępczości stanowi obowiązek szeregu instytucji. Wynika to zarówno z wielu aktów prawnych, jak i tradycji oraz kultury181. Zaprezentowane podmioty, których jednym z wyrażonych zarówno ogólnie, jak i bardzo konkretnie zadań jest prewencja kryminalna, tworzą w założeniu komplementarny system. W związku z tym powstaje pytanie: dlaczego pomimo tak licznych aktów prawnych dotyczących zapobiegania przestępczości oraz dużej liczby deklarowanych w statystykach programów prewencyjnych, opinia publiczna ich nie zna? Zwłaszcza, że mają być one skierowane do obywateli. Świadczą o tym m.in. badania prowadzone pośród studentów Uniwersytetu Warszawskiego, spośród których 30% nie słyszało o żadnym programie prewencyjnym, a te osoby, które o jakimś programie słyszały, nie potraiły nic o nich powiedzieć. Nawet podanie nazw sprawiało im kłopot182. Wydaje się, że głównym tego powodem może być poprzestanie na etapie opracowania założeń i ogłoszenia nowego programu, ew. przygotowania jego logo i strony internetowej. Przykładem akcji, która pozostała praktycznie „na papierze”, była warszawska wersja programu „Bezpieczne Strona w chwili przygotowywania tej książki jest nieaktywna. Na podstawie jej kopii można sprawdzić, że ostatni wpis miał miejsce w 2011 r., a najnowszy z programów z bazy był realizowany w latach 2005–2007 http://www.wspol.edu.pl/cmi/baza/cmi_listlist.php, dostęp dnia: 27 września 2014 r. 180 Zob. http://www.infopool-polizeikonzepte.bka.de/, dostęp dnia: 1 kwietnia 2015 r. 181 W tej drugiej grupie znajduje się m.in. rodzina – miejsce pierwotnej socjalizacji jednostki. Więcej o prewencyjnej roli rodziny zob. Rozdział: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 182 P. Waszkiewicz, Wpływ programów prewencyjnych na poczucie bezpieczeństwa mieszkańców Warszawy – na podstawie badań przeprowadzonych pośród studentów Uniwersytetu Warszawskiego, Studia Iuridica, tom 46, 2006, s. 293–295. Wyniki badań z 2014 r. zob. Rozdział 8. Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne. 179 5.4. PODSUMOWANIE  197 Miasto” z lat 2001–2004183. Trudno oczekiwać, że wystarczy napisać założenia programu, a zostanie on zrealizowany niejako samoistnie. Takie podejście do prewencji kryminalnej może świadczyć o braku przekonania do sensowności programów proilaktycznych wśród części osób odpowiedzialnych za jej realizację oraz traktowaniu „nowej ilozoii Policji” tylko w kategoriach chwytu marketingowego184. Innym wytłumaczeniem może być rodzaj prawniczego myślenia życzeniowo-magicznego. Zgodnie z nim wystarczy uchwalić nową ustawę, zatwierdzić nowy program, a niejako samoistnie rzeczywistość dostosuje się do tego. Łączy się to ściśle ze zjawiskiem tzw. hipertroii prawa. Pierwotne znaczenie hipertroii było ściśle medyczne: rozrost tkanki lub narządu będący efektem patologicznego wzrostu komórek185. Szerzej oznacza ono strukturę lub aktywność, która rozrosła się poza jakikolwiek funkcjonalny rozmiar186, co może dotyczyć też prawa. Liczba wymienionych w tym rozdziale aktów prawnych, które dotyczą prewencji kryminalnej jest wręcz odwrotnie proporcjonalna od rzeczywiście prowadzonych działań przez zobowiązane nimi do tego instytucje. Na poziomie legislacyjnym wynika to przede wszystkim z ich niedookreśloności: braku konkretnych kryteriów pomiaru realizacji nakładanych zadań z obszaru prewencji kryminalnej oraz konsekwencji ich niezrealizowania. Drugim źródłem takiego stanu rzeczy jest niepowołanie przez dwadzieścia lat instytucji mającej koordynować działania w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania przestępczości oraz racjonalizować wydatki inansowe na prewencję przestępczości pomimo postulowania tego w przedmiotowej literaturze187. Dopiero łączne wprowadzenie tych dwóch rozwiązań może pozwolić na odejście od prewencji kryminalnej stanowiącej zbiór szczytnych deklaracji do faktycznego zapobiegania przestępczości. P. Waszkiewicz, 2004, op. cit. Dosadnie taką praktykę opisuje A. Misiuk: (...) a u nas kawalkady urzędników i policjantów wizytujących kraje o o dużym dorobku w dziedzinie zapobiegania przestępczości spłodziły wielkie ogólnokrajowe programy „Bezpieczne miasto”, „Bezpieczna Polska”, czy „Wspólnie bezpieczniej”, które dumnie spoczywają na półkach ministerialnych regałów. A. Misiuk, Nowa ilozoia działania Policji. Czas na zmiany, w: A. Misiuk, J. Gierszewski (red.), Z problemów bezpieczeństwa. Policja a zagrożenia globalne, nr 1, 2010, s. 24. 185 D. Saunders, Hypertrophy, Salem Press Encyclopedia of Science, 2013. 186 R. Posner, The Bluebook Blues (reviewing Harvard Law Review Association, The Bluebook: A Uniform System of Citation (19th ed., 2010), Yale Law Journal, vol. 120, no. 4, 2011, s. 851. 187 T. Cielecki, Prewencja kryminalna. Studium z proilaktyki kryminologicznej, Opole 2004, s. 18–19. 183 184  ROZDZIAŁ 6  WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI 6.1. MIEJSKA PRZESTĘPCZOŚĆ: IDEE LE CORBUSIERA VS BLOKOWISKA JAKO WYLĘGARNIE PRZESTĘPCZOŚCI Problem przestępczości jest najbardziej odczuwany w dużych miastach. Nie stanowi to historycznie nowego zjawiska – w małych społecznościach typowych dla terenów wiejskich nieformalna kontrola społeczna była i jest znacznie silniejsza niż w miastach. Ewenementem w historii cywilizacji jest natomiast lawinowy wzrost liczby mieszkańców miast, który dokonał się w stosunkowo krótkim czasie. Przykładowo ludność Stanów Zjednoczonych w 1900 roku liczyła siedemdziesiąt sześć milionów, z czego mniej niż 30% mieszkała na terenie miast. Sto lat później (2000 r.) wszystkich mieszkańców było dwieście osiemdziesiąt jeden milionów, spośród których 80% mieszkało w miastach1. Do marca 2015 roku populacja tego kraju wzrosła do ponad trzystu dwudziestu milionów mieszkańców, z których ponad 80% mieszka na terenach miejskich2. Podobny trend miał i ma miejsce w obu Amerykach, Europie, Azji, Afryce. O ile na początku XX wieku niecałe 20% ludności Ziemi stanowili mieszkańcy miast, to już w pierwszej dekadzie XXI wieku proporcje te wyrównały się, a do 2050 roku siedmiu z dziesięciu mieszkańców naszej planety będzie mieszkało w miastach3. Polska na tle innych państw nie jest wyjątkiem – w 1946 roku populacja zamieszkująca Polskę wynosiła niecałe dwadzieścia cztery miliony, z czego w miastach mieszkało około siedem i pół miliona mieszkańców (niewiele ponad 30%). W 2002 roku liczba F. Hobbs, N. Stoops, Demographic Trends in the 20th Century, U.S. Census Bureau Census 2000 Special Reports, Washington, D.C. 2002, s. 7–8. 2 Zob. https://www.census.gov/popclock/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 3 United Nations Habitat, State of the World’s Cities 2012/13, Nairobi 2013, s. 25. 1 200  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... mieszkańców Polski wynosiła powyżej trzydziestu ośmiu milionów, spośród których ponad dwadzieścia trzy i pół miliona to byli mieszkańcy miast (ok. 62%)4. Dekadę później (2011) współczynnik ten uległ nieznacznej zmianie – w miastach żyło 60,7% trzydziesto ośmio- i pół milionowej populacji Polski5. Zmianie ulega nie tylko stosunek pomiędzy mieszkańcami miast i wsi. Istotnie zwiększa się liczba mieszkańców największych miast i metropolii w stosunku do mniejszych ośrodków miejskich. W 2012 roku populacja dwudziestu największych światowych metropolii wynosiła prawie trzysta dziewięćdziesiąt milionów mieszkańców. Dla porównania w 2000 roku było to dwieście sześćdziesiąt sześć milionów6. W związku z tym nie jest na wyrost stwierdzenie, że: miasto jak soczewka skupia wszystkie istotne problemy współczesnego świata7. Przestępczość jest wymieniana w raportach Organizacji Narodów Zjednoczonych jako jedno z siedmiu głównych utrudnień dalszego rozwoju miast – obok niewłaściwego zarządzania, niewystarczającej infrastruktury, korupcji, obszarów biedy/slumsów, wysokich kosztów prowadzenia działalności gospodarczej oraz niskiego poziomu kapitału ludzkiego. Utrudnienie to występuje na każdym kontynencie8. Wpływa ono zarówno na decyzje ekonomiczne – rezygnacja z inwestowania w niebezpiecznych miastach, jak i osobiste – np. niepozwalanie dzieciom na chodzenie do szkoły bez opieki dorosłych czy unikanie korzystania z publicznego transportu9. Wielkość terenów zajmowanych przez miasta nie zwiększała się proporcjonalnie do wzrostu liczby ich mieszkańców. Od swego zarania powierzchnia miast była ograniczona – przede wszystkim murami miejskimi i warunkami geograicznymi. Powodowało to wyznaczanie niewielkich działek (szerokość działki informowała o statusie jej właściciela), wąskich ulic oraz budownictwo piętrowe. Między innymi w celu pomieszczenia kolejnych fal przybyszów do miast przy nieproporcjonalnie zwiększającym się ich terenie, zaczęto budować wysokie Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Demograiczny 2007, Warszawa 2007, s. 72 Główny Urząd Statystyczny, Ludność – bilans opracowany w oparciu o wyniki NSP 2011, 31.12.2011 r., online: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_L_ludnosc_31.12.2011r.xls, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 6 Za: http://www.worldatlas.com/citypops.htm i http://www.meteor.iastate.edu/gccourse/ issues/pop/cities.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 7 A. Lisowski, Janusowe oblicze suburbanizacji, w: I. Jażdżewska (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, Łódź 2005, s. 24. 8 United Nations Habitat, op. cit., s. XVII–XVIII. 9 Tamże. 4 5 6.1. MIEJSKA PRZESTĘPCZOŚĆ...  201 bloki mieszkalne. Wielopiętrowe budynki stanowią jednak formę budownictwa niemającą swoich korzeni w kulturze ani w sposobie współżycia ludzi. Nie była ona stopniowo wdrażana – w trakcie takiego procesu można by ocenić wpływ nowego sposobu organizowania przestrzeni mieszkalnej na życie mieszkańców. Budowanie wysokich bloków mogących pomieścić nawet kilkaset mieszkań na kilkudziesięciu piętrach było prostą reakcją na skokowe zwiększenie się populacji miejskiej połączone z pojawieniem się technicznych możliwości realizacji takich projektów i architektów przekonanych do takiego typu budownictwa10. Jedną z idei uzasadniających budowanie gigantycznych budynków mieszkalnych, była wizja Le Corbusiera (Charles-Édouard Jeanneret-Gris), która zawarta została m.in. w Karcie Ateńskiej z 1933 roku. Zgodnie z nią dzielnice mieszkaniowe powinny zajmować najlepsze tereny, a same budynki należało oderwać od podłoża. Miało to na celu utworzenie jak największej ogólnodostępnej przestrzeni publicznej: nieogrodzonych parków, miejsc zabaw, rekreacji i spotkań11. W tej wizji każdy angażuje się w życie wspólnoty, wspólne są też wartości jej członków. Duże odległości pomiędzy budynkami i osiedlami nie miały stanowić żadnego problemu komunikacyjnego dzięki rozpowszechniającemu się wynalazkowi samochodu. Idea Le Corbusiera była odpowiedzią na warunki życia mieszkańców europejskich metropolii z niższych klas społecznych na początku XX wieku. Mieszkaniec dziewiętnastowiecznego ciemnego i ciasnego miasta miał zamieszkać w swoim własnym higienicznie czystym mieszkaniu z dostępem do światła i zieleni12. Idee Le Corbusiera wydawały się mieć pełne uzasadnienie zwłaszcza w przypadku budownictwa komunalnego. Przeznaczone dla osób o niskich dochodach, których nie stać było na spędzenie wakacji poza miejscem zamieszkania ani na wysyłanie dzieci do płatnych centrów rozrywki. Luźna zabudowa terenu wysokimi i bardzo wysokimi blokami pozostawiała (wolny) teren pomiędzy nimi. W założeniu miał on służyć rozrywce i rekreacji niezamożnych mieszkańców. Silnie inspirowana ideami lewicowymi stanowiła opozycję do ówczesnej praktyki inansistów ilantropów, którzy nawet budując domy dla robotników, dbali o zachowanie 5% stopy zwrotu z takiej inwestycji13. Sam Le Corbusier był świadomy całkowitego oderwania swojej koncepcji od dotychczasowej praktyki w zakresie budownicO. Newman, Defensible Space. Crime Prevention Through Urban Design, New York 1972, s. 8. E. Mumford, The CIAM Discourse on Urbanism, 1928–1960, Cambridge, MA 2000, s. 85. 12 P. Biegański, U źródeł architektury współczesnej, Warszawa 1979, s. 438. 13 R. Fishman, Urban Utopias in the Twentieth Century: Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Cambridge, MA 1982, s. 16. 10 11 202  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... twa14. Można uznać ją nie tylko za utopijną, ale również za rewolucyjną. W koncepcji promienistego miasta przyszłości (Cité Radieuse) brak było miejsca zarówno dla przestępczości, jak i biedy15. Realizacja takiego programu połączona z próbą „skoszarowania” jak największej liczby mieszkańców na jak najmniejszej przestrzeni zaowocowała powstaniem wielkich osiedli złożonych z wysokich budynków. Osiedli anonimowych, gdzie przestępczość na długi czas stała się jednym z największych problemów16. Projekty inspirowane wskazaniami Karty Ateńskiej realizowane były na szeroką skalę zarówno w powojennej Europie, jak również w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Sztandarowym przykładem jest tzw. Jednostka Mieszkalna (Unité d’Habitation) budynek z ponad trzystoma mieszkaniami wybudowany w Marsylii w latach 1947–1952 według projektu Le Corbusiera17. Osiedla przynajmniej deklaratywnie nawiązujące do jego idei powstały między innymi w: Amsterdamie (Bijlmermeer), Baltimore (Flag House Courts), Buffalo (Glenny Drive Apartments), Bridgeport (Father Panik Village), Chicago (Cabrini-Green Homes, Robert Taylor Homes), Dublinie (Ballymun Flats), Glasgow (Red Road Flats), Londynie (Aylesbury Estate), Newark (Christopher Columbus Homes, Scudder Homes), Shefield (Park Hill), St. Louis (Pruitt-Igoe), Toronto (Regent Park, St. James Town). Cechą wspólną wymienionych powyżej jest to, że większość z nich powstała pomiędzy latami pięćdziesiątymi a siedemdziesiątymi XX wieku, aby w przeciągu kolejnych kilkudziesięciu lat praktycznie całkowicie zniknąć z map wymienionych miast. „Modelowy” przykład stanowi osiedle Pruitt-Igoe w St. Louis, które zgodnie z założeniami cieszących się międzynarodową sławą architektów18 miało być bliskie „rzece drzew płynącej pomiędzy blokami” (zdj. 6.3). Planowano je jako nowe i lepsze miejsce zamieszkania dla dziesiątek tysięcy mieszkańców slumsów w centrum St. Louis, w których rzadkością były takie udogodnienia jak toaleta19 (zdj. 6.1, 6.2). Dodatkową korzyść miało stanowić uwolnienie centrum od ryzyka spadku cen nieruchomości – spowodowanego rosnącymi slumsami oraz uwolnienia go Le Corbusier, P. Jeanneret, Zwei Wohnhäuser von Le Corbusier und Pierre Jeanneret, Stuttgart 1927, s. 6–7. 15 R. Fishman, op. cit., s. 233. 16 O. Newman, Design Guidelines for Creating Defensible Space, New York 1975, s. 102. 17 R. Banham, The New Brutalism: Ethic or Aesthetic? New York 1966, s. 16. 18 Jego główny projektant Minoru Yamasaki zaprojektował m.in. budynki WTC w Nowym Jorku. 19 L. Larsen, R. Kirkendall, A History of Missouri: 1953 to 2003, Columbia, MO 2004, s. 60. 14 6.1. MIEJSKA PRZESTĘPCZOŚĆ...  203 Zdj. 6.1, 6.2. Budynki zburzone pod budowę osiedla Pruitt-Igoe20 Zdj. 6.3. Osiedle Pruitt-Igoe po oddaniu do użytku21 pod inną – bardziej lukratywną zabudowę22. „Rzeka drzew” miała oddzielać dwie części osiedla – zamieszkaną przez białych od zamieszkanej przez ludność kolorową. Idea ta nie została ostatecznie formalnie wprowadzona w życie ze względu na orzeczenie Sądu Najwyższego dotyczące niekonstytucyjności segregacji rasowej Zdj. autorstwa G. McCue, przekazane przez jego córkę The State Historical Society of Missouri, online: http://tjrhino1.umsl.edu/whmc/view.php?description_get=Pruitt+Igoe, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 21 Zdj. autorstwa pracownika administracji rządowej USA, znajduje się obecnie w domenie publicznej za: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Pruitt-Igoe-overview.jpg, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 22 K. Bristol, The Pruitt‑Igoe Myth, Journal of Architectural Education, vol. 44, no. 3, May 1991, s. 164. 20 204  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... (sprawa Brown vs. Komisja Edukacji Topeka23). Jednak na etapie planowania połowa osiedla Pruitt-Igoe była przeznaczona wyłącznie dla czarnoskórych mieszkańców, a połowa dla ludności białej24. Projekt zrealizowany w latach 1950–1956 ze względu na wykorzystanie wielopiętrowych budynków cechował się w efekcie większą gęstością zaludnienia niż niskie slumsy, które zastąpił25. W rzeczywistości teren otaczający bloki zamiast „rzeki drzew” stał się bliższy rynsztokowi – ze względów budżetowych nigdy nie zostały przygotowane place zabaw i tereny zielone (poza wyjątkami – patrz zdj. 6.6). Przestępczość na terenie osiedla szybko stała się tak wysoka, że spowodowała ucieczkę większości zdolnych do tego mieszkańców (zdj. 6.7, 6.8). Odsetek pustostanów sięgnął 85% zmniejszając wpływy z czynszów, co z kolei ograniczało środki na utrzymanie porządku na osiedlu. W związku z tym podjęto decyzję o jego stopniowej likwidacji. Początkowo planowano jedynie wyburzenie kilku budynków i zmniejszenie wysokości pozostałych. Wyburzenie pierwszych nie doprowadziło do poprawy bezpieczeństwa i zwiększonego zainteresowania mieszkaniem w pozostałych blokach26. Począwszy od 16 marca 1972 roku w trakcie kolejnych czterech lat całe osiedle składające się z trzydziestu trzech dziesięciopiętrowych budynków zostało zrównane z ziemią27 (zdj. 6.9). Znaczna część terenów osiedla Pruitt-Igoe nie została w żaden sposób zagospodarowana w ciągu kolejnych czterdziestu lat (zdj. 6.10). Idea zapewnienia dobrych warunków mieszkaniowych szerokim rzeszom klasy niższej zakończyła się spektakularnymi wyburzeniami całych wymienionych osiedli. Historia każdego z nich pomimo licznych podobieństw była naznaczona miejscową specyiką. W przypadku Pruitt-Igoe oprócz wielkości budynków i ich zagęszczenia zwracana jest uwaga na niedostosowanie ich liczby do potrzeb mieszkaniowych – zbudowano zbyt wiele budynków i nawet w pierwszych latach liczba pustostanów sięgała 10%. Nie zrealizowano towarzyszącej budynkom infrastruktury – placów zabaw, a samo osiedle zbudowano na terenie odizolowanym od reszty miasta (na nieatrakcyjnym dla inwestorów terenie po wyburzonych Brown v. Board of Education of Topeka, 347 U.S. 483, 1954. Formalna segregacja rasowa w budynkach komunalnych stanu Missouri została zniesiona w 1956 roku, zob. L. Larsen, R. Kirkendall, op. cit., s. 62. 25 K. Bristol, op. cit., s. 164. 26 W. Ramroth, Planning for Disaster: How Natural and Man‑made Disasters Shape the Built Environment, New York 2007, s. 165. 27 R. Keel, Pruitt‑Igoe and the End of Modernity, online: http://www.umsl.edu/~keelr/010/ pruitt-igoe.htm, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 23 24 6.1. MIEJSKA PRZESTĘPCZOŚĆ...  205 Zdj. 6.4. Osiedle Pruitt-Igoe z perspektywy wyburzanych budynków28 Zdj. 6.5. Osiedle komunalne Carr Square Village – zbudowane tuż przed osiedlem Pruitt-Igoe oddalone od niego o dwie przecznice29 28 29 Zdj. G. McCue, op. cit. Zdj. G. McCue, op. cit. 206  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... Zdj. 6.6. Plac zabaw na osiedlu Pruitt-Igoe30 Zdj. 6.7. Opustoszały blok Pruitt-Igoe, początek lat siedemdziesiątych31 30 31 Zdj. G. McCue, op. cit. Zdj. G. McCue, op. cit. 6.1. MIEJSKA PRZESTĘPCZOŚĆ...  207 Zdj. 6.8. Zdemolowany korytarz w jednym z bloków Pruitt-Igoe32 Zdj. 6.9. Wyburzenie osiedla Pruitt-Igoe33 Zdj. autorstwa pracownika administracji rządowej USA, znajduje się obecnie w domenie publicznej, za: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Pruitt-Igoe-corridor-actual.jpg, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 33 Zdj. autorstwa pracownika administracji rządowej USA, znajduje się obecnie w domenie publicznej, za: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Pruitt-Igoe-collapses.jpg, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 32 208  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... Zdj. 6.10. Teren osiedla Pruitt-Igoe w 2011 roku34 slumsach). Przyjęto błędne założenia dotyczące przestrzeni wspólnych (pralnie, magazyny) oraz „nowoczesnych” wind zatrzymujących się jedynie co trzecie piętro, wymuszając korzystanie z odizolowanych klatek schodowych. Wymienione lokalizacje stały się miejscem popełniania przestępstw i wandalizmu. Zabrakło też opieki nad budynkami zarówno ze strony zarządzającej nimi instytucji (miejskiej komórki budownictwa komunalnego), jak i samych mieszkańców35. Z kolei mieszkańcy chicagowskiego osiedla Cabrini-Green Homes – głównie pracownicy miejskich zakładów produkcyjnych doświadczyli powojennego bezrobocia, a następnie, przez kolejne dekady dominacji narkotykowych gangów. W ramach poprawy jego wizerunku, jak również innych osiedli komunalnych, burmistrz Jane Byrne w 1981 roku wprowadziła się wraz z mężem na kilka tygodni do jednego z mieszkań. Obecność policjantów, prywatnych ochroniarzy, a także zabudowa tylnych wejść do budynku, w którym mieszkali była jasnym sygnałem jak „bezpiecznie” jest na osiedlu, na którym w tym samym roku zostało zabitych jedenaście osób36. Zdj. ze zbiorów autora. K. Bristol, op. cit., s. 164–170. 36 Jane Byrne Cabrini‑Green Easter: A Look Back At A Mayor’s 1981 PR Fail That Ended In Shame, online: http://www.hufingtonpost.com/2013/03/31/jane-byrne-cabrini-green-_n_2989015.html, 34 35 6.1. MIEJSKA PRZESTĘPCZOŚĆ...  209 Duża liczba pustostanów połączona z wysoką przestępczością to główne przyczyny wyburzenia szeregu blokowisk również w Europie kontynentalnej. Niektóre niemieckie miasta opuściło ponad połowa mieszkańców37. Tylko w jednym niemieckim landzie Brandenburgii w latach 2002–2013 wyburzone zostały budynki mieszczące prawie sześćdziesiąt tysięcy lokali, a środki na wyburzenie tysięcy kolejnych są zarezerwowane w budżecie38. Kwota przeznaczona przez rząd federalny na program „przebudowy” miast w Niemczech Wschodnich (Stadtumbau Ost) w latach 2002–2009 wynosiła dwa miliardy siedemset milionów euro39. Główny powód pustoszenia miast we wschodnich Niemczech to imigracja zarobkowa do zachodnich landów. Burzenie pustych bloków ma na celu uniknięcie problemów związanych z ich zasiedlaniem przez osoby z marginesu społecznego – przede wszystkim przestępczością. We Francji znaczna część blokowisk na przedmieściach (banlieu) zamieszkana w dużej mierze przez bezrobotnych imigrantów (lub potomków imigrantów) cechuje się wysoką przestępczością. Stosunkowo regularnie dochodzi na ich terenie do zamieszek pomiędzy mieszkańcami a policją. Największe (jesienią 2005 roku) trwały prawie miesiąc i objęły swoim zasięgiem dwieście siedemdziesiąt cztery miasta, a w ich trakcie śmierć poniosły dwie osoby i aresztowano prawie trzy tysiące osób40. Wyburzenia we Francji w latach 2002–2005 dotyczyły m.in. osiedla La Duchere w Lyonie41. Wyjątek na tle przywołanych przykładów stanowi Bijlmermeer w Amsterdamie. To komunalne osiedle powstałe w latach sześćdziesiątych XX wieku i składające się z trzydziestu jeden budynków mieszczących trzynaście tysięcy mieszkań dotknęła przestępczość dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; K. Hawkins, Chicago closes Cabrini‑Green projects, USA Today z 2 grudnia 2010, National, s. A2. 37 B. Wileński, W Niemczech z mapy znikają całe blokowiska. Powstaną... jeziora, Gazeta Wyborcza z 23 listopada 2009 r., online: http://wyborcza.pl/1,75248,7282040,W_Niemczech_z_mapy_ znikaja_cale_blokowiska__Powstana___.html#ixzz2xlTdWddO, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 38 dpa, Land stellt Millionen für Plattenbau‑Abriss bereit, Focus z 21 sierpnia 2013 r., online: http://www.focus.de/regional/potsdam/bau-land-stellt-millionen-fuer-plattenbau-abriss-bereit_ aid_1077742.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 39 T. Lukas, M. Enters, M. Abraham, A. Melde, C. Murphy, A. Wollenhaupt, Final National Report Germany, Crime Prevention Carousel, Freiburg 2006, s. 45. 40 R. Canet, L. Pech, M. Stewart, France’s Burning Issue: Understanding the Urban Riots of November 2005, online: http://ssrn.com/abstract=1303514, dostęp dnia: 2 kwietnia 2014 r. 41 http://www.gpvlyonduchere.org/-Les-demolitions-.html dostęp dnia: 2 kwietnia 2014 r. 210  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... oraz stygmat slumsu, a około jedną czwartą mieszkań stanowiły pustostany42. Długofalowy program rewitalizacji rozpoczęty w latach dziewięćdziesiątych XX wieku nie ograniczył się jedynie do wyburzenia połowy istniejących budynków. Obejmował również przebudowę istniejących oraz uzupełnienie osiedla o miejsca animujące życie społeczne i gospodarcze. Program kosztował ponad pięćdziesiąt sześć milionów euro, ale wygląda na to, że zakończył się sukcesem43. Negatywne zjawiska społeczne związane z blokowiskami spowodowały określenie ich jako „wylęgarnie przestępczości” (breeding grounds for crime)44 lub „żłobki przestępczości” (crime nurseries)45. Powyżej przedstawione przykłady (oraz szereg innych) w dużej mierze wydają się uzasadniać użycie takiego określenia. Przeczą temu jednak – poza nielicznymi wyjątkami – kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polska. Większość osiedli mieszkaniowych powstałych w dużych miastach od końca lat pięćdziesiątych do połowy lat osiemdziesiątych stanowi klasyczny przykład „blokowisk”. Osiedle Tysiąclecia w Katowicach, krakowska Nowa Huta, gdyńska Zaspa, plac Grunwaldzki we Wrocławiu, łódzki Manhattan, poznańskie Wichrowe Wzgórza, warszawskie Bródno, Jelonki i Ursynów – to tylko krótki przegląd realizacji z tego okresu. Ich cechą wspólną było to, że duża część została wykonana w technologii tzw. wielkiej płyty. Część starych „blokowisk” istotnie się spauperyzowała, a lata dziewięćdziesiąte XX wieku były okresem, kiedy pojawiło się nawet pojęcie „blokersi”. Określono nim pierwotnie młodych bezrobotnych, ale już nieuczących się mieszkańców blokowisk „zabijających nudę” alkoholem i narkotykami na ławkach pomiędzy blokami, często przedwcześnie kończących życie46. Pojęcie to szybko uległo rozmyciu – zaczęto je używać w stosunku do wszystkich młodych mieszkańców blokowisk oraz fanów hip-hopu47. N. Smits, T. Woldendorp, Final National report from The Netherlands. Crime Prevention Carousel, Amsterdam 2006, s. 8–9. 43 D. Legierski, Blokowiska od‑nowa: Bijlmermeer, bryla.pl, online: http://www.bryla.pl/bryla /1,85302,6804920,Blokowiska_od_nowa__Bijlmermeer.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2014 r. 44 N. Zimmermann, Foreword, w: T. Lukas (red.), Crime Prevention in High‑Rise Housing, Berlin 2007, s. 7. 45 J. Brown, High rise lats are nurseries of crime, Shefield Morning Telgraph, 4 May 1974. 46 M. Zbąska, Blokersi, Magazyn nr 42 dodatek do Gazety Wyborczej nr 243 z 17 października 1997 r., s. 16. 47 R. Leszczyński, Manifest blokersów, Gazeta Wyborcza z 2 września 1998 r., online: http:// wyborcza.pl/1,75475,902379.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; M. Radziwon, Nie wierzcie Teresce, Dialog, nr 5-6, 2002, online: http://witryna.czasopism.pl/gazeta/drukuj_artykul.php?id_ artykulu=138, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 42 6.1. MIEJSKA PRZESTĘPCZOŚĆ...  211 Lata dziewięćdziesiąte w krajach Europy Środkowo-Wschodniej to również okres dynamicznych zmian w tym istotnego zwiększenia przestępczości kryminalnej. Pomimo tego oraz postępującej suburbanizacji48 nie doszło do wyludnienia się blokowisk. Suburbanizacja ta jest pewnym odpowiednikiem amerykańskiego „odlotu białych” (white light49) z miast na przedmieścia. W Stanach Zjednoczonych zostało tak nazwane zjawisko masowych przeprowadzek zamożniejszych mieszkańców z terenu dotychczasowych miast na przedmieścia ze względu na fakt, że zdecydowana większość osób, które się na to decydowały, była rasy białej. Jako jeden z głównych powodów tego zjawiska podawana jest decyzja Sądu Najwyższego znosząca segregację rasową w szkołach50. Jej niezamierzonym efektem było to, że wielu białych rodziców obawiając się spadku poziomu nauczania w szkołach, do których dopuszczono uczniów czarnoskórych, przeprowadzało się w poszukiwaniu rejonów, gdzie takie „zagrożenie” nie występowało51. Innym z powodów przeprowadzania się na przedmieścia, z czego wynikał szereg niedogodności (np. kwestie związane z transportem), było zapewnienie bezpieczeństwa (faktycznego lub jego poczucia). W latach sześćdziesiątych XX wieku jednym ze skutków rozlewania się miast na tereny podmiejskie (tzw. urban sprawl) był gwałtowny wzrost liczby brutalnych przestępstw w samych miastach. Zgodnie z jedną z hipotez ówczesna fala miejskiej przemocy była spowodowana nagłym opuszczeniem miast przez znaczną część mieszkańców i zapełnienia powstałej próżni przez gangi młodzieżowe lub narkotykowe. Działało to jak samonakręcająca się spirala – kolejni opuszczający miasta z powodu przestępczości osłabiali kontrolę społeczną i tym samym zwiększali faktyczne zagrożenie przestępczością. Jane Jacobs ogłosiła wówczas nawet „śmierć wielkich amerykańskich miast”52. Przenoszenie się zamożniejszych mieszkańców na obrzeża miast można zaobserwować praktycznie na całym świecie, od lat dziewięćdziesiątych także w Polsce. Możliwe, że braki mieszkaniowe w Polsce i innych krajach dawnego bloku wschodniego były na tyle duże, że nie doprowadziły do wyludnienia osiedli z wielkiej płyty. Nie nastąpiło też motywowane ekonomicznie 48 Więcej nt. suburbanizacji w Polsce zob. K. Kajdanek, Suburbanizacja po polsku, Kraków 2012. J. Schneider, Escape From Los Angeles: White Flight from Los Angeles and Its Schools, 1960– 1980, Journal of Urban History, vol. 34, no. 6, 2008, s. 995–1012. 50 Przytaczana wcześniej sprawa Brown vs. Komisja Edukacji Topeka. 51 D. Armor, Forced Justice: School Desegregation and the Law, Oxford 1986, s. 71. 52 J. Jacobs, The Death and Life of Great American Cities, New York 1961. 49 212  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... przeniesienie się ponad 16% mieszkańców w ramach jednego kraju, jak w przypadku migracji ze wschodu na zachód w Niemczech po zjednoczeniu53. Również struktura własnościowa – wielu mieszkańców wykupiło swoje mieszkania – różniła się od wyłącznie komunalnych osiedli. Nierozerwalnie związany jest z tym skład społeczno-ekonomiczny mieszkańców takich budynków. W przypadku budownictwa stricte komunalnego również w Polsce istnieje szereg przykładów jego stosunkowo szybkiego niszczenia przez samych mieszkańców (ich część) oraz rozkwitu zjawisk patologicznych, nawet jeżeli nie są to wielopiętrowe bloki, a parterowe domki54. Niektóre cieszące się „złą sławą” dzielnice doczekały się wręcz rewitalizacji lub gentryikacji55, chociaż dotyczy to głównie starszej zabudowy, jak np. krakowskiego Kazimierza, fragmentów warszawskiej Pragi Północ i Powiśla czy budapesztańskiej Siódmej Dzielnicy, a nie blokowisk z wielkiej płyty. Czy można w związku z tym stwierdzić związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy blokową zabudową a przestępczością? Wydaje się, że nawet biorąc pod uwagę zaprezentowane tutaj przykłady, byłoby to nieuprawnione. Może w pewnym zakresie istnieje korelacja, w której jednym ze współwystępujących czynników będzie właśnie rodzaj zabudowy, ale oprócz tego: zamożność mieszkańców, stosunek do nieruchomości (w przypadku Ameryki Północnej i Europy Zachodniej było to głównie budownictwo komunalne), poziom bezrobocia i wykształcenia. Dodatkowo w przypadku krajów z istotnym odsetkiem migrantów lub dopiero w swojej najnowszej historii znoszących segregację rasową, właśnie mniejszości rasowo-narodowościowe są nadreprezentowane w populacji tamtejszych blokowisk, co ponownie jest związane z bezrobociem i niskim statusem społecznym. Niezależnie, które kryterium zostanie przyjęte – pośród dziesięciu najbardziej niebezpiecznych miast na świecie (pod względem przestępczości, a nie katastrof M. Day, East to west German migration trickles to a halt, 23 years after reuniication, The Telegraph z 21 listopada 2013 r., online: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ germany/10466089/East-to-west-German-migration-trickles-to-a-halt-23-years-after-reuniication.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 54 T. Żółciak, Mieszkania zmienione w chlew. „Jesteśmy zwyczajnie bezradni”, Dziennik Gazeta Prawna z 2 kwietnia 2015 r. online: http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/ 486996,mieszkanie-zmienione-w-chlew-w-nowej-soli-prezydent-tyszkiewicz-jestesmy-bezradni.html, dostęp dnia: 12 kwietnia 2015 r. 55 W. Orliński, Szanuj menela swego. Gentryikacja czy rewitalizacja? Duży Format dodatek do Gazety Wyborczej z 1 lipca 2009 r., online: http://wyborcza.pl/duzyformat/1,127291,54 11425,Szanuj_menela_swego__Gentryikacja_czy_rewitalizacja_.html?as=1, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 53 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  213 naturalnych) trudno znaleźć miasta posiadające blokowiska56. Częściej będą to „nielegalne” dzielnice, składające się z niskiej tymczasowej zabudowy, jak brazylijskie fawele lub miasta w rzeczywistości poza kontrolą rządu, jak np. w Wenezueli czy Meksyku. Oczywiście przytaczanie przykładów dwudziestu, a nawet stu najbardziej niebezpiecznych miast na świecie nie stanowi odpowiedzi na pytanie o związek pomiędzy strukturą zabudowy a przestępczością. Nie pozwala jednak bezkrytycznie przyjmować poglądu o blokowiskach jako „żłobkach przestępczości”, zgodnie z którymi sama struktura zabudowy determinuje stan bezpieczeństwa. Od takiego argumentu bardzo blisko do uznania miast za przyczynę wszelkiego „zła i zepsucia”. Narracja taka jest głęboko zakorzeniona zarówno w tradycji europejskiej, jak i amerykańskiej. Miasta są zgodnie z nią na drugim końcu osi w stosunku do prowincji, wsi. Ta ostatnia ma być nośnikiem i źródłem czystości oraz tradycyjnych (chrześcijańskich) wartości. Miasta natomiast – ze względu na swoją różnorodność i kosmopolityzm są obce i niezrozumiałe, co powoduje określanie ich wręcz jako siedliska grzechu57. 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ Koncepcja przestrzeni obronnej58 (defensible space) jest uznawana (zarówno przez jej zwolenników, jak i krytyków) za ideę mającą od kilkudziesięciu lat bardzo duży wpływ na teorię i praktykę prewencji kryminalnej po obu stronach Atlantyku59. Pojęcie to wprowadził Oscar Newman w swojej wydanej w 1972 roku książce (Defensible Space. Crime Prevention Through Urban Design)60. Za taką przestrzeń uznał: model środowiska mieszkalnego, które hamuje przestępczość Zob. C. Kuruvilla, San Pedro Sula in northwest Honduras is the murder capital of the world: report, New York Daily News z 30 marca 2013 r., online: http://www.nydailynews.com/news/crime/ honduran-city-murder-capital-world-report-article-1.1303512 lub http://www.curiosityaroused. com/world/10-most-dangerous-cities-in-the-world/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 57 S. Graham, Cities Under Siege: The New Military Urbanism, London-New York 2011, s. XVIII. 58 Inne tłumaczenia tej nazwy w polskiej literaturze to „pole ochronne” zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op. cit., s. 495 oraz „dająca się obronić przestrzeń” zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op. cit. (1999), s. 448. 59 Zob. M. Remy, Oscar Newman’s Theory of Defensible Space, online: http://www.criminology. fsu.edu/crimtheory/newman.htm, dostęp 3 kwietnia 2014 r. 60 O. Newman (1972), op. cit. 56 214  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... poprzez stworzenie psychicznego wrażenia społecznej konstrukcji samodzielnie się broniącej, a każdy z poszczególnych elementów tworzących przestrzeń obronną ma wspólny cel – środowisko, w którym ukryta terytorialność i poczucie wspólnoty mieszkańców przekłada się na odpowiedzialność za zapewnienie bezpiecznej, dobrze funkcjonującej i zarządzanej przestrzeni61. Potencjalny przestępca ma postrzegać taką przestrzeń jako kontrolowaną przez jej mieszkańców, którzy łatwo zidentyikują intruza i poradzą sobie z nim. Nadzór i interwencje, które są zazwyczaj deiniowane jako funkcje policji, przejmują mieszkańcy. Utrzymywanie porządku przez policję (policing) wraca do kompetencji mieszkańców, świadomie odpowiadających za funkcjonowanie własnej polis62. Przestrzeń obronna jest zbiorczym terminem obejmującym szereg mechanizmów: rzeczywistych i symbolicznych barier, dokładnie określonych obszarów wpływu i polepszonej możliwości sprawowania nadzoru. Wszystko to ma na celu umożliwić sprawowanie kontroli społecznej przez mieszkańców. Taka przestrzeń ma podwyższyć komfort życia mieszkańców poprzez zwiększenie ich bezpieczeństwa63. Idea przestrzeni obronnej, która ma zapobiegać przestępczości szerzącej się zwłaszcza na terenie osiedli mieszkaniowych, składa się z czterech podstawowych elementów. Są nimi: 1. Terytorialność (territoriality) – dokładne określenie granic przestrzeni stanowiącej strefę wpływu jej mieszkańców. 2. Nadzór (surveillance) – takie ukształtowanie budynku mieszkalnego i jego okolicy, które umożliwia sprawowanie nad tym terenem nadzoru przez mieszkańców. 3. Wygląd budynku (building image) – wykorzystanie odpowiednich materiałów budowlanych oraz wzornictwa pozwalającego uniknąć poczucia izolacji i stygmatyzacji mieszkańców (dotyczy to zwłaszcza budownictwa komunalnego). 4. Umiejscowienie budynków mieszkalnych w stosunku do terenów i obiektów innego przeznaczenia – usługi, rekreacja, transport (juxtaposition of residential areas with other facilities) – podwyższenie bezpieczeństwa poprzez właściwe komponowanie stref mieszkalnych z innymi64. 61 62 63 64 Tamże, s. 3. Tamże, s. 3. O. Newman (1975), op. cit., s. 11. O. Newman (1972), op. cit., s. 9. 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  215 Zarówno te cztery elementy, jak i idee oraz wskazówki rozwijające każdy z nich poparte zostały przez O. Newmana własnymi badaniami. W ich trakcie miały zostać porównane projekty budownictwa komunalnego z całych Stanów Zjednoczonych. Najwięcej uwagi poświęcono Nowemu Jorkowi, gdzie na stu sześćdziesięciu dziewięciu osiedlach ze stu pięćdziesięcioma tysiącami mieszkań – mieszkało pięćset dwadzieścia osiem tysięcy osób65. Miejska administracja tych osiedli (The New York City Housing Authority – NYCHA) dysponowała dokładnymi danymi na temat mieszkańców. Dotyczyły one: wieku, dochodów, czasu zamieszkania, pochodzenia czy problemów, jakimi była dotknięta konkretna rodzina. Ponadto na terenie zarządzanych przez NYCHA osiedli działała specjalna policja66. Tysiąc sześciuset funkcjonariuszy obok patrolowania zajmowało się także zbieraniem i analizowaniem informacji dotyczących przestępstw, wykroczeń oraz skarg mieszkańców. Dzięki temu O. Newman miał możliwość wykorzystania bardzo szczegółowych danych. Nowy Jork stanowił też z innego względu wdzięczne pole tego typu badań. W trakcie swojej historii, sięgającej 1936 roku, miejska administracja osiedli wybudowała osiedla różniące się między sobą takimi czynnikami, jak: typ zabudowań (domy jednorodzinne, wielorodzinne, bloki o wysokości od sześciu do kilkunastu pięter), gęstością zabudowy czy otoczeniem. Administrowane osiedla były ponadto rozrzucone po terenie całego miasta, a liczba ich mieszkańców sięgała od stu pięćdziesięciu rodzin do powyżej trzech tysięcy. Wszystkie te czynniki oraz fakt, że proil mieszkańców osiedli nie różnił się między sobą, pozwoliło O. Newmanowi na dokonanie porównań pomiędzy poszczególnymi osiedlami, gdzie często jedyną zmienną był typ zabudowy67. Jednym z pierwszych wniosków z dokonanej przez O. Newmana analizy była różnica w liczbie przestępstw popełnianych na terenie osiedli z niskimi i tych z wysokimi budynkami. Różnica jest widoczna nie tylko w całkowitej (bezwzględnej) liczbie przestępstw, ale także po wyliczeniu wskaźnika przestępczości na Na początku 2014 roku było to odpowiednio 334 osiedla (housing developments) z ponad 400 tysiącami mieszkańców. Dane za oicjalną stroną internetową NYCHA: http://www.nyc.gov/ html/nycha/html/about/about.shtml, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 66 W 1995 roku została włączona w strukturę nowojorskiej policji (New York Police Department) – zob. M. Navarro, J. Goldstein, Policing the Projects of New York City, at a Hefty Price, New York Times z 26 grudnia 2013 r., online: http://www.nytimes.com/2013/12/27/nyregion/policingthe-projects-of-new-york-city-at-a-hefty-price.html?pagewanted=all&_r=0, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 67 O. Newman (1972), op. cit., s. XIV–XV. 65 216  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... tysiąc mieszkańców. Najpierw porównano budynki o liczbie pięter równej lub mniejszej niż sześć z budynkami wyższymi. Drugą zmienną była wielkość danego osiedla (projektu mieszkaniowego – housing project). Podzielono je na liczące do tysiąca mieszkań i powyżej (tab. 6.1). Tab. 6.1. Liczba przestępstw na tysiąc mieszkańców68 Liczba pięter Budynki do sześciu pięter Budynki powyżej sześciu pięter Projekty do 1000 mieszkań 47 51 Projekty powyżej 1000 mieszkań 45 67 Liczba mieszkań O ile w grupie budynków o wysokości do sześciu pięter liczba przestępstw nie miała związku z wielkością osiedla, widoczna jest różnica pomiędzy liczbą przestępstw w budynkach o różnej wysokości przy zmianie wielkości projektu. W przypadku dużych projektów liczba przestępstw była prawie o 50% większa w budynkach wyższych. Jeszcze lepiej była widoczna różnica w liczbie poważnych przestępstw, takich jak: rozbój, wymuszenie, włamanie, zgwałcenie i pobicie, przy porównaniu bloków o różnej wysokości (tab. 6.2). Tab. 6.2. Liczba poważnych przestępstw w zależności od wysokości budynku69 Wysokość budynku Liczba poważnych przestępstw na 1000 mieszkańców 3–4 piętra 9 6–7 pięter 12 19 pięter i więcej 20 Prawdopodobieństwo, że mieszkaniec (lub gość) bloku mającego dziewiętnaście pięter lub więcej padnie oiarą poważnego przestępstwa było prawie dwa razy większe niż w przypadku bloku sześcio-siedmiopiętrowego i ponad dwa razy większe niż w bloku (oraz najbliższej okolicy) trzy-czteropiętrowym. Oprócz tego widoczne było zróżnicowanie odsetka przestępstw ze względu na konkretne 68 69 Tamże, s. 28. Tamże, s. 33. 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  217 Zdj. 6.11, 6.12. Teren Van Dyke w 2011 r.70 70 Zbiory własne. Miejsce interakcji (młodych) mieszkańców to głównie wejścia do budynków i rogi ulic. 218  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... Zdj. 6.13, 6.14. Teren Brownsvile w 2011 r.71 71 Zbiory własne. Warto zwrócić uwagę na wykorzystane zabezpieczenia: nie tylko zakratowane okna, ale także klimatyzatory widoczne na zdj. 6.13. 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  219 miejsce ich popełnienia. Windy stanowiły miejsce 22,6% przestępstw popełnianych w najwyższych budynkach, kiedy jedynie 9,8% w budynkach sześcio-siedmiopiętrowych, zaś schody 1,3% w budynkach trzy-czteropiętrowych i 5,9% w wieżowcach powyżej dziewiętnastu pięter. Odsetek przestępstw popełnianych wewnątrz budynków, ale poza mieszkaniami rósł od 17,2% w budynkach najniższych, przez 40,2% w średniej wysokości aż do 54,8% w najwyższych blokach. Ilustracją różnic w zabudowie i ich konsekwencji było porównanie dwóch nowojorskich osiedli: Van Dyke (zdj. 6.11–6.12) i Brownsville (6.13–6.14). Oba znajdują się na Brooklynie po dwóch stronach (jednej) ulicy. Oba od samego początku były zarządzane przez administrację miejską (NYCHA). Podobna była liczba mieszkańców każdego z nich: 6420 i 5390 oraz zajmowany teren: odpowiednio 22,35 i 19,6 akrów. Przeciętna rodzina w obu osiedlach liczyła czworo członków. Podobna była też liczba niepełnoletnich (niecałe 60%), przedstawicieli różnych ras, rodzin utrzymujących się z zasiłków (niecałe 30%) i rozbitych rodzin (około Tab. 6.3. Porównanie dwóch brooklyńskich osiedli72 Osiedle Van Dyke Brownsville 6420 5390 22,35 akry 19,16 akrów Gęstość zaludnienia (liczba mieszkańców na akr) 288 287 Przeciętna wielkość rodziny 4 4 3618 (57,5%) 3047 (57,8%) Procent rodzin utrzymujących się z pomocy społecznej 28,8% 29,7% Procent rozbitych rodzin 29,5% 31,7% Przeciętny dochód 4997$ 5056$ Liczba przestępstw i wykroczeń 1189 790 92 24 3301 2376 Charakterystyka Liczba mieszkańców Teren zajmowany przez osiedle Liczba niepełnoletnich (dzieci) Liczba rozbojów Liczba napraw (głównie wynikających z wandalizmu) 72 Tamże, s. 46–48. 220  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... 30%). Porównywalne były przeciętne dochody osiągane przez mieszkańców. Na jednym osiedlu znajdowały się dwadzieścia trzy budynki, na drugim dwadzieścia siedem. Gęstość zaludnienia była prawie dokładnie taka sama – 287 i 288 osób na akr. Podobnie wielkość mieszkań – przeciętnie 4,62 i 4,69 pomieszczeń. Jedyna różnica pomiędzy tymi dwoma osiedlami polegała na typie i strukturze zabudowy. Van Dyke to w przeważającej liczbie bloki trzynastopiętrowe z pustymi przestrzeniami pomiędzy nimi i kilka niskich budynków, gdy Brownsville to gęsto pobudowane bloki sześciopiętrowe. Druga różnica, poza strukturą, polegała na dużo większej przestępczości i zwykłym wandalizmie, występującymi na terenie Van Dyke (tab. 6.3). Oparta na powyższych wynikach koncepcja przestrzeni obronnej była przez jej autora dokładnie prezentowana zarówno w pierwszej publikacji, jak i kolejnych. Ze względu na jej wpływ na rozwój idei dotyczących zapobiegania przestępczości poprzez kształtowanie przestrzeni poniżej zostaną dokładniej omówione jej cztery główne elementy. 6.2.1. TERYTORIALNOŚĆ (TERRITORIALITY) Alternatywą wobec ziemi niczyjej znajdującej się nie tylko pomiędzy budynkami, ale także na ich terenie (hol, schody, winda, korytarze), ma być dokładnie zdeiniowana przynależność przestrzeni. Idea terytorialności zakłada, że jak największa część przestrzeni miejskiej powinna należeć do konkretnych osób lub grup, które są odpowiedzialne za utrzymanie na nich porządku. Od czasu eksperymentu w Kansas City73 stało się jasne, że nawet znaczne zwiększenie liczby policjantów patrolujących ulice nie przekłada się na zmniejszenie przestępczości na nadzorowanym obszarze. Wynika to między innymi z faktu, że przestępczość, wbrew pozorom, jest zjawiskiem rzadkim74. Nawet zakładając, że liczba ujętych w policyjnych statystykach przestępstw stanowi jedynie połowę lub jedną trzecią przestępstw rzeczywiście popełnianych (ciemna liczba przestępstw), to i tak należy ją podzielić przez czas oraz liczbę potencjalnych miejsc. Prawdopodobieństwo, że policjant patrolujący dany teren, nawet nieumundurowany, będzie świadkiem popełniania jakiegoś czynu zabronionego jest z tych powodów niewielkie. Opis samego eksperymentu i jego wyników zob. Rozdział: Prewencja kryminalna oparta na wynikach badań. 74 Więcej na ten temat w Rozdziale: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 73 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  221 Ponadto zmniejsza się ono dwukrotnie, kiedy patrol taki składa się z dwóch osób – co praktykowane jest z licznych pragmatycznych powodów. Przejęcie w znacznym stopniu funkcji policji przez wszystkich mieszkańców ma prowadzić do zwiększenia efektywności kontroli. Według O. Newmana podział przestrzeni powinien dokonywać się ze względu na jej funkcję oraz liczbę osób mających dostęp do poszczególnych obszarów. Wyróżnia on przestrzeń: • publiczną o nieograniczonym w żaden sposób dostępie, gdzie możliwe jest realizowanie wszelkich funkcji, • pół-publiczną (semi‑public) – dostęp nieznacznie ograniczony, podobnie jak i funkcje, • pół-prywatną (semi‑private) – swobodny dostęp ograniczony do niewielkiego grona osób, • prywatną – dostęp tylko dla domowników i ich gości. Wyrażony schematycznie stosunek pomiędzy nimi przedstawia poniższy rysunek (rys. 6.1). Plac zabaw, do którego dostęp mają tylko mieszkańcy graniczących budynków (brak wejścia od ulicy) – przestrzeń pół-prywatna Trawniki przed domami oddzielające domy od ulicy – przestrzeń pół-publiczna Ogólnie dostępna ulica – przestrzeń publiczna Dom wielorodzinny, dostęp na klatkę ograniczony do kilku rodzin i ich gości (przestrzeń pół-prywatna, same mieszkania stanowią przestrzeń prywatną) Rys. 6.1. Stosunek pomiędzy poszczególnymi typami przestrzeni75 75 Opracowanie własne z pomocą Jędrzeja Kupczyńskiego. 222  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... O. Newman porównał zakresy poszczególnych przestrzeni w budynkach oraz ich najbliższym otoczeniu w przypadku różnego rodzaju projektów mieszkaniowych (tab. 6.4). Tab. 6.4. Porównanie zasięgu poszczególnych stref w projektach mieszkaniowych różnego typu76 Typ strefy Lokalizacja wewnątrz budynku poza budynkiem Strefa prywatna wnętrze domu jednorodzinnego lub ogród przy domu jednorodzinnym mieszkania w każdym innym lub ogródek w bloku przy rodzaju budynku mieszkaniu na parterze, o ile jest ogrodzony, przeznaczony do użytku tylko jednej rodziny, a wejść do niego można tylko przez mieszkanie Strefa pół-prywatna klatki schodowe, hol, windy i wspólne pomieszczenia (np. pralnia lub suszarnia) w budynkach wielorodzinnych, o ile dostęp do nich jest ograniczony tylko dla mieszkańców teren przy budynkach wielorodzinnych, o ile jest ogrodzony, a dostęp do niego jest możliwy albo z mieszkań, albo ze strefy pół-prywatnej Strefa pół-publiczna klatki schodowe, hol, windy i wspólne pomieszczenia (np. pralnia lub suszarnia) w budynkach wielorodzinnych, o ile dostęp do nich jest ograniczony zamknięciem otwieranym, np. przez domofon teren przy budynkach wielorodzinnych, do którego dostęp jest możliwy bezpośrednio ze strefy publicznej, ale ograniczony symbolicznymi barierami Strefa publiczna klatki schodowe, hol, windy i wspólne pomieszczenia (np. pralnia lub suszarnia) w budynkach wielorodzinnych, o ile dostęp do nich jest nieograniczony teren przy budynkach, który w żaden sposób nie jest zdeiniowany jako przynależący do nich Niekiedy oznaczenie przynależności jakiegoś terenu do budynku, a budynku do jego mieszkańców polega na ogrodzeniu płotem lub murem, zainstalowaniu furtek i bram oraz zatrudnieniu ochrony. Czasem wydaje się, że jest to jedyne 76 O. Newman (1975), op. cit., s. 59. 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  223 wyjście. Zwłaszcza w przypadku kryminogennego sąsiedztwa. Czasami jest to rzeczywiście najlepsze rozwiązanie, jak w przypadku jednego z bloków osiedla Pruitt-Igoe. W trakcie jego remontu został on ogrodzony siatką ograniczającą dostęp do niego w celu uniknięcia wypadków, jak i zapobieganiu kradzieży materiałów budowlanych. Po zakończeniu remontu mieszkańcy bloku poprosili, aby pozostawić to ogrodzenie. Nieograniczony dostęp do budynku został zmniejszony do mieszkańców i ich gości. Liczba przestępstw i aktów wandalizmu zmniejszyła się, a mieszkańcy poczuli się bezpieczniej. Dodać należy, że doszło do tego bez żadnych dodatkowych działań, takich jak np. zatrudnienie portiera czy pracownika ochrony. Miało to jednak ograniczony czasowo skutek77. Oprócz izycznego oddzielenia się mieszkańców poprzez ogrodzenia O. Newman proponuje bardziej wyrainowane metody oznaczenia terytorium. Są pośród nich np. kształt budynku w formie litery „U” ograniczający dostęp z trzech stron oraz szereg barier symbolicznych. Należą do nich: • otwarte bramy, których nigdy się wprawdzie nie zamyka (mogą być nawet pozbawione skrzydeł), ale sugerują, że teren poza nimi ma jakiegoś właściciela/ użytkownika, • zmienione w stosunku do otoczenia oświetlenie, • zmiana poziomu, zaakcentowana nawet kilkoma schodami, • zmiana materiału lub sposobu ułożenia nawierzchni chodnika, • odpowiednio posadzone i wymodelowane krzewy i drzewa78. O ile przestrzeń publiczna nie stawia praktycznie limitów wobec sposobu zachowania się korzystającym z niej ludziom, poza zachowaniami jasno zabronionymi, jak np. spożywanie alkoholu w miejscach publicznych (kryminalizowane w niektórych państwach), o tyle po minięciu nawet symbolicznej granicy normy postępowania mają zostać ograniczone do tych, które wyznaczają „prawowici” właściciele tej przestrzeni. O. Newman zaznacza jednak, że efektywne działanie barier symbolicznych na potencjalnych intruzów wymaga spełnienia następujących warunków: 1. Zdolność adresata przekazu (intruza) do zidentyikowania znaczenia bariery. 2. Oczywista (dla osób z zewnątrz) zdolność mieszkańców lub ich przedstawicieli do podtrzymywania kontroli oraz wzmacniania symbolicznych barier poprzez nadzór. 77 78 O. Newman (1972), op. cit., s. 56–57. Tamże, s. 63. 224  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... 3. Niska tolerancja na dwuznaczne zachowania w granicach oddzielonego terenu – zmuszenie intruzów do jednoznacznego zdeiniowania celu własnej obecności. 4. Zdolność mieszkańców (lub ich przedstawicieli) do dowiadywania się od „obcych” celu ich obecności oraz podjęcia stosownych działań w razie potrzeby79. Są to zalecenia sformułowane dosyć ogólnie. Ich każdorazowe zastosowanie w praktyce powinno uwzględniać specyikę danego projektu. Wskazówka, która według O. Newmana nadaje się do zastosowania w każdym realizowanym projekcie, to ograniczenie liczby mieszkań na piętrze. Wynika ona z analizy liczby przestępstw popełnianych w blokach różniących się jedynie liczbą mieszkań na piętrze (wynikała z tego też różnica w wielkości całego bloku). Średnia liczba przestępstw na tysiąc mieszkańców w blokach z dwoma – pięcioma mieszkaniami na piętrze była prawie dwa razy mniejsza od bloków z sześcioma – ośmioma mieszkaniami i tych z dziewięcioma i więcej (odpowiednio 4,5 : 8,7 : 8,3)80. Stąd zalecenie ograniczenia do minimum liczby mieszkań na piętrze. Ma ono wydatnie wpływać na ograniczenie liczby przestępstw. Niewielka liczba mieszkań na piętrze pozwala rozpoznawać się nawzajem mieszkańcom i tym samym identyikować intruzów. Mieszkańcy i ich rodziny przestają być anonimowe. Podobnie z wejściem do bloku i schodami lub windą – powinny one obsługiwać jak najmniejszą liczbę mieszkańców. W przypadku windy O. Newman sugeruje zamiast instalowania dwóch lub więcej wind obok siebie w jednym wspólnym holu, umieszczenie ich w oddzielonych od siebie częściach budynku. Także dzielone wspólnie obiekty i urządzenia, takie jak: korytarz, pralnia czy plac zabaw powinny być przypisane do jak najmniejszej grupy. Przypisywana im wartość spada, im większe jest grono użytkowników. Zgodnie z odpowiedziami respondentów większe znaczenie dla mieszkańców ma mniejszy plac zabaw lub teren rekreacyjny, ale dzielony z niewielką grupą niż większy z proporcjonalnie większą liczbą użytkowników81. Inne badania O. Newmana także potwierdzały związek pomiędzy typem zabudowy a zachowaniami dewiacyjnymi. Zachodzić ma on niezależnie od grupy społecznej – zarówno pośród osób o niskich, jak i średnich dochodach (osoby o wysokich dochodach nie były mieszkańcami komunalnych projektów mieszkaniowych, co uniemożliwiło zbadanie występowania tego typu związku w ramach 79 80 81 Tamże, s. 63–64. Tamże, s. 68. Tamże, s. 73. 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  225 tej grupy). Na badanych przez O. Newmana obszarach liczba przestępstw na tysiąc mieszkańców w zabudowie niskiej (trzy-, czteropiętrowej) wynosiła od dwudziestu (osiedla zamieszkane przez osoby o umiarkowanych dochodach) do czterdziestu (mieszkańcy o niskich dochodach, często samotne matki wychowujące dzieci), zaś dla tych samych grup mieszkańców w wysokiej zabudowie (powyżej dwunastu pięter) odpowiednio pięćdziesiąt i sto przestępstw82. Efekty zwiększenia zagęszczenia populacji na ograniczonym terenie były też przedmiotem badań psychologów klinicznych i społecznych. Najbardziej znany eksperyment został przeprowadzony przez J. B. Calhouna. Zmienną kontrolowaną było w nim zagęszczenie społeczne, czyli różnicowanie populacji na stałej powierzchni. Znaczne zwiększenie populacji doprowadziło do pojawienia się licznych zachowań patologicznych, wzrostu agresji u części badanych, a apatii u reszty. Obszar, na którym w efekcie ponadprzeciętnego zagęszczenia dochodzi do licznych zachowań patologicznych, został nazwany bagnem behawioralnym83. Eksperyment J. B. Calhouna został przeprowadzony w warunkach laboratoryjnych na szczurach. Można w związku z tym podnieść wątpliwości, czy takie same efekty wystąpią w przypadku ludzi. Przeprowadzone badania wykazały, że zwiększenie zagęszczenia przestrzennego (czyli ograniczanie przestrzeni przy stałej liczbie osób) prowadzi do zmian w zachowaniu ludzi temu zagęszczeniu poddanym. Są one widoczne zwłaszcza w przypadku mężczyzn, którzy są mniej skłonni do współpracy i reagują agresywniej wobec innych. Z drugiej strony, w przypadku kobiet pewne zwiększenie zagęszczenia powodowało nawet zwiększenie liczby zachowań prospołecznych84. Zmiany mają też charakter izjologiczny – osoby przebywające w środowisku o większym zagęszczeniu przestrzennym częściej chorują, a w trakcie eksperymentu u więźniów przenoszonych z cel o mniejszym zagęszczeniu do cel o większym zagęszczeniu stwierdzono zwiększenie ciśnienia tętniczego85. Koncepcja terytorialności zaproponowana przez O. Newmana ma swoje korzenie w zachowaniach typowych dla ludzi (i innych gatunków ssaków). O. Newman, Creating Defensible Space, New York 1996, s. 26. J. Calhoun, Population Density and Social Pathology, w: Scientiic American, vol. 206, 1962, s. 139–146. 84 P. Bell, T. Greene, J. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa, Gdańsk 2004, s. 385–389. 85 D. D’Atri, E. Fitzgerald, S. Kasl, A. Ostfeld, Crowding in Prison: The Relationship Between Changes in Housing Mode and Blood Pressure, Psychosomatic Medicine, vol. 43, no. 2, 1981, s. 95–105. 82 83 226  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... Terytorialność ludzi to pewien konglomerat zachowań różnego typu wynikających z faktu spostrzegania przez jednostkę lub grupę jakiejś przestrzeni izycznej jako własnej. Te zachowania to między innymi dbanie o własny teren zarówno poprzez opiekowanie się nim w sensie pozytywnym, jak i obrona przed jego naruszeniem przez osoby postrzegane jako „obce”. Terytorialność stanowi jeden z mechanizmów ograniczania wewnątrzgatunkowej agresji zarówno wśród zwierząt, jak i ludzi niezależenie od środowiska, w którym funkcjonują86. Brak jasnych granic pomiędzy poszczególnymi terytoriami prowadzi do wzrostu zachowań agresywnych zarówno pomiędzy młodzieżowymi gangami ulicznymi87 (zdj. 6.15 i 6.16), osadzonymi w zakładach karnych czy dziećmi w przedszkolach. Zachowania agresywne kierują się zarówno przeciwko ludziom, jak i przedmiotom, np. samochody częściej padają oiarą wandalizmu na obszarach bez jasno zdeiniowanej przynależności88. Jasne zdeiniowanie granic pomiędzy terytoriami i przypisanie osób za nie odpowiedzialnych zmniejsza liczbę takich zachowań89. Zdj. 6.15. Mural na terenie osiedla komunalnego w Toronto upamiętniający miejscowego dilera jasno sygnalizuje przynależność terytorialną90 P. L. Van den Berghe, The Ethnic Phenomenon, Westport, CT 1987, s. 39 i n. Jednym ze sposobów ograniczania wojen nowojorskich gangów młodzieżowych w latach pięćdziesiatych XX wieku było ustalanie ich stref wpływów. Pomimo krytyki opinii publicznej prowadzenie takich ustaleń było organizowane i wspierane przez Wydział ds. młodzieży nowojorskiego urząd miejskiego (New York City Youth Board) za: J. Jacobs, op. cit., 47. 88 D. Ley, R. Cybriwsky, The Spatial Ecology of Stripped Cars, w: Goldstein A.P. (red.), The Psychology of Vandalism, New York 1996, s.235–242. 89 P. Bell, T. Greene, J. Fisher, A. Baum, op. cit., s. 356–358. 90 Zbiory własne. 86 87 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  227 Zdj. 6.16. Oznaczenie terytorium gangu Crips – jednego z największych w Stanach Zjednoczonych, na śmietniku w miejscowości Olympia w stanie Waszyngton91 Nie oznacza to wcale podzielenia izycznymi barierami przestrzeni, ale odgraniczenie poszczególnych obszarów za pomocą nawet symbolicznych barier – jest to również wniosek płynący z wyników prezentowanych przez O. Newmana. 6.2.2. NADZÓR (SURVEILLANCE) Nadzór polega na możliwości obserwowania strefy publicznej z wewnątrz środowiska mieszkalnego oraz ciągłym poczuciu, że mieszkańcy obserwują każdego, kto znajduje się na ich terenie92. Jednak sama obserwacja nie wystarcza, w przypadku zaobserwowania przestępstwa lub zagrożenia nim, obserwator musi podjąć interwencję. Może się ona ograniczyć do powiadomienia policji, co często jest wystarczającą reakcją, ale nie zawsze do niej dochodzi. O. Newman przywołuje sztandarowy przykład z dziedziny psychologii społecznej – pobicie, zgwałcenie i zabójstwo Kitty Genovese w Nowym Jorku 13 marca 1964 r.93. Jej walkę o życie miało słyszeć i widzieć wiele osób, lecz żadna z nich nie zatelefonowała na policję w trakcie samego zdarzenia, które – z przerwami – trwało Zdj. Autorstwa J. Taellious, udostępnione na licencji publicznej, za: http://en.wikipedia. org/wiki/Crips#media/File:Crips_tag.jpg, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 92 O. Newman (1972), op. cit., s. 78. 93 M. Gansberg, Thirty‑Eight Who Saw Murder Didn’t Call the Police, New York Times z 27 marca 1964 r. 91 228  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... około pół godziny94. Brak reakcji argumentowali później m.in. przekonaniem, że była to sprzeczka kochanków lub bójka wracających z baru kolegów. Debata dotycząca zabójstwa Kitty Genovese skłoniła psychologów społecznych J. Darley’a i B. Latanego do przeprowadzenia szeregu badań eksperymentalnych i na ich bazie opisania tzw. efektu rozproszenia odpowiedzialności. Zgodnie z nim szansa na reakcję (pomoc) maleje proporcjonalnie do wzrostu liczby osób, które są świadkami danego zdarzenia95. O. Newman zaadaptował te wyniki do swojej koncepcji przestrzeni obronnej. Efektywność nadzoru wzrasta, kiedy obserwator postrzega przestrzeń jako własną strefę wpływu. Istotne więc okazuje się przypisanie terenu do konkretnych grup. Innym czynnikiem jest znajomość osób korzystających z danego terenu i wynikająca z tego zdolność do identyikowania się z nimi96. Możliwość nadzoru często zostaje znacznie ograniczona poprzez niewłaściwe, zdaniem O. Newmana, usytuowanie budynku względem ulicy. W wielu projektach mieszkalnych budynki są „odwrócone tyłem” lub bokiem do ulicy. Wejścia do nich prowadzą nie bezpośrednio od strony publicznych ciągów komunikacyjnych, ale z boku lub tyłu. Podobnie budowane są budynki, w których brak jest nawet okien od strony ulicy, co ma np. ograniczyć dokuczliwy hałas. Pozbawia to nadzoru ulicy ze strony mieszkańców, jak i wejść do budynków ze strony przechodniów i kierowców. Ulica ma się z tego powodu stać mniej bezpieczna. Podobnie np. przejście z przystanku autobusowego poprzez podwórka między blokami. Ogranicza to także możliwość interwencji ze strony policjantów patrolujących w samochodach okolicę. O. Newman postuluje w związku z tym wykorzystanie możliwości nadzoru, jakie daje ulica, poprzez umieszczanie wejść do budynków wychodzących bezpośrednio na nią. Wejścia takie, hol oraz klatki schodowe powinny być zgodnie z tym zaleceniem przeszklone, aby osoby D. Krajicek, The killing of Kitty Genovese: 47 years later, still holds sway over New Yorkers, Daily News z 13 marca 2011 r., online: http://www.nydailynews.com/news/crime/killing-kittygenovese-47-years-holds-sway-new-yorkers-article-1.123912, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. Kolejne lata przyniosły informacje, że liczba 38 świadków, którzy mieli słyszeć i widzieć całe zdarzenie była mocno zawyżona, a pierwszy atak napastnika został przerwany przez sąsiada, który przez okno krzyknął Zostaw tę dziewczynę, zob. m.in. The Witnesses That Didn’t, online: http://www.onthemedia.org/story/131359-the-witnesses-that-didnt/transcript/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 95 J. Darley, B. Latané, Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility, Journal of Personality and Social Psychology, vol. 8, 1968, s. 377–383. 96 O. Newman (1972), op. cit., s. 79. 94 6.2. PRZESTRZEŃ OBRONNA JAKO ODPOWIEDŹ NA MIEJSKĄ PRZESTĘPCZOŚĆ  229 z zewnątrz mogły widzieć, co się w nich dzieje, a potencjalni sprawcy mieli świadomość, że są obserwowani97. Wpływ usytuowania na liczbę przestępstw O. Newman określił, porównując średnią liczbę przestępstw na osiedlach, na których: • wszystkie budynki są zwrócone do ulicy i znajdują się w odległości 50 stóp (niecałe 17 m) od niej (22 osiedla), • wszystkie budynki są zwrócone do ulicy i znajdują się w odległości 50 stóp od niej, a oprócz tego posiadają przejrzyste wejścia i hole (12 osiedli), • mniej niż 30% budynków jest zwrócona do ulicy, wszystkie natomiast w odległości 50 stóp od niej (21 osiedla). Najwięcej przestępstw na tysiąc mieszkańców przypadało na trzecią grupę – 9,7, a prawie dwa razy mniej na grupę pierwszą – 5,3. Najmniej natomiast zostało odnotowanych w przypadku grupy drugiej – 4,4. Podobnie jak w przypadku innych porównań dokonanych przez O. Newmana, także tutaj nie występowały istotne różnice pomiędzy mieszkańcami zamieszkującymi poszczególne obszary, a liczba porównywanych projektów miała wykluczyć zbieg okoliczności98. 6.2.3. WYGLĄD BUDYNKU (BUILDING IMAGE) Wygląd budynków zgodnie z założeniami O. Newmana wpływa nie tylko na odczucia estetyczne. To jak swój budynek, osiedle postrzegają jego mieszkańcy, ma wpływać też na to, jak się na jego terenie czują i zachowują. Ma to dotyczyć również osób „z zewnątrz”: gości, przypadkowych przechodniów, także potencjalnych przestępców. Odnosi się to także do postrzegania mieszkańców przez resztę społeczności. W przypadku budownictwa komunalnego może się to objawiać w pejoratywnym określaniu „tych z bloków”, „biedoty”, „żyjących z pomocy społecznej”, aż po „margines społeczny”, „złodziei”. Założeniem budownictwa (komunalnego) nie jest taka stygmatyzacja, więc w miarę możliwości powinno się takich sytuacji unikać, zwłaszcza że ich efektem mogą być jak najbardziej realne problemy. Negatywne wyróżnienie może polegać zarówno na wyglądzie fasady budynku, elementach wykończenia zewnętrznego, jak i urządzeniach wewnątrz. Wprawdzie każdy budynek powinien wyróżniać się od otoczenia, co ma zapobiegać 97 98 Tamże, s. 80–81. Tamże, s. 83–84. 230  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... anonimowości i umożliwia identyikowanie się z nim jego mieszkańcom, jednak musi być wkomponowany w otoczenie. Zbyt duża różnica może spowodować negatywne odcinanie się budynku lub osiedla od tkanki miejskiej, co może doprowadzić do spadku bezpieczeństwa na jego terenie. Staje się to jeszcze bardziej prawdopodobne, gdy do stygmatyzacji dojdzie określenie „łatwy cel“ (easy hit). Jednorodność z kolei prowadzi do wspomnianej anonimowości oraz problemów z orientacją99. Wyposażenie stref wspólnych wewnątrz budynków komunalnych często przypomina zuniformizowaną instytucję, jak szkoła lub szpital. Podkreśla to dodatkowo oświetlenie składające się z jarzeniówek. Nie pozwala to mieszkańcom zdeiniować takiej przestrzeni jako swojej. W rezultacie nie dbają o nią jak o „swoją”. Z kolei wykorzystanie materiałów „wandalo-odpornych” prowokuje sprawdzanie tej odporności. Uwagę tę można z powodzeniem odnieść do małej architektury na otwartej przestrzeni. „Pancerny” przystanek autobusowy lub budka telefoniczna będą przedmiotem licznych testów, a ich zniszczenie stanie się punktem honoru nastolatków. Nie należy tego traktować jako zachęty do korzystania z materiałów niskiej jakości. Najlepiej mają sprawdzać się materiały solidne, ale nieaiszujące się swoją odpornością100. 6.2.4. UMIEJSCOWIENIE BUDYNKÓW MIESZKALNYCH W STOSUNKU DO TERENÓW I OBIEKTÓW INNEGO PRZEZNACZENIA – USŁUGI, REKREACJA, TRANSPORT (JUXTAPOSITION OF RESIDENTIAL AREAS WITH OTHER FACILITIES) Najbliższe otoczenie i jego struktura mają duży wpływ na bezpieczeństwo na terenach mieszkalnych. Budynki mieszkalne nie powinny być oderwane od sklepów, punktów usługowych, biur, szkół czy wreszcie miejsc służących spędzaniu czasu wolnego. Całkowite ich rozdzielenie sprowadza je do roli sypialni, która zapełnia się po południu, opróżnia rano, a przez resztę czasu pozostaje pusta. Nawet osoby niepracujące muszą ją opuścić, jeżeli chcą zrobić chociażby podstawowe zakupy. Włączenie placówek komercyjnych w strukturę mieszkalną przynosi, pod względem bezpieczeństwa, korzyści obu stronom. Mieszkańcy zyskują sprzymierzeńców w trosce o ład i porządek okolicy, natomiast przedsię- 99 100 Tamże, s. 102–103. Tamże, s. 105. 6.3. POPRZEDNICY INASTĘPCY O. NEWMANA...  231 biorcy po zamknięciu swoich sklepów i biur zostawiają je pod nadzorem swoich „sąsiadów”101. Trudniej przedstawia się sytuacja w przypadku placów zabaw, terenów sportowych i instytucji oświatowych. Łatwo mogą one zyskać status miejsc spotkań libacyjnych (tereny szkół po zakończeniu zajęć) czy handlu i spożywania narkotyków. Towarzyszyć temu może zaczepianie czy nawet napaści na przechodniów. Ograniczyć to ma ich właściwe usytuowanie względem domów mieszkalnych. Nie powinny one znajdować się w ich najbliższym sąsiedztwie, także z powodu generowanego hałasu i możliwych szkód spowodowanych np. piłką, ale w odległości, która pozwala je zachować pod kontrolą. Zbytnie oddalenie powoduje, że przestają służyć swemu przeznaczeniu, są nagminnie niszczone. O. Newman proponuje, aby wokół terenów sportowych umieścić ławki, które mogą służyć zarówno śledzeniu zmagań na boisku, jak i nieformalnym spotkaniom nastolatków102. Ponadto powinny znajdować się w niewielkim oddaleniu od ulicy, stwarzającej kolejną możliwość obserwacji103. Punktami zapalnymi (hot spots) często stają się miejsca spotkań nastolatków, takie jak salony gier elektronicznych, bary szybkiej obsługi. Należy o tym pamiętać przy planowaniu ich liczby i rozmieszczenia oraz towarzyszących im innych punktach, takich jak np. sklepy z alkoholem. Warte uwagi są wskazówki dotyczące planowania parków i innych terenów zielonych. Przy zachowaniu tej samej wielkości tych obszarów w celu zapewnienia im nadzoru ze strony mieszkańców lub przypadkowych przechodniów, powinny one być węższe, ale dłuższe. Formy zbliżone bardziej do kwadratu powodują, że całe wnętrze takiego terenu zostaje odcięte od otoczenia. Wydłużony kształt oraz sąsiedztwo budynków i ulicy umożliwia z kolei obserwację104. 6.3. POPRZEDNICY I NASTĘPCY O. NEWMANA – ROZWÓJ KONCEPCJI PRZESTRZENI OBRONNEJ Koncepcja przestrzeni obronnej O. Newmana w dużej mierze powtarza idee J. Jacobs wyrażone w wydanej w 1961 roku, czyli ponad dziesięć lat przed pierwNie będzie to miało miejsca w przypadku takich placówek jak np. całodobowe sklepy monopolowe. 102 O. Newman (1975), op. cit., s. 114. 103 O. Newman nie zwrócił w tym przypadku uwagi na ryzyko wypadków drogowych z udziałem dzieci. 104 O. Newman (1972), op. cit., s. 114–115. 101 232  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... szym wydaniem „Defensible Space. Crime Prevention Through Urban Design”, w książce pt. „Śmierć i życie wielkich amerykańskich miast” (The Death and Life of Great American Cities)105. J. Jacobs opierając się na przykładach wybranych miast (przede wszystkim Nowego Jorku, ale również Bostonu, Baltimore, Filadelii, Los Angeles, San Francisco, St. Louis), a zwłaszcza realizowanych w nich projektach likwidacji slumsów i wdrażania idei Le Corbusiera, opisała zarówno zagrożenia prowadzące do „śmierci miast”, jak i warunki jego „życia”. Wyróżniła następujące warunki dobrze prosperującego sąsiedztwa: 1. Jasne oddzielenie przestrzeni prywatnej od publicznej – Po pierwsze musi być jasne oddzielenie pomiędzy tym, co stanowi przestrzeń publiczną, a co prywatną106. 2. Nadzór sąsiedzki – Po drugie ulica musi być obserwowana przez tych, których możemy określić jej naturalnymi właścicielami. Budynki znajdujące się przy ulicy służące obsłudze obcych i zapewnieniu bezpieczeństwa mieszkańcom i obcym muszą być zwrócone w kierunku ulicy. Nie mogą być do niej odwrócone tyłem ani ślepą ścianą107. 3. Ciągłe użytkowanie przestrzeni – Po trzecie chodniki muszą mieć ciągłych użytkowników w celu dodania kolejnych oczu na ulicy oraz bodźca do obserwowania tych chodników przez mieszkańców108. Wymienione elementy można wprost przyporządkować Newmanowskim: terytorialności, nadzorowi oraz w pewnej mierze usytuowaniu budynków względem siebie. J. Jacobs zwraca uwagę na konieczność łączenia funkcji miejskich obszarów zarówno w odniesieniu do ulic czy sąsiedztw, jak też obiektów użyteczności publicznej oraz parków109. Podkreśla wielokrotnie wagę nadzoru prowadzonego przez samych mieszkańców (kontroli społecznej), a nie przez policję110. W przypadku niektórych sąsiedztw dopuszcza możliwość pośredniej formy nadzoru – nie przez mieszkańców, którzy są ze względów zawodowych i demograicznych nieobecni, ani policji, tylko prywatnych strażników – stróżów, portierów w budynkach111. J. Jacobs zdecydowanie przeciwstawiała się też dużym blokom „oderwanym od ulicy”, uznając je za gorsze od niskich slumsów. W tych J. Jacobs, op. cit. Tamże, s. 35. 107 Tamże. 108 Tamże. 109 Tamże, s. 110. 110 Tamże, s. 32. 111 Tamże, s. 39–40. 105 106 6.3. POPRZEDNICY INASTĘPCY O. NEWMANA... 233 ostatnich jej zdaniem istnieją więźi społeczne – bezpowrotnie niszczone wraz z likwidacją slumsów112. W świetle tak wielu podobieństw pomiędzy obiema koncepcjami dziwi prawie całkowity brak odniesień O. Newmana do J. Jacobs. W swojej książce przywołuje koncepcje J. Jacobs jedynie dwukrotnie113. Pośród poprzedników O. Newmana w zakresie planowania przestrzeni mającej zapobiegać popełnianiu przestępstw należy też wymienić Elizabeth Wood – dyrektor chicagowskiego metropolitalnego urzędu mieszkalnictwa (Metropolitan Housing Council), która wspierała niskie budownictwo komunalne i sprzeciwiała się segregacji rasowej114. Innym z prekursorów tematyki zapobiegania przestępczości w miastach poprzez odpowiednie planowanie jest Angel Shlomo, którego „Discouraging Crime Through City Planning” ukazało się w 1968 roku115. A. Shlomo wprost stwierdził, że: środowisko izyczne może wywierać bezpośredni wpływ na lokalizację przestępstw przez określanie terytoriów, zmniejszanie albo zwiększanie dostępności dzięki tworzeniu albo likwidowaniu granic i sieci drogowych oraz ułatwianie nadzoru przez obywateli i policję116. W tym jednym zdaniu zebrał przynajmniej trzy spośród czterech centralnych założeń koncepcji przestrzeni obronnej. Koncepcję szerszą w stosunku do przestrzeni obronnej przedstawił w wydanej w 1971 roku117 książce pt. „Prewencja kryminalna przez kształtowanie przestrzeni” (Crime Prevention Through Environmental Design118) C. Ray Jeffery. Jako pierwszy wprowadził pojęcie Crime Prevention Through Environmental Design, które w formie skrótowca CPTED funkcjonuje do dzisiaj w literaturze i praktyce architektoniczno-urbanistycznej119. Centralnym punktem koncepcji C. R. Jeffery’ego było założenie, że zachowania dewiacyjne również kierują się pewną logiką, którą można określić jako korzystanie z nadarzających się okazji. Wynika z tego, że ograniczając te „okazje”, można zmniejszyć liczbę zachowań postrzeganych przez większą część społeczeństwa jako niewłaściwe, a środkiem ku temu jest Tamże, s. 137. O. Newman (1972), op. cit., s. 25 i 112. 114 A. Hirsch, Making the Second Ghetto: Race and Housing in Chicago, 1940–1960, Chicago 1983, s. 220. 115 A. Shlomo, Discouraging crime through city planning, California University Center for Planning & Development Research, Working Papers, no. 75, 1968. 116 Tamże, s. 15. 117 Czyli rok przed ukazaniem się pierwszego wydania książki O. Newmana. 118 C. Jeffery, Crime Prevention Through Environmental Design, Beverly Hills, CA 1971. 119 Zob. m.in. http://www.cpted.net/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 112 113 234  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... modyikacja izycznej przestrzeni120. Koncepcja C. R. Jeffery’ego jest uznawana za osadzoną w założeniach warunkowania behawioralnego Burrhusa F. Skinnera, zgodnie z którymi pozytywne wzmocnienia środowiskowe będą wspierać „właściwe” zachowania, a kontrola eliminować „niewłaściwe”121. Trudno przecenić jest wpływ ówczesnych odkryć z dziedzin psychologii oraz kontekstu kulturowego i społecznego przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku na koncepcje kryminologiczne, w tym na CPTED. Koncepcja przestrzeni obronnej (niezależnie od jej autorstwa) stała się punktem wyjścia w zdecydowanej większości prac dotyczących zapobiegania przestępczości w przestrzeni miejskiej, niezależnie od tego, czy odwoływano się do niej bezpośrednio czy stanowiła różnego rodzaju interpretacje idei wyrażonych przez J. Jacobs, R. C. Jeffery’ego i O. Newmana. Za takie można uznać szereg prac, m.in. Rachel Armitage122, Alice Coleman123, Tima Crowego124, Kena Pease’a125, Barry’ego Poynera i Barry’ego Webb126, Richarda Schneidera i Teda Kitchena127, Nicka Tiley’a128 czy nawet współtwórcy metody space syntax – Bena Hilliera, który podważał wyniki badań O. Newmana129. Deinicja CPTED stworzona przez C. Jeffery, op. cit., s. 214–225. M. Robinson, The Theoretical Development of ‘CPTED’: 25 Years of Responses to C. Ray Jeffery, w: W. Laufer, F. Adler (red.), The Criminology of Criminal Law, Advances in Criminological Theory, vol. 8, 2013, s. 434. 122 R. Armitage, Crime Prevention through Housing Design: Policy and Practice, Basingstoke 2013; R. Armitage, Introduction: Planning for Crime Prevention: A Comparative Perspective, Built Environment, vol. 39, no. 1, 2013. 123 Najlepiej jest to widoczne w: A. Coleman, Utopia on trial: Vision and reality in planned housing, London 1985; również: A. Coleman, The Dice Project’, in ‘High rise housing’, Housing and Town Planning Review, London 1992. 124 T. Crowe, Designing Safer Schools, School Safety, Fall 1990, s. 9–13. 125 R. Armitage, K. Pease, Design and Crime: Prooing electronic products and services against theft, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 14, issue 1, 2008; R. Armitage, M. Rogerson, K. Pease, op. cit., s. 140–161. 126 B. Poyner, Designing Against Crime: Beyond Defensible Space, London 1983; B. Poyner, B. Webb, Crime Free Housing, London 1991. 127 R. Schneider, T. Kitchen, Planning For Crime Prevention: A Transatlantic Perspective, London 2002. 128 N. Tilley, Safer Cities and Community Safety Strategies, Crime Prevention Unit Paper 38, London 1992; N. Tilley, Crime Prevention and System Design, w: N. Tilley (red.) Handbook of Crime Prevention and Community Safety, Cullompton 2005, s. 266–293. 129 B. Hillier, In Defence of Space, RIBA Journal, vol. 11, November 1973, s. 539–44.; B. Hillier, Can streets be made safe? Urban Design International, vol. 9, 2004, s. 31–45. 120 121 6.3. POPRZEDNICY INASTĘPCY O. NEWMANA...  235 T. Crowego, który w latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczął szkolenia z tego zakresu, jest uznawana za najlepiej oddającą założenia tego podejścia: Właściwe kształtowanie i skuteczne wykorzystanie przestrzeni izycznej, które może prowadzić do zmniejszenia strachu przed przestępczością oraz poprawy jakości życia... Celem CPTED jest ograniczenie możliwości popełnienia przestępstwa, które mogą tkwić w projekcie obiektów lub sąsiedztw130. Również kryminologia środowiskowa począwszy od prac Paula J. Brantinghama i Patrici L. Brantingham z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku opiera się na środowiskowych uzasadnieniach zachowań przestępczych, z których wprost wynikają wskazania dla działań prewencyjnych131. Podobnie teoria „wybitych szyb” Jamesa Q. Wilsona i G. Kellinga dotycząca wpływu zaniedbanego środowiska miejskiego na wandalizm oraz przestępczość pomimo skupienia się na aktywności policji zakłada, że izyczne oznaki opieki i nadzoru nad danym terenem mają zapobiegać popełnianiu przestępstw132. Także R. Clarke i P. Mayhew – współtwórcy idei prewencji sytuacyjnej – znaczną część uwagi poświęcają stosunkowi przestrzeni izycznej do popełnianych na jej obszarze czynów kryminalizowanych133. Zbieżność punktu wyjścia, którym było przekonanie, że możliwe jest zapobieganie przestępstwom poprzez właściwe kształtowanie przestrzeni, owocowała również wspólnymi pracami przedstawicieli poszczególnych szkół 130 T. Crowe, Crime Prevention Through Environmental Design: Applications of Architectural Design and Space Management Concepts, Oxford 2000, s. 46. 131 P. L. Brantingham, P. J. Brantingham, Residential burglary and urban form, Urban Studies, vol. 12, 1975, s. 273–284.; P. L. Brantingham, P. J. Brantingham (red.), Environmental Criminology, London 1981; P. L. Brantingham, P. J. Brantingham, Burglar Mobility and Preventive Planning, w: R. Clarke and T. Hope (red.) Coping with Burglary: Research Perspectives on Policy, Boston 1984, s. 77–96. 132 J. Wilson, G. Kelling, Broken Windows. The police and neighborhood safety, The Atlantic z 1 marca 1982, online: http://www.theatlantic.com/magazine/archive/1982/03/broken-windows/304465/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; Więcej na temat tej teorii w Rozdziale: Zapobieganie przestępczości, kryminalistyka, kryminologia. Wykorzystanie teorii zaadaptowanej przez W. Brattona w Nowym Jorku zostało opisane w Rozdziale: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 133 P. Mayhew, R. Clarke, A. Sturman, J. Hough, Crime as opportunity, Home Ofice Research Study, no. 34, London 1976; R. Clarke, Situational Crime Prevention: Successful Case Studies, Albany, NY 1997. 236  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... (oprócz wymienionych wyżej także m.in. M. Felsona – współtwórcy teorii działań rutynowych134)135. Na przełomie XX i XXI wieku CPTED doczekał się nowej „odsłony” w postaci CPTED Drugiej Generacji (2nd Generation CPTED). Mianem tym określone zostało połączenie działań projektowych dotyczących zarówno nowopowstających obiektów lub ich grup, jak i ingerencji w istniejące z działaniami stricte społecznymi. Pośród nich mieszczą się działania skierowane do jednostek, poszczególnych grup społecznych: dzieci, nastolatków, osób starszych i całej społeczności. Autorzy tej koncepcji wskazują na nieskuteczność „pierwszej generacji CPTED” spowodowaną, ich zdaniem, nadmiernym skupianiem się na izycznym układzie przestrzennym i zaniedbaniem projektowania korzystnych warunków do poczucia wspólnoty przez mieszkańców i przeciwstawiają mu swoje holistyczne podejście do społeczności136. Druga generacja CPTED uznaje za najważniejsze aspekty bezpiecznej społeczności nie strukturę cegieł i rodzaj zaprawy murarskiej, ale strukturę rodziny, myśli i – przede wszystkim – zachowania137. Założenia CPTED Drugiej Generacji to: • odpowiednia wielkość, gęstość i zróżnicowanie osiedla (size of the district, density, and differentiation of dwellings); osiedla mają być małe i zróżnicowane społecznie, • publiczne miejsca spotkań (urban meeteing places) i kluby młodzieżowe (youth clubs); miejsca takie należy stworzyć, a następnie zapewnić im aktywne wsparcie, aby były właściwie użytkowane, • zaangażowanie mieszkańców (residents’ participation); mieszkańcy powinni uczestniczyć w społecznym życiu osiedla, w związku z czym należy opracować strategie mające ich do tego przekonać, • odpowiedzialność mieszkańców (residents’ responsibility); mieszkańcy powinni czuć się odpowiedzialni za bezpieczeństwo na osiedlu, stosować racjonalne środki w celu zwiększenia własnego bezpieczeństwa; CPTED Drugiej Generacji L. Cohen, M. Felson, Social Change and Crime Rate Trends: A Routine Activity Approach, American Sociological Review, vol. 44, no. 4, 1979, s. 588–608. 135 R. Clarke, P. Brantingham, P. Brantingham, J. Eck, M. Felson, Designing Out Crime, London 1998. 136 G. Saville, G. Cleveland, 2nd Generation CPTED: An Antidote to the Social Y2K Virus of Urban Design, Prezentacja z 3rd International CPTED Association conference, Washington, D.C. 14–16 December 1998, online: http://www.cpted.net/resources/schools.pdf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 137 Tamże, s. 1. 134 6.3. POPRZEDNICY INASTĘPCY O. NEWMANA...  237 ma za zadanie rozszerzyć teorię racjonalności na oiarę (victim centered rationality theory)138. Przykład realizacji założeń CPTED Drugiej Generacji przez współtwórcę tej koncepcji – Gregorego Saville’a, swego rodzaju studium przypadku stanowiło osiedle San Romanoway w Toronto (Kanada). Na jego terenie w latach 2000–2009 wdrażano strategię SafeGrowth, na którą składały się następujące działania: • zaangażowanie społeczności, m.in. poprzez powołanie sąsiedzkich zespołów bezpieczeństwa (Neighbourhood Safety Teams), • stworzenie proilu sąsiedztwa (rozmowy z mieszkańcami, opinie ekspertów, badania jakości życia), • ocena lokalnych priorytetów z perspektywy mieszkańców, • stworzenie planu działania w oparciu o określone priorytety, • realizacja działań, • badanie rezultatów i ewaluacja139. Holistyczna koncepcja CPTED zyskała duże powodzenie, zarówno wśród praktyków zrzeszonych w stowarzyszeniach CPTED140, irm doradczych w obszarze bezpieczeństwa141, jak i autorów podręczników z tego zakresu142. Znalazła też uznanie autorów przeciwstawiających się czysto deterministycznemu podejściu, zgodnie z którym ukształtowanie przestrzeni ma bezpośredni wpływ na ludzkie zachowanie143. Przedstawiając rozwój idei CPTED, nie można pominąć jej najnowszej wersji, jaką stanowi CPTED Trzeciej Generacji144. Stanowi ona hybrydę CPTED Drugiej Tamże, s. 5–7. G. Saville, SafeGrowth: Moving Forward in Neighbourhood Development, Built Environment, vol. 35, no. 3, 2009, s. 391–396. 140 Zob. http://www.designoutcrime.org/index.php/docfaqs/26-cpted2, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 141 D. Fisher, Second Generation CPTED, online: http://www.chdpartners.com.au/getmedia/298fef0e-c401-4b54-adcf-723590c94352/Second-Generation-CPTED.aspx, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 142 G. Saville, G. Cleveland, Second‑Generation CPTED. The Rise and Fall of Opportunity Theory, w: R. Atlas (red.), 21st Century Security and CPTED. Designing for Critical Infrastructure Protection and Crime Prevention, Boca Raton, FL 2008. 143 C. Monteiro, Spatial Analysis of Street Crimes, w: S. Shoham, P. Knepper, M. Kett (red.) International Handbook of Criminology, Boca Raton, FL 2010, s. 619–648. 144 G. Saville, 3rd Generation CPTED and the eco‑friendly city, online: http://safe-growth.blogspot. com/2013/06/3rd-generation-cptd-and-eco-friendly.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 138 139 238  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... Generacji z „zaawansowanymi technologicznie” rozwiązaniami ekologicznymi, zrównoważonym rozwojem miejskim i powiązaniami sieciowymi145. U jego źródła leżą próby wyboru działań prewencyjnych, które będą równocześnie przyjazne środowisku naturalnemu146. Spośród trzynastu głównych założeń CPTED Trzeciej Generacji jedynie część bezpośrednio dotyczy bezpieczeństwa lub przestępczości: 1. Włączanie w tkankę miejską wystarczającej liczby miejsc publicznych w celu zapewnienia odpowiednich warunków spotkań i wspólnych aktywności. 2. Włączenie wystarczającej ilości zielonej przestrzeni o różnej skali, wliczając w to zieleń uliczną, wertykalne zielone fasady budynków, zielone dachy, parki miejskie i dzielnicowe, publiczne ogrody. 3. Wspieranie nowych inwestycji mieszkaniowych, które skierowane są do społeczności zróżnicowanych pod względem dochodów, statusu społecznego, etnicznym, demograicznym i własnościowym. 4. Wspieranie nowych inwestycji i projektów rewitalizacyjnych mających na celu stworzenie nowych wielofunkcyjnych przestrzeni albo zmiany dotychczasowych jednofunkcyjnych na wielofunkcyjne. 5. Optymalizacja miejskiej sieci odbiorczej – ścieków i odpadów, uwzględniając technologiczne możliwości, zwłaszcza recykling i zagospodarowanie „szarej” wody oraz uwarunkowania kulturowe. Przyczynia się to do właściwej polityki zdrowotnej, jak również umacnia wizerunek miasta jako zadbanego i posiadającego opiekuna/gospodarza. 6. Wsparcie naturalnego nadzoru poprzez zapewnienie wystarczającego oświetlenia ulic oraz zapewnienia odpowiedniej obecności i użytkowania przestrzeni o każdej porze. Przebudowa tkanki miejskiej poprzez kształtowanie przestrzeni umożliwiającej wizualny dozór i eliminowanie odizolowanych terenów stanowiących miejsce nielegalnej działalności. 7. Zapewnienie, że nie ma miejsc w mieście stanowiących „tereny niczyje”, pozbawione nadzoru instytucjonalnego. Oznacza to, że każdy metr kwadratowy z miejskiego krajobrazu ma jasno określonego gospodarza – instytucjonalnego, MIT Senseable City Lab, New Energy for Urban Security: Improving Urban Security Through Green Environment Design, Turin-Cambridge, MA 2011, s. 23, online: http://www.unicri.it/news/ iles/2011-04-01_110414_CRA_Urban_Security_sm.pdf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 146 P. Cozens, Sustainable urban development and crime prevention through environmental design for the British City. Towards an effective urban environmentalism for the 21st Century, Cities: The International Journal of Urban Policy and Planning, vol. 19, no. 2, 2002, s. 129–37. 145 6.3. POPRZEDNICY INASTĘPCY O. NEWMANA...  239 prywatnego, oddolną zbiorowość – odpowiedzialnego za jego utrzymanie, bezpieczeństwo i nadzór. 8. Promowanie rewitalizacji i przebudowy terenów: postindustrialnych mających destrukcyjny wpływ na dawne sąsiedztwo, zniszczonych przez klęski naturalne lub konlikty zbrojne, opuszczonych przez dawnych mieszkańców z powodów społeczno-ekonomicznych lub kulturowych, takich jak przeniesienie zakładów przemysłowych lub emigracja. 9. Zapewnienie wystarczającej i efektywnej infrastruktury transportu publicznego, która nie tylko przyczynia się do wyższego komfortu życia mieszkańców poprzez zmniejszenie emisji toksycznych spalin emitowanych przez dojeżdżających prywatnymi środkami transportu – głównie pojazdów przewożących jednie kierowcę, ale również powoduje ograniczenie ruchu, co ma bezpośredni wpływ na psychologiczny dobrostan mieszkańców oraz oszczędność czasu. 10. Zabezpieczenie wystarczających środków inansowych na regularne utrzymanie przestrzeni publicznych, w tym deptaków i fasad budynków miejskich. 11. Przydzielenie wystarczających zasobów inansowych i ludzkich dla zapewnienia powszechnej edukacji publicznej, szczególnie dla młodzieży miejskiej, zarówno w zakresie standardu budynków szkolnych, jak i odpowiednich ekspertów w dziedzinach związanych z edukacją (nie tylko nauczycieli)147 12. Zapewnienie skutecznych przepisów regulujących sektor budownictwa w zakresie monitorowania integralności strukturalnej, efektywności energetycznej i jakości wniosków budowlanych, na etapie wydawania pozwoleń na budowę oraz na etapie nadzorowania właściwej realizacji. 13. Zapewnienie wsparcia inansowego oraz infrastruktury inansowej pomocy na poziomie makro i mikro dla mieszkańców o niskich dochodach w celu umożliwienia posiadania przez nich nieruchomości na własność. W połączeniu z realizacją na szeroką skalę tanich projektów mieszkaniowych o zerowej emisji węgla zapewnić to ma pracę i dochody dla potencjalnych nabywców, co może stworzyć trwały model ekonomiczny własności nieruchomości148. Miarę popularności koncepcji przestrzeni obronnej i CPTED stanowią m.in. trzy policyjne programy opierające się w dużej mierze właśnie na jej założeniach 147 148 Wtrącenie własne. MIT Senseable City Lab, op. cit., s. 23–24. 240  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... połączonych z elementami prewencji sytuacyjnej149. W 1989 roku brytyjskie Stowarzyszenie Wyższych Funkcjonariuszy Policji (Association of Chief Police Oficers) – organizacja not-for-proit – powołało inicjatywę „Zabezpieczony przez Design” (Secured by Design SBD). Jej pierwotnym celem miało być ograniczenie włamań do budynków mieszkalnych stanowiących wówczas najdotkliwsze zagrożenie na południu Wielkiej Brytanii150. Z czasem schemat rozszerzono także na parkingi, place zabaw, węzły komunikacyjne oraz obiekty komercyjne151. Środkiem do zapewnienia bezpieczeństwa miało być odpowiednie planowanie nowych budynków oraz zmiany wprowadzane do istniejących. Szacowane jest, że w trakcie pierwszych siedmiu lat od powstania tej inicjatywy zgodnie z jej założeniami wybudowanych zostało około trzydziestu pięciu tysięcy domów na trzech tysiącach siedmiuset osiedli na terenie Wielkiej Brytanii152. SBD składa się z dwóch głównych elementów: nagrody SBD dla deweloperów oraz produktów licencjonowanych przez SBD. Nagrodę SBD można uzyskać dla nowej inwestycji albo adaptacji istniejącej zgodnie z wymogami programu, które są potwierdzane przez policyjnych doradców ds. projektowania prewencji kryminalnej (Crime Prevention Design Advisors) lub funkcjonariuszy ds. doradztwa architektonicznego (Architectural Liaison Oficers). Deweloperzy, którzy spełniają te wymogi, mogą posługiwać się logo SBD, również w reklamach153. Z kolei irmy, których produkty spełnią wymogi programu, mogą uzyskać licencje „Specyikacja Preferowana przez Policję” (Police Preferred Speciication). Na prowadzonej przez inicjatywę SBD liście znajduje się trzydzieści kategorii produktów, które dotychczas uzyskały taki certyikat. Pośród nich są nie tylko producenci zamków, drzwi czy okien, ale także rozwiązań z zakresu technologii informatycznych czy zabezpieczeń dokumentów154. Brytyjskie SBD stanowiło wzór dla analogicznego programu wprowadzonego pięć lat później w Holandii pod nazwą Policyjny Znak Bezpiecznego MieszkaR. Armitage, Secured by design – an investigation of its history, development and future role in crime reduction, niepublikowana praca doktorska, University of Huddersield, 2004, s. 12. 150 T. Pascoe, P. Topping, Secured By Design: Assessing The Basis Of The Scheme, International Journal Of Risk, Security And Crime Prevention, vol. 2, no. 3, 1997, s. 162. 151 Zob. http://www.securedbydesign.com/about/index.aspx, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 152 R. Armitage 2004, op. cit., s. 50. 153 Zob. http://www.securedbydesign.com/professionals/index.aspx, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 154 Zob: http://www.securedbydesign.com/companies/index.aspx, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 149 6.3. POPRZEDNICY INASTĘPCY O. NEWMANA...  241 nia (Politiekeurmerk Veilig Wonen® - jęz. niderlandzki, Police Label Secure Housing – PLSH). Istotna różnica polega na tym, że konkretne założenia PLSH zostały opracowane przez irmę architektoniczną Van Dijk Van Sommeren and Partners na podstawie wskazówek tzw. języka wzorców Christophera Alexandra155. Logo PLSH – podobnie jak w przypadku brytyjskiego SBD – może uzyskać zarówno nowopowstająca inwestycja, jak i adaptacja istniejącej. Wymaga to potwierdzenia zgodności z wymogami programu stwierdzonymi przez uprawnionych do tego funkcjonariuszy policji lub certyikowanych cywilnych ekspertów. Pośród czterdziestu ośmiu wymogów do uzyskania logo PLSH część jest obowiązkowa, pozostałe mają charakter rekomendacji (niewymaganych). Lista podzielona jest na pięć kategorii: • planowanie i projektowanie urbanistyczne, • przestrzeń publiczna, • układ, • budynki, • mieszkania156. Dowodem na popularność programu jest przekonanie 90% mieszkańców Holandii o tym, że PLSH gwarantuje wyższe poczucie bezpieczeństwa157. Elementy programu dotyczące kontroli dostępu (target hardening) – stosowanych zamków, okien, drzwi i futryn – zostały wprowadzone do przepisów holenderskiego prawa budowlanego w 1999 roku158. Kolejny przykład stanowił projekt Deweloper (Bauträgerprojekt) realizowany w stolicy Austrii od 1997 roku. W porównaniu do dwóch poprzednich miał on znacznie mniejszy zasięg geograiczny oraz czasowy. Łączy je jednak podmiot wdrażający (policja) oraz charakter podjętych działań. Składały się na nie: doradztwo irmom budowlanym, wspólnotom mieszkaniowym i gminom w zakresie planowania środków bezpieczeństwa, a także – w przypadku już istniejących A. Jongejan, T. Woldendorp, A Successful CPTED Approach: The Dutch ‘Police Label Secure Housing’, Built Environment, vol. 39, no 1, s. 32. 156 Tamże, s. 38–45. 157 J. Bässmann, K. Maiwald, Polizei, bürgernahe Polizeiarbeit und Kriminalprävention in den Niederlanden, Bundeskriminalamt, Wiesbaden 2001, s. 90–91. 158 B. Vollard, Does Regulation of Built‑in Security Reduce Crime? Evidence from a Regression Discontinuity Approach. Prezentacja z 1st Boon/Paris Workshop on Law and Economic, 25–26 września 2009. Paris, France: University of Paris Ouest Nanterre, s. 2, online: http://www.coll. mpg.de/economix/2009/Vollaard.pdf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 155 242  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... budowli – przebudowy: wszystko to pod kątem zapewnienia jak największego bezpieczeństwa mieszkańcom. Informacje dotyczyły zarówno środków technicznych, takich jak zabezpieczone przed wyważeniem drzwi, zewnętrzne rolety na okna, dobre oświetlenie klatek schodowych, podwórek i garaży, instalacje alarmowe, jak i organizacji przestrzeni. Wśród tych ostatnich pochodzące wprost z arsenału przestrzeni obronnej i CPTED: usunięcie wszelkich wysokich i nieprzezroczystych obiektów – murów otaczających śmietniki czy budek na narzędzia, brak wysokich i rozkrzewionych zarośli, unikanie krętych i wąskich korytarzy czy przejść. Inną formą zarządzania przestrzenią miało być zapewnienie różnych form użytkowania przestrzeni w celu zapobiegania jej wykorzystaniu tylko w pewnych porach dnia, a pozostawieniu opustoszałej w innych. Zwracano też uwagę na wyznaczanie miejsc parkingowych przeznaczonych wyłącznie dla kobiet. Były to miejsca blisko drzwi wejściowych, latarni lub lamp zarówno w przypadku garaży, jak i parkingów na świeżym powietrzu. Projekt obejmował też szkolenia mieszkańców w zakresie samodzielnego zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Podobnie jak w przypadku SBD i PLSH także irmy budowlane w Wiedniu wykorzystywały uczestnictwo w nim w celach reklamowych159. Oprócz wymienionych przykładów wpływu idei przestrzeni obronnej na szereg innych koncepcji zapobiegania przestępczości nie tylko bezpośrednio odwołujących się do CPTED w przeciągu ostatnich czterdziestu lat160 oraz szerokiego wpierania jej przez policje w wielu krajach (oprócz wymienionych także w Polsce161) bardzo dużą aktywnością cechuje się środowisko praktyków CPTED. Oddziały zrzeszone pod egidą założonego w 1996 roku Międzynarodowego Stowarzyszenia CPTED działają na pięciu kontynentach (Azja, obie Ameryki, Australia, Europa)162. Na każdym z tych kontynentów organizowane są konferencje i szkolenia z zakresu CPTED, a pod opieką osób związanych z tym ruchem można przygotować prace dyplomowe i doktoraty163. Idea CPTED miała szczególnie istotny wpływ na kształt przestrzeni miejskiej w Stanach ZjednoJ. Bässmann, J. Becker, K. Obert, op. cit., s. 217–218. Safer Places. The Planning System and Crime Prevention, London 2004. 161 Przykład stanowi działalność wydawnicza i szkoleniowa Zespołu Prewencji Kryminalnej Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie online: http://www.wspol.edu.pl/zsp/index.php?option=com_content&view=article&id=43&Itemid=32 dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 162 Zob. http://www.cpted.net/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 163 Zob. http://www.designoutcrime.org/index.php/925-uncategorised/43-phd-doc, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 159 160 6.3. POPRZEDNICY INASTĘPCY O. NEWMANA...  243 czonych ze względu na zaangażowanie agencji federalnych w promowanie jej idei164 oraz inansowanie budownictwa komunalnego spełniającego jej założenia. Jedynie w latach 1998–2000 Ministerstwo Rozwoju Budownictwa Mieszkalnego (Department of Housing Urban Development) przeznaczyło ponad trzy miliardy dolarów na rewitalizację budownictwa komunalnego w dwudziestu dwóch amerykańskich miastach w ramach projektu „Nadzieja VI Program Rewitalizacji Szczególnie Dotkniętego Budownictwa Komunalnego” (HOPE VI Revitalization Programs for Severely Distressed Public Housing)165(zdj. 6.17). Zdj. 6.17. Osiedle komunalne Iberville w Nowym Orelanie rewitalizowane dzięki środkom federalnym oraz lokalnym166 Uwzględniając powyższe, można śmiało stwierdzić, że koncepcja przestrzeni obronnej pod różnymi nazwami: CPTED (także Drugiej i Trzeciej Generacji), SBD, PLSH, Design Out Crime, Crime Prevention through Housing Design, prewencji S. Sorensen, J. Hayes, E. Walsh, M. Myhre, Crime Prevention through Environmental Design,Washington, D.C. 1997; S. Sorensen, J. Hayes, E. Walsh, M. Myhre, Crime Prevention through Environmental Design,Washington, D.C. 1999. 165 R. Atlas, Designing Safe Communities and Neighborhoods, w: R. Atlas (red.), 21st Century Security and CPTED. Designing for Critical Infrastructure Protection and Crime Prevention, Boca Raton, FL 2008, s. 267. 166 Zbiory własne. 164 244  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... sytuacyjnej czy kryminologii środowiskowej stała się jeżeli nie paradygmatem naukowym167, to na pewno silną i aktywną szkołą w psychologii, kryminologii, architekturze i urbanistyce. 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED W świetle poprzedniego podrozdziału koncepcje przestrzeni obronnej oraz kolejnych generacji CPTED wydają się stanowić najlepszą odpowiedź na problemy związane z przestępczością na terenach zurbanizowanych. Stanowi to jednak przykład myślenia życzeniowego, które nie zawsze jest tożsame z samo spełniającymi się przepowiedniami168. Krytyka wymienionych koncepcji sięga lat siedemdziesiątych i można ją podzielić na dwie kategorie: 1. Braki, nieścisłości i sprzeczności koncepcyjne. 2. Metodologiczne i związane z wynikami badań empirycznych. Dogłębna analiza koncepcji O. Newmana przedstawiona przez Roba I. Mawby’ego już w 1977 roku zawierała połączenie obu wskazanych grup. Głównym ze stawianych O. Newmanowi zarzutów było oparcie się przez niego na ideologii zamiast na wynikach badań. R. I. Mawby wskazuje m.in. na to, że pomimo dostępu do danych ze wszystkich stu sześćdziesięciu dziewięciu zarządzanych przez NYCHA osiedli wybrał jedynie dwa. Nie uzasadnił przy tym swojego wyboru, co może oznaczać, że włączenie innych par osiedli mogłoby doprowadzić do uzyskania odmiennych wyników169. O ile znalezienie dwóch osiedli porównywalnych ze sobą pod każdym względem poza strukturą architektoniczną jest trudnym zadaniem, to sam O. Newman wspomina o tym, że znalazł kilka takich par, m.in. w Filadelii170. Zarzut swobodnego skorzystania przez O. Newmana z metodologii – wieloczynnikowej analizy wariancji oraz porównania projektów podnoszony był też przez innych autorów w latach siedemdziesiątych. Towarzyszyło temu wskazanie, że wynik w postaci stwierdzenia mniejszej liczby przestępstw popełnianych w windach w blokach sześciopiętrowych niż w blokach czternastopięWedług deinicji T. Kuhna, zob. T. Kuhn, The Structure of Scientiic Revolutions, Chicago 1996, s.10–11. 168 P. Zimbardo, Psychologia i życie, Warszawa 1999, s. 606–607. 169 R. Mawby, Defensible Space: A Theoretical and Empirical Appraisal, Urban Studies, vol. 14, no. 2, 1977, s. 169. 170 O. Newman (1972), op. cit., s. 191–193. 167 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  245 trowych nie może być wystarczającym uzasadnieniem dla wszystkich zawartych twierdzeń171. Podobnie jak brak poparcia w wynikach dla twierdzeń o mniejszej liczbie przestępstw w holach budynków, gdzie jest lepszy nadzór172. Zwrócono też uwagę na to, że wbrew twierdzeniom O. Newmana Brownsville i Van Dyke nie różniły się jedynie strukturą zabudowy i liczbą popełnianych na ich terenie przestępstw. Różnica dotyczyła także przekroju społecznego mieszkańców – Van Dyke zamieszkiwane było przez więcej osób z niższej klasy, osoby zamożniejsze częściej się wprowadzały do Brownsville173. O. Newman oprócz średniego zarobku gospodarstwa domowego nie podał też mediany tych dochodów ani rozkładu gospodarstw o różnym dochodzie, co mogłoby świadczyć o tym, że struktura społeczna obu osiedli nie była identyczna. Podobnie nie uwzględnił różnic etniczno-kulturowych, które mogły być istotnymi zmiennymi wpływającymi na liczbę popełnianych przestępstw174. Założenia teoretyczne przestrzeni obronnej – przede wszystkim terytorialności i nadzoru – pomijają całkowicie aspekt sprawców miejscowych. Źródło zagrożenia jest identyikowane jako pochodzące jedynie z zewnątrz. Stanowi to oczywisty błąd podkreślany nawet przez autorów przychylnych generalnym założeniom koncepcji i upatrujących jej główną krytykę w tym, że O. Newman był architektem, a nie kryminologiem czy socjologiem175. Założenie wyłącznie zewnętrznego zagrożenia nie znajduje zresztą oparcia w danych przytoczonych przez samego O. Newmana. Zgodnie z nimi sprawcy około 50% przestępstw popełnionych w każdym z osiedli mieszkali na jego terenie176. W tej sytuacji skupianie się wyłącznie na sprawcach z zewnątrz będzie oznaczało, że co najmniej połowa źródeł potencjalnych zagrożeń kryminalnych nie zostaje uwzględniona w założeniach koncepcji przestrzeni obronnej. Zastrzeżenia, nie tylko na gruncie praw człowieka i poprawności politycznej, w koncepcji O. Newmana może budzić propozycja „segregacji” mieszkańców pod A. Bottoms, Book Review of Defensible Space, British Journal of Criminology, vol. 14, no. 2, 1974, s. 203–206. 172 Tamże. 173 Tak m.in. B. Hillier (1973), op. cit. 174 A. Bottoms, op. cit., s. 205. 175 R. Clarke, The Theory of Crime Prevention Through Environmental Design, online: http:// www3.cutr.usf.edu/security/documents%5CCPTED%5CTheory%20of%20CPTED.pdf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 176 O. Newman (1972), op. cit., s. 200. 171 246  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... kątem ich wieku, wielkości rodzin czy zainteresowań. Jednak w tej kwestii zajmuje on dwuznaczne stanowisko: raz sugeruje, że taki podział wpłynie na lepszą integrację177, innym razem zauważa, iż wskazana jest różnorodność, pod warunkiem, że żadna grupa nie będzie dominować178. W swojej ostatniej pracy opartej na doświadczeniu z rewitalizacji licznych osiedli już jednoznacznie wypowiada się za różnorodnością zarówno etniczną, jak i społeczną179. Koncepcji terytorialności zarzucane bywa również, że sprowadza się ona do „poszatkowania” miasta przez ogrodzone tereny poszczególnych bloków i osiedli180. Autor „Defensible Space” sam wskazuje na zagrożenia związane z ogradzaniem bloków i osiedli. Odgrodzenie często znacznych terenów od reszty miasta pozbawia bowiem otoczenie (m. in. graniczące ulice) naturalnego nadzoru ze strony „wyłączonych przez ogrodzenie mieszkańców”181. Podnoszona przez O. Newmana (oraz wcześniej J. Jacobs) koncepcja samoorganizacji i sprawowania nadzoru przez samych mieszkańców, a nie przez powołane do tego instytucje (np. policję) może budzić zastrzeżenia dwojakiego rodzaju. Pierwsze wynikają z nieprzygotowania obywateli do sprawowania takiej funkcji i zagrożeń z tego wynikających, zarówno dla samych „cywilnych” mieszkańców podejmujących samodzielnie interwencje, jak i dla osób, których by dotyczyły. Przejmowanie funkcji policyjnych przez cywili rodzi też ryzyko działań poza prawnych i przerodzenia się w wigilantyzm. Nieprzypadkowo regulowany prawnie monopol na stosowanie przemocy wobec obywateli posiada państwo, a każda próba zmiany takiego stanu rzeczy kończy się poważnymi konsekwencjami. Wielokrotnie podnoszony w stosunku do koncepcji przestrzeni obronnej i CPTED zarzut dotyczy braków deinicyjnych. Koncepcja terytorialności jest uznawana za niedookreśloną i w rezultacie mogącą uzasadniać szereg różnych, także całkowicie przeciwstawnych działań. Wynika to z połączenia ogólnej deinicji z różnicami kulturowymi i osobniczymi182. Przestrzeń prywatna, pół-prywatna, pół-publiczna i publiczna może oznaczać zupełnie co innego nie tylko w kulturach O. Newman (1975), op. cit., s. 70–75. Tamże, s. 30–31 179 O. Newman (1996), op. cit., s. 9. 180 N. van Ooik, Prewencja kryminalna w projektowaniu przestrzeni, w: J. Czapska, H. Kury (red.), Mit represyjności albo o znaczeniu prewencji kryminalnej, Kraków 2002, s. 529. 181 O. Newman (1972), op. cit., s. 15. 182 P. Ekblom, Deconstructing CPTED… and Reconstructing it for practice, knowledge management and research, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 17, issue 1, 2011, s. 10. 177 178 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  247 różniących się kontekstualnością (wysokiego kontekstu i niskiego kontekstu), ale także w przypadku przedstawicieli tej samej kultury, w zależności np. od ich cech indywidualnych, wychowania itp. Niejasno zdeiniowana koncepcja terytorialności może też prowadzić do działań utrudniających nadzór. Ogrody i ogródki przydomowe mają stanowić dobre przejście pomiędzy przestrzenią pół-prywatną a prywatną, a z drugiej strony rosnące w nich krzewy i drzewa, jak również same ogrodzenia odgradzają od nadzoru zewnętrznego i utrudniają nadzór prowadzony przez mieszkańców z okien budynku183. Taką rolę będą odgrywały też różnego typu bariery – także z założenia będące jedynie symbolicznymi – stanowiące oznaczenia granic pomiędzy poszczególnymi typami przestrzeni184. Kłopoty deinicyjne i interpretacyjne skutkują też problemem przy wszelkich pomiarach185. W rezultacie również ewaluacja podjętych działań jest w zasadzie niemożliwa, skoro nie wiadomo, czy spełniają one (niejasne) założenia. Jednym ze skutków jest używanie określenia CPTED na praktycznie każdy możliwy projekt prewencyjny, który jest realizowany w przestrzeni miejskiej. Istnieje tendencja do używania bezkrytycznie etykiety CPTED w stosunku do wszystkiego, co ma na celu zapobieganie przestępczości w środowisku zurbanizowanym (...) to nie sprzyja racjonalnemu sposobowi dokonywania wyborów186. Jeszcze większe zamieszanie powstaje przy koncepcjach CPTED Drugiej i Trzeciej Generacji, gdzie w zasadzie każde działanie można uznać za mieszczące się w ich szerokich założeniach. R. Armitage zwraca też uwagę na brak elastyczności w przypadku realizowania założeń poszczególnych programów, który przeciwstawia brakom ogólnych standardów we wdrażaniu koncepcji CPTED187. Wydaje się to stanowić trudny do rozwiązania dylemat. Elastyczność zakłada bowiem możliwość dostosowania założeń do specyiki czasu, miejsca, ludzi oraz kontekstu sytuacyjnego. Standardy powinny więc pozostać wytycznymi o stosunkowo szerokim marginesie interpretacji dostosowanym do wymienionych zmiennych. R. Armitage zwraca jednak R. Mawby, op. cit., s. 176–177. O. Newman (1972), op. cit., s. 14. 185 P. Cozens, G. Saville, D. Hillier, Crime prevention through environmental design (CPTED): a review and modern bibliography, Property Management, vol. 25, no. 5, 2005, s. 331. 186 P. Ekblom, Redesigning the Language and Concepts of Crime Prevention Through Environmental Design, online: http://reconstructcpted.wordpress.com/publications-and-other-papers/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 187 R. Armitage, Crime Prevention Through Environmental Design, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.), Encyclopaedia of Criminology and Criminal Justice, London 2013, s. 728–729. 183 184 248  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... uwagę na to, że brak standardów wdrażania CPTED-u dotyczy nawet jednego państwa, w którym obowiązuje ten sam porządek prawny188. W świetle licznych problemów deinicyjnych w pełni uzasadniony jest postulat wyrażony przez P. Ekbloma: Zanim schemat zastanego budownictwa będzie mógł zostać właściwie skrytykowany czy nowe projekty opracowane, dostosowane i ocenione, zanim praktyka będzie mogła zostać skutecznie przeanalizowana, a wnioski z tego pochodzące opracowane i przeniesione, zanim wreszcie niuanse kulturowe będą mogły być zbadane i uwzględnione, terytorialność musi zostać zdeiniowana a dyskurs jej dotyczący stać się przejrzysty189. Przez ponad 40 lat terytorialność – kluczowa dla większości pochodnych do przestrzeni obronnej koncepcji nie doczekała się dokładnej deinicji. W tym samym czasie – jak wskazywano w podrozdziale 3. – szkoły CPTED przeżywają rozkwit i cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem. W pełni zgodna ze zdrowym rozsądkiem oraz doświadczeniem życiowym wydaje się teza o tym, że wyższe (większe) budynki będą miejscem bardziej niebezpiecznym – zarówno na poziomie liczby przestępstw, jak i poczucia bezpieczeństwa – niż budynki niższe. Porównanie zaprezentowane przez O. Newmana (tab. 6.2) także nie pozostawia w tym zakresie wątpliwości. Korzystając ze znacznie większej próby niż ostatecznie wykorzystana przez O. Newmana dla zilustrowania prezentowanej przez niego koncepcji, badacze z Wielkiej Brytanii osiągnęli jednak całkowicie odmienne wyniki (tab. 6.5 i 6.6). Porównali cztery obszary budownictwa komunalnego w Shefield, które różniły się dwiema zmiennymi: typem zabudowy (tradycyjna niska zabudowa szeregowa przeciwstawiona wysokim blokom) i liczbą znanych sprawców przestępstw zamieszkujących dany obszar (wysoka przeciwstawiona niskiej). Każdy z obszarów zawierał co najmniej sześćset pięćdziesiąt gospodarstw domowych190. Wyniki badań w Shefield są całkowicie odmienne od wyników osiągniętych przez O. Newmana. Nawet bloki zamieszkane przez wysoką liczbę sprawców okazują się być bezpieczniejsze niż zabudowa szeregowa (przy takiej samej strukturze demograicznej i społecznej). W celu przetestowania hipotezy, że pokrzywdzonymi tymi przestępstwami nie są sami mieszkańcy, ale np. obcy, Tamże, s. 729. P. Ekblom (2011), op. cit., s. 12. 190 R. Mawby, s. 172. 188 189 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  249 Tab. 6.5. Liczba przestępstw na czterech obszarach191 Typ zabudowy Liczba przestępstw na 1000 gospodarstw domowych Wysokie bloki z wysoką liczbą znanych sprawców przestępstw 53,4 Wysokie bloki z niską liczbą znanych sprawców przestępstw 55,4 Niska zabudowa szeregowa z niską liczbą znanych sprawców przestępstw 74,7 Niska zabudowa szeregowa z wysoką liczbą znanych sprawców przestępstw 197,1 przedsiębiorcy wyłącznie prowadzący swoją działalność gospodarczą na tych obszarach, lub instytucje publiczne wyodrębniono tylko te czyny, którymi pokrzywdzeni zostali sami mieszkańcy (tab. 6.6). Tab. 6.6. Wiktymizacja mieszkańców na czterech obszarach192 Typ zabudowy Wiktymizacja na 1000 gospodarstw domowych Wysokie bloki z niską liczbą znanych sprawców przestępstw 20,2 Niska zabudowa szeregowa z niską liczbą znanych sprawców przestępstw 23,7 Wysokie bloki z wysoką liczbą znanych sprawców przestępstw 29,9 Niska zabudowa szeregowa z wysoką liczbą znanych sprawców przestępstw 85,1 Wyniki te nie są tak jednoznaczne, jak w przypadku porównania wyłącznie liczby przestępstw, ale w żaden sposób nie potwierdzają tezy O. Newmana (ani J. Jacobs) o bezpieczeństwie wynikającym z niskiego budownictwa. Nie można 191 192 Tamże, s. 173. Tamże, s. 173. 250  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... oczywiście na ich podstawie formułować wniosku przeciwstawnego – o tym, że wysokie bloki są z deinicji bezpieczniejsze. Interesujące uzupełnienie wyników badań prowadzonych w Shefield stanowiła próba analizy poczucia terytorialności i nadzoru sprawowanego przez samych mieszkańców. W tym celu porównano odsetek przestępstw zgłaszanych przez pokrzywdzonych do tych, o których policja została powiadomiona przez świadków i stwierdzonych przez samych funkcjonariuszy. Wydawać by się mogło, że w niskiej zabudowanie szeregowej, a co za tym idzie środowisku mniej anonimowym poczucie odpowiedzialności za bezpieczeństwo na jego terenie będzie skutkowało częstszym zgłaszaniem przestępstw przez świadków – będących zarazem mieszkańcami danego terenu i sąsiadami pokrzywdzonych – niż przez samych pokrzywdzonych czy policję (tab. 6.7). Tab. 6.7. Podmioty zgłaszające przestępstwa na czterech obszarach (%)193 Prywatna Instalacja agencja Świadek Sprawca Policja alarmowa ochrony Typ zabudowy Pokrzywdzony Niska zabudowa szeregowa z wysoką liczbą znanych sprawców przestępstw 81,6 2,4 6,4 0,8 4,8 4 Niska zabudowa szeregowa z niską liczbą znanych sprawców przestępstw 65,5 25,5 3,6 3,6 0 1,8 Wysokie bloki z wysoką liczbą znanych sprawców przestępstw 78,4 0 13,5 2,7 0 5,4 Wysokie bloki z niską liczbą znanych sprawców przestępstw 61,7 0 21,3 2,1 0 14,9 Jak wynika z zaprezentowanej tabeli 6.7, hipoteza – wynikająca wprost z założeń przestrzeni obronnej – nie znalazła swojego potwierdzenia w wynikach. 193 Tamże, s. 173. 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  251 Można znaleźć szereg wyjaśnień tego stanu rzeczy, jak np. zdecydowanie wyższy odsetek zgłoszeń dokonanych przez samych pokrzywdzonych na terenach o niskiej zabudowie czy też to, że anonimowość wynikająca z życia w wysokim bloku stanowi gwarancję bezpieczeństwa dla zgłaszającego przestępstwo – sprawcom trudniej jest zidentyikować „donosiciela”. Niezależnie od możliwych wyjaśnień, to właśnie mieszkańcy bloków nie będąc sami pokrzywdzonymi przestępstwami znacznie częściej przekazywali informację o nich organom ścigania niż mieszkańcy niskiej zabudowy szeregowej. Również wyniki badań przeprowadzonych ponad trzydzieści lat później nie potwierdzają tezy O. Newmana, zgodnie z którą mieszkanie w wysokim bloku jest bardziej niebezpieczne niż w niskim, zabudowie szeregowej czy budynku jednorodzinnym. Obszar, z którego zebrano dane, to jedna z gmin (borough) Londynu, gdzie w ponad sześćdziesięciu pięciu tysiącach budynków mieszkalnych znajdują się prawie sto dwa tysiące gospodarstw domowych zamieszkanych przez dwieście sześćdziesiąt trzy tysiące mieszkańców. Dane o włamaniach pochodziły z policyjnych statystyk dla tej gminy i obejmowały okres pięciu lat. Połączono je z danymi z cenzusu społecznego oraz kategoryzacją budynków na potrzeby wykorzystania metody space syntax194. Zgodnie z uzyskanymi wynikami spośród trzynastu wyodrębnionych przez autorów kategorii budynków (od bardzo wysokich bloków – powyżej piętnastu pięter, do dużych jednorodzinnych) najwyższe ryzyko włamania dotyczyło dużych domów jednorodzinnych, a najmniejsze wysokich bloków (sześć–piętnaście pięter)195. Wynik ten można by częściowo uzasadnić tym, że w domach jednorodzinnych włamywacze zazwyczaj mogą znaleźć więcej przedmiotów motywujących ich do wyboru właśnie takich obiektów. Nie tłumaczyłoby to jednak różnic pomiędzy blokami o różnej wysokości, z których w najwyższych było proporcjonalnie mniej włamań niż w niskich, a najmniej spośród wszystkich grup było właśnie w grupie wysokich bloków. Nie uzasadniały tego w tym przypadku także dane demograiczno-ekonomiczne. Zamożni mieszkańcy bloków rzadziej doświadczali wiktymizacji w postaci włamań niż osoby z tej samej grupy mieszkające w budynkach jednorodzinnych196. Na podstawie wyników tych badań został zidentyikowany element przestrzeni B. Hillier, O. Sahbaz, An evidence based approach to crime and urban design, w: R. Cooper, G. Evans, C. Boyko, (red.), Designing Sustainable Cities: Decision‑making Tools and Resources for Design, Chichester 2009, s. 170. 195 Tamże, s. 170–171. 196 Tamże, s. 172–173. 194 252  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... mieszkalnej, który ma istotny wpływ na ryzyko włamania do mieszkania lub budynku mieszkalnego niezależnie od zamożności jego mieszkańców. Jest to liczba ścian zewnętrznych danego mieszkania niezależnie, czy znajduje się ono w bloku czy stanowi samodzielny dom. Zwiększenie tej liczby skutkuje większym ryzykiem włamania197. Znając te wyniki, łatwo jest uznać je za oczywiste – większa liczba ścian oznacza bowiem proporcjonalnie więcej szans dla włamywaczy. Staje się to mniej oczywiste w przypadku bloków mieszkalnych i wyższych pięter – nie najwyższych, do których możliwy jest dostęp również z dachu. Badania B. Hilliera i Ozlem Sahbaz nie były jedynymi, które przyniosły wyniki, zgodnie z którymi to liczba eksponowanych ścian mieszkania jest związana z ryzykiem włamania do niego, a nie wysokość samego budynku. Badania takie przeprowadzili na początku lat osiemdziesiątych Stuart Winchester i Hilary Jackson, dochodząc do podobnych wniosków w zakresie typu budynków bardziej narażonych na włamanie198. Także badania jakościowe prowadzone na terenie wybranych europejskich blokowisk stwierdziły brak związku wysokości budynków z bezpieczeństwem na ich terenie i w sąsiedztwie. Ich autorzy dochodzą do wniosku, że bezpieczeństwo na terenie poszczególnych społeczności jest bardziej uzależnione od czynników społecznych, demograicznych, spójności grupy oraz zarządzania danym terenem, chociaż właściwe projektowanie i zabezpieczenia mogą stanowić przesłanki dla wyższej jakości życia199. Inne budzące wątpliwości wskazanie wynikające wprost z terytorialności, które w pełni zostało włączone w koncepcję CPTED, to ograniczanie dostępu dla osób z zewnątrz. Jednym z zastrzeżeń jest wspomniane wcześniej przyjmowanie (błędnego) założenia o zagrożeniu pochodzącym wyłącznie z zewnątrz. Drugie opiera się na niespójnych wynikach badań dotyczących związku pomiędzy przenikalnością przestrzenną a liczbą przestępstw. Przenikalność (permeability) to wynikająca ze struktury sieci komunikacyjnych (dla pojazdów i pieszych) możliwość dotarcia zarówno do całego osiedla, jak i do poszczególnych budynków na jego terenie200. Wysoka przenikalność będzie charakterystyczna dla prostoTamże, s. 174. Badania dotyczyły też innych – nie architektoniczno-urbanistycznych czynników związanych z ryzykiem włamania. Zob. S. Winchester, H. Jackson, Residential Burglary: the limits of prevention, Home Ofice Research Study, no. 74, London 1982, s. 14–23. 199 H. Shafote, Crime in high‑rise housing – is it the built environment’s fault? EURA Newsletter, issue 20, 2007, s. 9–10. 200 S. Johnson, K. Bowers, Permeability and Burglary Risk: Are Cul‑de‑Sacs Safer?, Journal of Quantitative Criminology, vol. 26, issue 1, 2010, s. 91. 197 198 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  253 padłego układu ulic, a niska dla systemu tzw. sięgaczy (tj. ślepych zaułków, ang. i fr. culs‑de‑sac) (zdj. 6.18). W pierwszym przypadku do każdego punktu na mapie można się dostać jednakowo dużą liczbą dróg. W drugim istnieje tylko jedna droga umożliwiająca dotarcie do celu. Zdj. 6.18. Sięgacz (cul‑de‑sac) w Sacramento, Kalifornia201 Zgodnie z koncepcją CPTED skutkiem ograniczenia liczby dróg dojścia i odejścia będzie zmniejszenie ekspozycji danego obszaru na działania przestępcze. Potencjalni sprawcy będą zarówno łatwiej zauważani przez mieszkańców, jak również będą niechętnie popełniali kryminalizowane czyny, wiedząc, że istnieje wyłącznie jedna droga ucieczki. Krótki przegląd wyników badań na ten temat należy poprzedzić komentarzem, że założenia przestrzeni obronnej lub CPTED okazują się być wewnętrznie niespójne także w tym zakresie. Z jednej strony podkreślana jest potrzeba zróżnicowanego użytkowania terenu w ciągu dnia, co ma zapewnić łączenie funkcji mieszkalnych, handlowych i usługowych202. Z drugiej zaleca się skierowanie ruchu na główne ulice i ograniczenie liczby osób, które mają dostęp do poszczególnych fragmentów miasta, m.in. poprzez korzystanie z sięgaczy203. Wyniki badań dotyczących związku pomiędzy przenikalnością a przestępczością dzielą się na dwie przeciwstawne grupy. Pierwsza obejmuje badania, w których Zdj. autorstwa użytkownika Wikipedia.org o pseudonimie Indolences, edytowane przez użytkownika Lea. Autor zdjęcia udostępnił je na licencji publicznej, za: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cul-de-Sac_cropped.jpg, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 202 Tak np. A. Jongejan, T. Woldendorp, op. cit., s. 39. 203 Home Ofice, Safer Places. The Planning System and Crime Prevention, London 2004, s. 20. 201 254  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... stwierdzono, że większa przenikalność współwystępuje z większą przestępczością204. Druga potwierdza, że związek taki istnieje, tylko kompletnie inny: zgodnie z nimi większa przenikalność ma być związana z mniejszą przestępczością205. Co ciekawe w obu grupach jako przestępstwo poddane analizie wybierano głównie włamania do budynków mieszkalnych. Powodem całkowicie odmiennych wyników może być to, że w przypadku drugiej z tych grup wykorzystywano wyłącznie metodę space syntax. Pozwala ona na wykorzystanie do analizy bardzo dużej liczby danych, co stanowi o sile wyników stwierdzających korelację. Duża liczba danych skutkuje jednak ograniczoną możliwością każdorazowego zbadania struktury przestrzennej i jej faktycznego wykorzystania206. Pomijane są tym samym m.in. nieformalne ciągi komunikacyjne – nieuwidocznione na mapach, których obecności i roli bez obserwacji prowadzonej w miejscach objętych analizą nie sposób byłoby uwzględnić207. Uwzględniając to zastrzeżenie, można przyjąć, że rzeczywiście większy ruch jest związany z większą przestępczością208. Podważałoby to jednak przynajmniej częściowo koncepcję zwiększania nieformalnego nadzoru poprzez wprowadzanie mieszanego użytkowania przestrzeni. Jej wdrażanie – jak podnoszono wcześniej – skutkuje większą liczbą osób „odwiedzających” dany teren. Gdyby związek pomiędzy przenikalnością a przestępczością byłby związkiem przyczynowo-skutkowym, co nie zostało w żadnym z dotychczasowych badań potwierdzone, to należy uzmysłowić sobie koszty wynikające z takiego planowania przestrzeni. Ograniczanie przenikalności skutkuje wydłużeniem drogi dotarcia S. Johnson, K. Bowers, op. cit.; B. Poyner, B. Webb, op. cit.; J. Nutter, C. Bevis, Changing street layouts to reduce residential burglary, prezentacja na Annual Meeting of the American Society of Criminology, Atlanta, 16–20 listopada 1977 r., online: http://www.ncjrs.gov/pdfiles1/Digitization/51937NCJRS.pdf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; R. Armitage, L. Monchuk, M. Rogerson, It looks good, but what is it like to live there? Assessing the Impact of Innovating Housing Design on Crime, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 17, issue 1, 2011, s. 29–54. 205 D. Rudin, N. Falk, 21st Century Homes: Building to Last, London 1995; M. Jones, M. Fanek, Crime in the urban environment, w: Proceedings, 1st International Space Syntax Symposium, Vol. II, London 1997.; B. Hillier, O. Sahbaz, op. cit.; B. Hillier, S. Shu, Crime and urban layout: The need for evidence, w: S. Ballintyne, K. Pease, V. McLaren (red.), Secure foundations: Key issues in crime prevention, crime reduction and community safety, London 2000, s. 224–48. 206 R. Armitage, Assesing the Impact of Residential Design on Crime: A Guide to Conducting Case Studies, niepublikowany raport, s. 6, online: http://eprints.hud.ac.uk/13590/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 207 R. Armitage, L. Monchuk, M. Rogerson, op. cit., s. 37. 208 R. Armitage, M. Rogerson, K. Pease, op. cit., s. 151. 204 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  255 pomiędzy poszczególnymi punktami. Tym samym zwiększa się czas potrzebny na przemieszczanie się pomiędzy nimi i wynikający z tego koszt. Znacznie wyższy jest np. koszt infrastruktury drogowej, która obsługuje tak zaprojektowane osiedla czy miasta. Każdy jego fragment wymaga oddzielnej drogi, która jest wykorzystywana wyłącznie przez użytkowników (mieszkańców) tego wybranego fragmentu miasta. Transport publiczny staje się dużo droższy – każdy przystanek „obsługuje” mniejszą liczbę użytkowników, którzy dodatkowo i tak muszą pokonać dłuższą drogę do takiego przystanku. Układ sięgaczy nie pozwala na przejazd bezpośrednio z jednego do drugiego. Taki schemat wymaga też wykorzystania znacznie większej przestrzeni dla wybudowania tej samej liczby mieszkań. Wszystkie z tych skutków wprost kłócą się z postulatami CPTED Trzeciej Generacji. Spośród wskazań O. Newmana stosunkowo najmniej uwagi badacze poświęcili związkowi pomiędzy obecnością symbolicznych barier mających wzmacniać terytorialność a przestępczością. Wyniki badań – podobnie jak w przypadku przenikalności – można w najlepszym przypadku uznać za dwuznaczne. Stosunkowo spójne – zdaniem autorów zajmujących się problematyką CPTED209 – mają być rezultaty osiągane w przypadku badań opinii. Niezależnie, czy w badaniach tych respondentami są mieszkańcy, projektanci czy skazani włamywacze znacznie częściej wskazywane przez nich jako będące bardziej narażone na włamanie są budynki pozbawione oznak terytorialności210. Należy tutaj jednak przypomnieć o kłopotach deinicyjnych, które uwidoczniają się także na przykładzie tych badań. Część prowadzących je zespołów jako desygnat terytorialności uznało obecność gospodarzy czy ocenę szansy na podjęcie interwencji przez sąsiadów211, inni skupili uwagę na „zadbaniu” lub „niezadbaniu” terenu212. W celu oceny znaczenia tych badań warto dokładniej zapoznać się przynajmniej z wybranymi spośród nich przykładami. W badaniach prowadzonych przez Barbarę Brown i Debroah Bentley uczestniczyło siedemdziesięciu dwóch respondentów odbywających karę P. Cozens, G. Saville, D. Hillier, Crime prevention through environmental design (CPTED): a review and modern bibliography, Property Management, vol. 23, no. 5, 2005, s. 331. 210 P. Cozens, D. Hillier, G. Prescott, Crime and the design of residential property – exploring the perceptions of planning proffesionals, burglars and other users, Property Managment, vol. 19, no. 4, 2001, s. 222–248. 211 B. Brown, D. Bentley, Residential burglars judge risk: The role of territoriality, Journal of Environmental Psychology, vol. 13, issue 1, March 1995, s. 51–61. 212 R. Taylor, S. Gottredson, Environmental design, crime and prevention: An examination of community dynamics, Crime and Justice: An Annual Review of the Research, vol. 8, 1987, s. 387–416; P. Cozens, D. Hillier, G. Prescott, op. cit. 209 256  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... pozbawienia wolności za kradzieże z włamaniem do różnego typu budynków. Pokazywano im dziesięć zdjęć domów mieszkalnych, z których połowa była miejscem kradzieży z włamaniem w przeciągu roku poprzedzającego badanie, a druga połowa nie. Zadanie badanych polegało na wskazaniu budynków, do których się włamano oraz udzielenie odpowiedzi na osiem pytań mających mieć związek z terytorialnością oraz dokonywaniem wyborów przez tych włamywaczy. Pytania te brzmiały następująco: 1. Czy mieszkańcy są w domu? 2. Czy ten dom wygląda na łatwy cel dla włamywacza do dokonania włamania? 3. Czy gdyby sąsiedzi zauważyli cię na ulicy przed tym domem, zareagowaliby lub wykazali jakiekolwiek zainteresowanie? 4. Jak dużo mógłby zyskać włamywacz, włamując się do tego domu? 5. Czy mieszkańcy tego budynku biorą udział w programie Neighbourhood Watch213? 6. Jak wielu mieszkańców okolicy znają mieszkańcy tego domu? 7. Jak bardzo mieszkańcy tego domu troszczą się o jego wygląd oraz wygląd otoczenia? 8. Jak bardzo mieszkańcy tego domu czują się bezpieczni od włamania214? Odpowiedzi na chyba najważniejsze z pytań – dotyczące wyboru domów, do których się włamano, były dalekie od oczekiwań, jakie można by wiązać z ekspertami w tym zakresie. Średnio ok. 68% wskazań było trafnych, przy czym różnice w trafności wskazań oscylowały od 13 do 89%215. Wynik ten może stanowić częściowe wyjaśnienie, dlaczego akurat ci włamywacze zostali zatrzymani i pozbawieni wolności, co w pewnej mierze podważa ich wiarygodność. Z drugiej strony zakładając ich szczerość, można wciąż uznać dalsze wyniki za w pewnej mierze użyteczne. Dokonując wyboru domów, do których się włamano, mogli bazować na swojej opinii, które z domów wybraliby jako obiekt swojej przestępczej aktywności. Dla mieszkańców oraz statystyk kradzieży z włamaniem nie ma większego znaczenia, czy dokonał ich późniejszy pensjonariusz zakładu karnego czy Na zdjęciach przedstawianych respondentom nie było znaków Neighbourhood Watch. B. Brown, D. Bentley, op. cit., s. 54. 215 Tamże, s. 55. 213 214 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  257 też odpowiednik „geniuszy włamań” Henryka Kwinty216 lub Danny’ego Oceana217. Kolejne odpowiedzi były w zasadzie pochodnymi wyboru dokonywanego przez każdego z badanych. Budynki, które uznawali za pochodzące z grupy, do których się włamywano, oceniali odpowiednio jako: pozbawione mieszkańców, łatwy cel o stosunkowo wysokim potencjalnym zysku, mieszkańców posiadających niewielu znajomych w sąsiedztwie i nietroszczących się o jego wygląd, sąsiadów nieskorych do zainteresowania się obcymi. Odwrotnie natomiast oceniali budynki, które uznawali za te, do których się nie włamano218. Na podstawie udzielanych odpowiedzi badacze wyodrębnili dwie grupy włamywaczy. W pierwszej z nich zdanie o tym, że do danego domu włamano się, silnie korelowało z postrzeganiem danego budynku jako niosącego wysoką potencjalną nagrodę dla włamywacza (pyt. 4). Odpowiedzi drugiej wiązały się silniej z postrzeganiem okolicy, sąsiedztwa – szeroko rozumianą terytorialnością219. Zapoznając się z wynikami tych badań, trzeba pamiętać, że zdjęcia przedstawiały wyłącznie same budynki, o które pytano respondentów. Brak zdjęć sąsiednich budynków, wyglądu ulicy w pewnej mierze pozbawiał kontekstu sytuacyjnego, który zgodnie z samymi założeniami przestrzeni obronnej i CPTED odgrywa istotną rolę. Uważna lektura metodologii badań oraz ich wyników nie pozwala jednak na stwierdzenia nawet na poziomie deklaratywnym związku pomiędzy obecnością oznak „terytorialności” a decyzją o wyborze danego obiektu jako celu włamania. Metodologia polegająca na pokazywaniu włamywaczom i policjantom fotograii zabudowy mieszkalnej różnego typu była też wykorzystana w badaniach prowadzonych przez Paula Cozensa, Davida Hilliera i Gwyn Prescott. W ramach tych badań dziesięć zdjęć przedstawiających różne typy zabudowy (dwa przykłady z każdego typu): wieżowce, kilkupiętrowe budynki wielorodzinne, zabudowa szeregowa, „bliźniaki” oraz wolnostojące budynki jednorodzinne przedstawiono do oceny policjantom i skazanym za kradzież z włamaniem. Próba liczyła dwudziestu respondentów – po dziesięć z każdej grupy. Badani mieli określić, które typy zabudowy są ich zdaniem pozytywne, neutralne i negatywne, ocenić ich obronHenryk Kwinto to ikcyjny „kasiarz” z okresu międzywojennego, bohater ilmu VaBank z 1982 r. Zob. http://www.ilmpolski.pl/fp/index.php?ilm=12210, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 217 Danny Ocean to bohater ilmu Ocean’s Eleven, w którym osią fabuły był „skok stulecia”. Pierwsza wersja ilmu została nakręcona w 1960 r., za: http://www/ai.com/members/catalog/ DetailView.aspx?s=&Movie=53237, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 218 B. Brown, D. Bentley, op. cit., s. 56. 219 Tamże, s. 59. 216 258  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... ność (defensibility) oraz podatność na przestępstwa (vulnerability), a nadto określić skalę występujących na ich terenie przestępstw i zachowań dewiacyjnych (crime/ deviancy index)220. Zdecydowana większość odpowiedzi była zbliżona, niezależnie od tego, czy pochodziły one od „stróżów prawa” czy od ich adwersarzy. Zgodnie oceniali oni najbardziej pozytywnie obydwa typy wolnostojących budynków jednorodzinnych oraz po jednym typie bliźniaków i zabudowy szeregowej. Podobnie zgodnie wyrazili negatywne zdanie na temat jednego typu wieżowców, budynków jednorodzinnych oraz bliźniaków. Różnice w ocenie dotyczyły pojedynczych kategorii wieżowców, kilkupiętowych budynków wielorodzinnych, szeregowców oraz bliźniaków. Policjanci oceniali je neutralnie, a włamywacze wybierali jedynie oceny ekstremalne w stosunku do każdego przykładu zabudowy mieszkalnej221. Oceny podatności na przestępczość były również stosunkowo zgodne i odzwierciedlały wcześniejsze rozróżnienie negatywnych i pozytywnych wrażeń. Może jedynie dziwić, że najwięcej punktów w kategorii „najbardziej narażony na przestępczość” uzyskał jeden z kilkupiętrowych budynków jednorodzinnych, a najmniej jeden z bliźniaków, a nie – jak można by oczekiwać – odpowiednio wieżowce i wolnostojące budynki jednorodzinne222. Ocena obronności została rozbita na trzy Newmanowskie komponenty: terytorialność, nadzór i wygląd. Wskazania obu grup nieznacznie różniły się między sobą, ale trzy domy oceniane jako odznaczające się najbardziej obronną przestrzenią były takie same: wolnostojące budynki jednorodzinne (oba typy) i jeden typ bliźniaków. W grupie trzeciej o najmniejszym natężeniu tej cechy pokrywały się wybory dwóch – jednego typu wieżowców i jednego kilkupiętrowych budynków wielorodzinnych. Pozostałe oceny nieznacznie się różniły223. W świetle powyższych wskazań najciekawsze wydają się odpowiedzi na pytania o oczekiwaną przestępczość i zachowania dewiacyjne w miejscach uwiecznionych na dziesięciu zdjęciach. Część zagrożeń, takich jak: głośne zachowanie, grupy nastolatków, grafiti i wandalizm, przypisana została miejscom ocenionym wcześniej negatywnie oraz najniżej w poszczególnych kategoriach224. Jako najbardziej zagrożone włamaniem (jedynym faktycznym P. Cozens, D. Hillier, G. Prescott, Defensible Space: Burglars and Police Evaluate Urban Residential Design, Security Journal, vol.14, issue 4, 2001, s. 49–51. 221 Tamże, s. 50. 222 Tamże, s. 53. 223 Tamże, s. 55–56. 224 Nie było to odbicie całkowite, jednak wystarczające dla potrzeb zaprezentowania wyników do uznania je za bardzo zbliżone. 220 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  259 przestępstwem spośród prezentowanych badanym kategorii) włamywacze zgodnie wskazali oba typy wolnostojących budynków jednorodzinnych oraz jeden typ bliźniaków. W tym samym czasie policjanci ocenili ich zagrożenie włamaniem jako kilkukrotnie mniejsze225. Wydaje się to najważniejszym punktem tych badań. Jest to zresztą spójne z wypowiedziami włamywaczy na temat poszczególnych miejsc przedstawionych na fotograiach z części badań dotyczących ich generalnej oceny. Włamywacze pozytywnie ocenili wolnostojące budynki jednorodzinne, równocześnie komentując Dobry zarobek dla włamywacza czy Ich kosztowności są dla mnie226. Policjanci natomiast uznali te budynki za miejsce doświadczające najmniejszej liczby włamań. W świetle tego trudno zgodzić się z wnioskiem prowadzących te badania, że: Wyniki badań jakościowych i ilościowych jasno wspierają teorię przestrzeni obronnej Newmana227. Zdanie to jest prawdziwe w przypadku części generalnych ocen, ale już zdecydowanie nie, jeżeli uwzględnić ostatnie z przedstawionych wyników. Oznaczają one bowiem, że dla włamywaczy to, że oceniają dane miejsce jako bezpieczniejsze lub o wyższej „obronności”, nie stanowi najważniejszego elementu decyzji o dokonaniu włamania. Tym – przynajmniej w świetle tych wyników – wydaje się być najwyraźniej oczekiwana „nagroda”, która najwyższa znajduje się właśnie w bezpieczniejszych rejonach. Oczywiście wyniki te należy traktować ostrożnie zarówno ze względu na niewielki rozmiar badanej grupy (n=20), jak i ich deklaratywny charakter. Również rozszerzenie tych badań przez ich autorów o dwie kolejne grupy – architektów-planistów oraz „młodych dorosłych” (young adults) nie zmieniło w istotny sposób wyników, a dodanie dwóch odmiennych grup liczących po dziesięciu respondentów nie powiększyło tych składających się z „ekspertów w zakresie przestępczości” – policjantów i włamywaczy228. Wyniki badań zaprezentowanych w tych publikacjach nie uzasadniają w żadnej mierze wniosku o potwierdzeniu badań/koncepcji O. Newmana. Fakt, że autorzy tych badań są znanymi zwolennikami i propagatorami koncepcji CPTED229, może w pewnej mierze tłumaczyć skupianie się na wynikach, potwierP. Cozens, D. Hillier, G. Prescott, op. cit., s. 57–58. Tamże, s. 50. 227 Tamże, s. 58. 228 P. Cozens, D. Hillier, G. Prescott, Crime and the design of residential property – exploring the perceptions of planning professionals, burglars and other users. Part 2, Property Management, vol. 19, issue 4, 2001, s. 222–248. 229 Zob. m.in.: https://humanities.curtin.edu.au/schools/BE/staff.cfm/P.Cozens, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 225 226 260  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... dzających jej skuteczność, a pominięcie elementów sprzecznych z założeniami. Staje się to widoczne zwłaszcza po lekturze ostatniego paragrafu omawianej publikacji: Teoria i praktyka CPTED będą konsekwentnie wzmacniane i oczyszczane jako pragmatyczna strategia prewencji kryminalnej230. Wydaje się, że takie stwierdzenia są bliższe postawie propagatorsko-ideologicznej, a nie naukowo-badawczej. Wrażenie takie potęguje kilkukrotne publikowanie w dużej mierze tych samych badań, a następnie wykorzystywanie tych publikacji jako niezależnych pozycji potwierdzających skuteczność strategii CPTED231. Metodykę oceny fotograii budynków mieszkalnych pod kątem ich bezpieczeństwa/podatności na włamanie dokonywanej przez włamywaczy232 i nie-włamywaczy233 wykorzystywano również w innych badaniach efektywności przestrzeni obronnej. W ich ramach badacze wyodrębnili ponad pięćdziesiąt kryteriów, które przypisali poszczególnym wymiarom przestrzeni obronnej. Także te badania nie przyniosły potwierdzenia teorii O. Newmana. Autorzy doszli wręcz do wniosku, że część elementów Newmanowskiej koncepcji ma wpływ odwrotny od zamierzonego przez tego autora234. Okazało się również, że odbiór tej samej przestrzeni bywa całkowicie różny i zależy od tego, kto (przedstawiciel której grupy) ją ocenia235. Jedynym statystycznie istotnym elementem przestrzeni obronnej, który miał wpływ na oceny dokonywane przez badanych z obu grup była „widoczność z drogi” (road surveillability – możliwość obserwacji budynku z drogi)236. Badania polegające na ocenie sześciu wizualizacji osiedli różniących się obecnością grodzenia oraz nasileniem grodzenia i oznak terytorialności nawiązujących do idei CPTED przeprowadziła Katarzyna Zaborska. Badani – studenci I, II, III i IV roku stacjonarnych studiów technicznych w Łodzi (n=145) – oceniali same osiedla oraz swoje wyobrażenia o jego mieszkańcach. Budynki na wszystkich wizualizacjach były takie same, różniły się jedynie obecnością i nasileniem P. Cozens, D. Hillier, G. Prescott, op. cit., s. 59. Zob. m.in.: P. Cozens, Crime Prevention Through Environmental Design, w: R. Wortley, L. Mazerolle (red.), Environmental Criminology and Crime Analysis, Devon 2008; Cozens P., Saville G., Hillier D., op. cit. 232 J. Macdonald, R. Gifford, Territorial cues and defensible space theory: the burglar’s point of view, Journal of Environmental Psychology, vol. 9, issue 3, 1989, s. 193–205. 233 K. Shaw, R. Gifford, Residents’ and Burglars’ Assessment of Burglary Risk from Defensible Space Cues, Journal of Environmental Psychology, vol. 14, issue 3, 1994, s. 177–194. 234 Tamże, s. 190. 235 Tamże, s. 190. 236 Tamże, s. 186. 230 231 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  261 grodzenia oraz elementów CPTED. Stopniowo do płotu (wersja 1) zostały dodane kamery (wersja 2) oraz strażnik z psem (wersja 3). Na wizualizacji osiedla bez ogrodzenia (wersja 4) stopniowo dodawano latarnie i kosze na śmieci (wersja 5) oraz znacznik terytorialności – symboliczną bramę prowadzącą na osiedle (wersja 6)237. Okazało się, że nie ma istotnych różnic ani pomiędzy ocenami wizualizacji z różnym nasileniem grodzenia (wersje 1–3), ani pomiędzy ocenami wizualizacji z różnym natężeniem wyznaczników terytorialności (wersje 4–6). Jedynym czynnikiem różnicującym wyniki badań była obecność lub brak ogrodzenia i innych wizualnych elementów strzeżenia osiedla238. Obecność ogrodzenia na wizualizacjach związana była ze spostrzeganiem takich osiedli jako nieco bardziej bezpiecznych oraz mniej eleganckich, natomiast brak ogrodzenia towarzyszył ocenie osiedli jako „bardziej bliskich”, przyjaznych oraz zapraszających239. Pomimo oceniania osiedli o różnym stopniu strzeżenia jako nieznacznie bezpieczniejszych uczestnicy badań deklarowali znacznie większą chęć sąsiadowania z osiedlem nieogrodzonym240. Wyniki tych badań wpisują się w inne badania dotyczące CPTED. Mają – podobnie do innych badań wykorzystujących ocenę zdjęć lub wizualizacji – charakter ewaluacji dokonywanej w oderwaniu od kontekstu geograiczno-społecznego. Wyniki ich trudno uznać za wspierające tezę o skuteczności przestrzeni obronnej/CPTED zoperacjonalizowanych do różnego nasilenia wymiarów terytorialności i zadbania w poprawie poczucia bezpieczeństwa. Jako bezpieczniejsze badani uznali osiedle izycznie odgrodzone od otoczenia a całkowicie nie zostały dostrzeżone „miękkie” techniki CPTED. Stosunkowo najbardziej dokładne badania jednej z wersji CPTED – brytyjskiego SBD, na terenie hrabstwa West Yorkshire przeprowadziła R. Armitage wraz z Leanne Monchuk. Przeanalizowały one statystki policyjne dla wybranych mieszkań, które uzyskały certyikat SBD oraz tych, które go nie miały. Analizę tę uzupełniły badaniami wiktymizacyjnymi przeprowadzonymi z udziałem lokatorów obu K. Zaborska, Życie społeczne w osiedlach zamkniętych. Program „Bezpieczna przestrzeń” jako alternatywa w stosunku do grodzenia, niepublikowana praca doktorska na kierunku psychologia w zakresie psychologii społecznej wykonana pod kierunkiem prof. UW, dr hab. Marii Lewickiej, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Psychologii Społecznej, Warszawa 2010, s. 126–128. 238 Tamże, s. 130. 239 Tamże, s. 131. 240 Tamże, s. 139. 237 262  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... typów mieszkań241. Kwestionariusze badań wiktymizacyjnych zwróciło jedynie 11% wytypowanych do udziału w tym badaniu osób, co uniemożliwia uwzględnienie tych wyników242. Liczba przestępstw na terenie mieszkań oznaczonych certyikatem SBD oraz w ich sąsiedztwie była ponad dwukrotnie niższa (118 na 1000 gospodarstw domowych) niż na terenie innych znajdujących się w tej samej okolicy, które nie posiadały takiego certyikatu (262 na 1000 gospodarstw domowych)243. Kiedy jednak dobrano mieszkania SBD i bez tego certyikatu w pary bazujące na bezpośrednim izycznym sąsiedztwie, co umożliwia dokładniejszą analizę, różnica ta bardzo się zmniejszyła (odpowiednio 129 i 166 czynów na 1000 gospodarstw domowych). Dalsza analiza danych doprowadziła badaczki do wniosku, że różnica ta nie jest statystycznie istotna244. Należy przy tym zauważyć, że nawet gdyby różnica ta była dużo większa – statystycznie istotna – to przyjęta metodologia badania uniemożliwia stwierdzenie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy wykorzystaniem SBD w projektowaniu budynków mieszkalnych a zapobieganiem przestępczości. Przede wszystkim zmienna – w postaci spełniania przez projekt wymogów SBD lub nie – nie została wprowadzona pomiędzy poszczególnymi etapami badań (analogiczne badania były prowadzone na tym terenie dekadę wcześniej245). Dodatkowo badania były prowadzone wprawdzie na tym samym terenie, ale nie dotyczyły tych samych mieszkań i budynków ani tych samych mieszkańców. Ponadto nie zostały uwzględnione różnice socjoekonomiczne ani demograiczne, które istotnie korelują zarówno ze sprawstwem, jak i wiktymizacją. Na Marylandzkiej Skali Metod Naukowych byłby to poziom 1, ale nawet na tym poziomie nie stwierdzono istotnej korelacji pomiędzy SBD a wiktymizacją. W świetle tego dziwić może konkluzja tych badań. Zgodnie z nią, SBD wciąż zmniejsza przestępczość i strach przed przestępczością246. Omawianie badań skuteczności CPTED byłoby niepełne bez przedstawienia wyników badań holenderskiej koncepcji PLSH. Jest to o tyle istotne, że idea R. Armitage, L. Monchuk, Re‑evaluating Secured by Design (SBD) Housing in West Yorkshire, Proceedings of iDOC’09 ‘What’s Up Doc’ International Design Out Crime Conference, Perth 2009, s. 3–6. 242 Tamże, s. 5. 243 Tamże, s. 7. 244 Tamże, s. 8. 245 R. Armitage, An Evaluation of Secured by Design Housing within West Yorkshire, Home Ofice Brieing Note no. 7, London 2000. 246 R. Armitage, L. Monchuk (2009), op.cit. s. 78. 241 6.4. KRYTYKA CPTED. BADANIA SKUTECZNOŚCI CPTED  263 CPTED została przeniesiona do Polski właśnie z Holandii i wciąż opiera się w dużej mierze na inspiracjach holenderskich247. Wspomniane Osiedle Błękitne było projektowane we współpracy z policją holenderską248. Podobnie rewitalizacja terenu wokół przedszkola miejskiego w Szczytnie przeprowadzona w latach 2002–2003249 oraz działania mające poprawić bezpieczeństwo w parku miejskim w tym samym mieście250 wykorzystywały współpracę pomiędzy Wyższą Szkołą Policji, której pracownicy zaplanowali powyższe działania prewencyjne, a policją holenderską. Również w polskiej literaturze przedmiotu przykład skuteczności CPTED popierany jest wynikami badań holenderskich, które wykazały spektakularny spadek liczby kradzieży z włamaniem. Ryzyko włamania w przypadku mieszkań posiadających znak jakości spadło z blisko 2% do 1 promila251. Usprawiedliwieniem powielania takich informacji jest to, że również w publikacjach anglojęzycznych dotyczących badań CPTED w Holandii przytaczane są „dane” o spadku zagrożenia włamaniem o 95% w przypadku nowych inwestycji oraz o 80%, jeżeli istniejąca inwestycja została dostosowana do wymogów PLSH252. Ci sami autorzy czasem piszą wręcz o spadku liczby włamań o 98%253. Większość autorów przytaczających takie informacje albo nie podaje w ogóle ich źródeł254, albo powołuje się na wyniki badań Oberona Nauty z 2004 roku zarówno wprost, jak i zamieszczając je jako część szerokiej bibliograii255. Należy na wstępie zwrócić uwagę na fakt, że holenderskie badania skuteczności PLSH zostały przeprowadzone dopiero Tak m.in.: B. Burkowicz, K. Jurzak-Mączka, M. Szafrańska, Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni w Polsce, w: J. Czapska, (red.), Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni, Kraków 2012, s. 87; R. Głowacki, K. Łojek, E. Ostrowska, A. Urban, Rozwiązania architektoniczne a bezpieczeństwo mieszkańców i turystów w województwie zachodniopomorskim, Policja, nr 2, 2006. 248 R. Głowacki, K. Łojek, E. Ostrowska, A. Tyburska, A. Urban, CPTED jako strategia zapewnienia bezpieczeństwa społeczności lokalnej, Szczytno 2010, s. 61. 249 R. Głowacki, K. Łojek, A. Urban, Rewitalizacja przestrzeni izycznej jako narzędzie zapobiegania przestępczości, Szczytno 2005, s. 14–44. 250 A. Urban, op. cit., s. 67–69. 251 Za: R. Głowacki, K. Łojek, E. Ostrowska, A. Tyburska, A. Urban, op. cit., s. 46; K. Kwiatkowski, K. Racoń-Leja, Mieszkać bezpiecznie po holendersku. Społeczność wobec przestępczości, Autoportret, nr 4, 2005, s. 26. 252 Tak explicite: A. Jongejan, T. Woldendorp, op. cit., s. 31. 253 A. Jongejan, The Dutch ‘’Police Label Secure Housing’’ a Successful Approach, Internal Security, vol. 2, issue 1, January-July 2010, s. 147. 254 Tak m.in.: A. Jongejan, op. cit. 255 Tak m.in.: R. Głowacki, K. Łojek, E. Ostrowska, A. Tyburska, A. Urban, op. cit., s. 133. 247 264  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... w 2004 roku, czyli 10 lat od rozpoczęcia wdrażania tego programu. Trudno jest więc uznać je za uzasadniające jego wdrożenie. Badania te bazowały na policyjnych statystykach włamań do mieszkań w czterech regionach policyjnych za 2003 rok. Autor starał się przyporządkować do zarejestrowanych włamań budynki certyikowane PLSH oraz te, które nie mają takiego certyikatu. Jak sam jednak zaznaczył, nie było to do końca możliwe, ponieważ brak jest baz danych, które zawierają wszystkie certyikowane mieszkania z badanego obszaru256. Dodatkowo, dane policyjne, które mógł wykorzystać nie uwzględniały różnic w modus operandi sprawców. Jest to istotne zwłaszcza w celu dokonania rozróżnienia pomiędzy rzeczywistym włamaniem a kradzieżą dokonaną bez włamania, np. dzięki pozostawieniu przez mieszkańców otwartych drzwi lub okna257. Autor w ramach oczyszczania danych dostępne informacje o włamaniach do mieszkań certyikowanych w PLSH ekstrapolował na całą próbę badawczą, podobnie jak te, o których wiadomo było, że nie przechodziły certyikacji258. Dodatkowo, na co zwraca uwagę sam O. Nauta, osoby mieszkające w certyikowanych mieszkaniach mają wysokie dochody oraz zazwyczaj pracują. Wprowadza to dodatkową zmienną, która może mieć związek z zachowaniami dewiacyjnymi na badanych terenach. Pomimo tych wszystkich wątpliwości i ograniczeń autor zwraca uwagę na mniejszą liczbę włamań do budynków certyikowanych w PLSH259. Jak widać, badania O. Nauty nie stwierdzają związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy wprowadzeniem PLSH a liczbą popełnianych przestępstw. Dysponowanie jedynie niepełnymi danymi z jednego okresu nie pozwala bowiem wyciągnąć nawet wniosku o korelacji. Na Marylandzkiej Skali Metod Naukowych badanie O. Nauty nie może być nawet zakwaliikowane do poziomu 1 ze względu na to, że dane dotyczące certyikacji na badanych obszarach były niepełne. Znana była liczba całkowita mieszkań oraz mieszkań, które przeszły procedurę PLSH, ale nie można było w pełni ich zidentyikować i przyporządkować do dokonanych na danym obszarze włamań. Trudno w świetle powyższego uznać holenderskie badania za dowód na skuteczność CPTED. Nie sposób jest w pełni zaprezentować wszystkich prób zbadania skuteczności CPTED. Są one podejmowane nieprzerwanie od opublikowania założeń tej O. Nauta, De effectiviteit van het Politiekeurmerk Veilig Wonen®, Amsterdam 2004, s. 10. Tamże, s. 12. 258 Tamże, s. 12–14. 259 Tamże, s. 6–7, 14. 256 257 6.5. PODSUMOWANIE  265 koncepcji. Obejmują one zarówno projekty badawcze, jak i próby prowadzenia metaanaliz. Pierwsze z nich są prowadzone w ostatnich latach coraz częściej w Azji, co dobitnie pokazuje żywotność koncepcji pomimo tego, że wyniki tych prac kwestionują związek pomiędzy CPTED (zdeiniowanym każdorazowo odmiennie) a przestępczością i poczuciem bezpieczeństwa260 lub nawet dokumentują korelację pomiędzy CPTED a większą przestępczością261. Metaanalizy z kolei zazwyczaj kończą się wnioskiem o „potrzebie prowadzenia dalszych badań”262. 6.5. PODSUMOWANIE Koncepcjom stworzonym przez J. Jacobs, R. C. Jeffrey’a i O. Newmana rozwijanym przez wielu innych autorów i praktyków nie można odmówić atrakcyjności. Wizja możliwości zapobiegania przestępczości, poprawy poczucia bezpieczeństwa i komfortu życia dzięki odpowiedniemu zaprojektowaniu przestrzeni miejskiej przemawia do wyobraźni. Zwłaszcza jeżeli przedstawi się ją jako alternatywę w stosunku do „opresyjnych” środków kojarzących się z ograniczeniem lub pozbawieniem wolności: ogrodzeniom, kratom, strażnikom, policji, kamerom, biometrycznym systemom identyikacji. Większość osób, w tym piszący te słowa, zapewne chętnie zamieszkałaby na kameralnym, bezpiecznym i zadbanym osiedlu, gdzie kwitnie życie sąsiedzkie (CPTED Drugiej Generacji) niepolegające jedynie na wspólnym biesiadowaniu na podwórkowych ławkach, a dobrze zaprojektowana zieleń zastępuje beton (CPTED Trzeciej Generacji). Przeciwstawienie takich wizualizacji zaniedbanym i zdehumanizowanym blokowiskom, które można znaleźć po obu stronach Atlantyku (jak np. osiedle Pruitt-Igoe), sprawia, że mało kto ma wątpliwości które z nich wybrać. Duże wrażenie robi także porównanie zdjęć przed podjęciem interwencji na zaniedbanym i niebezpiecznym M. Marzbali, A. Abdullah, N. Razak, M. Tilaki, The inluence of crime prevention through environmental design on victimisation and fear of crime, Journal of Environmental Psychology, vol. 32, issue 2, June 2012, s. 79–88.; S. Nd Sakip, N. Johari, M. Salleh, The Relationship between Crime Prevention through Environmental Design and Fear of Crime, Procedia. Social and Behavioral Sciences, vol. 68, 2012, s. 628–636. 261 M. Marzbali, A. Abdullah, N. Razak, M. Tilaki, op. cit., s. 79. 262 C. Casteel, C. Peek-Asa, Effeciveness of Crime Prevention Through Environmental Design (CPTED) in Reducing Robberies, American Journal of Preventive Medicine, vol. 18, issue 4, Suplement 1, May 2000, s. 99. 260 266  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... terenie oraz po tym, jak zostanie on poddany gruntownej rewitalizacji263. Skutkiem jest nieprzerwane poszerzanie się grona zwolenników koncepcji. Istnieje jednak kilka nierozwiązanych kwestii. W trakcie jednej z bitew, kiedy brytyjska jazda atakowała wojska Napoleona Bonaparte, miał on spytać swoich generałów: Dlaczego nie strzelamy z armat do tej jazdy? Jeden z generałów miał mu odpowiedzieć: Jest wiele powodów. Po pierwsze nie mamy armat. Napoleonowi wystarczył ten pierwszy powód i nie był zainteresowany słuchaniem kolejnych264. Sytuacja taka wydaje się idealnie wręcz pasować do największej bolączki koncepcji CPTED. Przede wszystkim, pomimo upływu kilkudziesięciu lat, nierozwiązane pozostają przedstawione problemy deinicyjne. Czym właściwie jest przestrzeń obronna, CPTED lub pochodne koncepcje? Jaki jest stosunek ich poszczególnych elementów do siebie? Jak można mówić o skutecznej strategii projektowania, jeżeli poszczególne jej składowe są ze sobą sprzeczne? Na braki deinicyjne wskazują zresztą ci sami autorzy, którzy propagują koncepcję zapobiegania przestępczości poprzez projektowanie przestrzeni265. Można też znaleźć określenie całego konglomeratu idei i koncepcji, które wyewoluowały z przestrzeni obronnej jako „modnego konsensusu” (fashionable consesus), a nie jasnych wskazań prewencyjnych266. Satysfakcjonującym rozwiązaniem nie jest odwoływanie się do szeregu przykładów historycznych, takich jak mury miejskie, fosy, Wielki Mur Chiński jako pierwszych typów przestrzeni obronnej lub CPTED267. Oznaczałoby to bowiem, że wszędzie tam, gdzie celem jest izyczne zabezpieczenie przed agresją mamy do czynienia z przestrzenią obronną. Jednym ze sposobów poradzenia sobie z brakami deinicyjnymi była swego rodzaju „ucieczka do przodu” w postaci stworzenia założeń CPTED Drugiej, a następnie Trzeciej Generacji. O ile jednak pierwotna koncepcja przestrzeni obronnej i CPTED odznaczała się wskazanymi brakami, to dodanie do niej szeregu nowych, ponownie nie do końca zdeiniowanych założeń, skutkować mogło jedynie wprost proporcjonalnie Efekty można porównać do częstych w mediach ofert reklamowych „cudownych diet”, które przedstawiają osoby przed ich podjęciem oraz po. 264 Istnieje wiele wersji tej anegdoty, niniejsza za: K. Rybiński, Potrzeba nam armat, Gość Niedzielny, nr 36, 2010, online: http://gosc.pl/doc/787119.Potrzeba-nam-armat/3, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 265 R. Armitage (2013), op. cit., s. 728–730; P. Ekblom (2011), op. cit., s. 10 i n. 266 D. Reynald, H. Elffers, The Future of Newman’s Defensible Space Theory. Linking Defensible Space and the Routine Activities of Place, European Journal on Criminology, vol. 6, no. 1, January 2006, s. 27. 267 R. Armitage (2004), op. cit., s. 25. 263 6.5. PODSUMOWANIE  267 większym zamieszaniem. Efektem tego jest możliwość użycia określenia CPTED Trzeciej Generacji w stosunku do praktycznie każdego działania – niekoniecznie związanego z bezpieczeństwem268. Zgodnie z koncepcją efektu motyla w skomplikowanym wieloczynnikowym środowisku minimalna zmiana, taka jak ruch skrzydeł motyla na jednej półkuli Ziemi może wywołać huragan na drugiej półkuli269. Życie społeczne, zwłaszcza w środowisku miejskim zapewne nieustannie podlega takiej lawinie zmian. Podejście „holistyczne”, zgodnie z którym wszystko wpływa na wszystko, nawet jeżeli jest generalnie prawdziwe, to zamyka drogę do testowania efektu wprowadzanych działań (zmiennych). Twierdzenie, że np. posadzenie bluszczu na ścianie jednego z budynków na warszawskiej Pradze (składowa wertykalnych ogrodów stanowiących jedno z założeń CPTED Trzeciej Generacji) uruchamia kolejne zdarzenia skutkujące w efekcie niepopełnieniem przestępstwa kradzieży z włamaniem na wrocławskich Bielanach, jest w zasadzie niemożliwe do sfalsyikowania. Stwierdzenie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy tymi dwoma zdarzeniami, co jest celem badań empirycznych, wykracza poza możliwości, jakimi dysponuje dzisiejsza nauka. Sytuacja taka pozwala również na całkowitą dyskrecjonalność w konstruowaniu programów prewencyjnych, jak również używaniu określenia „prewencja kryminalna”. Warunkiem koniecznym badania skuteczności jakiegoś rozwiązania, projektu czy koncepcji jest dokładne określenie, czym ona jest. W innej sytuacji jej ocena staje się ikcją. W zasadzie, idąc za radą Napoleona, można by poprzestać na braku spójnej deinicji i nie wymieniać kolejnych kłopotów związanych z CPTED, z których zdecydowana większość ma swoje źródło w tym pierwszym. Bezpośrednim efektem braków deinicyjnych CPTED są kłopoty z naukową ewaluacją skuteczności tej koncepcji. W zasadzie, oprócz kwestionowanych badań O. Newmana nie można znaleźć całościowych badań efektywności przestrzeni obronnej czy CPTED. Badania poszczególnych składowych – siłą rzeczy każdorazowo deiniowanych inaczej – także nie przynoszą potwierdzenia prewencyjnej skuteczności poszczególnych elementów koncepcji ani nawet dla szczegółowych twierdzeń O. Newmana, takich jak te o wysokości budynku, ograniczeniu ruchu pieszego i kołowego. Sami propagatorzy tych koncepcji podkreślają trudność P. Ekblom (2011), op. cit., s. 10. R. Hilbron, Sea gulls, butterlies, and grasshoppers: A brief history of the butterly effect in nonlinear dynamics, American Journal of Physics, vol. 72, issue 4, April 2004, s. 425. 268 269 268  ROZDZIAŁ 6. WPŁYW KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ NA ZAPOBIEGANIE... w prowadzeniu badań nad ich skutecznością270, co nie stoi na przeszkodzie w twierdzeniach o rosnącym zapleczu badawczym CPTED271. Pojawiają się też stwierdzenia, że zmiany w izycznej przestrzeni wydają się przyczyniać do istotnego zmniejszenia przestępstw272 lub też wyrażenia przekonania, że jakieś elementy CPTED działają, ale jakie dokładnie, tego nie wiadomo273. Niektórzy tłumacząc brak podstaw badawczych, podnoszą, że: fakt, iż czegoś nie można w sposób całkowicie naukowy udowodnić czy opisać, niekoniecznie oznacza, że coś nie działa274. Trudno kwestionować prawdziwość tego twierdzenia. Badania naukowe nie kreują faktów275, jedynie stwierdzają ich występowanie (lub brak) oraz starają się badać zależności (współwystępowanie, związek przyczynowo-skutkowy) pomiędzy nimi. O ile rzeczywistość nie potrzebuje badań do legitymizacji swojego istnienia, to już twierdzenia, że coś (np. CPTED) działa w określony sposób (zapobiega przestępczości), nie można uznać za prawdziwe lub fałszywe bez oparcia się na wynikach badań. W innym przypadku pozostaje w nie wierzyć (lub nie), ale to już jest zupełnie inna sfera życia społecznego, do której nie stosuje się kryteriów stawianych badaniom naukowym. Założenie, że istnieje związek pomiędzy przestrzenią izyczną i społeczną a zachowaniami i samopoczuciem ludzi wydaje się nie być kontrowersyjne. Jak jednak przebiegają konkretne interakcje oraz co może działać prewencyjnie i wpływać na wzrost poczucia bezpieczeństwa nie zostało jak dotąd w jednoznaczny sposób stwierdzone. Bez dokładnego dopracowania deinicji CPTED, a następnie ewaluacji spełniającej wymogi co najmniej 3 poziomu na Marylandzkiej Skali Metod Naukowych pozostaje ona ideologią, a nie wiedzą opartą na badaniach. Należy przy tym kategorycznie stwierdzić, że zgodnie z łacińską paremią ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat, to twórcy lub głosiciele skuteczności jakichkolwiek metod czy to w medycynie, czy prewencji kryminalnej powinni udowodnić ich skuteczność, zanim będą one wdrażane na szerszą skalę. Powinni przy tym zaprezentować przejrzyście warsztat badawczy, tak żeby ich P. Cozens, D. Hillier, G. Prescott (2001), op. cit., s. 46. R. Armitage (2013), op. cit., s. 724. 272 D. Reynald, H. Elffers, op. cit., s. 27, (podkreślenie własne). 273 P. Cozens, G. Saville, D. Hillier, op. cit., s. 340–342. 274 K. Dukała, K. Jurzak-Mączka, J. Mączka, CPTED – teoria, praktyka, skuteczność, w: J. Czapska (red.), Zapobieganie przestępczości…, op. cit., s. 71. 275 A przynajmniej nie powinny. Historia nauki dostarcza przykładów, że często jest jednak inaczej. 270 271 6.5. PODSUMOWANIE  269 badania można było powtórzyć. W innym przypadku pozostaje wiara, przekonanie, że coś działa. Stawia to takie podejście niebezpiecznie blisko wierze w skuteczność jasnowidzenia, teleportacji i innych parapsychologicznych umiejętności nieuchronnie oddalając od podstaw naukowych. Zresztą sami praktycy CPTED wskazują na jej podobieństwo do alchemii, jako opierającej się na „doświadczeniu”, a nie badaniach, co w rezultacie czyni ją bliższą praktykom mistycznym niż nauce276. W świetle tego pozbawione jakiegokolwiek uzasadnienia jest wprowadzenie wymogów prawnych stosowania zaleceń CPTED. Pomimo tego zarówno na poziomie krajowym, jak i wspólnotowym znajdują się propagatorzy takiego rozwiązania277, a w niektórych krajach elementy SBD lub CPTED stały się częścią obowiązujących norm prawa budowlanego278. R. Atlas, The Alchemy of CPTED: Less Magic, More Science, prezentacja na International CPTED Association Convention, Wrzesień 1999, s. 9 i 15, online: http://cpted-security.com/atlas/ index2.php?option=com_docman&task=doc_view&gid=30&Itemid=35, dostęp dnia: 17 lipca 2014 r. 277 K. Dukała, K. Jurzak-Mączka, J. Mączka, op. cit., s. 43. 278 Zob. http://www.mississauga.ca/portal/residents/cpted, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 276  ROZDZIAŁ 7  PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ 7.1. WPROWADZENIE Lektura znacznej części niniejszej książki może skłaniać do wyciągnięcia (pochopnego) wniosku, że: „nic nie działa”, „programy prewencji kryminalnej są ikcją”, a osoby zajmujące się zapobieganiem przestępczości nie mają odpowiedniej wiedzy ani narzędzi do planowania, wdrażania i ewaluacji podejmowanych działań. Wpisywałoby się to w trend z lat siedemdziesiątych XX wieku, zgodnie z którym właśnie „nic nie działało” (nothing works) w zakresie prewencji kryminalnej, zwłaszcza w stosunku do młodych sprawców1. Jeszcze bardziej szkodliwy dla szeroko rozumianej polityki bezpieczeństwa byłby dalej idący wniosek – o wstrzymaniu inansowania działań zapobiegawczych i skłonieniu się ku „sprawdzonym rozwiązaniom”. Pośród tych ostatnich przede wszystkim surowemu prawu karnemu – zwłaszcza w zakresie bezwzględnego pozbawienia wolności, większym uprawnieniom dla organów państwowych w zakresie przymusu bezpośredniego oraz inwigilacji obywateli. Istnieje wprawdzie szereg programów prewencyjnych, które poza tzw. śladem węglowym2 nie przynoszą żadnych wymiernych efektów. Rezygnacja z nich prowadziłaby co najmniej do oszczędności w budżetach podmiotów je realizujących – głównie administracji państwowej i samorządowej. Rezygnacja ze wszystkich działań prewencyjnych byłaby jednak przykładem przysłowiowego „wylania dziecka z kąpielą”. W tym samym czasie mamy bowiem do czynienia z występowaniem dwóch zjawisk. Termin „prewencja kryminalna” wykorzystywany jest do określania działań luźno D. Lipton, R. Martinson, J. Wilks, The effectiveness of correctional treatment: A survey of treatment evaluation studies. New York 1975; L. Sechrest, S. White, E. Brown, The rehabilitation of criminal offenders: Problems and prospects. Washington, D.C. 1979. 2 Zob. raport nt. śladu węglowego przestępczości: K. Pease, The Carbon Cost of Crime and Its Implications, Association of Chief Police Oficers, 2009. 1 272  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ związanych z bezpieczeństwem – np. CPTED Drugiej i Trzeciej Generacji3, lub jedynie intuicyjnie skutecznych, jak m.in. monitoringu wizyjnego4. Równolegle są dostępne środki oraz narzędzia o różnym stopniu złożoności, których skuteczność prewencyjna została potwierdzona szeregiem niezależnych badań o wysokim standardzie metodologicznym. Porównanie tej drugiej grupy z pierwszą (liczniejszą) to – przy zachowaniu właściwych proporcji – przeciwstawienie ekspertyzy DNA „wizji jasnowidza” lub aspiryny środkom homeopatycznym5. P. Ekblom porównał wiedzę o tym, co działa w prewencji kryminalnej, do aktywów nieustannie tracących na wartości, w związku z czym wymagają ciągłego uzupełniania6. W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione trzy różne typy działań prewencyjnych, w których skuteczność nie trzeba wierzyć, ponieważ ich efekty są mierzalne. Oznacza to, że można dokonywać ich ewaluacji bez obaw, jakie towarzyszą promotorom systemów monitoringu wizyjnego7 czy praktykom CPTED stwierdzającym, że ewaluacja działań prewencyjnych jest zbędna, bo wiemy, że coś działa8. 7.2. OŚWIETLENIE Ciemność, a tak naprawdę to, co nieznane i ukryte w mroku od tysiącleci napawało ludzi strachem. Strach ten zazwyczaj był spowodowany istnieniem Dokładne omówienie w Rozdziale: Wpływ kształtowania przestrzeni miejskiej na zapobieganie przestępczości. 4 Zob. przegląd badań nt. skuteczności prewencyjnej systemów monitoringu wizyjnego w: P. Waszkiewicz, Monitoring wizyjny miejsc publicznych…, op. cit., s. 253–273. 5 M. Bryła, Jasnowidz biegłym prokuratury? „To niech polska szkoła uczy jasnowidzenia zamiast izyki i historii”, Gazeta Wyborcza z 29 maja 2013 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,14006289,Jasnowidz_bieglym_prokuratury___To_niech_polska_szkola.html, dostęp 3 stycznia 2014 r.; M. Janczura, op. cit. 6 P. Ekblom, From the Source to the Mainstream is Uphill: The Challenge of Transferring Knowledge of Crime Prevention Through Replication, Innovation and Anticipation, w: Tilley N. (red.), Analysis for Crime Prevention, Crime Prevention Studies, vol. 13, 2002, s. 138. 7 Na zorganizowanej w dniu 11 września 2013 r. przez Urząd Miasta Poznania konferencji „Monitoring wizyjny w przestrzeni publicznej – aspekty prawne, organizacyjne i techniczne” przedstawiciel Wydziału Ochrony Ludności Urzędu Miasta Torunia przestrzegał przed włączaniem do ewaluacji wdrażanych systemów jakichkolwiek mierzalnych wartości dot. przestępczości czy bezpieczeństwa, online: http://camsoff.wordpress.com/2013/09/12/czcze-gadanie, dostęp dnia: 26 lipca 2014 r. 8 G. Saville, Can research help cops prevent crime?, online: http://safe-growth.blogspot. com/2011/07/can-research-help-cops-prevent-crime.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 3 7.2. OŚWIETLENIE  273 rzeczywistych zagrożeń, takich jak np. drapieżniki polujące po zmroku. Ochronie przed nimi służyła budowa ogrodzeń wokół obozowisk, zagradzanie dostępu do jaskiń czy wreszcie podtrzymywanie odstraszającego zwierzęta ognia. W średniowieczu po zapadnięciu zmroku ze względów bezpieczeństwa nie tylko zamykano bramy miejskie, ale w wielu ówczesnych metropoliach obowiązywał również zakaz wychodzenia na ulicę bez pochodni lub latarni9. Strach, który obecnie towarzyszy po zmroku mieszkańcom miast, nie wynika już wprawdzie z obecności dzikich zwierząt, ale spostrzeganego zagrożenia przestępczością. Nie są to obawy bezpodstawne. Według statystyk większość przestępstw popełnianych jest właśnie w nocy (tab. 7.1)10. Tab. 7.1. Klasyikacja wybranych typów przestępstw według pory dnia ich popełnienia. Dane z Wielkiej Brytanii11 Przestępstwa popełnione w dzień (%) Przestępstwa popełnione w nocy (%) Przestępstwa popełnione o zmroku lub o świcie (%) Włamanie do domu/mieszkania (n=548) 34 62 4 Kradzież samochodu (n=266) 29 67 4 Pora dnia Czyn Kradzież z samochodu (n=1205) 25 72 3 Kradzież roweru (n=210) 53 43 4 Inna kradzież z gospodarstwa domowego (n=525) 37 56 7 Rozbój (n=91) 49 45 6 Pobicie (n=225) 34 58 8 Wandalizm (n=563) 30 65 5 36,4 58,5 5,1 Średnia (n=3633) W. Schivelbusch, Lichtblicke: Zur Geschichte der künstlichen Helligkeit im 19. Jahrhundert, Frankfurt am Main 2004, s. 113–130. 10 Wyjątek stanowią czyny zabronione popełniane przez nieletnich sprawców. W przeciwieństwie do sprawców pełnoletnich, którzy najczęściej popełniają je po zmroku, najwięcej czynów popełnianych przez nieletnich ma miejsce wczesnym popołudniem – pomiędzy godziną 15:00 i 16:00. Zob. U.S. Department of Justice, Comparing Adult & Juvenile Offenders, online: http:// ojjdp.gov/ojstatbb/offenders/qa03401.asp?qaDate=2010, dostęp dnia: 11 kwietnia 2015 r. 11 M. Ramsey, R. Newton, The effect of better street lighting on crime and fear, London 1991, s. 10. 9 274  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ Zaprezentowane dane pochodzą z badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii na próbie dziesięciu tysięcy czterystu gospodarstw domowych. Przestępstwa, których chwili popełnienia badani nie byli w stanie umiejscowić w czasie, stanowiły około 10% i zostały pominięte w tabeli12. Liczba przestępstw popełnionych w nocy była więc większa o ponad 60% od popełnionych w ciągu dnia. W przypadku przestępstw przeciwko zdrowiu, takich jak rozbój i pobicie, prawdopodobieństwo zostania oiarą jest jeszcze większe, gdyż należy pamiętać o tym, że zazwyczaj13 po zmroku na ulicach jest znacznie mniej ludzi. Jeżeli przyjąć, że wyniki tych i innych badań14 świadczą o pewnej prawidłowości, a nie są przypadkowe (wielkość próby wyklucza przypadek), to pojawia się istotne pytanie: jak można wykorzystać tę wiedzę do zapobiegania przestępczości. Wyniki przedstawionych badań potwierdzają przecież wiedzę potoczną, że po zapadnięciu zmroku łatwiej jest paść oiarą przestępstwa. Jedna z podejmowanych prób wykorzystania wiedzy o większej przestępczości po zapadnięciu zmroku polega na polepszaniu standardów oświetlenia. Ma to na poziomie wizualnym zmniejszyć różnicę pomiędzy dniem a nocą. Istnieją dwie teorie przewidujące ewentualny wpływ polepszenia oświetlenia na przestępczość. Według pierwszej z nich poprawione oświetlenie zwiększa nadzór nad potencjalnymi sprawcami poprzez lepszą (ich) widoczność oraz większą liczbę przechodniów, co zniechęca ich do popełnienia przestępstw. Zwolennicy drugiej teorii twierdzą, że polepszenie oświetlenia sygnalizuje zwiększanie inwestycji na terenie danej społeczności i jej rozwój, co prowadzi do lepszego utożsamiania się mieszkańców ze swoją społecznością, jej większej spójności oraz silniejszej kontroli społecznej. Pierwsza teoria przewiduje spadek liczby przestępstw zwłaszcza w godzinach nocnych. Druga – zarówno w dzień, jak i w nocy15. W ramach drugiej z tych teorii wyróżnionych zostało sześć mecha- Tamże, s. 10. Wyjątek stanowi noc sylwestrowa, świętojańska lub inne święta gromadzące poza miejscem zamieszkania znaczną część populacji miejskiej. 14 M. Felson, E. Poulsen, Simple indicators of crime by time of day, International Journal of Forecasting, vol. 19, issue 4, October–December 2003, s. 595–601; T. Grubesik, E. Mack, Spatio‑Temporal Interaction of Urban Crime, Journal of Quantitative Criminology, vol. 24, issue 3, September 2008, s. 285–306. 15 D. Farrington, B. Welsh, Effects of improved street lighting on crime: a systematic review, London 2002, s. V. 12 13 7.2. OŚWIETLENIE  275 nizmów towarzyszących poprawie oświetlenia mogących redukować przestępczość w ciągu całej doby. Są to: 1. Instalacja oświetlenia zwiększa nadzór okolicy przez montujących ją robotników, a następnie w trakcie dokonywanych przeglądów technicznych oraz przez policję nadzorującą, czy prace te nie powodują utrudnień w ruchu drogowym. 2. Nowe oświetlenie demonstruje rzeczywiste zainteresowanie władz lokalnych i policji walką z przestępczością, co może skłonić mieszkańców do przekazywania policji informacji mogących ułatwić ujawnienie i zatrzymanie sprawców. 3. Nowe lampy lub latarnie, widziane przez potencjalnych sprawców także w dzień, pozwalają im sklasyikować daną okolicę jako „trudniejszy cel”. 4. Nowe oświetlenie może stać się tematem rozmów mieszkańców, co skutkuje w spędzaniu większej ilości czasu na ulicach, zwiększa nadzór, a także pozwala im się nawzajem poznać. 5. Polepszenie oświetlenia może zwiększyć dumę z przynależności do danej społeczności i jej spójność, co zmniejsza liczbę przeprowadzek z danego terenu. Nie pojawiają się wówczas tablice „na sprzedaż” legitymizujące często rozeznanie się w terenie przez sprawców. 6. Jeżeli sprawcy popełniają przestępstwa zarówno w dzień, jak i w nocy ich ewentualne zatrzymanie w nocy (dzięki poprawie oświetlenia) uniemożliwia im aktywność w ciągu dnia. Z kolei na zmniejszenie przestępczości w nocy mogą wpłynąć następujące mechanizmy: 1. Odstraszenie potencjalnych sprawców związane z większym ryzykiem zostania dostrzeżonymi przez mieszkańców. Oświetlony teren mogą oni zacząć postrzegać jako „ryzykowny”, gdzie łatwiej zostać złapanym „na gorącym uczynku”, 2. Nowe oświetlenie może wydłużyć czas poświęcany na prace w ogródku przed domem, co zwiększa nieformalny nadzór po zapadnięciu zmroku, 3. Polepszone oświetlenie może zwiększyć liczbę pieszych na ulicach, którzy wcześniej nie opuszczali wieczorem i w nocy swoich domów, a jeżeli to robili to np. zamawiali taksówki, 4. Obecność funkcjonariuszy policji i innych służb porządkowych staje się lepiej widoczna. Polepszenie oświetlenia może jednak przynosić całkowicie odwrotne efekty i prowadzić do zwiększenia zagrożenia przestępczością poprzez wykorzystanie przez sprawców. W trakcie dnia może to przybrać następujące formy: 276  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ 1. Przebranie się za pracowników miejskiego przedsiębiorstwa energetycznego dokonujących przeglądów może ułatwić włamywaczom dostęp do mieszkań. 2. Mieszkańcy zwiększający swoją aktywność towarzyską po zmroku (dzięki lepszemu oświetleniu), mogą ją także rozciągnąć na dni wolne, pozostawiając swoje domy dłużej bez nadzoru. 3. Miejsca naruszenia porządku wykorzystujące nowo zainstalowane oświetlenie mogą stać się miejscami spotkań także w ciągu dnia. Natomiast w nocy za zmniejszenie bezpieczeństwa mogą być odpowiedzialne poniższe mechanizmy: 1. Zwiększona aktywność sąsiedzka (np. wspólne spędzanie czasu w okolicznym barze) po zmroku pozostawia domy bez nadzoru. 2. Lepsze oświetlenie pozwala sprawcom lepiej dostrzec słabe strony potencjalnych oiar, a także ocenić potencjalny zysk. 3. Lepsze oświetlenie umożliwia sprawcom reakcję na zbliżającą się ochronę zarówno ze strony służb porządkowych, jak i mieszkańców. 4. Polepszenie oświetlenia na pewnym terenie powoduje poprzez kontrast gorszą widoczność na obszarach graniczących, które mogą też być oświetlone, chociaż gorzej. Może ułatwiać to ucieczkę sprawcom. 5. Lepsze oświetlenie może zwiększyć aktywność nie tylko „uczciwych obywateli”, ale także sprzedawców narkotyków czy gangów młodzieżowych16. Weryikacja głównych hipotez, czyli czy i w jaki sposób polepszenie oświetlenia wpływa na przestępczość oraz tego, jaki jest rzeczywisty rozmiar potencjalnych efektów, było przedmiotem licznych badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii17. Prezentacje ich poprzedzi jedynie krótkie przedstawienie wyników badań przeprowadzonych przez Trevora Bennetta i Richarda Wrighta na grupie trzystu włamywaczy. Przeprowadzone ze sprawcami wywiady miały na celu zidentyikowanie czynników odstraszających ich od popełnienia przestępstwa. Ciekawym może być fakt, że bodźcem pchającym ich do włamań był nie tylko zysk w postaci skradzionych rzeczy, ale także towarzyszące Wszystkie mechanizmy, za: K. Pease, A Rewiev of Street Lighting Evaluations, w: K. Painter, N. Tilley (red.), Surveillance of Public Space: CCTV, Street Lighting and Crime Prevention, New York 1999, s. 61–63. 17 W żadnym zidentyikowanym w toku zbierania materiałów do niniejszej książki badaniu nie były natomiast weryikowane same mechanizmy mające odpowiadać za wpływ na przestępczość, których listy zostały przedstawione. 16 7.2. OŚWIETLENIE  277 temu ryzyku emocje, „adrenalina”. Prawie trzy czwarte badanych przyznało, że niepotrzebnie podejmowało ryzyko w ostatnim okresie swojej działalności. Jedynym, co odstraszało ich w skuteczny sposób (90% badanych) była obecność właścicieli lub ochrony, w mniejszym stopniu pies i alarm. Obecność przypadkowych przechodniów i sąsiadów była rutynowo brana pod uwagę. Stan oświetlenia nie został wspomniany przez żadnego z nich18. Zapoznając się z wynikami, należy pamiętać o ograniczeniach badań tego typu19. W przypadku tych konkretnych, mogą one wynikać z charakterystycznej – nie tylko dla populacji przestępców – chęci prezentowania własnej osoby w jak najlepszym świetle. W tym wypadku, jeżeli można mówić o pewnym etosie włamywacza, to należą do niego zapewne odwaga przechodząca w brawurę oraz pogarda dla „tchórzy”. Część udzielonych odpowiedzi można wyjaśnić w ten właśnie sposób. Drugą, łatwiej weryikowalną przesłanką, która wręcz przemawia za działaniami prewencyjnymi wykorzystującymi oświetlenie, jest fakt, że ewentualne ryzyko podejmowane przez respondentów zaowocowało w ich identyikacji i odizolowaniu ze społeczeństwa na pewien czas przez organy ścigania. Badania nad wpływem modernizacji oświetlenia na przestępczość można podzielić według różnych kryteriów na kilka grup. Tymi kryteriami mogą być: kraj, w którym przeprowadzono badania (Stany Zjednoczone lub Wielka Brytania), oczekiwany wpływ na przestępczość (zmniejszenie liczby przestępstw na objętym badaniami terenie niezależnie od pory dnia lub tylko popełnianych w nocy) czy wreszcie zakres badanych programów prewencyjnych (jedynie polepszenie oświetlenia czy także inne działania). Jednak najważniejszym kryterium wydaje się być ich metodologiczna poprawność, która decyduje o tym, czy wyniki takich badań można uznać za spełniające wymagania naukowości czy posiadające tylko walor anegdotyczny. Niski poziom metodologiczny wielu badań mających za swój przedmiot programy prewencyjne stwierdził już w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku zespół Jamesa M. Tiena pracujący w ramach Narodowego Programu Ewaluacji Agencji Organów Ścigania (National Evaluation Program of Law Enforcement Assistance Agency)20. Spośród 103 ocenianych programów poprawy oświetlenia jedynie piętnaście spełniało minimalne warunki pozwalające na porównanie T. Bennett, R. Wright, Burglars on Burglary. Prevention and the offender, Aldershot 1984. Więcej na ten temat w Rozdziale: Ewaluacja programów prewencyjnych. 20 J. Tien, V. O’Donnell, A. Barnett, P. Mirchandani, Street Lighting Projects, National Institute of Law Enforcement and Criminal Justice, 1979. 18 19 278  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ osiągniętych wyników. Jednak nawet do nich zespół miał zastrzeżenia takie, jak: wprowadzanie programu bez należytego przygotowania, brak dokładnych danych o zakresie interwencji, opieranie się jedynie na policyjnych statystykach. Na podstawie takich niepełnych wyników zespół nie potraił jednoznacznie ocenić wpływu polepszonego oświetlenia na przestępczość, co zostało następnie mylnie zinterpretowane jako negatywna ocena programów prewencyjnych wykorzystujących modernizację oświetlenia21. Mała liczba rzetelnych badań w zakresie ewaluacji programów poprawy oświetlenia była też podnoszona przez autorów nowszego badania przeprowadzonego na zlecenie brytyjskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Home Ofice) D. Farringtona i B. Welsha. Postawili oni wprawdzie poprzeczkę dosyć wysoko, gdyż programy musiały spełniać wymogi 3. poziomu Marylandzkiej Skali Metod Naukowych. Minimalne warunki włączenia do tej ewaluacji były następujące: 1. Poprawa oświetlenia ulic (lub generalnie oświetlenia) była jedynym, a co najmniej głównym środkiem wykorzystanym w ramach programu. To, czy stanowiło ono główną inicjatywę prewencyjną było oceniane na podstawie deklaracji autorów każdego z programów. 2. Dostępne były wyniki pomiaru przestępczości. Pod uwagę brane były głównie przestępstwa przeciwko zdrowiu i mieniu. 3. Ocena programu została dokonana z zachowaniem wskazań metodologicznych. Jako minimum traktowano pomiar przestępczości dokonany przed wprowadzeniem i po wdrożeniu programu na obszarze eksperymentalnym (gdzie zmodernizowano oświetlenie) i kontrolnym (nie zmodernizowano). 4. Istniał co najmniej jeden obszar eksperymentalny oraz porównywalny do niego obszar kontrolny. Programy, w których za obszar kontrolny przyjęto całe miasto lub jego pozostałą (w stosunku do obszaru eksperymentalnego) część, gdzie nie zmodernizowano oświetlenia, zostały pominięte. Nie stanowiły one obszaru porównywalnego ze swoim wycinkiem. 5. Całkowita liczba przestępstw na każdym obszarze wynosiła co najmniej dwadzieścia. Przyjęto tę liczbę jako gwarantującą możliwość wykazania statystycznej zmiany, chociaż autorzy byli świadomi, że nawet liczba dwadzieścia jest stosunkowo niska22. K. Painter, Street lighting, crime and fear of crime: A summary of research, w: T. Bennett (red.), Preventing Crime and Disorder: Targeting Strategies and Responsibilities, Cambridge 1996, s. 313–351. 22 D.Farrington, B. Welsh, op. cit., s. 9–10. 21 7.2. OŚWIETLENIE  279 Za wręcz modelowy pod względem metodologicznym, można uznać program zrealizowany w angielskim mieście Stoke-on-Trent. Obejmował on przygotowanie, w którego ramach zostały określone trzy obszary: eksperymentalny, na którym zmodernizowano oświetlenie, graniczący z nim obszar porównywalny, na którym nie zmodernizowano oświetlenia i porównywalny z poprzednimi, ale niegraniczący obszar kontrolny. Drugi z wymienionych obszarów miał służyć zbadaniu, czy nie zachodzi jedno z dwóch zjawisk, często towarzyszących realizacji programów prewencyjnych – zjawisko dyfuzji korzyści lub przesunięcia23. Sformułowano też hipotezy badawcze, które projekt miał zweryikować. Były nimi: 1. Poprawa oświetlenia obniży liczbę przestępstw popełnianych po zapadnięciu zmroku na obszarze eksperymentalnym poprzez: zwiększenie ryzyka, że sprawca zostanie dostrzeżony i później zidentyikowany, potencjalne oiary będą miały możliwość dostrzec i uniknąć potencjalnych sprawców, którym trudniej będzie się ukryć. 2. Poprawa oświetlenia obniży liczbę przestępstw popełnianych zarówno w nocy, jak i w dzień na obszarze eksperymentalnym, ponieważ zmodernizowane oświetlenie sygnalizuje rozwijającą się społeczność, co prowadzi do wzrostu pewności i dumy członków wspólnoty, a to z kolei zwiększa nieformalną kontrolę społeczną, która odstrasza potencjalnych sprawców. 3. Poprawa oświetlenia spowoduje przesunięcie przestępczości do obszaru graniczącego, co spowoduje wzrost liczby przestępstw na tym obszarze. 4. Poprawa oświetlenia spowoduje dyfuzję korzyści na obszar graniczący (potencjalni sprawcy zostaną odstraszeni nie tylko z obszaru eksperymentalnego, ale także z terenów z nim graniczących), co spowoduje spadek liczby przestępstw na tym obszarze. 5. Poprawa oświetlenia doprowadzi do zmniejszenia się strachu mieszkańców przed przestępczością po zapadnięciu zmroku. 6. Poprawa oświetlenia doprowadzi do zwiększenia liczby mieszkańców na ulicach po zapadnięciu zmroku. 7. Poprawa oświetlenia poprawi ocenę poziomu życia mieszkańców społeczności24. Zjawiska te zostały przedstawione w Rozdziale: Ewaluacja programów prewencyjnych. K. Painter, D. Farrington, Street Lighting and Crime: Difiusion of Beneits in the Stoke‑on‑ Trent Project, w: K. Painter, N. Tilley (red.), Surveillance of Public Space: CCTV, Street Lighting and Crime Prevention, New York 1999, s. 86. 23 24 280  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ Weryikacja tych hipotez nastąpiła w drodze wywiadów kwestionariuszowych przeprowadzonych pośród mieszkańców Stoke-on-Trent w okresie od połowy października do połowy listopada 1992 roku poprzedzających rozpoczęcie modernizacji oświetlenia, która trwała od grudnia 1992 roku, a została ukończona w drugim tygodniu stycznia 1993 roku. Druga tura wywiadów miała miejsce od połowy listopada do połowy grudnia 1993 roku. Przeprowadzono 317 wywiadów na obszarze eksperymentalnym, 135 na obszarze graniczącym i 88 na kontrolnym. W sumie zostało przeprowadzonych 540 wywiadów w okresie poprzedzającym modernizację oświetlenia i 480 w rok po nim. Mniejsza liczba wywiadów w drugiej turze wynikała z faktu, że starano się przeprowadzić badania na dokładnie tej samej populacji, co w części przypadków okazało się niemożliwe (śmierć, przeprowadzka respondentów). Każdy z wywiadów trwał od 45 do 90 minut. Kontrola ankieterów objęła 20% próbę. W celu zminimalizowania wpływu oczekiwań badaczy na wyniki badań osoby, z którymi przeprowadzano wywiady, nie zostały poinformowane, że badania mają związek ze zmianami w ich otoczeniu. Ankieterzy również nie zostali poinformowani o rzeczywistym celu badania, ani o fakcie, że istnieją trzy różne grupy (eksperymentalna, granicząca i kontrolna) respondentów. Ta sama grupa ankieterów przeprowadzała wywiady w obu turach i starano się, aby w każdym gospodarstwie domowym po roku pojawił się ten sam ankieter. Gospodarstwa domowe, w których przeprowadzano badania, zostały wybrane w sposób losowy. Proil każdej z grup był zbliżony: około 60% kobiet, pomiędzy 55%, a 65% respondentów stanowiły osoby powyżej 45 roku życia, ponad połowa badanych mieszkała w tym samym miejscu od ponad dziesięciu lat, w granicach 30% wciąż pracowała zarobkowo25. Przestępstwa, o które pytano respondentów, skategoryzowano w czterech grupach: • włamania (także próby), • kradzieże dokonane na zewnątrz domu, wandalizm dotykający posesję i kradzieże rowerów, • kradzież samochodów oraz z samochodów, uszkodzenia samochodu, • przestępstwa przeciwko osobom, takie jak rozbój, pobicie, kradzież kieszonkowa, napastowanie seksualne. Liczba przestępstw, jakimi oiarą padli mieszkańcy poszczególnych obszarów zmieniła się w następujący sposób (tab. 7.2–7.5)26. 25 26 Tamże, s. 89–92 Wszystkie cztery tabele za: K. Painter, D. Farrington, op. cit., s. 96. 7.2. OŚWIETLENIE  281 Tab. 7.2. Zmiana w liczbie przestępstw na obszarze eksperymentalnym w [%] Przestępstwa Przed (n=317) Po (n=278) Zmiana Włamania 24,3 21,2 –13 Kradzieże i wandalizm 20,5 12,2 –40 Krzestępstwa samochodowe 25,9 16,2 –37 53 39,2 –26 Przestępstwa przeciwko osobom 12,6 6,1 –52 Łącznie wszystkie przestępstwa (n=595) 57,7 42,8 –26 Łącznie przestępstwa przeciwko mieniu Tab. 7.3. Zmiana w liczbie przestępstw na obszarze graniczącym w [%] Przestępstwa Przed (n=135) Po (n=121) Zmiana 20 18,2 –9 Kradzieże i wandalizm 30,4 22,3 –27 Przestępstwa samochodowe 18,5 11,6 –37 Łącznie przestępstwa przeciwko mieniu 52,6 40,5 –23 Przestępstwa przeciwko osobom 16,3 10,7 –34 Łącznie wszystkie przestępstwa 55,6 43,8 –21 Włamania Tab. 7.4. Zmiana w liczbie przestępstw na obszarze kontrolnym w [%] Przestępstwa Przed (n=88) Po (n=81) Zmiana 12,5 16 (+) 28 17 16 –6 Przestępstwa samochodowe 11,4 8,6 –25 Łącznie przestępstwa przeciwko mieniu 31,8 35,8 (+)13 Przestępstwa przeciwko osobom 6,8 4,9 –28 Łącznie wszystkie przestępstwa 34,1 38,3 (+)12 Włamania Kradzieże i wandalizm 282  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ Tab. 7.5. Porównanie zmian na terenie trzech obszarów w [%] Obszar eksperymentalny Obszar graniczący Obszar kontrolny Włamania –13 –9 (+)28 Kradzieże i wandalizm –40 –27 –6 Przestępstwa samochodowe –37 –37 –25 Łącznie przestępstwa przeciwko mieniu –26 –23 (+)13 Przestępstwa przeciwko osobom –52 –34 –28 Łącznie wszystkie przestępstwa –26 –21 (+)12 Przestępstwa Najłatwiejsze do zauważenia zmiany zaszły na terenie obszaru eksperymentalnego. Doszło tam do spadku liczby przestępstw w każdej z uwzględnionych w badaniach kategorii. Praktycznie w każdej z nich był to spadek znaczny (od 13% w przypadku włamań, do 52% w przypadku przestępstw przeciwko osobom). Całkowita liczba przestępstw, deklarowanych przez mieszkańców zmniejszyła się o 26%. Nieco mniejszy, ale także znaczny spadek miał miejsce na terenie obszaru graniczącego. Także tutaj zmniejszyła się liczba przestępstw w każdej kategorii (od 9% w przypadku włamań, do 37% w przypadku „przestępstw samochodowych”). W sumie nastąpił tu spadek liczby przestępstw o 21%. Obszar kontrolny był miejscem zmniejszenia się liczby przestępstw w kilku kategoriach. Spadła liczba kradzieży i aktów wandalizmu (6%), „przestępstw samochodowych” (25%) i przestępstw przeciw osobom (28%). W przypadku dwóch kategorii były więc to spadki znaczne. Jednocześnie wzrosła jednak o 28% liczba włamań. W sumie liczba przestępstw na obszarze kontrolnym wzrosła o 12%. W żadnej z kategorii spadek liczby przestępstw nie był większy ani nie zrównał się nawet ze spadkiem, jaki nastąpił na terenie eksperymentalnym i graniczącym. Dane pochodzące ze stanowiącego punkt odniesienia dla badaczy obszaru kontrolnego uwypuklają zmiany, jakie zaszły na dwóch pozostałych obszarach. Obok spadku liczby przestępstw poprawiła się ocena własnej okolicy (wzrost liczby osób oceniających swoje sąsiedztwo jako przyjazne z 72,6 do 78,8%), 7.2. OŚWIETLENIE  283 zmniejszyła się liczba wzbudzających niepokój mieszkańców grup nastolatków (spadek wskazań tego „zagrożenia” z 81,1 do 63,3%), zdecydowanie lepiej mieszkańcy ocenili mijający rok (3,5% przed modernizacją oceniło, że standard ich życia się poprawił i aż 22,7% po modernizacji)27. Zmiana nastąpiła nie tylko w sferze deklaracji mieszkańców, ale także w ich faktycznych zachowaniach. Badacze policzyli przechodniów na ulicach każdego z obszarów pomiędzy 19:00 a 9:30 rano w czwartek i piątek pierwszego tygodnia grudnia 1992 i 1993 roku. Na obszarze eksperymentalnym liczba przechodniów zwiększyła się o 71%, gdy na graniczącym o 34%, a kontrolnym o 32%28. Wszystkie dane świadczą o tym, że modernizacja oświetlenia w Stoke-on-Trent doprowadziła do spadku liczby przestępstw nie tylko na terenie, gdzie tego dokonano, ale także na obszarach przyległych. W tym samym czasie na porównywalnym obszarze kontrolnym nie zaszły takie zmiany. Można więc uznać, że doszło do dyfuzji korzyści. Oprócz tego zwiększyło się zadowolenie mieszkańców z własnej okolicy i zmniejszył strach przed przestępczością. Niestety niewiele jest badań tak starannie zaprojektowanych, przeprowadzonych i udokumentowanych jak projekt ze Stoke-on-Trent. D. Farrington i B. Welsh znaleźli jedynie trzynaście projektów spełniających pięć przyjętych przez nich kryteriów29. Osiem projektów zostało wdrożonych na terenie Stanów Zjednoczonych, a pięć w Wielkiej Brytanii. Siedem spośród projektów amerykańskich zostało przeprowadzonych w latach siedemdziesiątych (od 1974 do 1979 roku), jeden w latach dziewięćdziesiątych. Z kolei wszystkie projekty brytyjskie zostały zrealizowane w latach dziewięćdziesiątych, tak jak omówiony wyżej projekt Stoke-on-Trent. Różnica pomiędzy projektami amerykańskimi a brytyjskimi oprócz tego, że czas pomiędzy ich wdrożeniem wynosi około dwudziestu lat, polegała na tym, że w przypadku połowy programów realizowanych w Stanach Zjednoczonych badany był wpływ oświetlenia na przestępstwa popełniane w nocy, a w czterech pozostałych na popełniane w czasie całej doby. Wszystkie badania z Wielkiej Brytanii dotyczyły przestępczości zarówno „dziennej”, jak i „nocnej”. Miało to wpływ na wyniki i ocenę wpływu oświetlenia na przestępczość. Wszystkie dane dla obszaru eksperymentalnego, gdzie omawiane trendy były najsilniejsze. 28 K. Painter, D. Farrington, op. cit., s. 106. 29 Kryteria te zostały już wyszczególnione. 27 284  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ Przy ocenie programów przyjęto, że: • program przyniósł zamierzony efekt, jeżeli na obszarze eksperymentalnym nastąpił spadek liczby przestępstw w stosunku do obszaru kontrolnego lub ewentualny wzrost ich liczby był mniejszy na obszarze eksperymentalnym, • program przyniósł niezamierzony efekt, jeżeli na obszarze eksperymentalnym nastąpił wzrost liczby przestępstw w stosunku do obszaru kontrolnego lub ewentualny spadek ich liczby był mniejszy na obszarze eksperymentalnym. Według tych kryteriów dziewięć programów przyniosło zamierzony efekt, a cztery efekt niezamierzony. Wszystkie programy brytyjskie przyniosły efekt zamierzony. Spośród czterech programów amerykańskich, które przyniosły zamierzony efekt trzy obejmowały porównanie liczby przestępstw popełnianych przez całą dobę, a tylko jeden przestępstwa popełniane tylko w nocy. W celu porównania skuteczności poszczególnych programów B. Welsh i D. Farrington sprowadzili wyniki programów do wspólnego dla nich wskaźnika. Wskaźnik ten utworzyli poprzez zmierzenie zmiany w liczbie przestępstw na obszarze eksperymentalnym i takiej samej zmiany na obszarze kontrolnym. Liczba przestępstw przed wprowadzeniem programu była dzielona przez liczbę przestępstw po jego wdrożeniu. Im wyższy jest uzyskany iloraz, tym większy był spadek przestępczości. Podobnie mierzono zmianę na terenie obszaru kontrolnego. Następnie w celu porównania zmiany na terenie obu obszarów, dzielono iloraz z obszaru eksperymentalnego przez iloraz obszaru kontrolnego. Wynik powyżej 1,0 oznaczał większy spadek przestępczości na terenie obszaru eksperymentalnego, poniżej 1,0 spadek mniejszy. Dla przykładu program z Dudley przyniósł spadek ogólnej liczby przestępstw na obszarze eksperymentalnym z 495 do 293 (o 40,8%), kiedy na porównywalnym obszarze kontrolnym z 368 do 313 (15%). Wskaźnik dla obszaru eksperymentalnego jest ilorazem 495 i 293, czyli wynosi 1,69, w tym samym czasie wskaźnik dla obszaru kontrolnego to 368 podzielone przez 313, czyli 1,17. Wskaźnik efektywności całego programu to iloraz tych wskaźników, czyli 1,69 i 1,17 – 1,44. Opracowanie tego wskaźnika pozwoliło porównać wszystkie programy realizowane w obu państwach. Średnia wyciągnięta dla nich wyniosła 1,25, co przekłada się na spadek liczby przestępstw przeciętnie o 25% większy na terenie, gdzie polepszono oświetlenie, niż na porównywalnym terenie, gdzie nie wprowadzono tej zmiennej (poprawy oświetlenia). Jeszcze wyższy był średni spadek w przypadku programów brytyjskich, gdyż wynosił aż 44%. Jednak nawet uwzględniając amerykańskie programy, które według przyję- 7.2. OŚWIETLENIE  285 tych przez badaczy nomenklatury okazały się „nieefektywne”, i tak wskaźnik dla ośmiu programów ze Stanów Zjednoczonych wyniósł 1,08, co można przełożyć na spadek przestępczości o 8% większy na terenach z poprawionym oświetleniem, w stosunku do obszarów kontrolnych30. Oznacza to, że niezamierzone efekty (jeżeli występowały) były niewielkie w stosunku do zamierzonych. Przytoczone wyżej wyniki badań świadczą o tym, że ingerencja w oświetlenie, jego intensyikacja, oświetlenie ciemnych zaułków, bram i przejść wpływa na zmniejszenie przestępczości. Dodatkową korzyścią jest mniejszy strach mieszkańców przed przestępczością (nie zawsze zmniejszeniu przestępczości towarzyszy też zmniejszenie strachu przed nią) oraz odczuwany przez mieszkańców wyższy standard życia i większa liczba interakcji na terenie społeczności. Bardzo ważne jest też udokumentowanie wpływu oświetlenia na przestępstwa popełniane w ciągu dnia. Ich liczba we wszystkich projektach zmalała, co przemawia na korzyść przytaczanej na początku rozdziału teorii, zgodnie z którą polepszenie oświetlenia sygnalizuje zwiększanie inwestycji na terenie danej społeczności i jej rozwój, co prowadzi do lepszego utożsamiania się mieszkańców ze swoją społecznością, jej większej spójności oraz silniejszej kontroli społecznej. Modernizacja oświetlenia staje się tym samym środkiem o najlepiej udokumentowanym wpływie na przestępczość z arsenału narzędzi prewencji kryminalnej. Dziwić może fakt, że jest ono wykorzystywane tak rzadko w tej roli. Zwłaszcza, jeżeli weźmie się pod uwagę jego prostotę i niski koszt. Kate Painter i D. Farrington porównali koszty projektu z Stoke-on-Trent z zyskami, w postaci zmniejszenia liczby przestępstw. Uwzględnili przy tym tylko średni koszt włamania obliczony w Statystykach Kryminalnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Criminal Statistics Home Ofice), który uwzględnia jedynie straty materialne poniesione przez oiary włamań. Całkowicie pomijane są straty moralne oraz koszty wynikające z pracy aparatu ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Jednak nawet przy takim zaniżonym obliczeniu koszt inwestycji oraz związane z nią wyższe koszty obsługi i eksploatacji oświetlenia zamortyzowały się w przeciągu ośmiu-dziewięciu miesięcy. Jeżeli zaś uwzględnić także spadek przestępczości na obszarach graniczących, to krócej niż w kwartał31. Kompleksowa ocena skuteczności oświetlenia jako metody zapobiegania przestępczości stanowiła przedmiot jednego z raportów Campbell Collaboration. 30 31 D. Farrington, B. Welsh, op. cit., s. 28–34. K. Painter, D. Farrington, op. cit., s. 110–114. 286  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ Autorzy uwzględnili w nim wyniki badań, które zostały opublikowane do końca 2006 roku32. Poszukiwania ewaluacji, które można by uwzględnić w jej ramach obejmowały elektroniczne bazy danych, opublikowane omówienia badań, bibliograię dostępnych publikacji oraz kontakty z uznanymi badaczami tego zjawiska33. Pomimo tak dokładnej kwerendy zostało zidentyikowanych jedynie trzynaście programów wykorzystujących oświetlenie jako jedyny lub główny środek prewencji kryminalnej, których ewaluacje spełniały wymogi 3. poziomu Marylandzkiej Skali Metod Naukowych. Były to te same projekty, które były analizowane w 2003 roku, a najnowszy był wdrożony w Stoke-on-Trent w 1999 roku. W związku z tym wnioski, do jakich doszli badacze nie różniły się od już przedstawionych – oświetlenie ma istotny wpływ na zapobieganie przestępczości. Na obszarach, na których zostaje zamontowane przestępczość spada średnio o 21% w stosunku do porównywalnych obszarów kontrolnych, ewentualnie rośnie o 27% bardziej na kontrolnych niż na eksperymentalnych (w zależności od generalnego trendu)34. Omawiając wyniki badań nad skutecznością prewencyjną oświetlenia, należy też wspomnieć o działaniach międzynarodowej grupy lobbingowej, która zabiega o „oczyszczenie nieba z zanieczyszczenia światłem sztucznym”35. Aktywni w jej działaniach są zwłaszcza astronomowie, ale również lekarze i ekolodzy. Przedstawiciele każdej z tych grup zwracają uwagę na negatywne skutki, jakie niesie ze sobą korzystanie z dużej ilości sztucznego oświetlenia. Bez wątpienia utrudnia ono obserwację nieba po zmroku, o czym naocznie może przekonać się każdy mieszkaniec miasta wyjeżdżający na tereny niezurbanizowane. Związana z nim emisja gazów cieplarnianych w skali planety ma zapewne duży rozmiar, podobnie jak związane z tym koszty ekonomiczne. Właśnie argumenty ekologiczne oraz ekonomiczne stanowiły uzasadnienie wprowadzenia od lipca 2013 roku prawnych ograniczeń w oświetleniu francuskich miast36. Zapewne mniejszą uwaPierwsza wersja raportu została opublikowana w 2003 r. w związku z czym zawierała jedynie wcześniejsze wyniki badań, analogicznie do omawianej meta analizy przygotowanej dla Home Ofice przez tych samych autorów: D. Farrington, B. Welsh, op. cit.; 33 B.Welsh, D. Farrington, Effects of Improved Street Lighting on Crime, Campbell Systematic Reviews, vol. 13, 2008, s. 7. Ilustracją dokładności przeprowadzonej kwerendy może być sama liczba przeszukanych elektronicznych baz danych – 14. 34 Tamże, s. 17. 35 Zob. http://www.astro.uni.wroc.pl/ciemna-strona-swiatla/index.htm,l, dostęp dnia: 2 sierpnia 2014 r. 36 H. Fouquet, Paris Faces Darkness as City Set for Illumination Ban, online: http://www.bloomberg.com/news/2012-12-04/paris-faces-darkness-as-city-of-light-set-for-illumination-ban.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 32 7.2. OŚWIETLENIE  287 gę zwraca się na spowodowane sztucznym oświetleniem zaburzenia w gospodarce hormonalnej i skutkującą bezsenność, która z kolei jest w pewnym stopniu odpowiedzialna za zwiększone ryzyko cukrzycy, chorób serca i nowotworów37. Jak widać każde działanie wywołuje również niezamierzone efekty, które powinny być uwzględniane przy ich planowaniu. Najważniejsze jednak – ze względu na tematykę niniejszego rozdziału – jest twierdzenie o braku prewencyjnego działania oświetlenia38. Opiera się ono jednak na wybranych przypadkach, jak np. kradzieży lamp ulicznych39, oświetlenia „oślepiającego” kamery systemów CCTV40 czy specjalnego świątecznego oświetlenia przyciągającego „niewłaściwe towarzystwo w dobrą okolicę”41. Wspominane są też efekty wyłączania na noc oświetlenia ulic w wybranych częściach hrabstwa Essex, czemu towarzyszył spadek liczby rejestrowanych na ich terenie przestępstw42. Przywoływane są też wyniki badań włamywaczy opublikowane w 2004 roku. Nie wskazywali oni na oświetlenie jako element wpływający na ich decyzję o włamaniu43. Przytaczane są również fragmenty zaleceń brytyjskiej kampanii prewencyjnej (crimereduction. gov.uk), zgodnie z którymi ostre jaskrawe relektory nie odstraszają przestępców i mogą zwiększyć strach przed przestępczością u najbardziej zagrożonych grup44. Także M. Breus, Could Camping Help Your Insomnia?, online: http://www.psychologytoday.com/ blog/sleep-newzzz/201308/could-camping-help-your-insomnia, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 38 TB, Zanieczyszczenie światłem: Paryż wygasi już od lipca część swego oświetlenia, online: http://forsal.pl/artykuly/684902,zanieczyszczenie_swiatlem_paryz_wygasi_juz_od_lipca_czesc_ swego_oswietlenia.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 39 B. Parsons, Thieves steal Brighton and Hove streetlamps, online: http://www.theargus.co.uk/ news/8166283.thieves_steal_brighton_and_hove_streetlamps/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. Ten i kolejne przykłady braku prewencyjnego działania oświetlenia za stroną internetową Brytyjskiego Stowarzyszenia Astronomicznego: Kampania na rzecz Ciemnego Nieba (The British Astronomical Association’s Campaign for Dark Skies), http://www.britastro.org/dark-skies/crime. html?7O#noreduction, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 40 C. Elliott, R. Evans, Sussex CCTV scuppered by street lights, online: http://www.theargus. co.uk/news/5019988.Sussex_CCTV_scuppered_by_street_lights/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 41 Residents’ Christmas lights plea, online: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/ london/4426732.stm, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 42 Essex lights out project extends, online http://www.essexchronicle.co.uk/Essex-lightsproject-extends/story-12634332-detail/story.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 43 I. Hearnden, C. Magill, Decision‑making by house burglars: offenders’ perspectives, Home Ofice Research, Development and Statistics Directorate, 2004. Są one zbieżne z zaprezentowanymi w tym podrozdziale wynikami badań Trevora Bennetta i Richarda Wrighta. 44 Zob. http://web.archive.org/web/20060101030729/http://www.crimereduction.gov.uk/ burglary45.htm, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 37 288  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ konkluzje z badań M. Ramsey’a, że lepsze oświetlenie samo w sobie ma niewielki wpływ na przestępczość45. Niestety jedynym źródłem informacji o projekcie z Essex jest artykuł w lokalnej gazecie, który nie wspomina o wyborze grupy kontrolnej w stosunku do miejsc, w których światła zostały wyłączone. Reszta informacji ma natomiast charakter anegdotyczny albo – jak pochodzące z crimereduction. gov.uk – są wyrwane z kontekstu. Na uwagę zasługują podnoszone zarzuty, że w przypadku metaanaliz potwierdzających skuteczność prewencyjną oświetlenia pominięte zostało zjawisko regresji w kierunku wartości średniej, które szczególnie silnie występuje w przypadku wartości skrajnych – np. szczególnie niebezpiecznych miejsc46. Autorzy raportu Campbell Collaboration przeprowadzili szereg analiz mających na celu wyodrębnienie jej wielkości. Zgodnie z uzyskanymi wynikami mogłaby spowodować spadek liczby popełnianych przestępstw o 4% na obszarach eksperymentalnych47. W sytuacji średniego spadku o 21% większego niż na obszarach kontrolnych oznacza to, że 17% można przypisać właśnie instalacji oświetlenia. Nie można lekceważyć podnoszonych przez Kampanię na rzecz ciemnego nieba, jak i inne podmioty zarzutów. Warunkiem jest jednak opieranie się na wynikach badań, a nie pojedynczych, nawet jaskrawych przykładach. Nie można za takie uznać części z przytoczonych wyżej czy przywoływanie przypadków miast, w których w następstwie awarii sieci energetycznej doszło do całkowitego „zaciemnienia”. W niektórych z nich, np. w Detroit popełniono danej nocy mniej przestępstw niż w trakcie nocy, kiedy ulice były w pełni oświetlone48. Taki skokowy spadek często towarzyszy niecodziennym wydarzeniom o dużej skali, jak np. katastrofy naturalne, zgony wybitnych jednostek czy zamachy terrorystyczne49. Nie pozwala to jednak uznać takich wydarzeń za metody prewencji kryminalnej. 45 Strona internetowa The British Astronomical Association’s Campaign for Dark Skies, op. cit. P. Marchant, What works? A critical note on the evaluation of crime reduction initiatives, Crime Prevention and Community Safety, vol. 7, issue 2, 2005, s. 7–13. 47 D. Farrington, B. Welsh, How important is “regression to the mean” in area‑based crime prevention research? Crime Prevention and Community Safety, vol. 8, issue 1, 2005, s. 50–60. 48 Strona internetowa The British Astronomical Association’s Campaign for Dark Skies, op. cit. 49 M.in. po huraganie Sandy w Nowym Jorku liczba zabójstw spadła o ponad 80% w stosunku do analogicznego okresu rok wcześniej, zobacz: R. Parascandola, S. Jacobs, Hurricane Sandy drives down major crimes in New York City – but burglaries surge, online: http://www.nydailynews.com/ 46 7.2. OŚWIETLENIE  289 Również w Polsce były prowadzone pewne badania dotyczące związku pomiędzy oświetleniem a poczuciem bezpieczeństwa. Zorganizowała je Fundacja RWE Stoen w ramach programu „Oświecona Warszawa”. W jej ramach mieszkańcy wskazali dziesięć miejsc spośród kilkudziesięciu wybranych przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy i Komendę Stołeczną Policji jako szczególnie niebezpieczne, w których Fundacja RWE Stoen sinansowała montaż stu latarni, na których znajdują się informacje o programie i fundatorze50. Zdj. 7.1 i 7.2. Przykład wykorzystania przez nowojorską policję silnych lamp w celu odstraszenia potencjalnych sprawców w miejscu znanym z handlu narkotykami oraz bójek, pobić i rozbojów51 new-york/burglaries-surge-hurricane-sandy-article-1.1196245#ixzz39FruLggB, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 50 Zob. https://www.rwe.pl/web/cms/pl/1100812/start/dla-mediow/aktualnosci/programy-spoleczne-rwe-stoen-wsrod-najlepszych-europejskich-praktyk-csr/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 51 Materiały własne. 290  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ W badaniach ankietowych towarzyszących temu programowi prowadzonych w lutym 2006 roku wzięło udział tysiąc jeden pełnoletnich mieszkańców Warszawy. 72% spośród ankietowanych bało się o swoje bezpieczeństwo, idąc przez miejsce, które jest nieoświetlone. 23% respondentów spotkała w nieoświetlonym miejscu sytuacja zagrażająca ich bezpieczeństwu. 85% było zdania, że postawienie latarni w tym miejscu zwiększyłoby bezpieczeństwo. Badania przeprowadzono również po instalacji. Zgodnie z uzyskanymi wynikami 70% osób mieszkających w sąsiedztwie zamontowanych latarni czuje się bezpieczniej niż przed ich instalacją. 79% mieszkańców tych miejsc zauważyło poprawę oświetlenia, a 83% z nich uważa, że w do tej pory nieprzyjaznych miejscach poprawiło się bezpieczeństwo właśnie dzięki nowemu oświetleniu52. Są to wprawdzie jedynie badania opinii publicznej, a ich dokładna metodologia nie została upubliczniona. Potwierdzają jednak istnienie związku oświetlenia z poczuciem bezpieczeństwa. 7.3. AKTYWNOŚĆ POLICJI NA TERENIE OGNISK PRZESTĘPCZOŚCI – SELEKTYWNA KONTROLA PRZESTRZENI53 (HOT SPOTS POLICING) Zgodnie z powszechnie obowiązującą zasadą Pareto, znaną też jako zasada 20/80 nie tylko niewielka grupa sprawców (ok. 20%) odpowiada za nieproporcjonalnie wiele czynów (80%), ale także nieproporcjonalnie wiele czynów popełnianych jest w ograniczonej liczbie miejsc. Zgodnie z wynikami badań 10% miejsc jest areną 60% przestępstw54. Prawidłowość taka występuje niezależnie od typu kryminalizowanego czynu: rozbojów55, włamań56, kradzieży pojazdów57 oraz sprzedaży Zob. https://www.rwe.pl/web/cms/pl/1101294/start/dla-mediow/aktualnosci/akcja-oswiecona-warszawa-podsumowana/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 53 Drugie określenie za: M. Fajst, „Kryminologiczne Noble” 2009–2010 – zagrożenie dla wolności badań naukowych, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego, nr 18, 2009, s. 46. 54 W. Spelman, J. Eck, op. cit., s. 1–9. 55 R. Hunter, C. Jeffrey, Preventing convenience store robbery through environmental design, w: R. Clarke (red.), Situational crime prevention: Successful case studies, Albany, NY 1992, s. 194–204. 56 K. Pease, The Kirkholt project: Preventing burglary on a British public housing estate, Security Journal, vol. 2, 1991, s. 73–77. 57 R. Clarke, P. Harris, Auto theft and its prevention, w: M. Tonry (red.), Crime and Justice: A review of research, vol. 16, 1992, s. 1–54. 52 7.3. AKTYWNOŚĆ POLICJI NA TERENIE OGNISK PRZESTĘPCZOŚCI... 291 kryminalizowanych środków odurzających58. Są to zazwyczaj miejsca cieszące się „złą sławą” nazywane ogniskami przestępczości (hot spots). Zgodnie z wynikami badań kryminologicznych także na terenach powszechnie uznawanych za niebezpieczne większość czynów jest popełniana na ich małym wycinku, a pozostały obszar pozostaje relatywnie bezpieczny59. W celu uniknięcia problemów z określeniem, czy dane miejsce zasługuje na miano ogniska przestępczości proponowane jest przyjęcie, że na jego terenie popełnianych jest minimum połowa przestępstw (w danej kategorii) z pewnego większego obszaru60. Nie jest to w żadnej mierze dokładna deinicja, ponieważ zarówno określenie samego miejsca (niewielki teren, którego przeznaczenie ogranicza się do paru funkcji, często kontrolowany przez jednego właściciela i oddzielone w pewien sposób od otoczenia61), jak i sposób określenia większego obszaru, którego miejsce stanowi część (sąsiedztwo, osiedle, dzielnica) są całkowicie uznaniowe. Wynika to oczywiście z różnic pomiędzy „miejscami”, ich otoczeniem, przeznaczeniem, typem zabudowy oraz miejscową specyiką. Może to jednak skutkować istotnymi różnicami w uznawaniu miejsc za ogniska przestępczości przez praktyków i badaczy w zależności od ich własnej „roboczej” deinicji, ale przede wszystkim lokalnego kontekstu. Inaczej będzie wyodrębniane hot spot z terenu mieszkalnej zabudowy na przedmieściach, inaczej w biurowo-usługowym centrum dużego miasta. Analiza statystyk pozwala zidentyikować nie tylko miejsca, które są uważane za szczególnie niebezpieczne, ale także takie, które rzeczywiście takie są oraz każdorazowo określić ich granice. Elastyczność deinicji miejsca pozwala dostosować ją do konkretnej sytuacji. Warunkiem koniecznym jest jednak oparcie się na wiarygodnych danych. Powinno to stanowić punkt wyjścia do przygotowywania jakichkolwiek działań prewencyjnych62. W świetle potwierdzonego występowania „ognisk przestępczości” wydaje się być uzasadnione koncentrowanie uwagi służb policyjnych na właśnie tych D. Weisburd, L. Green, Deining the street level drug market, w: D. MacKenzie, C. Uchida (red.), Drugs and crime: Evaluating public policy initiatives, Thousand Oaks, CA 1994, s. 61–76. 59 L. Sherman, P. Gartin, M. Buerger, Hot spots of predatory crime: Routine activities and the criminology of place, Criminology, vol. 27, 1989, s. 27–56. 60 A. Braga, A. Papachristos, D. Hureau, Hot spots policing effects on crime, Campbell Systematic Reviews, vol. 8, 2012, s. 7. 61 J. Eck, Preventing crime at places, w: L. Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998, s. 573, (tłum. własne). 62 Więcej na temat zasady 20/80 oraz hot spots w kontekście przestępczości i planowania działań prewencyjnych w Rozdziale: Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych. 58 292  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ (potencjalnie) niebezpiecznych miejscach. W pewnym zakresie jest to popularna praktyka prowadząca czasem wręcz do ustanawiania tymczasowych lub stałych posterunków policji w miejscach postrzeganych jako niebezpieczne63. Badania z 2008 roku prowadzone przez Forum Badawcze Kadry Zarządzającej Policji (The Police Executive Research Forum) ujawniły, że 90% jednostek policji (w badaniu wzięło udział sto siedemdziesiąt sześć jednostek z terenu Stanów Zjednoczonych) korzysta z różnych form hot spot policing64. Jaki jest jednak efekt metodycznego, a nie wyłącznie „akcyjnego” rozlokowania działań, tak żeby skupiała się właśnie na hot spots? Czy obecność umundurowanych funkcjonariuszy policji będzie zastępowała niedostateczną kontrolę społeczną, czy może wręcz przeciwnie: obecność „stróżów prawa” będzie prowokować do działań dewiacyjnych lub przestępczych? Wątpliwości takie wydają się być uzasadnione wynikami badań nad sprawnością działań policji. Okazało się, że nawet najszybszy system reagowania na zgłoszenia ludności prowadził do zatrzymania na miejscu zdarzenia jedynie 3% sprawców najpoważniejszych przestępstw65. Już w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku prowadzone były badania nad wpływem liczby patroli (samochodowych) w danym rejonie na faktyczny stan przestępczości i poczucie bezpieczeństwa w jego granicach. Wyniki badań przeprowadzonych w Kansas City w trakcie 1972 roku podważyły przekonanie o zwiększeniu bezpieczeństwa w rezultacie prostego zwiększenia liczby patroli policyjnych. W związku z jego wpływem na kształt kolejnych eksperymentów w zakresie prewencji kryminalnej zostanie krótko przedstawiona metodologia oraz główne wyniki prowadzonych wówczas badań. Spośród piętnastu rewirów patrolowych losowo stworzone zostały trzy grupy: • Rewirów „reaktywnych” – patrole zostały całkowicie wyeliminowane. Funkcjonariusze odpowiadali wyłącznie na zgłoszenia telefoniczne mieszkańców. • Rewirów „kontrolnych” – patrole zostały na niezmienionym poziomie (ok. jeden radiowóz patrolujący rewir). Na tej zasadzie uruchamiane są tymczasowe posterunki policji m.in. przy cmentarzach w początkach listopada – ze względu na wzmożoną aktywność złodziei i kieszonkowców. Tak m.in. w Szczecinie, za: http://szczecin.gazeta.pl/szczecin/1,34959,12779924,Tymczasowy_posterunek_policji_na_cmentarzu__gdzie.html, dostęp w dniu: 2 kwietnia 2015 r. 64 Police Executive Research Forum, Violent crime in America: What we know about hot spots enforcement. Washington, D.C. 2008. 65 G. Kelling, C. Coles, Wybite szyby. Jak zwalczać przestępczość i przywrócić ład w najbliższym otoczeniu, Poznań 2000, s. 109. 63 7.3. AKTYWNOŚĆ POLICJI NA TERENIE OGNISK PRZESTĘPCZOŚCI...  293 • Rewirów „proaktywnych – liczba patroli została zwiększona dwu-trzykrotnie (dwa-trzy radiowozy w każdym z rewirów)66. Wyniki tego eksperymentu (na Marylandzkiej Skali Metod Naukowych uzyskałby poziom 4.) zaskoczyły wiele osób. Okazało się bowiem, że nie stwierdzono żadnego wpływu opisanej modyikacji służby patrolowej na przestępczość rejestrowaną zarówno w statystykach policyjnych, jak i ujawnioną w badaniach wiktymizacyjnych. Ani całkowita likwidacja patroli, ani istotne zwiększenie ich liczby nie miały żadnego przełożenia zarówno na ujawnioną przestępczość, jak i na zachowania dewiacyjne na terenie tych rewirów. Również strach przed przestępczością deklarowany przez mieszkańców badanych rewirów nie ujawnił żadnego związku z liczbą patroli, której zmiany mieszkańcy nawet nie zauważyli67. Uznano, że powodem jest to, że mieszkańcy często nie zauważali szybko przejeżdżających przez ulice miasta radiowozów. Patrole piesze miały mieć przewagę nad samochodowymi jako zawsze odnotowywane przez obywateli68. Rezultaty tego eksperymentu spotykają się z zarzutami dotyczącymi jego metodologii. Zarzuca się mu m.in., że nawet po zwiększeniu liczby patroli na obszarach eksperymentalnych wciąż było ich za mało w stosunku do potrzeb. Podkreśla się też, że wyniki te nie przesądzają o tym, że wzrost liczby patroli nie wpływa w ogóle na lokalną przestępczość, zaś całkowite ich wycofanie pozostanie bez znaczenia dla porządku i bezpieczeństwa69. Sami jednak autorzy eksperymentu w Kansas City zwracali uwagę na to, że jego wyniki nie są tożsame z całkowitym brakiem wpływu pracy (w tym obecności) policji na przestępczość i poczucie bezpieczeństwa70. W tym miejscu należy wspomnieć nie tylko o eksperymencie policyjnym z Kansas City weryikującym jedno z obiegowych założeń na temat pracy policji, ale też o innych możliwych typach aktywności policji oraz przekonaniach związanych z ich skutecznością. Autorzy raportu dla amerykańskiego kongresu z 1998 roku Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising wyodrębnili osiem głównych hipotez dotyczących prewencyjnej działalności policji, G. Kelling, T. Pate, D. Dieckman, C. Brown, The Kansas City Preventive Patrole Experiment. A Summary Raport, Washington, D.C. 1974, s. 2. Rewiry „proaktywny” i „reaktywny” stanowiły obszary eksperymentalne (modyikowaną zmienną stanowiła liczba patroli), a rewir kontrolny, odpowiednio obszar kontrolny, na którym nie wprowadzono tej zmiennej. 67 Tamże, s. 3 i n. 68 G. Kelling, C. Coles, op. cit., s. 102–103. 69 A. Bałandynowicz, op. cit., s. 142–144. 70 G. Kelling, T. Pate, D. Dieckman, C. Brown, op. cit., s. 3–4. 66 294  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ które w zasadzie wciąż wyczerpują paletę podejść do prewencyjnej funkcji tej instytucji: 1. Liczba policjantów (Numbers of Police) – im więcej policjantów pracuje w danym mieście, tym mniej przestępstw jest popełnianych na jego terenie. 2. Natychmiastowa odpowiedź na zgłoszenia telefoniczne (Rapid Response to 911) – im krótszy czas upływa od przyjęcia zgłoszenia telefonicznego do przybycia patrolu na miejsce, tym mniej będzie popełnianych przestępstw. 3. Losowe patrole (Random Patrols) – im więcej losowych patroli policyjnych będzie na terenie danego miasta, tym większe będzie przekonanie o wszechobecności policji, co w rezultacie będzie zapobiegało popełnianiu przestępstw w miejscach publicznych. 4. Dokładne kierowanie patroli (Directed Patrols) – im dokładniej obecność patroli będzie skoncentrowana na ogniskach przestępczości i w „gorącym czasie” (hot times71), tym mniej będzie przestępstw w tych miejscach i tych przedziałach czasowych. 5. Reaktywne zatrzymania (Reactive Arrests) – im więcej osób zostanie zatrzymanych przez policję jako efekt zgłoszeń przestępstw każdego rodzaju, tym mniej będzie popełnianych przestępstw. 6. Proaktywne zatrzymania (Proactive Arrests) – im więcej osób podejrzanych o poważne przestępstwa oraz podejrzanych z grup ryzyka zostanie zatrzymanych przez policję jako efekt własnej pracy wykrywczej, tym mniej będzie popełnianych poważnych przestępstw. 7. Community Policing – im większa liczba i jakość kontaktów policjantów ze społecznością, tym mniej będzie popełnianych przestępstw. 8. Problem-Oriented Policing – w im większym stopniu policja potrai zidentyikować i zminimalizować bezpośrednie powody konkretnych przejawów przestępczości, tym mniejsza będzie całkowita przestępczość72. Przywołana zasada 20/80 ma zastosowanie również do czasu, w którym są dokonywane przestępstwa. Ich zdecydowana większość będzie skumulowana w krótkim czasie. W zależności od typu czynu czas ten może się istotnie różnić, np. większość rozbojów będzie popełniona o innej porze dnia niż włamania do mieszkań. Zob. m.in. M. Felson, E. Poulsen, op. cit. 72 L. Sherman, Policing for Crime Prevention, w: L. Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, Preventing crime: What works…, op.cit., s. 227–228. 71 7.3. AKTYWNOŚĆ POLICJI NA TERENIE OGNISK PRZESTĘPCZOŚCI...  295 Eksperyment policyjny z Kansas City można uznać za testujący założenia wyrażone w pkt. 1 (liczba policjantów) oraz w pewnym zakresie pkt. 3 (losowe patrole), natomiast hot spot policing to wprost pkt 4 (dokładne kierowanie patroli). Ocenie skuteczności prewencyjnej obecności policji na terenie punktów zapalnych (policing hot spots) poświęcono nie tylko szereg pojedynczych ewaluacji, ale również kilka dużych raportów i metaanaliz. Spośród nich należy wymienić metaanalizę przygotowaną w 2012 roku na Uniwersytecie Harvarda73. Ponadto w latach 2001, 2005, 2007 i 2011 zostały opublikowane raporty Campbell Colaboration poświęcone właśnie tej metodzie prewencji kryminalnej74. Metaanaliza w ramach tych raportów obejmowała od pięciu (pierwsze z nich) do dziewiętnastu badań (ostatnie)75. Najnowszą z tych metaanaliz poprzedziła kwerenda na bardzo dużą skalę – piętnastu baz danych, bibliotek. Skontaktowano się również z ponad osiemdziesięcioma badaczami zajmującymi się problematyką prewencyjnej roli policji w celu dotarcia również do niepublikowanych wyników badań76. W jej toku zidentyikowano cztery tysiące trzysta piętnaście badań dotyczących szeroko rozumianej prewencyjnej funkcji policji. Spośród nich wyodrębniono sto trzydzieści jeden badań do dokładnej analizy, która wykazała, że dziewiętnaście z nich spełniało przyjęte warunki. Zdecydowana większość (17) ewaluowanych programów została zrealizowana na terenie Stanów Zjednoczonych, jedynie po jednym w innych krajach – Australii i Argentynie77. Każdorazowym warunkiem uwzględnienia ewaluacji w metaanalizie było spełnienie wymogów co najmniej A. Braga, A. Papachristos, D. Hureau, The Effects of Hot Spots Policing on Crime: An Updated Systematic Review and Meta‑Analysis, Justice Quarterly, vol. 31, issue 4, 2014, s. 633–663. 74 A. Braga, The effects of hot spots policing on crime, Annals of the American Academy of Political and Social Science, vol. 578, 2001, s. 104–125; A. Braga, Hot spots policing and crime prevention: A systematic review of randomized controlled trials, Journal of Experimental Criminology, vol. 1, 2005, s. 317–342; A. Braga, The effects of hot spots policing on crime. Campbell Systematic Reviews, vol. 1, 2007; Należy zauważyć, że autorem lub współautorem każdego z tych raportów jest ten sam naukowiec. Równocześnie jest też autorem trzech z dziewiętnastu ewaluacji oraz współtwórcą samych ewaluowanych programów. Nie wątpiąc w kompetencje tego utytułowanego naukowca, swoisty monopol na systematyczną ewaluację połączony z równoczesnym występowaniem w kilku rolach – ekspert, prowadzący ewaluację, badacz oceniający ewaluacje – nie jest idealnym stanem rzeczy. 75 Dziewiętnaście badań oznaczało w tym przypadku dwadzieścia pięć programów – część badań ewaluowało więcej niż jeden program. 76 A. Braga, A. Papachristos, D. Hureau (2012), op. cit., s. 14. 77 Tamże, s. 19. 73 296  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ poziomu 3. Marylandzkiej Skali Metod Naukowych. W ostatecznej metaanalizie oparto się na wynikach szesnastu badań – trzy spośród wyodrębnionej wcześniej grupy pomimo spełniania wymogów poziomu 3. tej skali, nie zawierały kompletu danych do pełnej metaanalizy78. Stanowi to świadectwo niesłychanej rzetelności naukowej. Fakt, że znaczna część (dziewięć) uwzględnionych ewaluacji była przeprowadzona w XXI wieku, a wyniki trzech spośród nich opublikowano w 2011 roku, pozwala uznać ten raport również za bardzo aktualny79. Spośród dwudziestu pięciu zidentyikowanych programów w dwudziestu przypadkach odnotowano statystycznie istotny prewencyjny efekt podjętych przez policję działań. Największy spadek na obszarach objętych działaniami policji odnotowano w przypadku realizowanego w Buenos Aires „Programu Obecności Policji po Atakach Terrorystycznych” (Buenos Aires Police Presence after Terrorist Attack Initiative) – zarejestrowano na nich 75% spadek kradzieży samochodów80. Inne z najbardziej skutecznych programów zidentyikowanych przez twórców raportu Cambell Collaboration to: • Jersey City (NJ) Displacement and Diffusion Study – spadek o 58% przestępstw narkotykowych81, • Kansas City (MO) Gun Project – spadek o 49% przestępstw z użyciem broni82, • Jacksonville (FL) Policing Violent Crime Hot Spots Program – spadek o 33% przestępstw z użyciem przemocy83. Tamże, s. 24. W przeciwieństwie do przedstawionych wcześniej badań prewencyjnego wpływu oświetlenia. 80 Badania obejmowały analizę statystyk policyjnych w okresie po zamachu bombowym na siedzibę Argentyńskiego Stowarzyszenie Żydowskiego, w którym zabitych zostało osiemdziesiąt sześć osób (18 lipca 1994 r.). Policja dokonała wówczas pełnej dyslokacji swoich patroli w celu ochrony wszystkich obiektów kultu i życia kulturalno-społecznego mniejszości żydowskiej w Buenos Aires. Dzięki temu badacze mieli możliwość zbadania efektów tego jedynego w swoim rodzaju eksperymentu społecznego. Zob. R. DiTella, E. Schargrodsky, Do police reduce crime? Estimates using the allocation of police forces after a terrorist attack, American Economic Review, vol. 94, no. 1, 2004, s. 115–133. 81 D. Weisburd, L. Wyckoff, J. Ready, J. Eck, J. Hinkle, F. Gajewski, Does crime just move around the corner? A controlled study of spatial displacement and diffusion of crime control beneits, Criminology, vol. 44, 2006, s. 549–592. 82 L. Sherman, D. Rogan, Effects of gun seizures on gun violence: ‘Hot spots’ patrol in Kansas City, Justice Quarterly, vol. 12, 1995, s. 673–694. 83 B. Taylor, C. Koper, D. Woods, A randomized controlled trial of different policing strategies at hot spots of violent crime, Journal of Experimental Criminology, vol. 7, 2011, s. 149–181. 78 79 7.3. AKTYWNOŚĆ POLICJI NA TERENIE OGNISK PRZESTĘPCZOŚCI...  297 Wskazane spadki miały charakter bezwzględny. Porównanie danych z obszarów kontrolnych pozwoliło wyodrębnić siedemnaście programów, w toku których efekt prewencyjny na terenie eksperymentalnym był istotnie większy niż na obszarach, gdzie oceniane programy nie były realizowane84. Pod tym względem najbardziej skuteczne okazały się: • Kansas City (MO) Gun Project, • Philadelphia Drug Corners Crackdown, • Buenos Aires Police Presence after Terrorist Attack Initiative85. Ewaluacja pozostałych skutecznych programów dokumentowała mniejszy – ale za każdym razem statystycznie istotny – efekt prewencyjny. W toku siedemnastu z uwzględnionych w metaanalizie ewaluacji podjęto też próbę sprawdzenia, czy doszło do przemieszczenia przestępczości lub dyfuzji korzyści86. W przypadku czternastu z nich nie stwierdzono wystąpienia pierwszego z tych zjawisk. O ile więc przemieszczenie (terytorialne) zostało zarejestrowane w trzech przypadkach, to dyfuzja korzyści już w ośmiu87. W związku z tym, że w ramach analizowanych programów wykorzystywano różne typy działań policji na terenie hot spots ważne jest porównanie ich skuteczności. Zgodnie z wynikami badań „tradycyjne” działania policji okazały się przynosić mniejsze efekty od oczekiwanych (co jest zgodne z wynikami eksperymentu policyjnego z Kansas City). Proste zwiększenie liczby patroli policji lub programy „zero tolerancji” okazały się albo całkowicie nieskuteczne, tak jak program „zero tolerancji” realizowany w ramach Houston Targeted Beat Program, albo przeszło dwukrotnie mniej skuteczne od działań zakładających aktywność policji nastawioną na rozwiązywanie konkretnych problemów wspólnie ze społecznością (problem oriented policing)88. Pokrywa się to w dużej mierze z ustaleniami autorów przywoływanego raportu z 1998 roku pt. Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising. Za najbardziej skuteczne policyjne strategie prewencyjne uznali oni te, które dotyczą jak najdokładniej określonych kwestii – skupiające się na ogniskach przestępczości, najczęstszych sprawcach czynów zabronionych oraz przyczynach konkretnych typów przestępstw. Konkluzja 84 85 86 87 88 A. Braga, A. Papachristos, D. Hureau (2012), op. cit., s. 25. Tamże, s. 25. Więcej na temat obu zjawisk w Rozdziale: Ewaluacja działań prewencyjnych. A. Braga, A. Papachristos, D. Hureau (2012), op. cit., s. 21–22. Tamże, s. 27. 298  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ o bardziej ogólnym charakterze była taka, że wpływ policji na przestępczość jest nie tylko złożony, ale również często zaskakujący89. Pośród tych ostatnich należy wyróżnić zwłaszcza kontrintuicyjne efekty prostego zwiększenia liczby patroli (m.in. eksperyment policyjny w Kansas City), jak i to, że z drugiej strony sama obecność umundurowanych funkcjonariuszy policji na terenach ognisk przestępczości ma udokumentowany prewencyjny skutek. Podobnie autorzy raportu Amerykańskiej Rady Badawczej dokonujący przeglądu badań nad pracą policji (National Research Council’s Committee to Review Research on Police Policy and Practices), którzy stwierdzili, że badania zajmujące się koncentrowaniem zasobów policji na ogniskach przestępczości dostarczają najmocniejszych, spośród obecnie dostępnych dowodów, dotyczących efektywności pracy policji90. Publikacja wymienionych raportów i metaanaliz poprzedziła zakończenie co najmniej trzech ewaluacji spełniających wymogi 5. poziomu Marylandzkiej Skali Metod Naukowych. W związku z tym nie zostały one w nich uwzględnione. Każdy z nich dostarczył natomiast kolejnych potwierdzeń skuteczności prewencyjnej hot spot policing. Eksperyment z 2011 roku w Sacramento obejmował losowe – około piętnastominutowe (od dwunastu do szesnastu minut) patrole wybranych ognisk przestępczości (4,7% spośród kwartałów ulic było miejscem ponad 50% rejestrowanych zdarzeń)91. Obszary kontrolne w jego ramach stanowiły więc losowo dobrane ogniska przestępczości, które nie zostały objęte dodatkową kilkunastominutową obecnością patroli. Porównanie wyników z ich obszarów do obszarów eksperymentalnych ujawnia istotny spadek zgłaszanych zdarzeń na terenach objętych interwencją – o 7,68% przy równoczesnym wzroście na obszarach kontrolnych o 10,9%. Podobny trend zarejestrowano w przypadku przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu – odpowiednio spadek o 25% przy równoczesnym wzroście ich liczby o 27,37% na terenach kontrolnych92. Jedyny wzrost dotyczył liczby ujawnionych wykroczeń – ich liczba wzrosła średnio o 1,14%93 na L. Sherman (1998), op. cit., s. 247. W. Skogan, K. Frydl (red.), Fairness and effectiveness in policing: The evidence, Committee to Review Research on Police Policy and Practices. Washington, D.C. 2004, s. 250. 91 C.Telep, R. Mitchell, D. Weisburd, How Much Time Should the Police Spend at Crime Hot Spots? Answers from a Police Agency Directed Randomized Field Trial in Sacramento, California, Justice Quarterly, vol. 31, issue 5, 2014, s. 911. 92 Tamże, s. 919–920. 93 W liczbach bezwzględnych na jeden obszar w trakcie dziewięćdziesięciu dni realizacji eksperymentu. 89 90 7.4. WCZESNA INTERWENCJA PREWENCYJNA NA POZIOMIE RODZINY...  299 obszarze eksperymentalnym w stosunku do wzrostu o 0,14% na obszarach kontrolnych. Może to być jednak bezpośredni efekt obecności policjantów w danych miejscach, dzięki czemu zwiększyli oni tzw. wykrywalność własną – liczbę samodzielnie ujawnionych wykroczeń, takich jak spożywanie alkoholu lub śmiecenie94. Spadek liczby zdarzeń na obszarach eksperymentalnych przy równoczesnym wzroście na kontrolnych mógłby być oznaką przemieszczenia jednak większość obszarów nie graniczyła ze sobą a dodatkowe analizy statystyczne wyników z poszczególnych par nie potwierdziły wystąpienia tego zjawiska95. Podobne wyniki – spadek liczby zgłaszanych i rejestrowanych zdarzeń w stosunku do obszarów kontrolnych – zarejestrowano w przypadku eksperymentu w Dallas. W jego ramach zastosowano porównanie dokładnych danych z geolokacji radiowozów ze zgłoszeniami telefonicznymi zdarzeń przez mieszkańców96. Istotny efekt prewencyjny ujawniono również w przypadku patroli – ok. piętnastominutowych – na peronach londyńskiego metra. Okazało się również, że nie miało znaczenia dla prewencyjnej efektywności, czy patrol był jedno- czy dwuosobowy97. Stanowi to kolejny krok do ustalenia najbardziej skutecznej (prewencyjnie) metody pracy policji, która – o ile się potwierdzi w innych badaniach – może zwiększyć skalę wpływu praktycznie dwukrotnie98. 7.4. WCZESNA INTERWENCJA PREWENCYJNA NA POZIOMIE RODZINY I W PLACÓWKACH EDUKACYJNYCH Banałem jest stwierdzenie, że rodzina ma kluczowe znaczenie dla rozwoju swoich młodych członków. Dotyczy to nie tylko kwestii czysto biologicznych – bez zewnętrznego wsparcia noworodki, niemowlęta i małe dzieci nie są w stanie izycznie przeżyć – ale również społecznej. Nie tylko przeżycie dziecka zależy C. Telep, R. Mitchell, D. Weisburd D., op. cit., s. 921. Tamże, s. 925–926. 96 D. Weisburd, E. Groff, G. Jones, K. Amendola, B. Cave, The Dallas AVL experiment: Evaluating the use of automated vehicle locator technologies in policing, Washington, D.C. 2012; D. Weisburd, C. Telep, Hot Spots Policing. What We Know and What We Need to Know, Journal of Contemporary Criminal Justice, vol. 30, no. 2, 2014, s. 213. 97 B. Ariel, L. Sherman, Mass Transit Policing: The London Underground Hot Spots Experiment, niepublikowana prezentacja ASC Annual Meeting, Chicago 13 lipca 2014 r. 98 Przy uwzględnieniu ew. innych korzyści i zagrożeń wynikających z pracy pojedynczych patroli. 94 95 300  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ od określonych społecznych uzgodnień, ale także kierunek jego rozwoju jest społecznie zdeterminowany. Od momentu urodzin indywidualny rozwój człowieka (…) stanowi przedmiot nieprzerwanych społecznie uwarunkowanych wpływów99. Rodzina stanowi pierwszą chronologicznie instytucję, która w początkowym okresie życia ma praktycznie monopol na kształtowanie młodych ludzi. W kolejnych latach pojawiają się inne instytucje i grupy mające w pewnych okresach większy wpływ, jednak wpływ pierwszego środowiska pozostaje „odciśnięty” na człowieku przez całe jego życie. Rodzina odpowiada bowiem za (pierwotną) socjalizację dzieci, niezależnie od tego, że tylko w pewnej części jest to socjalizacja świadoma. Dzięki temu ma również największy wpływ na prewencję kryminalną pierwszego stopnia, a w późniejszych okresach także drugiego i trzeciego. Rodzina przez kilka pierwszych lat życia jednostki jest jej jedynym środowiskiem100. Większość teorii psychologicznych, od psychoanalizy począwszy, przypisuje właśnie pierwszemu okresowi życia rolę determinującą późniejszy rozwój. P. Zimbardo deiniuje uspołecznienie (socjalizacje) jako trwający przez całe życie proces kształtowania sposobów zachowania jednostki, jej wartości, standardów, sprawności, postaw i motywów, tak by były one zgodne z oczekiwaniami danego społeczeństwa. Wymienia osoby i instytucje włączone w ten proces: matkę, ojca, rodzeństwo, krewnych, przyjaciół i nauczycieli, szkoły, kościoły i systemy prawne. Podkreśla jednak, że największy wpływ ma rodzina101. Zdaniem Tomasza Szlendaka, o jej uniwersalności świadczy fakt, iż istniała i istnieje we wszystkich formacjach społeczno‑ekonomicznych, będąc instytucją społeczną, tzn. utrwalonym w tradycji wszystkich kultur zespołem działań ludzkich ukierunkowanych na zaspokojenie potrzeb swoich członków102. Rola rodziny w procesie socjalizacji, a tym samym zapobieganiu przestępczości jest nie do przecenienia. W okresie dojrzewania miejsce rodziny jako środowiska kształtującego postępowanie zajmuje zazwyczaj grupa rówieśnicza. Robert Cialdini opisując jej wpływ, użył określenia „społeczny dowód słuszności”, zaznaczając, że w późniejszym okresie życia podlegamy takiemu P. Berger, T. Luckmann, The social Construction of Reality. A Treatise in the Sociology of Knowledge, London 1991, s. 66. 100 Jest to prawdą dla większości populacji ludzkiej. Instytucjonalizacja funkcji opiekuńczych nad najmłodszymi dziećmi w postaci żłobków wprowadziła w tym zakresie zmianę. Nawet jednak w przypadku przebywania w takich instytucjach dzieci traiają do nich, mając kilka miesięcy i raczej nie spędzają całej doby. 101 P. Zimbardo, Psychologia i życie, op. cit., s. 180. 102 T. Szlendak, Rodzina, w: Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000, s. 313. 99 7.4. WCZESNA INTERWENCJA PREWENCYJNA NA POZIOMIE RODZINY...  301 wpływowi ze strony różnych grup, w których uczestniczymy. Modelowanie zachowań (socjalizacja), które może mieć wpływ także na przestępczość odbywa się więc w różnych miejscach i środowiskach przez całe życie jednostek103. To, że największy wpływ na to ma rodzina i to we wczesnym okresie życia, a późniejsze doświadczenia mają coraz mniejsze znaczenie dla zachowania ludzi jest jednym z powodów ograniczonego wpływu resocjalizacyjnego. Dotyczy to nawet programów realizowanych w Skandynawii104. Jeżeli wczesna socjalizacja – w ramach rodziny – jest łatwiejsza niż późniejsza resocjalizacja, to również jej skutek prewencyjny powinien być znacznie większy niż jakichkolwiek innych działań. Jak jednak właściwie wspierać socjalizację i tym samym prewencję na poziomie rodziny? Możliwość reprodukcji często nie idzie w parze z kompetencjami wychowawczymi niezbędnymi do właściwej socjalizacji. Bardzo często modelowanie zachowań dzieci przez ich rodziców skutkuje zachowaniami dalekimi od przyjętych jako powszechnie obowiązujące normy społeczne. W tym samym czasie osoby te mają zwyczaj kontestowania ewentualnej pomocy pochodzącej od instytucji pomocy społecznej. Wszystkie te kwestie doprowadziły do opracowania w latach siedemdziesiątych XX wieku przez D. Oldsa autorskiego programu „Partnerstwo Pielęgniarek i Rodzin” (The Nurse Family Partnership, znany również pod nazwami The Elmira Prenatal lub Early Infancy Project) skierowanego do matek spodziewających się pierwszego dziecka105. Jego trzy główne cele to: • poprawa zdrowia płodu („efektów” ciąży), • poprawa zdrowia noworodków i ich rozwoju, • poprawa jakości życia rodziców/wsparcie w podejmowaniu ważnych życiowych decyzji106. R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańsk 2000, s. 112–153. M. Ostrowski, Ostrzej karać? Nie ma sensu – rozmowa z kryminologiem. Sadzać często, nie trzymać długo, Polityka z 28 sierpnia 2010 r., online: http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/ swiat/1508054,2,ostrzej-karac-nie-ma-sensu---rozmowa-z-kryminologiem.read, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; Należy jednak wskazać na to, że część programów resocjalizacyjnych jest efektywna, zob. O. Mitchell, D. MacKenzie, D. Wilson, The Effectiveness of Incarceration‑Based Drug Treatment on Criminal Behavior: A Systematic Review, Campbell Systematic Reviews, vol. 8, issue 18, 2012. 105 Wynikało to z realizacji w pierwszych latach programu o tożsamych założeniach w różnych miejscach. 106 D. Olds, Preventing Child Maltreatment and Crime with Prenatal and Infancy Support of Parents: The Nurse‑Family Partneship, Journal of Scandinavian Studies in Criminology and Crime Prevention, vol. 9, 2008, s. 2. 103 104 302  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ Środkami do osiągnięcia powyższych celów mają być odpowiednio: • pomoc kobietom w poprawie ich zdrowia w trakcie ciąży, • pomoc rodzicom w zapewnieniu dzieciom wrażliwej i kompetentnej opieki, • pomoc rodzicom w planowaniu kolejnych ciąż, kontynuowania nauki i znalezienia pracy107. Teoretyczne założenia tego programu opierają się na koncepcjach ekologii społecznej, poczucia własnej skuteczności oraz teorii przywiązania108. Właśnie z nich wywodzi się idea Partnerstwa Pielęgniarek i Rodzin (co ważne – nie pracowników społecznych), które odwiedzają objęte nim rodziny w ich miejscach zamieszkania. Okres programu obejmuje ciążę (od sześciu do dziewięciu wizyt) oraz okres niemowlęctwa do drugiego roku życia (od szesnastu do dwudziestu sześciu wizyt). Każda wizyta trwa ok. 75–90 minut. W okresach tego wymagających częstotliwość wizyt może być większa. Pielęgniarki w trakcie wizyt realizują program dostosowany do okresu ciąży lub rozwoju dziecka. W szczególności w trakcie ciąży obejmuje on pomoc w opracowaniu odpowiedniej diety, zaprzestania przyjmowania środków szkodliwych dla płodu (papierosy, alkohol, narkotyki) oraz nauki obserwacji symptomów mogących świadczyć o nieprawidłowym rozwoju płodu. Ponadto obserwują wagę ciężarnych oraz dokonują pomiarów ciśnienia i ewentualnie innych prostych badań. Rozpoczynają też przygotowania do pojawienia się dziecka w rodzinie. Po porodzie pielęgniarki uczą zajmowania się dzieckiem – przede wszystkim jego zdrowiem poprzez naukę diagnozowania najczęstszych chorób, komunikowania przez niego potrzeb i kontaktu. Zarówno na etapie ciąży, jak i w trakcie kolejnych dwóch lat w miarę możliwości w „Partnerstwo” włączani są ojcowie dzieci oraz inni członkowie rodziny109. Jakie mogą być skutki tak – wydawać by się mogło prostego – programu edukacyjnego, który obejmował maksymalnie trzydzieści pięć dziewięćdziesięciominutowych wizyt? Dlaczego w ogóle znalazł się on w rozdziale dotyczącym efektywnej prewencji kryminalnej? Jego cel stanowi przecież poprawa zdrowia matki i w rezultacie noworodka, a następnie pomoc w opiece nad nim oraz wsparcie rodziców w szczególnie trudnym dla nich okresie. Trzy ewaluacje spełniające wymogi 5. poziomu Marylandzkiej Skali Metod Naukowych nie pozostawiają Tamże, s. 2. Tamże, s. 3. 109 Tamże, s. 7–8. 107 108 7.4. WCZESNA INTERWENCJA PREWENCYJNA NA POZIOMIE RODZINY...  303 wątpliwości co do szeregu pozytywnych skutków tego programu zarówno z grupy trzech przyjętych celów, jak i innych: 1. Matki biorące udział w programie były zdrowsze w chwili porodu od matek z grup kontrolnych. 2. Liczba poronień i wczesnych porodów była znacznie niższa od grup kontrolnych. 3. Noworodki były cięższe niż w grupach kontrolnych. 4. Liczba urazów wśród noworodków i dzieci do zakończenia programu w tym spowodowanych umyślnie (przypadki przemocy domowej) przez ich rodziców była wielokrotnie mniejsza niż w grupach kontrolnych. 5. Liczba śmierci łóżeczkowych była niższa niż w grupach kontrolnych. 6. Rozwój zdrowotny i intelektualny dzieci objętych programem był znacznie lepszy niż rówieśników z grup kontrolnych. 7. Rodzice dzieci objętych programem znacznie częściej pozostawali w związku oraz rzadziej lub później decydowali się110 na kolejne dziecko, a liczba niechcianych ciąży była znacznie niższa. 8. Dzieci częściej były zapisywane przez rodziców do żłobków i przedszkoli niż w grupach kontrolnych, Badania longituidalne prowadzone do dziewiętnastu lat od zakończenia programu ujawniły także jego inne efekty111: 1. Wyniki nauki w szkole były lepsze niż rówieśników z grup kontrolnych. 2. Matki objęte programem znacznie rzadziej wchodziły w konlikt z prawem, co skutkowało ponad dwukrotnie rzadszym zatrzymywaniem, oskarżaniem i o 96% krótszym czasem pozbawienia wolności. 3. Dzieci objęte programem rzadziej doświadczały różnych form przemocy ze strony rodziców także jako nastolatkowie. 4. Nastolatki oraz młodzi dorośli, których rodzice brali udział w programie znacznie rzadziej wchodzili w konlikt z prawem – rzadziej byli aresztowani, oskarżani i skazywani niż ich rówieśnicy z grup kontrolnych112. Częściej była to decyzja niż przypadkowa ciąża, jak w przypadku grupy kontrolnej. W zależności od programu badania były przeprowadzane, kiedy dzieci były w wieku: 12, 15 i 19 lat. 112 J. Eckenrode, M. Campa, D. Luckey, C. Henderson, R. Cole, H. Kitzman, E. Anson, K. Sidora-Arcoleo, J. Powers, D. Olds, Long‑term effects of prenatal and infancy nurse home visitation on the life course of youths: 19‑year follow‑up of a randomized trial, Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, vol. 164, 2010, s. 9–15. 110 111 304  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ W ramach kolejnych ewaluacji tego programu zastosowano szereg metodologicznych rygorów, takich jak: • losowe przypisywania do programu (oraz grup kontrolnych) spośród rodziców (również samotnych matek) kwaliikujących się do włączenia do niego, • wielkość prób, • prowadzenie programu na terenie różnych społeczności – etnicznych, miejskich, • ewaluacje prowadzone przez niezależne zespoły badawcze. Pozwalają one przypisać wymienione efekty wyłącznie programowi, ponieważ udział w nim był jedyną zmienną różnicującą członków grup eksperymentalnych i kontrolnych. Biorąc pod uwagę wyniki tych ewaluacji – sumę korzyści, jakie mogli uzyskać członkowie rodzin z grupy kontrolnej – można uznać za krzywdzące dla nich. Traienie do grup eksperymentalnych stało się dla wielu matek, ich partnerów i dzieci „wygraną na loterii”. Nie ma jednak innej drogi na sprawdzenie, czy programy prewencyjne przynoszą zakładane efekty. Korzyść z tych ewaluacji można porównać do ewaluacji nowych lekarstw, które zanim zostaną wprowadzone do powszechnego użytku powinny przejść drobiazgowe badania kliniczne. Jeżeli ostatecznie okażą się skuteczne będzie to tożsame z tym, że grupa eksperymentalna pacjentów osiągnie korzyści zdrowotne, których pacjenci z grup kontrolnych nie uzyskają (podawane placebo ich nie wyleczy w takim stopniu). Wszystko to ma jednak przynosić korzyść w postaci sprawdzonych (działających) lekarstw oraz programów prewencyjnych. Badania kontynuowane przez kilkanaście lat po zakończeniu pierwotnego eksperymentu pozwalają na uniknięcie ich powtarzania za każdym razem – programy wciąż powinny być ewaluowane, ale już nie muszą spełniać wymogów 3. poziomu Marylandzkiej Skali Metod Naukowych. „Partnerstwo” spełnia też bardzo wysokie wymogi tzw. modelowego programu – blueprints Centrum Badań Prewencji Przemocy Uniwersytetu w Kolorado (Center for the Study and Prevention of Violence, University of Colorado Boulder)113. Żeby program prewencyjny został uznany za modelowy musi spełnić następujące kryteria: • dokładnie określona grupa docelowa, jak i cel podejmowanej interwencji, wraz ze szczegółowym wskazaniem, w jaki sposób podjęte działania mają wpływać 113 http://www.blueprintsprograms.com/factSheet.php?pid=972a67c48192728a34979d9a 35164c1295401b71 dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 7.4. WCZESNA INTERWENCJA PREWENCYJNA NA POZIOMIE RODZINY...  305 na osiągnięcie przyjętych celów. Wymagane jest również określenie ryzyk związanych z prowadzeniem programu i ich wpływu na oczekiwany wynik, • ewaluacja programu poprzez minimum dwa badania o charakterze eksperymentalnym (grupy eksperymentalne i kontrolne z losowym przydziałem uczestników do grup)114 lub jedno eksperymentalne i jedno quasi-eksperymentalne, • mierzalna istotna zmiana, którą można przypisać prowadzeniu programu przy braku negatywnych skutków ubocznych. Zmiana ta musi utrzymać się przez minimum dwanaście miesięcy od czasu zakończenia programu, • możliwość upowszechnienia programu na terenie innych społeczności niż ta, na której był dotychczas wdrażany i ewaluowany115. „Partnerstwo Pielęgniarek i Rodzin” doczekało się również analiz ekonomicznych. Najdokładniejsza – zbierająca dane z przeprowadzonych badań – oraz najbardziej aktualna została przeprowadzona w 2012 roku przez Instytut Polityki Społecznej Stanu Waszyngton (Washington State Institute for Public Policy). W jej ramach uwzględniono pełne koszty uruchomienia programu i jego prowadzenia (program jest uznawany za stosunkowo kosztowny ze względu na wysokie koszty osobowe jego prowadzenia) oraz korzyści, jakie dzięki niemu osiągają adresaci i ich rodziny, podatnicy oraz inne podmioty. Pośród tych ostatnich uwzględniono nie tylko oszczędności związane z prewencją kryminalną, ale również leczeniem, wspieraniem edukacji beneicjentów czy ich późniejszą pracą zawodową. Zgodnie z wynikami stosunek kosztów do korzyści wynosi 1 do 2,73. Koszt uczestnictwa jednej rodziny przez cały okres trwania programu to 9788 dolarów, a korzyści inansowe z tego wynikające to odpowiednio 26 743 dolarów116. Zgodnie z innymi źródłami stosunek ten ma wynosić 1 do 4117, ale nawet niższa wartość oznacza prawie trzykrotną stopę zwrotu poniesionych nakładów. Miarą popularności, jak również przekonania o skuteczności zaproponowanej interwencji („Partnerstwa Pielęgniarek i Rodzin”) – na terenie Stanów Zjednoczonych realizowanego przez organizację non proit o tej samej nazwie – może 114 115 Jest to tożsame z 5. poziomem Marylandzkiej Skali Metod Naukowych. Zob. http://www.blueprintsprograms.com/programCriteria.php, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. Washington State Institute for Public Policy, Nurse Family Partnership for low‑income families, Olympia, WA 2013, s. 1–2. 117 A. Piquero, D. Farrington, B. Welsh, R. Tremblay, W. Jennings, Effects of Early Familly/ Parent Training Programs on Antisocial Behaviour & Delinquency, Campbell Systematic Reviews, vol. 4, issue 11, 2008, s. 11. 116 306  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ być uznanie go przez szereg organizacji charytatywnych za stanowiącego przykład wydajności, przejrzystości założeń i wyników oraz w efekcie polecania przekazywania na niego środków przez potencjalnych darczyńców118. Jest to o tyle istotne, że żadne z działań prewencyjnych nie są podejmowane w społecznej próżni. Wymagają one wsparcia zarówno inansowego, jak i często politycznego na poziomie makro, a na poziomie mikro także wsparcia ze strony społeczności i instytucji na terenie, na którym jest wdrażany. Dlatego spośród działań prewencyjnych, których skuteczność została potwierdzona wynikami rzetelnych badań należy wybierać te, które dodatkowo mogą liczyć na dobry odbiór społeczny. Dodatkowo zwiększa to szansę ich właściwego wdrożenia i w efekcie powodzenia. Program, który świetnie się sprawdza w warunkach eksperymentalnych, ale (niezależnie od powodów) nie współgra z przekonaniami jego adresatów, osób, które są odpowiedzialne za wdrażanie czy środowiska, w którym będzie wdrażany nie jest w stanie przynieść w praktyce takich samych wyników. Poszczególni aktorzy będą bowiem zarówno w świadomy, jak i nieświadomy sposób sabotować jego implementację. Z kolei programy wczesno-prewencyjne mogą liczyć na życzliwość i poparcie. Dotyczy to nie tylko „Partnerstwa”, ale także szeregu innych programów tego typu. Drugim, chyba najbardziej popularnym programem z tej grupy jest Perry Pre‑School Program/Highscope Preschool Program. Obejmuje on dzieci pochodzące z grup wysokiego ryzyka w wieku od dwóch do czterech lat. W jego ramach przez siedem miesięcy dzieci biorą udział w trwającym pół dnia programie nauczania, a dodatkowo jeden raz w tygodniu specjalnie przygotowany nauczyciel odwiedza je w ich miejscu zamieszkania. Ponadto rodzice raz w miesiącu uczestniczą w spotkaniach w małych grupach119. Podobnie do „Partnerstwa” jego efekty obejmują szereg obszarów życia bezpośrednich uczestników (dzieci) oraz ich rodzin: • wyższe wyniki (od grupy kontrolnej) testów poprzedzających rozpoczęcie edukacji szkolnej oraz w jej trakcie, • lepsze zdolności komunikacyjne – m.in. większy zasób słownictwa, Zob. m.in.: GuideStar, który przyznał Partnerstwu „Złoty Medal”, online: http://www 2.guidestar.org/organizations/20-0234163/nurse-family-partnership.aspx, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.; lub Charity Navigator przyznając programowi dwa lata pod rząd cztery gwiazdki – najwyższą możliwą ich liczbę, online: http://www.charitynavigator.org/index.cfm?bay=search. summary&orgid=12510#.U_TT80gscy4, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 119 L. Schweinhart, D. Weikart, The HighScope preschool curriculum comparison study through age 23, Early Childhood Research Quarterly, vol. 12, issue 2, 1997, s. 117. 118 7.4. WCZESNA INTERWENCJA PREWENCYJNA NA POZIOMIE RODZINY...  307 • mniejsze ryzyko skierowania do programów specjalnej edukacji, • istotnie niższe popełnianie czynów zabronionych w wieku zarówno czternastu, jak i dziewiętnastu lat (wyniki zarówno badań ankietowych samych uczestników, jak i oicjalnych statystyk), • większa szansa na zatrudnienie i wyższe średnie zarobki w wieku zarówno dziewiętnastu, jak i dwudziestu siedmiu lat120. Zgodnie z analizą ekonomiczną tego programu przeprowadzoną przez Centrum Badań Prewencji Przemocy Uniwersytetu w Kolorado – które ze względu na niewystarczającą liczbę ewaluacji uznało ten program za „obiecujący”, a nie „modelowy” – stosunek kosztów do korzyści wynosi 1 do 2,98. Koszt uczestnictwa jednej rodziny przez cały okres trwania programu to 7523 dolarów, a korzyści inansowe z tego wynikające to 22 457 dolarów121. Pomimo niezaprzeczalnych korzyści, jakie przynosi ten program, nie jest on jednak wcale najbardziej ekonomicznie „opłacalnym” spośród możliwych do podjęcia interwencji z tej grupy projektów prewencyjnych. Za taki należy uznać „Funkcjonalną Terapię Rodzinną” (Functional Family Therapy), w którym każdy wydany dolar przynosił 21,57 dolarów zysków (oszczędności)122. Jest on – podobnie jak „Partnerstwo” – wyróżniony określeniem „modelowy”. Programy wczesnej prewencji realizowane na poziomie rodziny stanowiły też przedmiot jednego z raportów Campbell Collaboration. Jego autorzy zidentyikowali (aż) pięćdziesiąt pięć programów, których ewaluacje spełniały wymogi 3. poziomu Marylandzkiej Skali Metod Naukowych123. Były one realizowane i badane na przestrzeni ponad trzydziestu lat – od 1976 roku do 2007 roku w siedmiu krajach: Stanach Zjednoczonych (38), Australii (7), Wielkiej Brytanii (5), Kanadzie (2) oraz Holandii, Nowej Zelandii i Chinach (po jednym programie)124. Ewaluowane projekty reprezentowały szeroką paletę podejść do prewencji we wczesnym wieku. Najwięcej spośród nich realizowało założenia następujących programów: 120 121 Tamże, s. 126–135. Zob. http://www.blueprintsprograms.com/programResults.php, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. Tamże; Zgodnie z danymi Instytutu Polityki Społecznej Stanu Waszyngton stosunek ten wynosi 1 do 18,45 – zob. Washington State Institute for Public Policy, Beneit‑Cost Results, Olympia, WA, 2013, s. 1. Zapewne można odpowiednio podstawić inne waluty przy uwzględnieniu właściwych (lokalnych) kosztów realizacji programu. 123 A. Piquero, D. Farrington, B. Welsh, R. Tremblay, W. Jennings, op. cit., s. 6. 124 Tamże, s. 48–54. 122 308  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ Incredible Years Parenting Program, the Triple P‑Positive Parenting Program i Parent‑Child Interaction Therapy. Osiem stanowiły programy „Partnerstwa” lub zbliżone kształtem do niego125. Przy tak dużych różnicach w doborze środków, jak i różnicy w wynikach oraz źródłach danych, jakie były porównywane przeprowadzona metaanaliza przyniosła średni wynik wyliczanej tzw. miary efektu (effect size) 0,35. Na bazie porównywalnych danych można go porównać do spadku liczby czynów zabronionych/zachowań dewiacyjnych/przestępstw126 popełnianych przez uczestników tych programów (grupę eksperymentalną) o 50% w stosunku do grup kontrolnych, w których spadek ten wyniósłby 33%127. Spadek ryzyka wejścia w konlikt z prawem był więc o ponad połowę większy dla uczestników tych programów. Warto w tym miejscu zapoznać się również z zarzutami dotyczącymi programów wczesno-prewencyjnych takich jak przedstawione „Partnerstwo Pielęgniarek i Rodzin” czy Perry Pre‑School Program. Zgodnie z nimi programy te, nawet jeżeli ewaluacje potwierdzają ich skuteczność, mogą nie sprawdzić się na szerszą skalę. Powodem tego ma być kierowanie programów do osób z tzw. grup wysokiego ryzyka. W takich grupach skutki wczesnej interwencji jako bardziej spektakularne mają różnić się od osiąganych w grupie osób niższego ryzyka. Efektem tego ma być znacznie mniejsza skuteczność objęcia takim programem większej liczby odbiorców128. W celu przetestowania tej hipotezy porównano wyniki projektów prewencyjnych realizowanych na większych populacjach, chociaż jak dotąd nie zostały one wdrożone na całej populacji wybranego państwa lub przynajmniej jego znacznej części. Zakładane efekty – dla programów wczesno-prewencyjnych – przy realizacji na szeroką skalę były niższe o 25–50% niż przy realizacjach wyłącznie dla grup wysokiego ryzyka129. Warto w świetle tego zapoznać się z modelowaniem efektów programów prewencyjnych przeciwstawionych prewencji wynikającej ze wzrostu liczby osadzonych. W tym celu porównano korzyści wynikające z wykorzystania środków inansowych na wykonanie kary pozbawienia wolności (w wysokości przewidywanego wzrostu takich Tamże, s. 55–57. W przypadku dzieci i młodzieży zgodnie z obowiązującymi przepisami nie są to jeszcze przestępstwa. 127 A. Piquero, D. Farrington, B. Welsh, R. Tremblay, W. Jennings, op. cit., s. 69. 128 B.Welsh, C. Sullivan, D. Olds, When Early Crime Prevention Goes to Scale: A New Look at the Evidence, Prevention Science, vol. 11, issue 2, June 2010, s. 116. 129 Tamże, s. 118–122. 125 126 7.5. PODSUMOWANIE  309 wydatków o 50%) na realizację programów wczesno-prewencyjnych. Środki te przeznaczano by na programy skierowane do szerszej populacji niż jedynie grupy wysokiego ryzyka – dlatego autorzy obniżyli zakładane efekty o 50% (najwyższy przyjmowany przedział). Ich efekty prewencyjne przy założeniu najniższych prognoz skali inansowania oraz najniższych zakładanych efektów prewencyjnych przyniosłyby 15% spadek ogólnej liczby popełnianych przestępstw. Byłby więc równy najwyższej prognozie przewidywanego spadku przestępstw w wyniku zwiększania liczby więźniów (i wykorzystania w tym celu zwiększonych środków inansowych) – 5–15%130. Dodatkowa korzyść miałaby charakter społeczny – nie wyłączanie z funkcjonowania w społeczeństwie tysięcy – głównie młodych – ludzi. Symulacja taka została przeprowadzona dla Stanów Zjednoczonych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, w których już wówczas współczynnik prisonizacji był najwyższy na świecie. Od tamtego czasu liczba ujawnionych w statystykach policyjnych przestępstw spadła o ponad 40% przy równoczesnym lawinowym wzroście liczby osadzonych w zakładach karnych. Był on ponad dwukrotny w liczbach bezwzględnych (do ponad dwa miliony trzysta tysięcy) i prawie dwukrotny przy uwzględnieniu wzrostu całkowitej populacji Stanów Zjednoczonych (do siedemset siedemnastu na sto tysięcy mieszkańców131). Zakładając przeznaczenie zwiększonych środków na objęcie programami wczesno-prewencyjnymi znacznie większej grupy odbiorców, można by oczekiwać nieporównywalnie większego spadku liczby popełnianych przestępstw bez konieczności odizolowania dodatkowego miliona osób. Wybór taki ma jednak charakter ideologiczno-polityczny132. Korzystając z odpowiednich danych, można przygotować podobną symulację dla każdego innego kraju. 7.5. PODSUMOWANIE Wydaje się, że jeżeli skuteczność przedstawionych programów w zapobieganiu przestępczości jest potwierdzana przez niezależne ewaluacje, to muszą J. Donohue, P. Siegelman, Allocating Resources among Prisons and Social Programs in the Battle against Crime, The Journal of Legal Studies, vol. 27, issue 1, January 1998, s. 36–40. 131 R. Walmsley, World Prison Population List, International Centre for Prison Studies, 2013, s.1–2. 132 M. Kearney, B. Harris, Ten Economic Facts about Crime and Incarceration in the United States, Hamilton Institute, 2014, online: http://www.hamiltonproject.org/papers/ten_economic_facts_ about_crime_and_incarceration_in_the_united_states/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 130 310  ROZDZIAŁ 7. PREWENCJA KRYMINALNA OPARTA NA WYNIKACH BADAŃ istnieć jakieś „dobre” powody, że nie korzysta się z nich na szeroką skalę. Wydaje się, że są co najmniej dwie główne mocno ze sobą związane przyczyny takiego stanu rzeczy. Pierwsza to deicyt odpowiednich kompetencji osób odpowiedzialnych za podejmowanie działań prewencyjnych połączony z konglomeratem wierzeń i przekonań o tym, co jest skuteczne oraz jak powinno się postępować. Dodanie ideologicznej otoczki temu towarzyszącej nie ułatwia podejmowania racjonalnych decyzji. Dzieje się tak pomimo coraz szerszej dostępności – także za pośrednictwem internetu133 – rzetelnych wyników badań. Drugi powód ma również niemerytoryczny charakter. Polepszenie oświetlenia czy długofalowe i kosztowne działania z rodziną znacznie trudniej jest wykorzystać medialnie134. Natomiast środkami na wdrożenie takich programów, a następnie ich kontynuację dysponują politycy. W ich interesie – krótkoterminowym wyznaczanym kolejnymi wyborami – są bardziej efektowne (chociaż niekoniecznie efektywne) metody walki z przestępczością. Do takich „medialnych” środków można zaliczyć m.in. monitoring wizyjny, proste zwiększenie liczby policjantów, czy zwiększanie liczby kryminalizowanych czynów oraz wymiaru minimalnej kary pozbawienia wolności. Wyborcy często preferują polityków kreujących się na „szeryfów”, którzy zdecydowanie „wezmą się za przestępców”. Jeżeli liczba rejestrowanych przestępstw spadnie nie zawahają się oni przypisać to własnym Zarówno wszystkie raporty Campbell Collaboration, jak i blue prints Centrum Badań Prewencji Przemocy Uniwersytetu w Kolorado są dostępne bezpłatnie online. 134 Obowiązujące w Polsce przepisy przewidują opiekę położnych w ramach bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej zob. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 października 2005 r. w sprawie zakresu zadań lekarza, pielęgniarki i położnej podstawowej opieki zdrowotnej (Dz.U. 2005, nr 214, poz. 1816). Jak jednak wykazała kontrola NIK z 2011 r. opieka ta, zwłaszcza w okresie poprzedzającym poród ma ikcyjny charakter: kobiety nie wiedzą o przysługujących im uprawnieniach, nawet kiedy podpisują odpowiednie druki w przychodniach, nie znają ani nie mają kontaktu do położnych, a świadczeniodawcy nie mają motywacji inansowej, żeby o przysługujących świadczeniach informować, jak i je realizować. Podsumowaniem jest stwierdzenie, że: Wyniki kontroli uprawniają do stwierdzenia, że funkcjonujący system inansowania świadczeń podstawowej opieki zdrowotnej przez stawkę kapitacyjną, nie promuje aktywności świadczeniodawców w stosunku do pacjentów, przesądzając o wydatkowaniu znacznych kwot środków publicznych w całkowitym oderwaniu od ich kosztów, jakości, czy w ogóle realizacji usług. Oraz: (...) pierwotny system stracił swoje uzasadnienie. Najwyższa Izba Kontroli. Delegatura w Krakowie, Informacja o wynikach kontroli realizacji zadań położnych środowiskowych w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, Nr ewid. 49/2011/P10144/LKR, Kraków 2011, s. 11 (wyróżnienia własne). 133 7.5. PODSUMOWANIE  311 działaniom – jeżeli wzrośnie będzie to stanowić legitymizację do kolejnych „zdecydowanych działań” i uciszenia oponentów takiego postępowania135. Przedstawione w tym rozdziale programy prewencyjne nie stanowią remedium na wszystkie przejawy dewiacji i przestępczej działalności. Brak jest bowiem cudownych środków prewencyjnych, a przestępczości nawet za pomocą najbardziej skutecznych programów nie da się całkowicie wyeliminować ponieważ jest bardziej złożonym zjawiskiem społecznym136. W każdym przypadku należy brać pod uwagę specyikę lokalną i związane z nią możliwości i ograniczenia. Może to oznaczać, że np. poprawa oświetlenia nie będzie w stanie zapobiec konkretnemu zagrożeniu, mającemu inne źródła i specyikę, jak np. przemoc domowa. Zależność ta dużo rzadziej działa w przeciwnym kierunku. Programy, o których na podstawie starannych ewaluacji wiadomo, że nie przynoszą zakładanych efektów prewencyjnych (jak np. monitoring wizyjny) nie staną się nagle skuteczne. Można oczywiście wprowadzać w nich nieustannie kolejne ulepszenia lub przypisywać brak powodzenia „niezależnym czynnikom zewnętrznym”. Oznacza to jednak inwestowanie w coś, co w większości przypadków nie działa zgodnie z oczekiwaniami, przy równoczesnej dostępności środków o potwierdzonym działaniu. Zdecydowanie nie jest to zachowaniem racjonalnym. Zwłaszcza przy ograniczonej puli środków, które są przeznaczane na prewencję kryminalną. 135 Więcej na ten temat w Rozdziale: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością. 136 W. Klaus, A. Kossowska, op. cit., s. 195.  ROZDZIAŁ 8  PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE1 8.1. WPROWADZENIE W niniejszej książce staram się uporządkować wiedzę dotyczącą prewencji kryminalnej2. Temu służyło przedstawienie w poprzednich rozdziałach: jej kontekstu kulturowego, społecznego i historycznego (rozdział 1), różnorodnych podejść dotyczących używanej terminologii oraz miejsca prewencji kryminalnej pośród dyscyplin naukowych (rozdział 2), metodyk zorganizowania zapobiegania przestępczości (rozdział 3), jej ewaluacji (rozdział 4), przeglądu obowiązujących przepisów regulujących problematykę prewencji kryminalnej (rozdział 5), szczegółowego omówienia metod zapobiegania przestępczości poprzez izyczne kształtowanie środowiska miejskiego (rozdział 6) oraz programów prewencyjnych prowadzonych na obszarach zurbanizowanych, których skuteczność została potwierdzona wynikami badań innych autorów (rozdział 7). Pełne omówienie problematyki prewencji kryminalnej wymagało przedstawienia licznych (często konkurencyjnych) teorii oraz wyników badań prowadzonych w różnych krajach. W miarę możliwości starałem się je osadzić w kontekście polskim, poprzez m.in. propozycję modelu opracowywania i wdrażania programów prewencyjnych na terenie lokalnej społeczności (rozdział 3), szczegółowe przedstawienie instytucji, których zadaniem jest zapobieganie przestępczości i przepisów regulujących tę problematykę (rozdział 5) oraz liczne przykłady działań i zaniedbań w obszarze prewencji kryminalnej w Polsce. Przeprowadzenie badań było możliwe dzięki przyznaniu przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego grantu na realizację projektu badawczego własnego pt. „Bezpieczna przestrzeń – wykorzystanie metod kryminalistycznych, kryminologicznych i psychologicznych w opracowaniu interdyscyplinarnego modelu prewencji kryminalnej dla polskich miast”. Nr projektu: N N110 154239. 2 Szerzej na temat celów tej pracy i jej struktury zob. Wstęp. 1 314  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE W pierwotnym zamierzeniu efektywność prewencyjna koncepcji CPTED, która została w niniejszej książce bardzo szczegółowo zanalizowana (rozdział 6), miała stanowić przedmiot moich badań. Podobnie jak wiele innych osób, zarówno ze świata akademii, jak i praktyki uznałem ją za wartą uwagi alternatywę w stosunku do „twardego podejścia” do przestępców i przestępczości oraz praktyki „wzmacniania celów” (target hardening). Zwłaszcza, że „wzmacnianie celów” często oznacza ich całkowitą izyczną izolację od potencjalnych sprawców. Bliższe zapoznanie się z przedmiotową literaturą, w tym wynikami badań elementów koncepcji CPTED skutkowało porzuceniem tych planów. Nie sposób badać skuteczności prewencyjnej koncepcji, która posiada liczne braki deinicyjne oraz jest wewnętrznie sprzeczna3. Lektura kolejnych prac dotyczących CPTED oraz kontakt z osobami, które uważają ją za „cudowny środek” zapobiegania przestępczości skłoniły mnie do wyboru innego (niż badanie jej efektywności prewencyjnej) przedmiotu badań. Zdecydowałem, że będzie nim rzeczywisty stan prewencji kryminalnej w miastach. Zbadanie wszystkich aspektów praktyki zapobiegania przestępczości w miastach zdecydowanie przekraczałoby możliwości jednego badacza, a nawet duży zespół miałby z tym problem. Dlatego wybrałem kilka aspektów interesującego mnie zjawiska, na których skupiłem swoją uwagę i działania badawcze: 1. Jak przebiega konstruowanie programów prewencji kryminalnej? 2. Na jakiej podstawie wybiera się konkretne środki mające zapobiegać przestępczości? 3. Jak wygląda ewaluacja prowadzonych działań prewencyjnych? 4. Jaka jest skala wdrażania ilozoii CPTED i jak jest ona rozumiana w różnych miejscach? Celem tych badań był więc opis stanu zastanego „jak jest”, a nie wyłącznie wstępna eksploracja zjawiska czy jego wyjaśnienie, chociaż w pewnym zakresie cele te przenikają się w większości badań4. Istnieje bogata literatura dotycząca podstaw teoretycznych zapobiegania przestępczości. Autorzy za pomocą licznych koncepcji starają się znaleźć najbardziej uniwersalne metody działania prewencyjnego i bardzo konkretne sposoby ich planowania, wdrażania oraz ewaluacji5. Od ponad dwóch dekad rozwija się 3 4 5 Zob. Rozdział 6.4. Krytyka CPTED. Badania skuteczności CPTED. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2005, s. 110–113. Zob. Rozdziały 1–4. 8.2. METODOLOGIA  315 ruch prewencji kryminalnej opartej na wynikach badań6, w ramach którego realizowane są liczne badania efektywności poszczególnych programów. Można też znaleźć stosunkowo liczne studia przypadków – z reguły opisujące sukces(y) twórców7. Zazwyczaj brakuje w nich jednak ewaluacji spełniających wymogi poziomu 3. Marylandzkiej Skali Metod Naukowych8. Stosunkowo niewiele jest natomiast badań mających na celu opisanie realnie prowadzonych działań prewencyjnych, w szczególności zaś tego, jak wybierane są konkretne środki i programy mające zapobiegać przestępczości oraz jak oceniana jest ich skuteczność. Wydaje się, że ta luka w opisie rzeczywistości utrudnia zrozumienie uwarunkowań praktyki zapobiegania przestępczości przez twórców koncepcji teoretycznych. Efektem tego jest ograniczony transfer przygotowanych przez nich rozwiązań oraz programów prewencyjnych do codziennej pracy instytucji i osób odpowiedzialnych za zapobieganie przestępczości. Podobnie jak w innych dziedzinach życia, także w przypadku prewencji kryminalnej istnieje duży rozdźwięk pomiędzy teorią i praktyką. Badanie praktyki prewencji kryminalnej, oprócz czysto poznawczego aspektu, miało na celu skrócenie dystansu pomiędzy nimi. Pozwala bowiem zastąpić opieranie się na anegdotycznych przykładach, które umożliwiając udowodnienie każdej tezy, „zaciemniają” rzeczywistość zamiast do niej przybliżać. 8.2. METODOLOGIA 8.2.1. DOBÓR PRÓBY W celu uzyskania jak najpełniejszego obrazu współczesnej praktyki prewencji kryminalnej w miastach została skonstruowana próba składająca się z trzydziestu trzech miast. Reprezentują one jedenaście krajów: Austrię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Kanadę, Niemcy, Polskę, Stany Zjednoczone, Szwecję, Węgry i Wielką Brytanię. Kraje te zostały tak dobrane, aby różniły się między sobą wielkością, klimatem, strukturą społeczną i etniczną, kulturą prawną, liczbą przestępstw, koncepcjami walki z przestępczością oraz wielkością wskaźnika Ginniego9. Zob. Rozdziały 2.5, 4.2, 6.4 i 7. M.in. J. Bässmann, J. Becker, K. Obert, op. cit. 8 Tak np. G. Saville (2009), op. cit.; K. Johansson, Crime prevention cooperation in Sweden: a regional case study, Journal of Scandinavian Studies in Criminology and Crime Prevention, vol. 15, no. 2, 2015. 9 T. W. Fan, Measuring education inequality – Gini coeficients of education, The World Bank, 2011. 6 7 316  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE Natomiast ich cechą wspólną jest przynależność do grupy krajów bardzo wysoko rozwiniętych według wskaźnika rozwoju społecznego10. Dostępne źródła danych nie pozwalają na porównanie tych państw pod kątem faktycznego bezpieczeństwa mierzonego np. za pomocą statystyk policyjnych. Zbyt duże są różnice zarówno w samych deinicjach poszczególnych czynów, jak i w prowadzeniu tych statystyk. Na podstawie dostępnych danych można by odnieść wrażenie, że Węgry są tak samo bezpiecznym miejscem do życia jak Stany Zjednoczone, a Szwecja jest kilkukrotnie bardziej niebezpieczna. Stosunkowo dobrym wskaźnikiem do porównań jest natomiast liczba rejestrowanych zabójstw11 (tab. 8.1). W skonstruowanej próbie siedemnaście miast reprezentuje państwa europejskie, a szesnaście amerykańskie. Najważniejsze dwa kryteria przy jej tworzeniu stanowiły: • relatywnie wysoki poziom przestępczości lub uznawanie jej za wysoką przez mieszkańców danego miasta, • występowanie blokowisk lub budownictwa komunalnego na ich terenie12. Dodatkowe (pomocnicze) kryteria wyboru (nie wszystkie wymienione poniżej były spełnione łącznie przez każde miasto) stanowiły: • realizacja programów CPTED (lub analogicznych), • wykorzystanie systemów monitoringu wizyjnego miejsc publicznych, • wyodrębnione komórki organizacyjne policji odpowiedzialne za prewencję kryminalną, • wyodrębnione komórki organizacyjne administracji cywilnej odpowiedzialne za prewencję kryminalną, • szkoły wyższe o proilu nauk humanistycznych lub społecznych, • publikowane wyniki badań efektywności prewencyjnej realizowanych programów.13141516 United Nations Development Programme, Human Development Report 2014. Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience, New York 2014, s. 172. 11 Z tego powodu oraz ze względu na duże ograniczenia w dostępie do danych z części miast w kolejnej tabeli (Tab. 8.2) zrezygnowano z porównywania liczby przestępstw, poprzestając wyłącznie na liczbie zabójstw. 12 Trzy miasta – Cerdanyola del Valles, Szczytno i Tybinga – nie spełniają jednego z tych kryteriów: wysokiego poziomu przestępczości. Odbiegają również wielkością (liczbą mieszkańców) od pozostałych. Zostały włączone do próby ze względu na realizację licznych projektów 13 14 15 16 prewencyjnych (w tym CPTED) na ich terenie oraz spełnianie szeregu kryteriów pomocniczych. 10 8.2. METODOLOGIA  317 Tab. 8.1. Porównanie państw Państwo Austria Francja Hiszpania Holandia Kanada Niemcy Polska Stany Zjednoczone Szwecja Węgry Wielka Brytania Liczba mieszkańców w tysiącach (2011)13 8 217 65 296 46 755 16 654 34 031 81 472 38 442 311 588 9 503 9 976 62 698 Liczba przestępstw na 100 tysięcy mieszkańców (2011)14 569 542 853 766 866 243 127 386 1227 374 1289 Liczba zabójstw na 100 tysięcy mieszkańców (2011 )15 Wskaźnik Ginniego16 0,9 1,1 0,8 0,9 1,6 0,8 1,2 4,7 26,3 31,7 35,8 28,9 33,7 30,06 32,8 41,1 0,9 1,4 1,0 26,1 28,9 38,0 Za: US Census Bureau, online: http://www.census.gov/population/international/data/ countryrank/rank.php dostęp dnia: 30 maja 2015 r. 14 W celu ujednolicenia przedstawianych danych względem liczby mieszkańców danego państwa, wartość wskaźnika przestępczości na sto tysięcy mieszkańców wyliczono na podstawie liczby mieszkańców w tysiącach oraz liczby przestępstw w danym państwie w 2011 roku ustalonej na podstawie osobnych źródeł. Dla państw europejskich, wskaźniki ustalono na podstawie sumy liczby zabójstw oraz przestępstw popełnionych z użyciem przemocy zgłoszonych organom ścigania za: Eurostat, Crimes recorded by the police, online: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/ show.do?dataset=crim_gen&lang=en, dostęp dnia: 30 maja 2015 r.; dla Stanów Zjednoczonych wskaźnik ustalono na podstawie sumy liczby wszystkich przestępstw z użyciem przemocy (zabójstwo, zgwałcenie, rozbój, uszkodzenia ciała) oraz przestępstw przeciwko mieniu (włamania i kradzieże) za: FBI Uniform Crime Reports, Crime in the United States, online: http://www.fbi.gov/ about-us/cjis/ucr/crime-in-the-u.s/2011/crime-in-the-u.s.-2011/tables/table-1. dostęp dnia: 30 maja 2015 r.; Dla Kanady wskaźnik podano dla przestępstw popełnionych z użyciem przemocy za: Government of Canada, Police reported crime rates, online: http://www.statcan.gc.ca/pub/85-002-x/2012001/article/11692/c-g/desc/desc01-eng.html, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. 15 Wskaźnik ustalono na podstawie liczby mieszkańców danego państwa w tysiącach oraz danych o liczbie zabójstw z odrębnego źródła, za: http://www.unodc.org/documents/gsh/data/ GSH2013_Homicide_count_and_rate.xlsx, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. 16 Dane dla 2011 r. (Polska, Węgry), 2010 r. (Hiszpania, Holandia, Kanada, Niemcy, USA, Wielka Brytania), 2007 r. (Austria) i 2005 r. (Francja, Szwecja), za: http://data.worldbank.org/ indicator/SI.POV.GINI/, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. Wartości podano dla różnych lat ze względu na zakres dostępnych danych. 13 318  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE Tab. 8.2. Porównanie miast z próby badawczej Państwo 17 Miasto Liczba mieszkańców w tysiącach w 2011r.18 Liczba zabójstw na 100 tysięcy mieszkańców w 2011 r.19 (liczba całkowita) Austria Wiedeń 1687 1.48 (25) Francja Paryż 2249 1.77 (40) Hiszpania Alicante 329 brak danych20 Barcelona 1611 brak danych Cerdanyola del Valles 57 brak danych Holandia Amsterdam 779 1.54 (12) Kanada Mississauga 713 1.54 (11)21 Montreal 1649 1,38 (54)22 Ottawa 883 1,16 (11) Toronto 2616 1.94 (51)23 Zarówno państwa, jak i miasta zostały wymienione w kolejności alfabetycznej. O ile nie wskazano inaczej, dane dla miast europejskich podano dla 2011 r. za: Eurostat, Population on 1 January by age groups and sex – cities and grater cities (Total), online: http://appsso. eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_cpop1&lang=en, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. Dla Wiednia – dostępne dane pochodzą z 2009 r.; dane dla miast kanadyjskich dla 2011 r. za: Government of Canada, Focus on Geography series, 2011 statistics, online: https://www12.statcan. gc.ca/census-recensement/2011/as-sa/fogs-spg/select-Geo-Choix.cfm?Lang=Eng&GK= CSD&PR=10, dostęp dnia: 30 maja 2015 r.; dla miast amerykańskich dane za: US Census Bureau, 2010 Census Data, online: http://www.census.gov/popest/data/cities/totals/2011/iles/ SUB-EST2011_ALL.csv, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. 19 Dane o liczbie zabójstw dla 2011 r. (Wiedeń, Paryż, Amsterdam, Berlin, Warszawa, Budapeszt, Londyn), za: Eurostat, Crimes recorded by the Police: homicide in cities, http://appsso. eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=crim_hom_city&lang=en, dostęp dnia: 30 maja 2015 r.; Dla miast położonych w Stanach Zjednoczonych dane za: FBI Uniform Crime Reports, Offenses known to law enforcement by State by City, http://www.fbi.gov/about-us/cjis/ucr/crimein-the-u.s/2011/crime-in-the-u.s.-2011/offenses-known-to-law-enforcement/standard-links/city-agency, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. 20 Dostępne hiszpańskie statystyki policyjne dotyczą obszaru całych prowincji a nie poszczególnych miast. 21 Safe City Mississauga, Safest City Report, Mississauga 2013, s. 11. 22 Dane dla Montrealu i Ottawy dot. obszaru metropolitalnego za: http://www.statcan.gc.ca/ pub/85-002-x/2013001/article/11882/tbl/tbl03-eng.htm#tbl03n_3, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. 23 Dane za: Toronto Police Service, TPS Crime Statistics, http://www.torontopolice.on.ca/ statistics/ytd_stats.php. 17 18 8.2. Metodologia Państwo Niemcy Polska Stany Zjednoczone  319 Liczba mieszkańców w tysiącach w 2011r. Liczba zabójstw na 100 tysięcy mieszkańców w 2011 r. (liczba całkowita) Berlin 3460 1.21 (42) Monachium 1353 0.36 (5)24 Tybinga 88 025 Kraków 759 2.63 (20)26 Szczytno 2527 028 Warszawa 1708 1.69 (29) Baltimore 621 31.56 (196) Chicago 2696 15.98 (431) Detroit 714 48.17 (344) Las Vegas 584 14.04 (82) Miami 400 17.00 (68) Newark, NJ 277 33.93 (94) Nowy Jork 8175 6.29 (515) Miasto Nowy Orlean 344 58.13 (200) Phoenix 1446 8.02 (116) San Francisco 805 6.21 (50) St. Louis 319 35.42 (113) Waszyngton 602 17.94 (108) Szwecja Malmö 302 3.31 (10)29 Sztokholm 864 2.5 (22) Węgry Budapeszt 1729 1.85 (32) Wielka Brytania Londyn 8173 1.27 (104) Middlesborough 138 brak danych30 Bundeskriminalamt, Polizeiliche Kriminalstatistik Bundesrepublik Deutschland Berichtsjahr 2011, BKA Wiesbaden 2012, s. 150. 25 Informacja od Polizeipräsidium Reutlingen. 26 Biuletyn Statystyczny KWP w Krakowie 2011. 27 Urząd Statystyczny w Olsztynie, 2014 Statystyczne Vademecum Samorządowca – Gmina miejska Szczytno, online: http://olsztyn.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_warminsko mazurskie/portrety_gmin/szczycienski/m.szczytno.pdf, dostęp dnia: 30 maja 2015 r. 28 Informacja od Komendy Powiatowej Policji w Szczytnie 29 Dane dla Malmö i Sztokholmu – infromacja od National Council of Crime Prevention. 30 Nie udało się uzyskać danych dla Middlesborough pomimo kontaktu z miejscową jednostką policji. 24 320  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE 1718192021222324252627282930 Większość miast z próby badawczej to miasta duże i bardzo duże – powyżej dwustu tysięcy mieszkańców (poza wspomnianymi wyjątkami, ponieważ niektóre to miasta zdecydowanie małe, jak np. Szczytno). Przestępczość, jak również metody jej zapobiegania w dużym stopniu zależą od stopnia kontroli społecznej. Wybrane zostały miasta, w których nieformalna kontrola społeczna – ze względu właśnie na wielkość i związaną z tym luktuację mieszkańców – zgodnie z założeniami teoretycznymi powinna być najmniejsza31. Oznacza to, że większą rolę w zapobieganiu przestępczości odgrywają w nich podmioty (instytucje, organizacje, osoby izyczne) wykorzystujące formalne środki kontroli społecznej. 8.2.2. METODY BADAWCZE W celu zwiększenia rzetelności i trafności uzyskanych wyników prowadzonych badań została wykorzystana triangulacja, czyli zastosowanie więcej niż dwóch metod badawczych do opisu danego zjawiska32. Już w latach pięćdziesiątych XX wieku zwracano uwagę na to, że łączenie różnych metod w ramach jednych badań umożliwia zminimalizowanie błędu wynikającego ze specyiki zastosowanego narzędzia badawczego33. Wbrew pozorom często nie oznacza to uzyskania identycznych wyników. Zwraca się uwagę na to, że dane zdobyte za pomocą różnych narzędzi prowadzą do odmiennych, często rozbieżnych wniosków34. Paradoksalnie prowadzi to do trafniejszego opisu rzeczywistości, która rzadko jest jednowymiarowa. Dopiero odkrycie jej kolejnych aspektów – co umożliwia łączenie różnych metod badawczych – pozwala na pełniejsze rozumienie zjawisk społecznych. Zgodnie z typologią autorstwa N. Denzina wyróżnia się cztery typy triangulacji: • triangulację danych, • triangulację badaczy, 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Więcej na temat kontroli społecznej zob. Podrozdział 2.3.2. Kontrola społeczna. E. Webb, D. Campbell, R. Schwartz, L. Sechrest, Unobtrusive Measures: Nonreactive Measures in the Social Sciences, Chicago 1966, s. 3 i n. 33 D. Campbell, D. Fiske, Convergent and discriminant validation by the multitrait‑multimethod matrix, Psychological Bulletin, vol. 56, no. 2, 1959, s. 81–105. 34 E. Hornowska, A. Brzezińska, K. Kaliszewska-Czeremska, K. Appelt, J. Rawecka, A. Bujacz, Paradoksalny efekt triangulacji? Edukacja, nr 4, 2012, s. 72. 31 32 8.2. METODOLOGIA  321 • triangulację teorii, • triangulację metod badawczych35. W ramach prowadzonych badań zostały wykorzystane dwa typy triangulacji: danych i metod badawczych. Triangulacja danych w toku realizowanych przeze mnie badań oznaczała zarówno prowadzenie ich w różnych miejscach, jak i różnych grupach. Pierwsze z wymienionych kryteriów – ponad dwa miejsca prowadzenia badań – zostało zrealizowane poprzez wybór ponad trzydziestu miast z jedenastu krajów leżących na dwóch kontynentach. Drugie – ponad dwie grupy uczestniczące w badaniach – oznaczało nie tylko proste następstwo różnych miejsc (każde miasto reprezentujące różną grupę), ale także uwzględnienie perspektyw trzech grup eksperckich. W ramach wywiadów eksperckich włączeni zostali bowiem przedstawiciele trzech grup zawodowych: • policjanci (w tym również policjanci ze służb municypalnych), • cywilni pracownicy samorządu lokalnego, regionalnego oraz agend rządowych, • badacze zatrudnieni w szkołach wyższych lub organizacjach pozarządowych. Triangulacja metod badawczych polegała na połączeniu trzech niezależnych metod do opisu badanego zjawiska (praktyki prewencji kryminalnej w miastach). Były to: • obserwacja, • wywiad ekspercki, • ankieta. Ze względu na ograniczenia logistyczne nie każda metoda została wykorzystana w każdym mieście włączonym do próby. Również nie w każdym mieście doszło do triangulacji danych poprzez przeprowadzenie wywiadów z przedstawicielami wszystkich wymienionych grup zawodowych. We wszystkich miastach miała natomiast miejsce obserwacja. W zdecydowanej większości – dwudziestu sześciu – prowadzone były wywiady eksperckie, chociaż jedynie w siedmiu wywiady zostały przeprowadzone z przedstawicielami wszystkich trzech grup zawodowych. Ankieta natomiast została przeprowadzona jedynie w Warszawie (tab. 8.3). N. Denzin, The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods, Piscataway, NJ 2009, s. 301–313. 35 322  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE Tab. 8.3. Metody badawcze wykorzystane w toku badań Miasto Wiedeń Paryż Alicante Barcelona Cerdanyola del Valles Amsterdam Mississauga Montreal Ottawa Toronto Berlin Monachium Tybinga Kraków Szczytno Warszawa Baltimore Chicago Detroit Las Vegas Miami Newark, NJ Nowy Jork Nowy Orlean Phoenix San Francisco St. Louis Waszyngton Malmö Sztokholm Budapeszt Londyn Middlesborough ŁĄCZNIE Obserwacja x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 33 Wywiad ekspercki Policjanci Cywile Badacze 0 0 0 1 1 0 1 0 1 2 1 0 0 0 2 2 3 1 0 0 1 2 1 1 2 0 1 1 0 0 0 0 2 26 0 0 0 1 1 0 0 3 1 1 0 1 0 0 0 2 2 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 15 0 0 2 2 0 3 1 2 2 1 1 1 2 2 2 3 1 3 0 0 1 2 1 2 0 0 3 0 1 1 0 5 2 46 Ankieta x 1 8.2. METODOLOGIA  323 8.2.2.1. Obserwacja Obserwacja bywa określana podstawą wszelkich nauk badawczych36. W ramach nauk społecznych najczęściej oznacza obserwację zachowań jednostek lub grup, nawet jeżeli głównym źródłem danych są prowadzone wywiady37. Niekiedy metoda ta wykorzystywana jest także do obserwowania izycznej scenerii, w której zachowania te mają miejsce, zwłaszcza w trakcie badań terenowych38. W toku opisywanych badań obserwacja dotyczyła przede wszystkim izycznej scenerii wybranych obszarów miejskich, a jedynie następstwem tego były obserwacje zachowań osób przebywających na ich terenie. Cel niniejszych badań, czyli poznanie praktyki prewencyjnej w miastach został na potrzeby ich realizacji zoperacjonalizowany. W przypadku obserwacji polegało to na postawieniu następujących pytań: 1. Jakie (widoczne dla obserwatora) działania prewencyjne są wdrażane w przestrzeni miejskiej, zwłaszcza na terenie miejsc lub obszarów uznawanych za niebezpieczne? 2. Czy miejsca/obszary uznawane za niebezpieczne mają cechy wspólne? Jeżeli tak, to jakie są te cechy wspólne? 3. Czy na podstawie wyglądu miejsc lub obszarów miejskich można odróżnić te, które są uznawane za bezpieczne od uznawanych za niebezpieczne? 4. Czy można zidentyikować cechy wspólne projektów określanych mianem CPTED? Jeżeli tak, to jakie są ich cechy wspólne? 8.2.2.2. Wywiady Wywiad stanowi jedną z form badań sondażowych wykorzystywanych często w badaniach społecznych39. Specyiczną formę wywiadów stanowią tzw. wywiady eksperckie. W ich ramach respondentami są osoby dysponujące pogłębioną wiedzą lub umiejętnościami w określonym zakresie. Zgodnie z klasyczną deinicją A. Shutza, wiedza eksperta ograniczona jest wprawdzie do określonego zakresu, ale w jego ramach jest znacząca i usystematyzowana. Opinie eksperta zgodnie P. A. Adler, P. Adler, Observational techniques, w: N. K. Denzin, Y. S. Lincoln (red.), Handbook of qualitative research, Thousand Oaks, CA 1994, s. 389. 37 M. Angrosino, Obserwacja w nowym kontekście. Etnograia, pedagogika i rozwój problematyki społecznej, w: N. Denzin, Y. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 2, Warszawa 2009, s. 129. 38 E. Babbie, op. cit, s. 308–339. 39 E. Babbie, op. cit, s. 290. 36 324  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE z tym podejściem powinny być oparte na uzasadnionych podstawach40. Zalety prowadzenia wywiadów z celowo dobranymi (pod kątem ich kompetencji) respondentami to przede wszystkim: • możliwość dotarcia do specjalistycznej i aktualnej wiedzy, często niedostępnej przy wykorzystaniu innych narzędzi oraz źródeł, • oszczędność czasu i innych zasobów dzięki skoncentrowaniu działań badawczych na mniejszej grupie41. Metoda wywiadu eksperckiego jest rzadko wykorzystywana przez badaczy, co może mieć swoje źródło w tym, że socjologowie często sami aspirują – w określonym polu dociekań – do miana ekspertów, a zarazem nie zawsze są zainteresowani niesocjologiczną wiedzą fachową w danym obszarze42. Brak jest jakiejkolwiek wzmianki na temat tej metody w podręcznikach socjologicznych43. W tym samym czasie jest ona oferowana przez agencje badawcze prowadzące badania rynku44. Deinicja wywiadu eksperckiego (jej tłumaczenie na język polski) została również zaprezentowana przez jedną z irm sondażowych oferujących tę metodę swoim klientom: Wywiad z respondentem, o którym z założenia wiadomo, że posiada dużą wiedzę na temat przedmiotu badania. Uczestnikami wywiadów eksperckich mogą być np. profesjonaliści i specjaliści z określonej branży przemysłowej, naukowcy itp.45. W ramach prowadzonych badań wykorzystane zostały dwa typy wywiadu eksperckiego: eksploracyjny i systematyzujący. Pierwszy z nich pozwala wysondować temat, a drugi uzyskać kompletne i usystematyzowane informacje46. 40 A. Schütz, The Well‑Informed Citizen: An Essay on the Social Distribution of Knowledge, Social Research, vol. 13, no. 4, December 1946, s. 463–478. 41 Zwłaszcza na aspekt ekonomiczny zwracają uwagę autorzy pierwszej monograii poświęconej wywiadom eksperckim: A. Bogner, B. Littig, W. Menz, Introduction: Expert Interviews – An Introduction to a New Methodological Debate, w: A. Bogner, B. Littig, W. Menz (red.) Interviewing Experts, New York 2009, s. 2. 42 J. R. Stempień, W. A. Rostocki, Wywiady eksperckie i wywiady delickie w socjologii – możliwości i konsekwencje wykorzystania. Przykłady doświadczeń badawczych, Przegląd Socjologiczny, tom 62, nr 1, 2013, s. 90. 43 Zob. np. E. Babbie, op. cit.; J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005. 44 M.in. przez ABR Sesta, online: http://www.abrsesta.com/techniki-badawcze/badania-jakosciowe/wywiady-eksperckie.html. 45 PMR Consulting, Słownik, online: http://www.pmrconsulting.com/pl/konsulting-slownik. 46 A. Bogner, W. Menz, The Theory‑Generating Expert Interview: Epistemological Interest, Forms of Knowledge, Interaction, w: A. Bogner, B. Littig, W. Menz, op. cit., s. 46–48. 8.2. METODOLOGIA  325 Co istotne, eksperci w toku prowadzonych badań nie mieli prognozować przyszłości, a jedynie opisywać znane im stany faktyczne47. Jak wskazano już wcześniej, główny cel prowadzonych badań, czyli poznanie praktyki prewencyjnej w miastach, został na potrzeby ich realizacji zoperacjonalizowany. W przypadku wywiadów eksperckich polegało to na stworzeniu kwestionariusza wywiadu składającego się z następujących pytań: 1. Jak (w badanym mieście)48 przebiega konstruowanie programów prewencji kryminalnej? 2. Na podstawie jakich kryteriów wybierane są konkretne środki mające zapobiegać przestępczości? 3. Jakie działania prewencyjne są wdrażane w przestrzeni miejskiej, zwłaszcza na terenie miejsc lub obszarów uznawanych za niebezpieczne? 4. Jak przebiega ewaluacja prowadzonych działań prewencyjnych? 5. Czy w [NAZWA MIASTA] realizowane są programy określane jako CPTED? 6. Jak przebiega ewaluacja prowadzonych działań prewencyjnych określanych jako CPTED? W zależności od udzielanych przez ekspertów odpowiedzi zadawane były dodatkowe pytania uzupełniające. Miały one umożliwić szczegółowe zapoznanie się z praktykami prewencyjnymi w każdym z badanych miast. Oprócz tego eksperci proszeni byli o wskazanie miejsc uznawanych za niebezpieczne – służyło to ustaleniu obszarów do prowadzenia obserwacji. 8.2.2.3. Badania ankietowe Ankieta jest obok wywiadu drugą formą badań sondażowych. Główna różnica pomiędzy nimi polega na tym, że badania ankietowe zazwyczaj prowadzi się w warunkach praktycznie pełnej anonimowości respondentów, zwłaszcza kiedy ankiety są przez nich samodzielnie wypełniane (tzw. kwestionariusz do samodzielnego wypełnienia49), a nie prowadzone przez ankietera w bezpośrednim kontakcie lub telefonicznie. Umożliwia także przeprowadzenie badań na stosunWięcej na temat „eksperckości” polegającej na przewidywaniu przyszłości lub bezpodstawnemu przypisywaniu sobie pewnych kompetencji w Rozdziale: Ewaluacja działań prewencyjnych oraz w Zakończeniu. 48 Każdy wywiad i pytania zadawane w jego toku dotyczyły konkretnego miasta (jednego z dwudziestu sześciu, w których prowadzone były wywiady), o czym na wstępie informowano respondentów. 49 E. Babbie, op. cit., s. 282. 47 326  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE kowo dużej próbie badawczej. Dzięki odpowiedniemu skonstruowaniu reprezentatywnej dla badanej grupy próby można uzyskać wyniki odzwierciedlające doświadczenia lub poglądy większej populacji niż ma to miejsce w przypadku wywiadów. Największe ograniczenia tej metody to niska stopa zwrotu ankiet przez respondentów. Wyniki pochodzące z niepełnej próby uniemożliwiają wyciąganie kategorycznych (o ile jakichkolwiek) wniosków, niezależnie od dziedziny nauki, w której wykorzystuje się tę metodę50. Nawet badania prowadzone przez renomowane ośrodki akademickie, których wyniki publikowane są w recenzowanych pismach naukowych z tzw. listy iladelijskiej mają średni zwrot w wysokości 52,7%51. Drugie istotne ograniczenie techniki ankietowej polega na braku możliwości ew. dopytania respondenta lub odpowiedzi na jego pytania, np. dotyczące rozumienia użytych w kwestionariuszu terminów. Niemniej jest to zapewne najczęściej wykorzystywana technika prowadzenia badań społecznych, która zyskała jeszcze większą popularność dzięki wykorzystaniu narzędzi online, w tym dostępnych bezpłatnie52. W toku badań wykorzystany został kwestionariusz ankiety przygotowany i wykorzystany przeze mnie w 2004 roku w trakcie prowadzenia badań na temat poczucia bezpieczeństwa i postrzegania programów prewencyjnych53. Został on jedynie zaktualizowany na potrzeby niniejszych badań poprzez zmiany najpopularniejszych tytułów prasowych, a w celu dokładniejszego zbadania poczucia bezpieczeństwa dodałem pytanie o poczucie bezpieczeństwa po zmroku54. D. Altman, J. Bland, Missing data, British Medical Journal, vol. 334, no. 7590, 2007, s. 424. Y. Baruch, B. C. Holtom, Survey response rate levels and trends in organizational research, Human Relations, vol. 61, August 2008, s. 1139. 52 Zob. najpopularniejszy w chwili pisania tej książki serwis badań online wykonujący badania komercyjne, jak również udostępniający internautom bezpłatnie część funkcjonalności: https://www.surveymonkey.com/. 53 Stanowiły one część pracy magisterskiej pt. Zapobieganie przestępczości w Warszawie. Programy prewencyjne prowadzone w stolicy, ze szczególnym uwzględnieniem działań na terenie społeczności lokalnych, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym dr hab. Ewy Gruzy, Wydział Prawa i Administracji UW, Warszawa 2004 54 Pytanie to za (International Crime Victims Survey – ICVS): How safe do you feel walking alone in your area after dark? Do you feel very safe, fairly safe, a bit unsafe or very unsafe?, J. Van Dijk, J. Van Kesteren, P. Smit, op. cit., s. 131. 50 51 8.3. PRZEBIEG BADAŃ  327 8.3. PRZEBIEG BADAŃ Badania były prowadzone przeze mnie w latach 2010–2015. W większości wymienionych miast mogłem je prowadzić dzięki grantowi MNiSW55. Badania w pozostałych umożliwił pobyt na konferencjach, seminariach lub szkoleniach. W ich trakcie starałem się wygospodarować czas wystarczający, aby co najmniej przeprowadzić obserwację, a w miarę możliwości także wywiady na potrzeby tego projektu. 8.3.1. PRZEBIEG OBSERWACJI Obserwacje w każdym mieście poprzedzało zidentyikowanie dwóch typów miejsc: • uznawanych za niebezpieczne, • będących terenem działań prewencyjnych, w tym określanych przez podmioty je prowadzące jako CPTED. Identyikacja ww. miejsc opierała się na informacjach uzyskanych od ekspertów, z którymi były prowadzone wywiady (czasem zanim jeszcze doszło do samego wywiadu). W miastach, w których nie były prowadzone wywiady źródłem informacji byli znani mi badacze, ich długoletni mieszkańcy, przedmiotowa literatura i media. Nie były porównywane statystyki policyjne ani innych podmiotów w celu weryikacji uzyskanych wskazań. Celem prowadzonych badań nie było bowiem weryikowanie opinii ekspertów przy pomocy takich statystyk. W każdym mieście obserwacja była prowadzona minimum w dwóch miejscach, ale w części wskazanych miejsc lub obszarów było powyżej dziesięciu. W takich przypadkach obserwacje prowadziłem w każdym zidentyikowanym uprzednio miejscu. Obserwacja była prowadzona w miesiącach letnich, przede wszystkim ze względów logistycznych. Pomimo tego, że jej przedmiotem było głównie środowisko izyczne, to część szerszego kontekstu stanowiły też interakcje społeczne na jego terenie. Prowadzenie obserwacji we wszystkich miastach o podobnej Grant na realizację projektu badawczego własnego pt. „Bezpieczna przestrzeń – wykorzystanie metod kryminalistycznych, kryminologicznych i psychologicznych w opracowaniu interdyscyplinarnego modelu prewencji kryminalnej dla polskich miast”. Nr projektu: N N110 154239. 55 328  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE porze roku umożliwia więc dodatkowo porównanie uzyskanych wyników. W każdym mieście prowadzona była w dzień, a w niektórych (pięciu) również po zmroku. Jest to jednak zbyt mała liczba do dokonywania uogólnień wyników zebranych po zmroku. Czas prowadzenia obserwacji w poszczególnych miejscach oraz, co za tym idzie miastach, był bardzo różny. Najkrótsze obserwacje zajmowały około dwudziestu minut, a najdłuższe kilkanaście godzin rozłożonych na kilka kolejnych dni. Obserwacje były prowadzone z perspektywy pieszego, pasażera środków transportu publicznego oraz kierowcy lub pasażera samochodu. Preferowana była pierwsza metoda, ale w części miejsc poruszanie się bez samochodu wymagałoby zbyt dużego nakładu czasu. Oprócz tego w wielu przypadkach było to zdecydowanie odradzane przez miejscowych ekspertów jako niebezpieczne. Odnosiło się to zwłaszcza do tych miast z próby, w których ze względu na mój kolor skóry wyraźnie odróżniałem się od mieszkańców obszarów uznawanych za niebezpieczne56. Powody natury etycznej oraz zasygnalizowana kwestia bezpieczeństwa osobistego lub osób mi towarzyszących57 poskutkowały rezygnacją z prowadzenia pełnej dokumentacji fotograicznej. Była ona prowadzona tylko w przypadkach, kiedy uznawałem, że nie naruszy prywatności osób przebywających na danym terenie oraz nie narazi mnie oraz osób towarzyszących na jakąś formę agresji58. 8.3.2. PRZEBIEG WYWIADÓW Zanim przystąpiłem do prowadzenia wywiadów eksperckich niezbędne było dokonanie rekrutacji późniejszych rozmówców. Identyikacja potencjalnych ekspertów odbywała się kilkutorowo. W części badanych miast już przed rozpoczęciem badań znałem ekspertów z wybranych grup. W niektórych przypadkach W trakcie prowadzenia obserwacji w takich miejscach zdarzało się, że mieszkańcy wprost (werbalnie) informowali mnie, że uważają mnie za policjanta, ponieważ żaden inny „biały chłopak” nie byłby na tyle nierozważny, żeby w nich przebywać nawet w ciągu dnia. 57 W niektórych przypadkach w czasie prowadzenia obserwacji towarzyszyły mi inne osoby – głównie w charakterze przewodnika, pilota lub kierowcy. 58 Takie ryzyko wynikać mogło zarówno z ewewntulanego urażenia osób „znienacka” fotografowanych, jak i być efektem samej ekspozycji aparatu fotograicznego. Chcąc dokumentować obserwowaną rzeczywistość, zrezygnowałem też z pytania mieszkańców o zgodę na zrobienie im lub ich miejscu zamieszkania zdjęcia. Obserwacja w takim przypadku przerodziłaby się w sesję fotograiczną. 56 8.3. PRZEBIEG BADAŃ  329 znani uprzednio eksperci umożliwili mi zapoznanie swoich kolegów lub koleżanek z innych ośrodków. Te dwa sposoby oczywiście stanowiły najskuteczniejszy sposób nie tylko ustalenia tożsamości późniejszych respondentów, ale także nawiązania z nimi kontaktu i przekonania do wzięcia udziału w badaniach. Kolejny etap polegał na kontaktowaniu się z organizacjami – szkołami wyższymi, lokalną policją, jednostkami samorządu terytorialnego. Po nawiązaniu wstępnego kontaktu i uzyskaniu zgody na udział w prowadzonych badaniach umawiany był termin oraz miejsce wywiadu. Wywiady były prowadzone w następujących miejscach: • komisariaty i komendy policji, • budynki administracji lokalnej, regionalnej, centralnej, • budynki uniwersyteckie i innych placówek badawczych, • kancelarie adwokackie, • miejsca publiczne. Preferowane było prowadzenie wywiadów w miejscach gwarantujących poufność i komfort rozmówcom, dlatego każdorazowo dostosowywałem się do preferencji respondentów. Miejsca publiczne były wybierane głównie przez czynnych zawodowo funkcjonariuszy policji. Co najmniej w jednym takim przypadku respondent chciał uniknąć formalnego uzyskania zgody na wywiad od swoich przełożonych. Wywiady były prowadzone indywidualnie, za wyjątkiem sześciu przypadków, w których brało udział jednocześnie więcej ekspertów (od dwojga do sześciorga). Każdy przypadek, w którym w trakcie wywiadu uczestniczyło więcej niż dwoje ekspertów (cztery przypadki) został jednak wykazany w tabeli jako (wielo)głos jednego eksperta, ponieważ nie udało się w ich toku odizolować wypowiedzi poszczególnych ekspertów. W dwóch wywiadach, w których uczestniczyło po dwoje ekspertów możliwe było uzyskanie odpowiedzi od wszystkich respondentów, dlatego zostali oni uwzględnieni w tabeli jako oddzielni respondenci. Wywiady nie były nagrywane – zostałem od tego odwiedziony w toku konsultacji poprzedzających badania. Ich przebieg potwierdził, że był to dobry wybór. Wielu respondentów w widoczny sposób czuło się w trakcie wywiadów swobodnie, udzielając często informacji, o których sami mówili, że są przekazywane całkowicie poufnie (off the record). W celu uzyskania prawdziwych danych, a nie wyłącznie oicjalnych stanowisk, respondenci zostali też zapewnieni o anonimowości59. W razie wątpliwości potwierdzeniem przeprowadzenia przeze mnie wywiadów przy równoczesnej gwarancji anonimowości rozmówców może być wgląd do moich notatek z wywiadów oraz listy ekspertów, z którymi je prowadziłem przez osobę zobowiązaną do przestrzegania tajemnicy zawodowej, ale bez możliwości dokonania ich kopii w jakiejkolwiek formie. 59 330  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE 8.3.3. PRZEBIEG BADANIA ANKIETOWEGO Ankieta została przeprowadzona w trzecim tygodniu stycznia 2014 roku wśród studentów Uniwersytetu Warszawskiego, głównie Wydziału Prawa i Administracji. Studenci otrzymali kwestionariusze ankiety do samodzielnego wypełnienia na początku wybranych wykładów specjalizacyjnych. Wypełnienie kwestionariusza było całkowicie dobrowolne. Zapewne krótkie wyjaśnienie celu badań każdorazowo przedstawione przeze mnie skutkowało wysokim współczynnikiem zwrotu60. Wyniósł on 95% (spośród stu pięćdziesięciu kwestionariuszy ankiet zostało wypełnionych i zwróconych sto czterdzieści trzy). 8.4. WYNIKI 8.4.1. OBSERWACJA 8.4.1.1. Jakie (widoczne dla obserwatora) działania prewencyjne są wdrażane w przestrzeni miejskiej, zwłaszcza na terenie miejsc lub obszarów uznawanych za niebezpieczne? Praktycznie na każdym obszarze uznawanym za niebezpieczny można było zidentyikować następujące typy działań określanych jako prewencyjne61: 1. Kamery systemów monitoringu wizyjnego. Były to systemy zarówno publiczne (obsługiwane przez policję lub służby miejskie), jak i prywatne (podmiotów gospodarczych, jak i osób izycznych). 2. Wzmocnione zabezpieczenia budynków – kraty, szyby antywłamaniowe (niekiedy wręcz pancerne), ogrodzenia, także z drutem kolczastym. Działania widoczne w mniejszej liczbie miejsc, ale wciąż dosyć powszechne: 1. Widoczne patrole policji (częściej niż w innych rejonach używające sygnałów świetlnych i dźwiękowych bez widocznego dla obserwatora powodu). 2. Widoczne informacje o systemach alarmowych oraz agencjach ochrony, które nadzorują poszczególne budynki (ale sami pracownicy tych irm nie byli obecni tak powszechnie, jak funkcjonariusze policji). Inne elementy mogące zwiększyć zwrot zob. P. Daniłowicz, F. Sztabiński, Nowe spojrzenie na ankietę pocztową. Jak uzyskano 70% zwrotów, w: M. Malikowski, M. Niezgoda (red.), Badania empiryczne w socjologii: wybór tekstów, tom II, Tyczyn 1997, s. 122–141. 61 Świadomie użyłem określenia określanych jako prewencyjne, ponieważ zgodnie z wynikami badań środki te w większości nie są skuteczne w zapobieganiu przestępczości. 60 8.4. WYNIKI  331 3. Informacje o inicjatywach Neighbourhood Watch działających na danym terenie. W poszczególnych miejscach zaobserwowane zostały następujące rozwiązania: 1. Jednokierunkowe ulice. 2. Sztucznie stworzone ślepe zaułki. 3. Sąsiedzkie ogródki (urban/community gardens). 8.4.1.2. Czy miejsca/obszary uznawane za niebezpieczne mają cechy wspólne? Jeżeli tak, to jakie są te cechy wspólne? W toku obserwacji nie udało się zidentyikować cech wspólnych takich miejsc, przynajmniej nie na poziomie ich konstrukcji izycznej. Miejsca uznawane za niebezpieczne cechowała bowiem różnorodność architektoniczna. Były wśród nich blokowiska – od kilkupiętrowych bloków do kilkudziesięciopiętrowych wieżowców, pojedyncze bloki pośród niskiej zabudowy, zabudowa szeregowa, „bliźniaki” oraz wolnostojące budynki jednorodzinne. Ich cechą wspólną nie był też czas budowy – w niektórych miastach była to zabudowa z końca XIX wieku, w innych z końca XX wieku. Ponadto znajdowały się one w różnej odległości od centrów miast z próby. Czasem stanowiły ich część, czasem znajdowały się w bliskim sąsiedztwie, a czasem były częścią odległych od centrum dzielnic lub wręcz przedmieść. Jedyne widoczne cechy wspólne o charakterze środowiskowym to stosunkowo duża liczba pustostanów, sklepów z alkoholem, lombardów i świątyń różnych wyznań. W takich miejscach często, chociaż nie zawsze, zauważalny jest nieporządek – zarówno więcej jest zniszczonych elementów miejskiego krajobrazu (lamp, ławek, wiat przystanków), jak i nieopróżnionych koszy na śmieci oraz śmieci „luzem”. Zaobserwowane cechy wspólne takich miejsc mają charakter głównie społeczny. Przede wszystkim w praktycznie wszystkich miastach jako niebezpieczne są uznawane miejsca/obszary, na których znajdują się komunalne budynki mieszkalne lub w budynkach na takim obszarze jest dużo mieszkań komunalnych. Związana z tym jest stosunkowo duża i widoczna homogeniczność ich mieszkańców. Ma ona wymiar etniczny i kulturowy – w wielu miastach są to obszary zamieszkane przez imigrantów, oraz społeczny – widoczne jest ubóstwo mieszkańców (m.in. na podstawie ubioru, zabawek, jakimi bawią się dzieci czy stanu zdrowia, w tym przede wszystkim widoczny na podstawie stanu uzębienia dzieci i dorosłych). 332  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE 8.4.1.3. Czy na podstawie wyglądu miejsc lub obszarów miejskich można odróżnić te, które są uznawane za bezpieczne od uznawanych za niebezpieczne? Jak wskazano w poprzednim punkcie, główne różnice mają charakter społeczny. Widoczna jest jednak także olbrzymia dysproporcja w ofercie handlowej i usługowej pomiędzy tymi dwoma typami obszarów. O ile w przypadku miejsc uznawanych za niebezpieczne są to głównie sklepy alkoholowe, lombardy, proste sklepy spożywcze (zazwyczaj z przetworzonym jedzeniem) lub sklepy typu „wszystko za 5 zł” (odpowiednio 1 dolara, 1 euro itd.), to na obszarach uznawanych za bezpieczne jest dostępna pełna gama punktów handlowych i usługowych. W pierwszej z tych grup praktycznie brak jest punktów gastronomicznych, a jeżeli są, to można je zakwaliikować jako tzw. fast/junk food. Dodatkowo te same sieci handlowe lub usługowe mają inne ceny tych samych produktów w zależności od lokalizacji. W miejscach uznawanych za niebezpieczne ceny te są zauważalnie wyższe62. Nieporządek, czasami wręcz niewyobrażalny brud i bałagan w miejscach uznawanych za niebezpieczne kontrastuje ze znacznie większym porządkiem i zadbaniem miejsc uznawanych za bezpieczne. Nie jest to jednak reguła, zwłaszcza w sytuacjach, kiedy miejsca bezpieczne graniczą z niebezpiecznymi bez „strefy buforowej”. Wówczas różnica jest widoczna głównie wtedy, gdy skupi się uwagę na osobach przebywających w każdej z tych stref. W uznawanej za bezpieczną są one bardziej zadbane. Noszą lepsze (nowsze) ubrania, wyglądają na zdrowszych, posiadają więcej materialnych symboli statusu społecznego. Reguła, która najsilniej zwróciła moją uwagę w miastach amerykańskich, to samoświadomość przynależności do jednego z dwóch miejsc i respektowanie „niewidzialnych granic” pomiędzy nimi. Nie można zapomnieć też o różnicy etnicznej – w miejscach uważanych za bezpieczne przebywali głównie biali, gdy w tych uznawanych za niebezpieczne były to osoby czarnoskóre oraz pochodzenia arabskiego, latynoskiego, rzadziej azjatyckiego. W miastach europejskich mieszkańcami miejsc uznawanych za niebezpieczne byli też często biali imigranci z Europy Wschodniej Przykładowo duża kawa w jednej z popularnych sieci fast food była o 50% droższa w okolicy uznawanej za niebezpieczną niż w okolicy uważanej za bezpieczną. Jeden z ekspertów biorących udział w badaniach tłumaczył taką zależność swoistym podatkiem od ryzyka, jaki naliczają przedsiębiorcy otwierający swoje lokale w miejscach uważanych za niebezpieczne. Ponadto przedsiębiorcy są często monopolistami w takich okolicach, co pozwala im „bezkarnie” oferować produkty po wyższej cenie. 62 8.4. WYNIKI  333 i Środkowej, co można było stosunkowo łatwo stwierdzić, słuchając urywków ich rozmów. 8.4.1.4. Czy można zidentyikować cechy wspólne projektów określanych mianem CPTED? Jeżeli tak, to jakie są ich cechy wspólne? Nie można. W zależności od miejsca, w którym były one realizowane, oznaczały zupełnie odmienne od siebie interwencje w tkankę miejską oraz społeczną. W większości miast osoby związane z ruchem CPTED podkreślały, że realizują projekty CPTED Drugiej Generacji, co jeszcze bardziej komplikuje spostrzeżenie tych działań z pozycji zewnętrznego obserwatora, a następnie określenie ich cech wspólnych. W niektórych przypadkach – na co zwracali też uwagę eksperci, z którymi prowadzone były wywiady – przyjmowane rozwiązania określane jako CPTED wykorzystywały całkowicie przeciwstawne rozwiązania. Przykładowo, budynek hali sportowej w jednym z kanadyjskich miast był skonstruowany z dużych szklanych tali, co było uzasadniane zwiększeniem nadzoru w obie strony (z zewnątrz do wewnątrz i na odwrót). W tym samym czasie inny budynek publiczny był prawie pozbawiony okien jako potencjalnych dróg dostępu dla włamywaczy. Inny przykład zaobserwowanych sprzeczności to częste wykorzystanie wzmacniania celów w jednych projektach mieszkaniowych poprzez montaż domofonów, kamer systemów monitoringu wizyjnego oraz pomieszczeń dla portierów przy celowym ich pomijaniu w innych jako elementów niepotrzebnej dehumanizacji osłabiających nieformalną kontrolę społeczną. 8.4.2. WYWIADY 8.4.2.1. Jak przebiega konstruowanie programów prewencji kryminalnej? Respondenci odpowiadając na to pytanie, byli stosunkowo zgodni, niezależnie od kraju, w którym mieszkali czy grupy eksperckiej, którą reprezentowali. Zazwyczaj jest to proces zapoczątkowany jednym z dwóch typów zdarzeń. Pierwsze (częstsze) to przestępstwo, które szczególnie poruszyło opinię publiczną. Korzystając z wywołanego strachem zainteresowania mieszkańców działaniami zapobiegawczymi, naprędce przygotowany i realizowany jest program prewencyjny. Drugi typ zdarzeń to zbliżające się wybory, które dopingują polityków do wykazania swojej aktywności w zakresie polityki bezpieczeństwa. Samo konstruowanie programu bardzo różni się od przedstawianych w tej książce modeli 334  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE teoretycznych. W zasadzie jest ono jednoetapowe – program jest pisany, a następnie bezpośrednio po tym wdrażany. 8.4.2.2. Na podstawie jakich kryteriów wybierane są konkretne środki mające zapobiegać przestępczości? Również odpowiedzi na to pytanie były bardzo spójne. Deklarowane kryterium wyboru stanowi skuteczność takich środków, przy czym o ich skuteczności decyduje ekspert z komórki prewencji kryminalnej, jego przełożeni lub przełożeni jego przełożonych (politycy różnych szczebli). Nie są to praktycznie nigdy środki, których skuteczność została dowiedziona w toku badań. Jedyne obiektywne kryterium, które czasem jest stosowane ma charakter ekonomiczny: niektóre rozwiązania są zbyt drogie dla budżetów inansujących je jednostek. 8.4.2.3. Jakie działania prewencyjne są wdrażane w przestrzeni miejskiej, zwłaszcza na terenie miejsc lub obszarów uznawanych za niebezpieczne? Niezależnie od kraju czy miasta, w którym prowadziłem badania najczęściej wykorzystywane rozwiązanie, które wprowadzane jest w celu zapobiegania przestępczości stanowi monitoring wizyjny. Różni się zaawansowanie technologiczne kamer oraz innych części systemów, obsługujące je oprogramowanie i „urządzenia peryferyjne”. Pod tym ostatnim terminem kryją się m.in. głośniki lub mikrofony instalowane razem z kamerami. Centra monitoringu wizyjnego były też z widoczną dumą pokazywane mi w szeregu miast jako przykład nowoczesnego zapobiegania przestępczości. Drugie najczęstsze podejście to kierowanie większej liczby patroli na obszary uznawane za niebezpieczne. Poza wyjątkami nie ma to jednak charakteru hot spot policing, ponieważ nie jest poprzedzone dokładną analizą ognisk przestępczości, a funkcjonariusze nie są informowani o tym, jak ma wyglądać ich interwencja. W związku z tym najczęściej jest to działanie podobne do eksperymentu policyjnego z Kansas City – polega wyłącznie na zwiększeniu liczby patroli. W niektórych miastach jest to jednak aktywność zaplanowana, skoncentrowana na ogniskach przestępczości. Spełnia zatem założenia hot spot policing. Trzecia grupa działań określanych jako prewencyjne – zwłaszcza w krajach anglojęzycznych – ma charakter ingerencji w przestrzeń izyczną. Polega na izycznym odizolowaniu (po uprzednim przesiedleniu mieszkańców) – za pomocą ogrodzeń, często z drutem kolczastym – obszarów zdeiniowanych jako 8.4. WYNIKI  335 „beznadziejne przypadki”, a następnie ich odnowieniu (rzadziej) lub całkowitej likwidacji (częściej) znajdujących się na danym terenie budynków. Dotyczy to nie tylko opisywanych wcześniej blokowisk, ale także mniejszych „projektów mieszkaniowych”. Stosunek do takich obszarów, który może w części wyjaśniać tak daleko idącą interwencję dobrze ilustrują wypowiedzi ekspertów, głównie z grupy policjantów. Wielu z nich (prawidłowość nie tylko w krajach anglojęzycznych) określało je jako „syf ”, „kloakę” czy „zadupie” (shithole), które należy „zrównać z ziemią” lub „potraktować napalmem”. Czwarta grupa działań mających na celu zapobiegać przestępczości ma charakter społeczny. Organizowane są zajęcia dla dzieci i nastolatków oraz różnego rodzaju imprezy mające integrować mieszkańców danej okolicy, równocześnie ocieplając wizerunek (współ)organizującej takie wydarzenia policji. Ostatnia grupa ma charakter informacyjno-edukacyjny. Zawierają się w niej różnego typu działania – rozdawanie ulotek, spotkania informacyjne, publikowanie porad dotyczących tzw. bezpiecznych zachowań. Realizowane są one nie tylko na obszarach uznawanych za niebezpieczne, ale również na innych, na których zostały popełnione przestępstwa wywołujące zainteresowanie mediów i opinii publicznej. Do tej grupy zaliczona została współpraca z grupami Neighbourhood Watch oraz aktywność komórek prewencyjnych na portalach społecznościowych. Powyższy podział został zbudowany przeze mnie na podstawie częstotliwości udzielanych w toku wywiadów odpowiedzi. Wymienione działania rzadko występują samodzielnie – najczęściej są w różny sposób łączone, np. instalacji monitoringu wizyjnego towarzyszy zwiększenie liczby patroli lub akcja informacyjna. Drugą prawidłowością, na którą należy zwrócić uwagę jest „akcyjność”. Respondenci zwracali uwagę, że podejmowane jest pewne działanie mające zapobiegać przestępczości w ramach swego rodzaju jednorazowej „akcji”. Jego prowadzenie kończy się stosunkowo szybko. Oczywiście nie dotyczy to działań trwale zmieniających przestrzeń miejską, jak np. wyburzenie części budynków lub instalacji kamer. Akcyjność i częste wprowadzanie tych samych działań o celu prewencyjnym pod nowymi nazwami było explicite krytykowane przez część respondentów. 8.4.2.4. Jak przebiega ewaluacja prowadzonych działań prewencyjnych? W rozumieniu rzetelnej ewaluacji prewencji kryminalnej ten etap nie występuje w żadnym z badanych miast. Jedyna forma oceny skuteczności działań 336  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE prewencyjnych polega na porównaniu policyjnych statystyk (w tym liczby zgłoszeń na numer alarmowy) z kolejnych lat. Jeżeli liczba przestępstw spada, wówczas jednostki odpowiedzialne za prowadzenie programów prewencyjnych uznają to za efekt swoich działań. Jeżeli liczba rejestrowanych przestępstw wzrasta, jest to uznawane za niezwiązane z prowadzonymi programami prewencyjnymi. W tym drugim przypadku ze strony zarówno policjantów, jak i pracowników cywilnych komórek odpowiedzialnych za zapobieganie przestępczości często pojawiał się argument: „Jeżeli byśmy nie prowadzili tych działań, wzrost byłby jeszcze większy”. W kilku badanych miastach wskazywano też na prowadzone badania poczucia bezpieczeństwa oraz zaufania do policji jako sposoby pomiaru skuteczności prewencyjnej prowadzonych programów. Innym wymienianym sposobem pomiaru skuteczności prowadzonych działań były badania ankietowe pośród uczestników spotkań lub szkoleń o tematyce prewencyjnej. 8.4.2.5. Czy w [NAZWA MIASTA] realizowane są programy określane jako CPTED? Odpowiedź brzmi „tak”. W każdym z badanych miast realizowane są programy, które ich twórcy określają jako CPTED lub inspirowane Newmanowską przestrzenią obronną. Spektrum działań, które jest określane tymi nazwami jest bardzo szerokie. Obejmuje zarówno różnego rodzaju ingerencje w przestrzeń miejską, jak i działania stricte społeczne. Z jednej strony jako przejaw CPTED podany został przykład centrum handlowego, w którym sklepy z biżuterią zostały zlokalizowane na drugim piętrze w celu utrudnienia napadu na niego i ucieczki (co miałoby być prostsze, gdyby znajdował się na parterze). Z drugiej strony mianem tym określony został park rzeźby pod gołym niebem jako integrujący społeczności i dający jej poczucie dumy. Jeszcze inny zrealizowany projekt wprost nazywany jako CPTED polegał na ustawieniu ławek tyłem do jeziora w celu uchronienia siedzących na nich osób przed atakiem od tyłu. Jedynym w miarę ujednoliconym działaniem z obszaru CPTED, które prowadzone jest w części badanych miast jest audyt budynków pod kątem bezpieczeństwa. Policjanci z jednostek odpowiedzialnych za prewencję kryminalną dokonując go, posługują się formularzami, w których odznaczają poszczególne elementy mające wpływać na bezpieczeństwo mienia i osób. Formularze te – tak jak rozumienie CPTED – różnią się jednak między sobą. W niektórych miastach jednostki 8.4. WYNIKI  337 policji mają opracowane specjalne formularze dla budynków mieszkalnych różniące się od wykorzystywanych do audytu budynków handlowo-usługowych. 8.4.2.6. Jak przebiega ewaluacja prowadzonych działań prewencyjnych określanych jako CPTED? W toku prowadzonych wywiadów jedynym wskazywanym sposobem oceny skuteczności prowadzonych działań prewencyjnych były statystyki policyjne, badania poczucia bezpieczeństwa i zaufania do policji (8.4.2.4). 8.4.2.7. Inne poruszane w toku wywiadów kwestie W toku wywiadów poruszane były również kwestie spoza przygotowanej w kwestionariuszu listy. Stosunkowo często eksperci podawali przykłady bezsensownych ich zdaniem programów prewencyjnych. Zdarzało się też zwracanie uwagi na brak formalnej możliwości interwencji, kiedy podmioty prywatne na szeroką skalę ułatwiają działania przestępców. Jednym z przykładów była sieć wielkopowierzchniowych sklepów, w których dział biżuterii znajduje się obok drzwi ewakuacyjnych, co jest nagminnie wykorzystywane przez sprawców. Część praktyków wskazywała na swoją całkowitą bezradność w zakresie wpływu na zachowania mieszkańców. W tym kontekście przywoływane było np. niekorzystanie z zabezpieczeń na rowery rozdawanych za darmo przez policję i służby miejskie. Praktycy kilkukrotnie zwracali uwagę na to, że nie mogą pozwolić sobie na prowadzenie eksperymentów w zakresie prewencji kryminalnej. Za eksperymenty uznawali prowadzenie programów prewencyjnych jedynie na pewnym obszarze i porównywanie zmian w liczbie popełnianych przestępstw na tym obszarze w stosunku do innych obszarów. Badacze, którzy z zewnątrz śledzą funkcjonowanie lokalnych podmiotów zwracali uwagę na polityczny aspekt prewencji kryminalnej. To, kiedy, gdzie i jakie działania zostają podjęte jest ich zdaniem uwarunkowane przede wszystkim interesem politycznym aktorów publicznych, a nie skutecznością realizowanych programów. Zwraca uwagę fasadowe traktowanie prewencji kryminalnej w wielu miejscach. Polega ono np. na włączeniu jej zadań do komórek odpowiedzialnych za public relations (komunikację zewnętrzną) lub powierzanie ich niedoświadczonym funkcjonariuszom. W niektórych jednostkach prewencja kryminalna była realizowana za pomocą pracowników cywilnych, co w kulturze organizacji policyjnych jest często wymownym świadectwem przypisywania niskiego miejsca w hierarchii. 338  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE 8.4.3. ANKIETY63 Na początku zostanie przedstawiona krótka charakterystyka badanej grupy, a następnie jej doświadczenia wiktymizacyjne, poczucie bezpieczeństwa i wiedza o programach prewencyjnych realizowanych w Warszawie. 8.4.3.1. Charakterystyka próby pod kątem zamieszkania w Warszawie Ustalenie, czy respondenci mieszkają w Warszawie, a jeżeli tak, to jak długo, czy jedynie spędzają na jej terenie część tygodnia – studiując, pracując lub w ramach innych aktywności jest istotne dla określenia ich swoistych kompetencji jako ekspertów w zakresie przedmiotu badań. Można założyć, że osoby, które mieszkają w pewnym miejscu od urodzenia lub przez większą część swojego życia znacznie lepiej je znają, podobnie jak i jego mieszkańców. Wpływa to na bardziej wiarygodną, ponieważ bazującą na własnych doświadczeniach, a nie tylko przekazie medialnym, ocenę bezpieczeństwa. Osoby, które długo mieszkają w konkretnym miejscu wydają się też być miarodajnym źródłem informacji na temat działań prewencyjnych prowadzonych przez podmioty publiczne na danym terenie. To, czy i ile na ten temat wiedzą może być dobrym „papierkiem lakmusowym” rzeczywistej skuteczności przedsięwzięć zapobiegawczych. Zdecydowana większość badanych studentów (83%) mieszka na terenie Warszawy. Osoby niemieszkające na jej terenie zamieszkują okoliczne satelickie miasta i miasteczka, co pozwala im na praktycznie codzienne dojeżdżanie do stolicy. Grupa mieszkająca w Warszawie od „pewnego czasu” jest niejednorodna. Przeważają w niej studenci z innych miast, wynajmujący od czasu rozpoczęcia studiów mieszkanie, pokój lub mieszkający w akademikach. Najwięcej spośród nich mieszka w Warszawie od nie więcej niż trzech lat (n=40). Stosunkowo duża grupa przeprowadziła się do Warszawy razem z rodzicami jeszcze przed podjęciem studiów. Niektórzy mieszkają w niej dwadzieścia lat. Dłużej niż pięć lat mieszka w niej w sumie dwadzieścia osób. Pozostałe piętnaścioro mieszka w niej od trzech do pięciu lat. W tej części zaprezentowane zostaną wyniki odpowiedzi jedynie na część zawartych w ankiecie pytań. Ich pełne przedstawienie wraz z porównaniem z wynikami ankiety przeprowadzonej dekadę wcześniej (2004 rok) będzie przedmiotem odrębnego opracowania. 63 8.4. WYNIKI  339 Tab. 8.4. Czas zamieszkania respondentów w Warszawie* Czas zamieszkania Liczba odpowiedzi (procent odpowiedzi) Od urodzenia 42 (30%) Od pewnego czasu 75 (53%) Nie mieszkam w Warszawie 24 (17%) * Suma odpowiedzi (n=141) jest mniejsza od wielkości całej próby, ponieważ nie wszyscy studenci udzielili odpowiedzi na to pytanie. 8.4.3.2. Charakterystyka próby pod kątem płci Scharakteryzowanie respondentów według kryterium płci jest istotne z dwóch powodów. Po pierwsze pozwala stwierdzić, czy badana próba jest pod tym względem reprezentatywna dla całej grupy studentów. Drugim jest korelacja płci z poczuciem bezpieczeństwa i wiktymizacją64. Rozkład płci w badanej grupie jest typowy dla osób studiujących na uniwersytetach. Stosunek liczby mężczyzn do kobiet w roku akademickim 2013/14 wynosił na nich 1,44 do 3,165. Stosunek liczby mężczyzn do kobiet wśród respondentów wynosił natomiast 1,27 do 3. 8.4.3.3. Doświadczenia wiktymizacyjne Co dwunasty badany student padł w ciągu dwunastu miesięcy poprzedzających badanie oiarą przestępstwa lub wykroczenia na terenie Warszawy (8,5%; n=12). Przekładając tę wartość na populację studentów jednej tylko uczelni – Uniwersytetu Warszawskiego, oznacza to trzy tysiące osiemset dwadzieścia pięć pokrzywdzonych przestępstwami i wykroczeniami w skali roku66. Biorąc pod uwagę fakt, że większość studentów nie spędza wakacji w Warszawie, można podzielić tę liczbę przez dziesięć miesięcy. Wynik prawie czterystu pokrzywdzonych miesięcznie oznacza, że co sto trzynaście minut na terenie jednej z osiemnastu warszawskich dzielnic student Uniwersytetu Warszawskiego pada oiarą Zob. Rozdział 1.2. Poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością – paradoksy a wyniki badań. 65 Główny Urząd Statystyczny, Szkoły wyższe i ich inanse w 2013 r., Warszawa 2014, s. 61. 66 Uniwersytet Warszawski, Fakty i liczby, online: http://www.uw.edu.pl/uniwersytet/ fakty-i-liczby/. 64 340  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE przestępstwa lub wykroczenia67. Oznacza to jednak prawie dwukrotny spadek pokrzywdzonych w stosunku do badań prowadzonych w 2004 roku. Wówczas wiktymizację w trakcie dwunastu poprzedzających badanie miesięcy deklarowało 16% badanych68. Na uwagę zwraca też zmiana struktury przestępstw. O ile w 2004 roku znaczny odsetek (26%) stanowiły rozboje69, to w roku 2014 były to w zasadzie wyłącznie czyny przeciwko mieniu: kradzieże kieszonkowe, włamania do domów, mieszkań lub samochodów czy uszkodzenie tych ostatnich. Tylko jeden respondent został pokrzywdzony poprzez – jak sam to określił: naruszenie nietykalności/lekki uszczerbek na zdrowiu. Ten bardzo duży wzrost faktycznego bezpieczeństwa (prawie dwukrotny spadek wiktymizacji) dobrze koresponduje z powszechnym zjawiskiem poprawy faktycznego bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce i innych krajach europejskich. Zmniejszyła się też ciemna liczba przestępstw i wykroczeń. O ile w 2004 roku jedynie 39% respondentów zgłosiło przestępstwo lub wykroczenie organom ścigania (Policji)70, to w 2014 roku zrobiła to już ponad połowa pokrzywdzonych (58%). Uzasadnienia takiego postępowania (tzn. braku zgłoszeń) pozostały bez zmian: niska szkodliwość/nieznaczna szkoda oraz brak wiary, że sprawca zostanie wykryty. 8.4.3.4. Poczucie bezpieczeństwa na terenie Warszawy Poczucie bezpieczeństwa studentów na terenie Warszawy poprawiło się w równie dużym stopniu, co ich faktyczne bezpieczeństwo mierzone wiktymizacją. O ile w 2004 roku żaden z badanych nie wybrał odpowiedzi „bardzo bezpiecznie”, a „bezpiecznie” czuł się co czwarty z nich71, to w 2014 roku prawie 7% wskazało, że czuje się bardzo bezpiecznie, a prawie połowa (49,6%) – bezpiecznie Celowo w tym krótkim fragmencie został przyjęty sposób narracji „tabloidowej”, która wykorzystuje statystyki do kreowania nierzeczywistego obrazu świata, budzenia strachów i lęków. Zawsze można znaleźć sposób prezentowania danych, który potrai wywołać u odbiorcy-laika wrażenie, że ma do czynienia z poważnym, wręcz zatrważającym zjawiskiem. Zob. Rozdział 1.1. Obraz bezpieczeństwa, przestępczości oraz poczucia bezpieczeństwa we współczesnym świecie. Oczywiście nie oznacza to, że wiktymizacja jakiejkolwiek grupy społecznej, w tym studentów jest zjawiskiem, które należy bagatelizować. Warto jednak oceniać jego skalę oraz rozważać ewentualne środki zaradcze w odpowiednim kontekście. 68 P. Waszkiewicz (2006), op. cit., s. 289. 69 Tamże. 70 Tamże, s. 290. 71 Tamże s. 291. 67 8.4. WYNIKI  341 (tab. 8.5). Równocześnie żaden z respondentów w 2014 roku nie wskazał, że czuje się bardzo niebezpiecznie, a odpowiedź „niebezpiecznie” wybrało jedynie dwoje spośród nich. Tab. 8.5. Poczucie bezpieczeństwa na terenie Warszawy Liczba wskazań (procent odpowiedzi)* Płeć bardzo bezpiecznie bezpiecznie średnio bezpiecznie niebezpiecznie bardzo niebezpiecznie Kobiety 4 44 44 1 0 Mężczyźni 5 21 11 1 0 9 (6,9%) 65 (49,6%) 55 (42%) 2 (1,5%) 0 Łącznie * Suma odpowiedzi (n=131) jest mniejsza od wielkości całej próby, ponieważ nie wszyscy studenci zaznaczyli w metryczce kwestionariusza ankiety swoją płeć lub nie udzielili odpowiedzi na to pytanie. Zgodnie z wynikami podobnych badań prowadzonych na różnych próbach, respondenci czują się bezpieczniej w swojej dzielnicy, na swoim osiedlu niż w kraju lub mieście traktowanym jako całość. Okolica deiniowana jako własna, oswojona wydaje się być bezpieczniejsza72. Wyniki niniejszych badań potwierdzają tę prawidłowość. Podobnie jak poczucie bezpieczeństwa studentów na terenie stolicy, wyraźnie poprawiło się też poczucie bezpieczeństwa w tzw. własnej okolicy. Suma odpowiedzi bardzo bezpiecznie i bezpiecznie w 2004 roku wynosiła 61,8%73, a w 2014 roku wzrosła do 75% (tab. 8.6). Tab. 8.6. Poczucie bezpieczeństwa we własnej okolicy (dzielnica, osiedle) Liczba wskazań (procent odpowiedzi)* Płeć bardzo bezpiecznie bezpiecznie średnio bezpiecznie niebezpiecznie bardzo niebezpiecznie Kobiety 14 52 24 2 0 Mężczyźni 4 29 7 0 0 18 (13,6%) 81 (61,4%) 31 (23,5%) 2 (1,5%) 0 Łącznie * Suma odpowiedzi (n=132) jest mniejsza od wielkości całej próby, ponieważ nie wszyscy studenci zaznaczyli w metryczce kwestionariusza ankiety swoją płeć lub nie udzielili odpowiedzi na to pytanie. 72 73 Zob. M. Omyła-Rudzka, op. cit., s. 2–3. P. Waszkiewicz (2006), op. cit., s. 292. 342  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE Odpowiedzi na pytanie o poczucie bezpieczeństwa we własnej okolicy po zmroku są w pełni spójne z poprzednimi odpowiedziami. Respondenci czują się w swojej okolicy generalnie bezpiecznie, również po zmroku (77,3%) (tab. 8.7). Tab. 8.7. Poczucie bezpieczeństwa we własnej okolicy po zmroku Liczba wskazań (procent odpowiedzi)* Płeć zdecydowanie bezpiecznie raczej bezpiecznie raczej niebezpiecznie zdecydowanie niebezpiecznie Kobiety 6 59 23 4 Mężczyźni 9 28 3 0 15 (11,4%) 87 (65,9%) 26 (19,7%) 4 (3%) Łącznie * Suma odpowiedzi (n=132) jest mniejsza od wielkości całej próby, ponieważ nie wszyscy studenci zaznaczyli w metryczce kwestionariusza ankiety swoją płeć lub nie udzielili odpowiedzi na to pytanie. 8.4.3.5. Wiedza na temat lokalizacji komisariatu/komendy Policji oraz znajomość dzielnicowego Elementem podstawowym realizowania programów prewencyjnych czy wdrażania idei community policing jest współpraca Policji z obywatelami. Jest ona bardzo utrudniona, jeżeli ci ostatni nie znają swojego dzielnicowego lub nie wiedzą nawet, gdzie znajduje się najbliższa placówka Policji (komisariat, komenda). Zdawać by się mogło, że zdecydowana większość ludzi wie, gdzie mieści się „ich” komisariat/komenda Policji. Wyniki badań pośród studentów Uniwersytetu Warszawskiego, którzy na ogół interesują się sprawami swojej społeczności lokalnej, przeczą tej tezie. Prawie jedna trzecia respondentów (32%) nie wie, gdzie mieści się najbliższa im jednostka Policji. O ile jednak prawie 70% potrai ją zlokalizować, to już dzielnicowego nie zna prawie żaden spośród badanych studentów. Jego znajomość zadeklarowało jedynie 4% respondentów. 8.4.3.6. Wiedza na temat realizowanych programów prewencji kryminalnej Warunkiem koniecznym skutecznego realizowania programów prewencyjnych, których elementem jest współpraca ze społecznością lokalną jest wiedza o nich. Ponad połowa badanych (56%) nawet nie słyszała o istnieniu jakichkolwiek programów prewencyjnych na terenie Warszawy. W grupie osób, które słyszały o jakimkolwiek programie najczęściej wskazywano internet, jako środek przekazu, 8.4. WYNIKI  343 z którego czerpano informacje o programie. Na drugim miejscu była telewizja, a na trzecim (z taką samą liczbą wskazań) radio i gazety. Niewielka liczba wskazań ulotek informacyjnych, bilbordów lub komunikacji miejskiej (zapewne ogłoszenia w nich zawarte) jako źródła informacji o programach prewencyjnych świadczy albo o tym, że ta droga dotarcia do potencjalnych zainteresowanych nie jest wykorzystywana, albo że jest bardzo nieskuteczna (tab. 8.8). Tab. 8.8. Liczba osób, które słyszały o programach prewencyjnych prowadzonych w stolicy Czy słyszałaś/słyszałeś kiedyś o działaniach prewencyjnych dotyczących bezpieczeństwa, prowadzonych w Warszawie? Liczba wskazań Nie 79 Tak* 62 w internecie 47 w telewizji 44 w radiu 32 w gazecie 32 od znajomych 13 z ulotek informacyjnych 5 od dzielnicowego 3 komunikacja miejska 2 z bilbordów 1 * możliwość wskazania więcej niż jednego źródła informacji. Kolejny sposób pomiaru znajomości przez respondentów inicjatyw prewencyjnych polegał na pytaniu o wskazanie ich nazw (tab. 8.9). Trudno bowiem potwierdzić deklaracje, że inicjatywy takie są znane, jeżeli grupa docelowa nie zna nawet ich nazw. Z taką sytuacją mamy właśnie do czynienia w przypadku badanej grupy. Jedna szósta osób, które „słyszały” o programach prewencyjnych nie zaznaczyła żadnej z przygotowanych w ankiecie opcji ani nie podała innego niż zawartego w ankiecie programu. Nie oznacza to jednak, że reszta respondentów lepiej je znała. Wprawdzie część nazw wydawała się respondentom brzmieć 344  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE znajomo, lecz samo określenie bezpieczny/bezpieczna wystarczyło, aby jako znany wybrać program, który nie istnieje (program „Bezpieczna Warszawa”) lub został zakończony w 2010 roku („Bezpieczne Miasto”). Celowo zostały podane także nazwy całkowicie ikcyjnych programów: „Grzeczny Kibic”, „Stop Strzykawkom” i „Twierdza Warszawa”. Pierwszy z nich był wskazywany jako znany przez więcej osób niż „sztandarowy” program prewencyjny warszawskiego ratusza – „Bezpieczne Osiedle”. Pozostałe nie uzyskały zbyt wielu wskazań, lecz kilka osób „słyszało” o nich. Najwięcej respondentów wskazało na program „Telefon 997”, co ponownie trudno jest uznać za program prewencyjny, ale daje dobry obraz tego, co powszechnie uznawane jest za prewencję kryminalną. Drugim programem o równie dużej liczbie wskazań był program „Stop Przemocy”. Pod taką nazwą realizowane są rzeczywiście liczne inicjatywy prewencyjne o różnym charakterze, głównie mające na celu zapobieganie przemocy domowej. Samodzielnie respondenci wskazali jedynie trzy inicjatywy prewencyjne. Druga część pytania o znajomość inicjatyw prewencyjnych dotyczyła instytucji je wdrażających. Zostały one wskazane jedynie w sześciu przypadkach. Odpowiedzi na te dwa pytania można uznać za wymierny wskaźnik docierania z informacją o realizacji programów prewencyjnych w Warszawie do ich adresatów. Tab. 8.9. Znajomość nazw programów prewencyjnych dot. bezpieczeństwa prowadzonych w Warszawie Nazwa programu Liczba wskazań* Stop Przemocy 30 Telefon 997 30 Bezpieczna Warszawa 13 Grzeczny Kibic 12 Bezpieczne Miasto 12 Bezpieczne Osiedle 9 Bezpieczni w mieście 1 Stop Strzykawkom 1 Twierdza Warszawa 1 „Akcje dot. pijanych kierowców” 1 Znicz 1 Treningi samoobrony dla kobiet 1 * możliwość wskazania więcej niż jednego programu. 8.5. PODSUMOWANIE. MIKSTURA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH...  345 8.4.3.7. Ocena własnej wiedzy na temat zapobiegania przestępczości oraz zapotrzebowania na nią Uzupełnieniem obrazu zapobiegania przestępczości w Warszawie są odpowiedzi respondentów na pytania o ocenę ich własnej wiedzy w tym zakresie oraz zapotrzebowania na nią (tab. 8.10 i 8.11). Jeżeli respondenci uważaliby, że ich własna wiedza jest wystarczająca lub nie widzą potrzeby zapoznawania się z taką tematyką, wówczas nie stanowiliby właściwej grupy do pomiaru społecznego odbioru inicjatyw prewencyjnych. Można by ich bowiem uznać albo za ekspertów (we własnej ocenie) w tej dziedzinie, którzy nie poświęcają uwagi programom prewencyjnym, znając doskonale to zagadnienie, albo „z założenia” niezainteresowanych nimi. Jednak prawie dwie trzecie respondentów (65,7%) uważa, że brakuje im wiedzy na temat zapobiegania przestępczości, a prawie trzy czwarte (74,8%) uważa, że wiedza ta jest im potrzebna. Należy w tym miejscu podkreślić, że to ostatnie pytanie nie dotyczyło wiedzy o zapobieganiu przestępczości ogólnie, czyli o posiadaniu tej wiedzy przez naukowców lub instytucje, ale na poziomie jednostkowym. Tab. 8.10. Ocena własnej wiedzy na temat zapobiegania przestępczości Czy uważasz, że brakuje Ci wiedzy z zakresu zapobiegania przestępczości? Liczba odpowiedzi (procent wskazań) Tak 94 (65,7%) Nie 49 (34,3%) Tab. 8.11. Zapotrzebowanie na wiedzę z zakresu zapobiegania przestępczości Czy uważasz, że wiedza z zakresu zapobiegania przestępczości jest Ci potrzebna? Liczba odpowiedzi (procent wskazań) Tak 107 (74,8%) Nie 36 (25,2%) 346  ROZDZIAŁ 8. PRAKTYKA PREWENCJI KRYMINALNEJ W MIASTACH. BADANIA WŁASNE 8.5. PODSUMOWANIE. MIKSTURA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH. WSTRZĄŚNIĘTA I ZMIESZANA Wyniki badań prowadzonych za pomocą każdej z wykorzystanych metod są bardzo spójne, chociaż wiele osób może być rozczarowana zapoznając się z nimi. Brakuje w nich bowiem „fajerwerków”, przełomowych odkryć. Metodyczne badania praktyki prewencji kryminalnej potwierdzają natomiast obraz wyłaniający się z łączenia fragmentów raportów badawczych czy doniesień medialnych, które były przywoływane w toku niniejszej książki. Niezależnie od położenia geograicznego czy politycznego praktyka miejskiej prewencji kryminalnej jest niezmiernie podobna. Można ją streścić w kilku zdaniach. Pierwszy etap polega na stosunkowo przypadkowym doborze elementów programów określanych jako prewencyjne. Kryterium tego doboru stanowi przekonanie jego autorów lub ich przełożonych, że akurat dany element jest skuteczny. Następnie z większą lub mniejszą konsekwencją i zapałem dany program jest realizowany. To, jakie przyniósł skutki czy jest faktycznie prewencyjny nie jest sprawdzane. Mało programów jest też kontynuowanych, często z chęci sztucznego kreowania „nowości” połączonej z próbą publicznego udowodnienia własnej aktywności. Badania ankietowe prowadzone w Warszawie dodatkowo wskazują na to, że działania określane jako prewencyjne cechuje nie tylko nieznana skuteczność. Są one (sam fakt ich prowadzenia) nieznane opinii publicznej – mieszkańcom terenów, na których są realizowane. Do określenia opisanych praktyk właściwe wydaje się porównanie do robienia mikstury leczniczej z intuicyjnie dobranych składników, którego efektów działania nikt nie sprawdza. Dzieje się to jednak nie w zamierzchłych czasach, kiedy nowoczesna medycyna oraz wiedza o skutecznych środkach prewencyjnych była w powijakach, ale w drugiej dekadzie XXI wieku – w krajach bardzo wysoko rozwiniętych według wskaźnika rozwoju społecznego. Jest to praktyka analogiczna do opisanych przez Anthony’ego Giddensa sposobów leczenia kręgosłupa. Wybór drogi leczenia nie zależy od skuteczności (lub nie w głównej mierze od niej), ale od kultury oraz doświadczeń w prowadzeniu danej terapii na danym terenie lub danym środowisku74. Zresztą jak stwierdza A. Giddens, sami profesjonaliści rzadko kiedy są zgodni75. 74 75 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, Warszawa 2007, s. 184–199. Tamże, s. 194. 8.5. PODSUMOWANIE. MIKSTURA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH. WSTRZĄŚNIĘTA I ZMIESZANA  347 Na zakończenie należy dodać, że wiele osób, które są aktywne w obszarze prewencji kryminalnej – również ekspertów, którzy zgodzili się wziąć udział w niniejszych badaniach – posiada kompetencje do realizowania efektywnych działań prewencyjnych. Zazwyczaj jednak są oni w tym odosobnieni, a sama prewencja kryminalna wpisuje się w szerszy trend upolitycznienia problematyki bezpieczeństwa. Kiedy jest ono wykorzystywane w tym celu, wówczas brak jest przestrzeni do oparcia się na wynikach dostępnych badań, a tym bardziej do rzetelnej oceny własnej działalności. W powszechnej opinii to przecież surowe kary (najlepiej mutylacyjne), silna policja i monitoring wizyjny zapobiegają przestępczości. „Oczywiste oczywistości” są niesłychanie trudne do kwestionowania. Wyzwania wynikające z opisanego stanu oraz warunki dobrej prewencji kryminalnej są przedmiotem Zakończenia.  ZAKOŃCZENIE  WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA I WARUNKI „DOBREJ PREWENCJI KRYMINALNEJ” WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA Zamach w Bostonie, Kopenhadze, Paryżu, potrójne zabójstwo w Wołominie, kobiety więzione w Cleveland, czarny weekend na polskich drogach, zbiorowy gwałt w Indiach, mała Madzia z Sosnowca, chłopczyk znaleziony w Cieszynie, więzienie w Klewkach, masakra Brevika, niemowlaki w beczce, kastracja przestępców seksualnych, powszechny dostęp do broni palnej, porywacz w Sanoku, handel „żywym towarem”, belgijski seryjny pedoil morderca.... Hasła, z których każde wywołuje ciąg skojarzeń, można by mnożyć, aż stworzyłyby „litanię (nie) bezpieczeństwa”. Swoistą mantrę czasów, w których bad news is good news. Ma to oczywiście również dobre strony jak coraz szerszy dostęp do informacji i pluralizm jej źródeł czy możliwość kontroli społecznej. Jej mrocznym cieniem są m.in. zamieszczane w sieci instrukcje samodzielnej produkcji materiałów wybuchowych (co wykorzystali zamachowcy np. w Bostonie)1. Koncentracja mediów na pojedynczych patologicznych wydarzeniach wpływa na poważne wypaczenie obrazu rzeczywistości. Charakter zdecydowanej większości kontaktów międzyludzkich jest bowiem pozytywny. Nawet w sytuacji pokusy – bezkarnej możliwości nieuczciwego wzbogacenia się kosztem innej osoby (kradzieży) – większość poddanych W przypadku zamachu bombowego w Bostonie w kwietniu 2013 roku śledczy ujawnili, że sprawcy korzystali z dostępnej w internecie literatury dotyczącej przygotowywania ładunków wybuchowych i przeprowadzania zamachów tego typu. Za: Feds: Boston Marathon suspect had bomb‑making instructions, jihad literature available online, FoxNews z 28 czerwca 2013 r., online: http://www.foxnews.com/us/2013/06/28/feds-boston-marathon-suspect-had-bomb-makinginstructions-jihad-literature, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 1 350  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... takiej próbie nie korzysta z okazji i zachowuje się uczciwie. Niezależnie, czy dotyczy to potencjalnie małej korzyści – produktu spożywczego2, większej – roweru3 czy pieniędzy4. Poważne przestępstwa stanowią promil interakcji międzyludzkich. Jednak pośród działań ponad trzydziestu ośmiu milionów mieszkańców Polski codziennie można znaleźć przykład zachowania wywołujący odrazę i przerażenie. Tym bardziej w globalnej siedmiomiliardowej wiosce. W przekazie medialnym dochodzi poprzez to do wypaczenia obrazu świata – promilowi zdarzeń poświęcane jest nieproporcjonalnie wiele uwagi. Wpływa to w rezultacie na nieadekwatny obraz rzeczywistości i obniżanie poczucia bezpieczeństwa odbiorców takich relacji. Media starające się odpowiedzieć na zainteresowanie swoich odbiorców „ciemną stroną” człowieka, szeroki dostęp do relacji kryminalnych, w tym przekazywanych „na żywo” oraz związane z tym obniżone społeczne poczucie bezpieczeństwa i lęk przed przestępczością tworzą niebezpieczny koktajl. Jego połączenie z osłabieniem więzi międzyludzkich oraz kryzysem gospodarczym generuje cztery najpoważniejsze moim zdaniem wyzwania współczesnego bezpieczeństwa. Szereg przykładów dotyczących uczciwości i nieuczciwości zob. D. Ariely, The Honest Truth About Dishonesty, How We Lie to Everyone‑Especially Ourselves, New York 2013.; Polski eksperyment dziennikarski zrealizowany na kilkunastu targowiskach, zob. I. Żbikowska, Puszka uczciwości, czyli jak zachowują się mieszkańcy polskich miast, Gazeta Wyborcza z 14 kwietnia 2014 r., online: http:// wyborcza.pl/1,87648,15795188,Puszka_uczciwosci__czyli_jak_zachowuja_sie_mieszkancy. html#ixzz3VtAkERRL, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 3 A. Kozłowska, Zostawiliśmy rower w centrum Gdańska, Gdyni i Sopotu. Co się z nim stało? Gazeta Wyborcza – Trójmiasto z 29 marca 2014 r. online: http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto/1,35636,15698747,Zostawilismy_rower_w_centrum_Gdanska__Gdyni_i_Sopotu_.html# ixzz3VtCL5Jsf, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 4 Pokusa związana z możliwością wzbogacenia się o gotówkę okazuje się być największa i w określonych warunkach (placówka bankowa, sieć handlowa) zdecydowana większość osób jej ulega. Zob. R. Wiseman, op. cit., 229–234. Na gruncie polskim potwierdza to m.in. dziennikarski eksperyment, zob. Z. Płończak, Co zrobisz, gdy dostaniesz za dużo reszty? Gazeta Wyborcza – Trójmiasto z 27 września 2014 r., online: http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto /10,88290,16705879,Co_zrobisz__gdy_dostaniesz_za_duzo_reszty___SPRAWDZILISMY_.html dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. Więcej na temat czynników zwiększających i zmniejszających uczciwość Zob. N. Mazar, O. Amir, D. Ariely, The Dishonesty of Honest People: A Theory of Self‑ ‑Concept Maintenance, Journal of Marketing Research, vol. 45, no. 6, December 2008, s. 633–644. 2 WYZWANIE 1. BEZPIECZEŃSTWO VS WOLNOŚĆ  351 WYZWANIE 1. BEZPIECZEŃSTWO VS WOLNOŚĆ Kto chce oddać wolność za bezpieczeństwo straci tę pierwszą, nie zyskując drugiej – słowa te, przypisywane Benjaminowi Franklinowi5, oddają najlepiej najważniejsze wyzwanie w obszarze polityki bezpieczeństwa zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Dychotomiczny podział zakładający immanentny konlikt pomiędzy tymi wartościami opiera się jednak na całkowicie błędnych założeniach. Niezwykle często jest jednak traktowany jako swoisty aksjomat wyznaczający kierunki działań w celu realizacji jednej z nich. Coraz częściej bezpieczeństwo i wolność są przedstawiane jako alternatywa rozłączna, a chęć osiągnięcia obu jako nierealną mrzonkę6. Pomimo uznania obu tych wartości za równie niezbędne dla godnego i satysfakcjonującego życia również Z. Bauman wyraża zdanie, że jedna może kwitnąć i rozrastać się li tylko kosztem kurczenia się i uwiądu drugiej7. Ograniczenie wolności obywatelskich nawet w dokładnie zanalizowanej teorii nie może jednak przynieść pozytywnych skutków dla bezpieczeństwa. Przykładem są zarówno współczesne, jak i historyczne państwa, w których wolności były minimalne, co nie eliminowało zapotrzebowania na rozbudowany aparat ścigania. Jego zadaniem było tropienie nie tylko wrogów politycznych, ale także zwykłej kryminalnej przestępczości. To m.in. w czasach PRL-u przez wiele lat działali tacy seryjni zabójcy, jak Marchwicki czy Kot, a sprawcy głośnych przestępstw, jak m.in. zabójstwa B. Piaseckiego lub napadu na bank na ul. Jasnej, w trakcie którego zostały zabite dwie osoby nie zostali wykryci8. Statystyki kryminalne w państwach totalitarnych były i są ponadto obciążone dwoma poważnymi ograniczeniami. Pierwsze polega na tym, że władze takich krajów starają się – skutecznie – manipulować statystykami po to, żeby udowodnić wyższość swoich rządów nad innymi formami. Taki charakter miało np. przeciwstawianie „zgniłego i zepsutego Zachodu” postępowym społeczeństwom socjalistycznym. Drugie polega na całkowitym pominięciu przestępstw i wykroczeń popełnianych przez samych funkcjonariuszy państwowych. Czynów, które zazwyczaj są G. Ferenstein, How The World Butchered Benjamin Franklin’s Quote On Liberty Vs. Security, Techcrunch 14 lutego 2014 r., online: http://techcrunch.com/2014/02/14/how-the-worldbutchered-benjamin-franklins-quote-on-liberty-vs-security/ dostęp dnia: 13 kwietnia 2015 r. 6 Tak m.in.: I. Krastew, Arogancja elit, Gazeta Wyborcza z 5–6 października 2013 r., s. 18. 7 Z. Bauman, Skrzypce wolności, Gazeta Wyborcza z 12 października 2013 r., Dodatek MOCAK zaprasza na nowe wystawy, s. 2. 8 P. Semczuk, Czarna wołga. Kryminalna historia PRL, Warszawa 2013, s. 103–135. 5 352  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... kryminalizowane przez oicjalnie obowiązujące akty prawne w tych państwach9. Również kolejne „ustawy patriotyczne” uchwalane w Stanach Zjednoczonych po zamachach we wrześniu 2001 roku nie doprowadziły do zagwarantowania bezpieczeństwa wewnętrznego ani zewnętrznego. Ograniczyły natomiast poważnie swobody obywatelskie i wygenerowały gigantyczne koszty ekonomiczne i społeczne. Paradoksalnie suma działań w ramach tzw. wojny z terroryzmem (war on terror) doprowadziła do wzmocnienia organizacji terrorystycznych oraz liczby oiar ich działań10. Zdj. Z.1. „Olimpijskie ogrodzenie” – współczesna ilustracja do słów Franklina Przyjęcie zero-jedynkowego schematu – wolność za bezpieczeństwo jest nie tylko skazane na porażkę w osiągnięciu jednego z tych celów, ale kreuje dodatkowe zagrożenia. Dotyczą one samych instytucji powołanych do zapewniania bezpieczeństwa. Nadmiar uprawnień w połączeniu z brakiem faktycznej kontroli prowadzi do powszechnych nadużyć i degeneracji tych służb. Przykłady takich patologii w najnowszej historii każdego państwa można mnożyć. Wystarczy wspomnieć medialne „akcje” Centralnego Biura Antykorupcyjnego, które znalazły B. Schneier, Liars & Outliers. Enabling the Trust That Society Needs to Thrive, Indianapolis, IN 2012, s. 284. 10 A. Schmid, R. Singh, Assessing Success and Failure in Terrorism and Counterterrorism: Development of Metrics on the Global War on Terror and the Global Jihad, projekt badawczy National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism, wyniki dostępne online: http://www. start.umd.edu/research-projects/assessing-success-and-failure-terrorism-and-counterterrorismdevelopment-metrics, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 9 WYZWANIE 2. POPULIZM, CZYLI PROSTE RECEPTY  353 inał w postępowaniach sądowych potwierdzających skalę nadużyć11 czy inwigilację praktycznie każdego użytkownika internetu w ramach programu PRISM12. Wyzwanie 1. nierozłącznie łączy się z kolejnym. WYZWANIE 2. POPULIZM, CZYLI PROSTE RECEPTY Wspomniane skoncentrowanie uwagi mediów na zjawiskach patologicznych (vide casus matki Madzi) prowokuje do formułowania prostych recept wyeliminowania przestępczości (przestępców) oraz wzrostu bezpieczeństwa. Surowe kary, ograniczenie imigracji, większe uprawnienia dla organów ścigania to najpopularniejsze „zdroworozsądkowe” recepty. Znajdują one szereg zwolenników, którzy w tych „niebezpiecznych czasach” chętnie oddaliby władzę oraz swoją wolność (Wyzwanie 1.) w ręce sprawiedliwego szeryfa. Historia daje niesłychanie wiele przykładów „sprawiedliwych szeryfów”, którzy w kolejnych latach swoich rządów skupiali się w większej mierze na zwalczaniu brutalnymi metodami opozycji niż na walce z przestępczością. Wszelkie działania tego typu były określane jako tymczasowe – mające stanowić jedynie przygotowanie od osiągania właściwych celów. Populizm w obszarze bezpieczeństwa jest realnym zagrożeniem nie tylko uosabianym przez egzotyczne ruchy polityczne, ale również przez przyjmowanie takich poglądów przez polityków „głównego nurtu”. Niestety proste recepty w rzeczywistości stają się bardziej prostackimi niż prostymi, ponieważ nie uwzględniają wielowymiarowości zjawisk społecznych, w tym przestępczości. Mniej wdzięczna od zasygnalizowanego populizmu i nieobliczona na szybką gratyikację jest swego rodzaju praca u podstaw. Szukanie przyczyn zagrożeń oraz diagnozowanie właściwych dla nich remediów. Stanowi to kolejne – trzecie wyzwanie. WYZWANIE 3. POWSZECHNA WIEDZA VS NAUKA W obszarze bezpieczeństwa funkcjonuje niesłychanie wiele „oczywistych oczywistości”, które nie znajdują oparcia w wynikach jakichkolwiek rzetelnych badań Img, PAP, Sąd nie pozostawia złudzeń: Beata Sawicka niewinna, CBA działało bezprawnie, Gazeta.pl z 26 kwietnia 2013 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,13813337. html, dostęp dnia: 27 września 2014 r. 12 PRISM. Ameryka na podsłuchu, online: http://www.tvn24.pl/raporty/prism-ameryka-napodsluchu,676, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 11 354  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... szukających związków przyczynowo-skutkowych. Opierają się one najczęściej na dobrej wierze osób, które je głoszą lub na ich własnych przeżyciach. O ile praktyka i zebrane w jej toku doświadczenia stanowią niesłychanie cenny kapitał, to często próba uogólniania, siłą rzeczy ograniczonych, jednostkowych doświadczeń, kończy się iaskiem. Zwłaszcza na tak ważnym polu, jakim jest bezpieczeństwo, głównym punktem oparcia powinny być weryikowalne dane dotyczące przede wszystkim skali niepożądanych zjawisk, ich przyczyn oraz możliwych skutecznych działań. Ponadto standard taki należałoby oprzeć o każdorazowe dokonywanie analizy kosztów i zysków takich działań, zarówno ekonomicznych, jak i społecznych, a nie tylko politycznych. Oczywiście naruszałoby to tabu wyceny cierpienia i życia ludzkiego, co nie wprost i tak dokonuje się m.in. w toku procesów sądowych i ugód dotyczących odszkodowań dla rodzin oiar katastrof lotniczych. Wyzwanie 3. dotyczy w równej mierze świata nauki. Podejmowanie tematów badawczych z zakresu bezpieczeństwa nie tylko cechujących się przemijającymi modami, ale istotnością społeczną. Problematyka przywoływanych seryjnych zabójców czy zamachowców samobójców jest niewątpliwie ciekawa, ale stanowi fenomen egzotyczny w polskiej rzeczywistości. Wybór tematyki badań powinien być ściśle związany z realnymi zagrożeniami i lukami w dostępnej wiedzy. W ramach Wyzwania 3. istotny element stanowi też „wyjście z wieży z kości słoniowej” przez naukowców13 i umożliwienie korzystania przez praktyków z efektów ich pracy. Konieczne do tego jest zrezygnowanie z protekcjonalnego traktowania osób niezwiązanych ze światem akademii, co jest wyjątkiem. Istotne jest zrozumiałe komunikowanie wyników badań naukowych, nawet jeżeli są one kontrintuicyjne. Na powszechną wśród naukowców tendencję do komplikowania przekazu z jednej strony a z drugiej (uzasadnioną) niechęć do zbytnich uproszczeń zwraca uwagę m.in. L. Sherman, kierownik zespołu, który na zlecenie Prokuratora Generalnego w 1998 roku przygotował raport dla kongresu Stanów Zjednoczonych na temat skuteczności poszczególnych środków prewencji kryminalnej14. Równocześnie wymaga to dopuszczenia do swojej świadomości przez praktyków, że obszar bezpieczeństwa stanowi pole badań naukowych, które przyniosły już odpowiedzi na wiele praktycznych pytań. Takie podejście, najprawdopodobniej Zarzut taki podnoszą zazwyczaj przedstawiciele praktyki, również z obszaru bezpieczeństwa – zob. W. Bratton, G. Kelling, op. cit. 14 L Sherman, D. Gotfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, op. cit.; L. Sherman, An Introduction..., op.cit., s. 423. 13 WYZWANIE 3. POWSZECHNA WIEDZA VS NAUKA  355 będące skutkiem braku partnerskich kontaktów na linii nauka-praktyka jest bardzo rzadkie. W przeciwnym razie będzie powtarzana od nowa historia przytoczonych wyników badań dotyczących szkorbutu wśród brytyjskich marynarzy lub śmiertelności niemowląt15. Wyniki wiarygodnych badań były znane i dostępne, ale część praktyków w nie „nie wierzyła”, co doprowadziło do tysięcy możliwych do uniknięcia śmierci. Ben Goldrace, lekarz i autor bestselerowej popularnonaukowej książki pt. „Bad Science” obalającej mity dotyczące cudownych terapii, homeopatii oraz propagującej naukowe podejście jeden z rozdziałów zatytułował „Dlaczego mądrzy ludzie wierzą w głupie rzeczy”. Przytoczone przez niego uzasadnienia dokonywanie błędnych wyborów wydają się idealnie pasować również do obszaru bezpieczeństwa: • Dostrzeganie wzorów tam, gdzie występuje jedynie przypadek • Dostrzeganie związków przyczynowo‑skutkowych, gdzie jest ich brak • Przecenianie informacji potwierdzających własną hipotezę • Poszukiwanie informacji potwierdzających własną hipotezę • Ocena jakości nowych wyników i danych przez pryzmat własnych wierzeń16. Zdj. Z.2. Przykład działań prewencyjnych opartych na wierze17 15 16 17 U. Tröhler, op. cit. B. Goldrace, Bad Science, London 2009, s. 247–250. Materiały własne. 356  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... Kolejnym z istotnych obszarów tego wyzwania jest odpowiednie wykorzystanie instrumentów prawnych. Hipertroia przepisów prawa wynika w dużej mierze z życzeniowego i magicznego traktowania ustawodawstwa. Wprowadzenie nowej nieprzemyślanej regulacji rzadko prowadzi do zamierzonego celu. Podobnie zwiększenie represyjności przepisów o charakterze punitywnym. Surowe kary, takie jak obcinanie rąk za kradzież nie doprowadziły do zwiększenia poszanowania własności. Rezygnacja z nich, podobnie jak m.in. rezygnacja z tortur, miała podłoże pragmatyczne, a nie jak można przypuszczać wyłącznie ideologiczne. Metody te i kary po prostu nie przynosiły zakładanych efektów. WYZWANIE 4. EFEKT CZERWONEJ KRÓLOWEJ Bo widzisz, u nas trzeba biec z całą szybkością, na jaką ty w ogóle możesz się zdobyć, ażeby pozostać w tym samym miejscu. A gdybyś się chciała gdzie indziej dostać, musisz biec przynajmniej dwa razy szybciej18. Są to słowa Czerwonej Królowej do Alicji z drugiej części jej przygód autorstwa Lewisa Carrolla. Nazwa efektu (hipotezy) Czerwonej Królowej trafnie oddaje opisywany w biologii ewolucyjnej „wyścig zbrojeń”19. Polega on na nieustannym rozwoju pewnych cech izycznych i psychicznych, które pozwalają uniknąć śmiertelnej porażki w międzygatunkowej konkurencji. Przykładem jest np. stopniowe zwiększanie szybkości zajęcy i polujących na nie lisów (także łasic i innych drapieżników żywiących się zającami). Kolejne pokolenia zajęcy wskutek naturalnej selekcji poruszają się coraz szybciej, co pozwala im skuteczniej unikać złapania i zjedzenia przez lisy. Równolegle każda generacja lisów wskutek doboru naturalnego staje się szybsza od poprzedniej, co pozwala jej nadążać za zwiększającą średnią prędkością zajęcy i w rezultacie przeżyć. Jeżeli któryś gatunek przestaje się adaptować do zmieniającej rzeczywistości przegrywa „z kretesem” – znika z powierzchni Ziemi. Ciągły rozwój cech niezbędnych do współzawodnictwa międzygatunkowego jest warunkiem koniecznym do „pozostania w grze”. Analogicznie można postrzegać sytuację nieustannego wyścigu „policjantów i złodziei”. Również w tym przypadku dochodzi do ciągłej adaptacji uczestników tej rywalizacji. Każde nowe zabezpieczenie mające uniemożliwić (w rzeczywistości utrudnić) popełnienie przestępstwa lub korzystanie z jego efektów zostaje złamane przez osoby trudniące 18 19 L. Carroll, Po drugiej stronie Lustra i co tam Alicja znalazła, Warszawa 1990, s. 16. L. van Valen, A new evolutionary law, Evolutionary Theory, vol. 1, 1973, s. 1–30. WYZWANIE 4. EFEKT CZERWONEJ KRÓLOWEJ  357 się działalnością sprzeczną z prawem. Nowe modus operandi sprawców prędzej (rzadziej) czy później (częściej) zostaje rozpoznane przez organy ścigania. Zamyka to lub ogranicza możliwość z jego dalszego korzystania, wymuszając dalsze dostosowywanie się do zmieniających się warunków. Zaprezentowany układ „policjanci i złodzieje” jest oczywiście niesłychanie uproszczony. Podobnie jak w przypadku zajęcy i lisów czy jakiejkolwiek rywalizującej pary istotny jest kontekst naturalny, geograiczny, społeczny. W demokratycznym państwie dwa kolejne nieodzowne elementy układu to: władze – polityczni przełożeni „policjantów” oraz społeczeństwo – wybierające władze, inansujące je i podległych im „policjantów”, wreszcie zainteresowane skutecznością działań tych ostatnich. Rzeczywiste interesy „jasnej strony mocy” – policjantów, władz i społeczeństwa w obszarze bezpieczeństwa nie są wbrew pozorom jednakowe. Nie są również tożsame z pełnym wyeliminowaniem przestępczości. Dla policjantów oznaczałoby to pozbawienie racji bytu swojej działalności zawodowej. Władze z kolei musiałyby zainwestować olbrzymie środki inansowe, żeby osiągnąć taki cel, a w efekcie pozbawiłyby się zarówno „straszaka”, jak i tematu zastępczego w postaci przestępczości. Mogłoby to oznaczać konieczność przedeiniowania własnej roli czy zajęcia się trudniejszymi wyzwaniami. Wreszcie każdy „uczciwy obywatel” wspiera deklaratywnie działania policji tak długo, jak długo nie dotyczy to jego samego. Niezależnie, czy działania „policjantów” są efektem łamania ograniczeń prędkości, unikania płacenia podatków, używania kryminalizowanych substancji odurzających czy nielegalnego ściągania programów komputerowych, książek ilmów i muzyki. Naszkicowany konlikt interesów jest jednym z powodów łamania norm w praktycznie każdej ludzkiej społeczności. Nieprzestrzeganie obowiązujących reguł jest opłacalne dla jednostek, które unikają odpowiedzialności z tego tytułu. Niezależnie od tego, czy dotyczy to złodzieja kradnącego rower czy profesora prawa „zapominającego” ujawnić swoje dochody w deklaracji podatkowej. Użyte uproszczenie obrazu – pominięcie całego kontekstu procesów społecznych towarzyszących przestępczości nie podważa głównego założenia efektu Czerwonej Królowej – niekończącego się wyścigu. Członkowie społeczeństwa łamiący prawo niesłychanie szybko dostosowują się do zmieniających się warunków – społecznych, gospodarczych, prawnych i technologicznych. Instytucje powołane do zapobiegania i ścigania działań sprzecznych z prawem pozostają – co do zasady – krok z tyłu za ludźmi trudniącymi się tym procederem. Przykłady takiego opóźnienia w działaniu, także w polskiej najnowszej historii można mnożyć. 358  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... Najbardziej jaskrawym było powstanie i rozwój zorganizowanej przestępczości w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Zaskoczyło ono całkowicie organy ścigania, które potrzebowały prawie dekady oraz nowych rozwiązań prawnych (m.in. instytucji świadka koronnego) na rozbicie „Wołomina” i „Pruszkowa”20. Kolejny przykład stanowi rozwój wyłudzeń z wykorzystaniem tzw. metody „na wnuczka”. Polega ona na telefonicznym podszywaniu się pod członka rodziny – najczęściej właśnie wnuczka, który w wyniku nadzwyczajnych okoliczności, np. wypadku potrzebuje pożyczyć znaczną ilość gotówki, a po jej odbiór zgłasza się „znajomy”. Metoda, przed którą ostrzegani są seniorzy w całym kraju doczekała się kreatywnych modyikacji stając się m.in., metodą na policjanta łapiącego „wnuczka”21. Przestępcy doskonalą też wyrainowane metody masowego proilowania swoich oiar, jak np. w przypadku tzw. nigeryjskiego oszustwa. Okazuje się bowiem, że (pozornie) nieudolne tłumaczenie rozsyłanych maili stanowi właśnie element sita potencjalnych naiwnych pokrzywdzonych. Adresat tak nieudolnie przetłumaczonego maila, który na niego jednak odpowiada z dużym prawdopodobieństwem zwiększy zysk oszustów22. Inny charakter miała działalność piramidy inansowej Amber Gold, która legalnie działała ponad trzy lata i pozbawiła oszczędności około jedenastu tysięcy osób. W tym przypadku nawet raport Komisji Stabilności Finansowej wskazywał na to, że to zaniechania organów państwa doprowadziły do takiego stanu rzeczy: należy domniemywać, że gdyby kompetentne organy zareagowały odpowiednio wcześnie na szereg nieprawidłowości w działalności prowadzonej przez Amber Gold Sp. z o.o., uchroniłoby to wiele tysięcy obywateli przed utratą oszczędności23. Jak wspomniano, przykłady tego typu o różnej skali można by mnożyć. Po upływie kolejnej dekady okazało się, że zgromadzony materiał nie pozwolił na skazanie części z oskarżonych w procesach Pruszkowa, a po rozpatrzeniu apelacji sąd drugiej instancji zwrócił sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy, PAP/ran/b, Wyroki ws. „Pruszkowa” uchylone. Proces ruszy od nowa, online: http://tvnwarszawa.tvn24.pl/informacje,news,wyroki-ws-pruszkowa-uchylone-proces-ruszy-od-nowa,162418.html dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 21 nos, Uwaga na oszusta! Metoda „na wnuczka”, wersja 2.0: „na policjanta”, online: http:// poznan.gazeta.pl/poznan/1,36037,14941065,Uwaga_na_oszusta__Metoda__na_wnuczka___ wersja_2_0_.html#ixzz2oxufsH3N, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 22 S. Lewitt, S. Dubner, Think Like a Freak: The Authors of Freakonomics Offer to Retrain Your Brain, New York 2014, s. 150–162. 23 Komisja Stabilności Finansowej, Raport. Analiza działań organów i instytucji państwowych w odniesieniu do Amber Gold, s. 4; online: http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1159297/20130321_ raport.pdf, dostęp dnia: 30 grudnia 2013 r. 20 WYZWANIE 4. EFEKT CZERWONEJ KRÓLOWEJ  359 Celem ich przytoczenia jest zilustrowanie najważniejszych różnic pomiędzy uczestnikami wyścigu „policjantów i złodziei”: 1. Działania organów ścigania są w zdecydowanej większości przypadków reakcją na „kreatywność” osób łamiących prawo. 2. Działalność organów ścigania jest ograniczona przepisami prawa, których osoby łamiące prawo z samej swojej deinicji nie przestrzegają. 3. Motywacja osób starających się uniknąć odpowiedzialności karnej jest zazwyczaj znacznie większa niż tych, którzy zawodowo zajmują się pociąganiem do niej. Dwa pierwsze punkty są ściśle związane z tzw. luką bezpieczeństwa (security gap), która pojawia się za każdym razem, kiedy dochodzi do istotnych zmian politycznych, społecznych czy technologicznych24. Zanim instytucje państwowe zorientują się w ich konsekwencjach dla bezpieczeństwa, mija jakiś czas, który jednostki niezwiązane przepisami prawa wykorzystują dla swoich celów. Wówczas tworzy się ta dziura w systemie, który potrzebuje czasu na reakcję. Zapewne przesadą są twierdzenia, takie jak dziennikarza śledczego B. Kittela, że we współczesnej Polsce przestępczość zorganizowana jest nie dwa kroki przed organami ścigania, jak we Włoszech, tylko dziesięć kroków25. Camorra, ’ndrangheta czy sycylijska maia to jednak wciąż rzeczywistość Włoch, a nie Polski, co oczywiście nie wynika z dużo większej sprawności polskich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości tylko z połączenia szeregu czynników historycznych, kulturowych i społecznych. Miarą sprawności państwa jest natomiast to, jak długi jest dystans dzielący złodziei od policjantów. Można go skracać, jeżeli: a) ograniczy się naturalny mechanizm „spoczywania na laurach” – środowisko naturalne i społeczne nie akceptuje próżni. Pokłosiem tzw. „rozbicia Pruszkowa i Wołomina” było powstanie wielu mniejszych grup przestępczych, zdecydowanie mniej groźnych niż rozbite, ale będących poligonem rozwoju kolejnych generacji przestępczych, b) promowany będzie ciągły rozwój organów ścigania – strukturalny i technologiczny. Rozwiązania sprawdzające się w określonym czasie po upływie kilku lub kilkunastu lat stają się askuteczne, B. Schneier, op. cit., s. 231. Klep, Kittel: „Słowik” wróci do działalności przestępczej. Ona schowała się za garniturami. Nie jesteśmy świadomi, jak jest silna, online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,143913 00,Kittel___Slowik__wroci_do_dzialalnosci_przestepczej_.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 24 25 360  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... c) funkcjonować będzie wymiana doświadczeń między służbami w danym kraju i za granicami. Jednym ze skutków globalizacji jest też szybkie rozprzestrzenianie się idei przestępczych. Nie oznacza skazania na porażkę organów ścigania – mogą one korzystać z doświadczeń swoich odpowiedników stawiających czoło analogicznym wyzwaniom. Korzystając z tych wskazań, można skracać czas reakcji, zmniejszając tym samym koszty ekonomiczne i społeczne przestępczości. Efekt Czerwonej Królowej może być jednak zarówno schematem pozwalającym rozumieć pewne „naturalne” prawidłowości, jak również usprawiedliwieniem własnej niekompetencji. Zdj. Z.3 i Z.4. Wyścig zbrojeń może prowadzić do przesady, co przynosi czasem groteskowy efekt. Kamera systemu monitoringu wizyjnego, która sama chroniona jest przez metalową klatkę26 Krótko zarysowane wyzwania w żadnej mierze nie kwestionują realności zagrożeń dla bezpieczeństwa w drugiej dekadzie (i kolejnych) XXI wieku. Wręcz podkreśla je wyzwanie czwarte. Nieprzypadkowo potrzeba bezpieczeństwa stanowi jedną z podstaw piramidy potrzeb ludzkich Maslowa. Obraz zagrożeń jest jednak często przerysowany, czego jednym ze skutków jest to, że podejmowane działania mające sprostać tym zagrożeniom są nieadekwatne i mogą prowadzić do niezamierzonych negatywnych skutków. Przykładem z polskich doświadczeń jest spadek liczby transplantacji uznawany za efekt uboczny widowiskowej walki 26 Zdjęcie autorstwa Karola Bajdy. WARUNKI DOBREJ PREWENCJI KRYMINALNEJ  361 z korupcją wśród lekarzy27. Cel słuszny i szczytny przy dobraniu środków i ich wdrożenia pozostawiającym wiele do życzenia, zarówno pod względem racjonalności, jak i zgodności z obowiązującymi przepisami. Cel wbrew ludowej mądrości „nie uświęca środków”. Ma to zastosowanie nawet w obszarze bezpieczeństwa, zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Zapominanie o tym prowadzi do materializacji Franklinowskiego ostrzeżenia – utraty wolności bez uzyskania bezpieczeństwa. WARUNKI DOBREJ PREWENCJI KRYMINALNEJ Podsumowaniem wielu problemów w wykorzystaniu wiedzy naukowej w praktyce jest podejście Bardzo ciekawe, to nie dotyczy mnie/mojego miasta/zarządzanej przeze mnie instytucji. Podobnie jak „nie wierzymy” w to, że reklamy oddziałują na nas. Oczywiście na wszystkich innych tylko nie nas, co sumując przekonanie większości populacji prowadziłoby z jednej strony do tego, że reklamy w ogóle nie działają (suma przekonań indywidualnych o wpływie reklam na własne wybory), a z drugiej strony działają na wszystkich (skoro zdecydowana większość respondentów uważa, że wpływają na wszystkich poza nimi)28. Przecenianie własnych kompetencji w stosunku do ich rzeczywistego stanu nie stanowi wyjątku tylko regułę. Nie ma znaczenia, czy dotyczy to poczucia humoru, logicznego rozumowania czy znajomości zasad gramatyki ojczystego języka. Wyniki badań potwierdzają, że większość ludzi (uogólnienie oparte na wynikach z reprezentatywnych prób) nieadekwatnie ocenia swoją wiedzę i umiejętności. Ponad 75% osób biorących udział w badaniach oceniało, że osiąga znacznie wyższe wyniki od przeciętnych, chociaż tak nie było. Jedynie mały odsetek ocenia swoje możliwości adekwatnie do rzeczywistości, ponieważ paradoksalnie osoby uzyskujące najwyższe wyniki, czyli legitymujące się najwyższymi TVN24, arb, Ziobro wpędził w dołek polską transplantologię, Wprost z 23 lutego 2010, online: http://www.wprost.pl/ar/187901/Ziobro-wpedzil-w-dolek-polska-transplantologie/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 28 S. Brown, D. Stayman, Antecedents and Consequences of Attitude Toward the Ad: A Meta‑ Analysis, Journal of Consumer Research, vol. 19, no. 1, June 1992, s. 34–51; M. Cieślak, Na mnie reklamy nie działają!, online, http://www.bezsens.info/2014/09/na-mnie-reklamy-nie-dzialaja/, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r. 27 362  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... kompetencjami ocenia je jako niższe od faktycznie ocenionych testami29. W tych samych badaniach stwierdzono też, że te same osoby, które przeceniają – bezpodstawnie – własne kompetencje, nie są w stanie właściwie ocenić kompetencji innych osób. Nie mając też świadomości o brakach własnej wiedzy i umiejętności, zamykają się równocześnie na możliwość ich zdobycia30. W sytuacji polityki bezpieczeństwa niestanowiącej wyjątku, jeżeli chodzi o przecenianie własnych kompetencji jest to bardzo kosztowny błąd. Koszty ponosi nie tylko budżet domowy osoby zaimpregnowanej, według własnego przekonania, na reklamy lub przekonanej o własnych kompetencjach, których w rzeczywistości nie posiada, ale również budżet instytucji wydatkującej środki w oparciu o wierzenia i błędne przekonania. Co najważniejsze, nie zostają osiągnięte zakładane cele działań, co z kolei ma wymiar nie tylko kosztów ekonomicznych, ale również społecznych. Wówczas błędne koło się zamyka, ponieważ w obliczu nieuniknionych symptomów przestępczości i strachu przed nią podejmowane są kolejne błędne decyzje. Pojawiają się z związku z tym poglądy w sposób skrajny wyrażające brak zaufania do samozwańczych ekspertów w zakresie bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo to zbyt poważne zagadnienie żeby powierzać je „ekspertom”31. Zarówno cztery wymienione – najważniejsze moim zdaniem – wyzwania, jak i inne dotyczą w znacznie większej mierze instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, niż samego charakteru faktycznych zagrożeń. Racjonalna i oparta na rzetelnych podstawach polityka w tym zakresie nie powinna mieć nic wspólnego z tak popularną, nie tylko w Polsce, akcyjnością. Presja oraz pokusa działania natychmiastowego i zarazem widocznego rzadko skutkuje rozwiązaniem realnych problemów. Humorystyczne wyjaśnienie, dlaczego tak często wybierane są działania efektowne, a nie efektywne (nie tylko w zakresie prewencji kryminalnej) może stanowić powiedzenie przypisywane Albertowi Einsteinowi: Ludzie kochają rąbanie drewna. W tej działalności rezultaty są widoczne natychmiast32. Trudno natomiast zgodzić się obecnie z twierdzeniem L. Falandysza z połowy lat osiemdziesiątych XX wieku dotyczącym stanu wiedzy na temat przestępczości, J. Kruger, D. Dunning, Unskilled and Unware of It: How Dificulties in Recognizing One’s Own Incompetence Lead to Inlated Self‑Assessments, Psychology, no. 1, 2009, s. 30–46. 30 Tamże. 31 M. Goodman, A vision of crimes in the future, online, http://www.ted.com/talks/marc_ goodman_a_vision_of_crimes_in_the_future/transcript?language=en, dostęp dnia: 27 września 2014 r. 32 http://www.brainyquote.com/quotes/quotes/a/alberteins108301.html#JwGlkOofPUDEZePZ.99, dostęp dnia: 27 września 2014 r. 29 WARUNKI DOBREJ PREWENCJI KRYMINALNEJ  363 jej przejawów zwłaszcza z perspektywy prewencji kryminalnej: Niewiele jest zjawisk społecznych, które tak opornie poddają się badaniu naukowemu jak przestępstwo i kara. Nasza wiedza o nich (…) nadal bliska jest najdawniejszej ludzkiej releksji, że przestępstwo to wynik ułomnej natury i złej woli człowieka, a kara jest odpłatą za wyrządzone zło33. Już w chwili pisania przez niego tych słów były dostępne liczne badania naukowe zjawiska przestępczości, jak również wpływu kary na powrót do przestępczości. Aktualna pozostaje natomiast druga część jego myśli: Ta nieskomplikowana ilozoia przestępstwa i kary charakteryzuje się dużą trwałością w historii myśli społecznej34. Przywoływane w książce przykłady z historii medycyny, ale również zmiany w podejściu do pracy policji czy praw człowieka dają jednak (uzasadnioną) nadzieję, że również w przypadku szeroko rozumianej polityki bezpieczeństwa oraz stanowiącej jej istotną część prewencji kryminalnej dojdzie do jakościowej zmiany. Jej podstawą będzie odrzucenie dominujących przesądów i wiedzy powszechnej na rzecz oparcia się na wynikach rzetelnych badań. Wdrożenie tytułowej „dobrej prewencji kryminalnej” jest możliwe, jeżeli spełnione zostaną następujące warunki35 1. Kierowanie się w decyzjach politycznych dotyczących zapobiegania przestępczości weryikowalnymi danymi zamiast: przemijającymi modami, wiedzą powszechną, wierzeniami, impulsem chwili czy emocjami związanymi z bieżącymi wydarzeniami. 2. Dokładne określenie celów prewencji kryminalnej zamiast swobodnego i doraźnego określania, czym jest zapobieganie przestępczości. 3. Planowanie i realizowanie działań prewencyjnych zgodnie ze wskazaniami prakseologii, nauk o zarządzaniu, psychologii, prawa zamiast spontanicznej akcyjności. 4. Upowszechnienie rzetelnej zewnętrznej ewaluacji zamiast oceny własnych działań dokonywanej w oparciu o dowolnie dobrane kryteria. 5. Jasne umocowanie prawne: • wymogów stawianych podmiotom realizującym zadania z zakresu prewencji kryminalnej oraz samych zadań i kryteriów oceny ich realizacji, • nowego podmiotu odpowiedzialnego za koordynowanie działań w zakresie prewencji kryminalnej. 33 34 35 L. Falandysz, W kręgu kryminologii radykalnej, Warszawa 1986, s. 5. Tamże. Wymienione warunki odpowiadają kolejnym rozdziałom niniejszej książki. 364  ZAKOŃCZENIE. WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA... 6. Rezygnacja z ideologii, nawet jeżeli cechuje się dużą atrakcyjnością i popularnością. 7. Korzystanie z istniejącego dorobku naukowo-badawczego. Skupienie dostępnych zasobów na realizacji programów o najwyższej potwierdzonej skuteczności prewencyjnej. Łączne spełnienie wymienionych warunków jest w stanie przynieść najlepsze efekty, ale nawet spełnienie poszczególnych z nich stwarza szansę na faktyczne zapobieganie przestępczości. Pewną nadzieję, że postulaty te mogą zostać spełnione uzasadnia – ponownie – najnowsza historia medycyny. Wprowadzanie skutecznych rozwiązań i procedur nie było łatwe również na jej polu. Okazuje się jednak, że – także w Polsce – procedury takie mogą zostać skutecznie wdrożone, co daje efekty, które w innym przypadku należałoby przypisać losowi, lub cudowi. Najlepszy, nawet jeżeli anegdotyczny, przykład stanowi historia uratowania z głębokiej hipotermii dwuletniego Adasia w listopadzie 2014 roku. Kiedy go przywieziono do szpitala, był wychłodzony do 12,7°C, czyli temperatury, z której wcześniej nikogo nie dało się uratować36. Tylko perfekcyjne postępowanie zgodnie z wcześniej opracowanymi procedurami około dwustu zaangażowanych w cały proces osób – nie tylko lekarzy i pielęgniarek, ale także ratowników medycznych, strażaków i policjantów uczestniczących w reanimacji, transporcie, leczeniu – pozwoliło go uratować37. Efekt „dobrej prewencji kryminalnej” raczej nie będzie tak spektakularny, chociaż może oznaczać (dosłownie) uratowanie życia i zdrowia wielu osobom. Powyższa historia udowadnia natomiast, że zaplanowanie skomplikowanych działań, a następnie ich drobiazgowe wdrożenie nie stanowi jedynie teoretycznej mrzonki. Jest jak najbardziej realne i w zasięgu możliwości. Także w Polsce. P. Walewski, Dwulatek uratowany z głębokiej hipotermii. Cud?, online: http://www.polityka. pl/tygodnikpolityka/nauka/1601657,1,dwulatek-uratowany-z-glebokiej-hipotermii-cud.read, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 37 I. Hajnosz, Pracowali na cud. To oni ratowali wychłodzonego Adasia, Gazeta Wyborcza z 10 grudnia 2014 r. online: http://wyborcza.pl/TylkoZdrowie/1,137474,17101135,Pracowali_na_ cud__To_oni_ratowali_wychlodzonego_Adasia.html#BoxSlotIMT, dostęp dnia: 30 marca 2015 r. 36 BIBLIOGRAFIA Ackermann R., Koristka C., Leonhardt R., Nisse R., Wirth I., Zum Stelenwert der Kriminialistik, Kriminalistik, Heft 9, 2000. Adler P. A., Adler P., Observational techniques, w: Denzin N. K., Lincoln Y. S. (red.), Handbook of qualitative research, Thousand Oaks, CA 1994. Agnew R., Neutralizing the Impact of Crime, Criminal Justice and Behaviour, vol. 12, no. 2, 1985. Akr, Tymczasowy posterunek policji na cmentarzu. Gdzie mamy go szukać?, online: http://szczecin. gazeta.pl/szczecin/1,34959,12779924,Tymczasowy_posterunek_policji_na_cmentarzu__ gdzie.html. Altheide D., Mass media, crime, and the discourse of fear, The Sociological Quarterly, vol. 38, no. 4, 1997. Altman D., Bland J., Missing data, British Medical Journal, vol. 334, no. 7590, 2007. Analitycy: Kupujący raczej szukają mieszkań na grodzonych osiedlach, biznes.interia.pl z 26 czerwca 2012 r., online: http://biznes.interia.pl/news/analitycy-kupujacy-raczej-szukaja-mieszkan-na-ogrodzonych,1814511. Andersen guilty in Enron case, BBC News z 15 czerwca 2002 r., online: http://news.bbc.co.uk/2/ hi/business/2047122.stm. Andrejew I., Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1983. Angrosino M., Obserwacja w nowym kontekście. Etnograia, pedagogika i rozwój problematyki społecznej, w: Denzin N., Lincoln Y. (red.), Metody badań jakościowych, t. 2, Warszawa 2009. Antonian J., O poniatii proiłaktiki priestuplenij, Woprosy Borby s Priestupnostju, nr 26, 1977. ap, Dziadkowie i babcie! Uważajcie na oszustów. Przebierają się nawe za policjantów, online: http:// szczecin.gazeta.pl/szczecin/1,34959,15318689,Dziadkowie_i_babcie__Uwazajcie_na_ oszustow__Przebieraja. html#ixzz3BoV2heTf. arb, Ziobro wpędził w dołek polską transplantologię, Wprost z 23 lutego 2010, online: http:// www.wprost.pl/ar/187901/Ziobro-wpedzil-w-dolek-polska-transplantologie/. Ariel B., Sherman L., Mass Transit Policing: The London Underground Hot Spots Experiment, niepublikowana prezentacja ASC Annual Meeting, Chicago 13 lipca 2014 r. Ariely D., The Honest Truth About Dishonesty, How We Lie to Everyone‑Especially Ourselves, New York 2013. Armitage R., An Evaluation of Secured by Design Housing within West Yorkshire, Home Ofice Brieing Note no. 7, London 2000. 366  BiBliogRaFia Armitage R., Assesing the Impact of Residential Design on Crime: A Guide to Conducting Case Studies, niepublikowany raport, online: http://eprints.hud.ac.uk/1359/. Armitage R., Crime Prevention Through Environmental Design, w: Bruinsma G., Weisburd D. (red.), Encyclopaedia of Criminology and Criminal Justice, London 2013. Armitage R., Crime Prevention through Housing Design: Policy and Practice, Basingstoke 2013. Armitage R., Introduction: Planning for Crime Prevention: A Comparative Perspective, Built Environment, vol. 39, no. 1, 2013. Armitage R., Monchuk L., Re‑evaluating Secured by Design (SBD) Housing in West Yorkshire, Proceedings of iDOC’09 ‘What’s Up Doc’ International Design Out Crime Conference. Design Out Crime Research Centre, Perth 2009. Armitage R., Monchuk L., Rogerson M., It looks good, but what is it like to live there? Assessing the Impact of Innovating Housing Design on Crime, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 17, issue 1, 2011. Armitage R., Pease K., Design and Crime: Prooing electronic products and services against theft, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 14, issue 1, 2008. Armitage R., Rogerson M., Pease K., What is good about good design? Exploring the link between housing quality and crime, Built Environment, vol. 39, no. 1, 2013. Armitage R., Secured by design ‑ an investigation of its history, development and future role in crime reduction, niepublikowana praca doktorska, University of Huddersield, 2004. Armor D., Forced Justice: School Desegregation and the Law, Oxford 1986. Aronson E., Wilson T., Akert R., Psychologia Społeczna. Serce i Umysł, Poznań 1997. Arystoteles, Retoryka, Warszawa 2001. Atlas R., Designing Safe Communities and Neighborhoods, w: Atlas R. (red.), 21st Century Security and CPTED. Designing for Critical Infrastructure Protection and Crime Prevention, Boca Raton, FL 2008. Atlas R., The Alchemy of CPTED: Less Magic, More Science, prezentacja na International CPTED Association Convention, Wrzesień 1999, online: http://cpted-security.com/atlas/index2. php?option=com_docman&task=doc_view&gid=30&Itemid=35. Audit Commission, Misspent Youth, 1996. Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2005. Baia J., Zapobieganie przestępczości, w: Podgórecki A. (red.), Zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1976. Banham R., The New Brutalism: Ethic or Aesthetic? New York 1966. Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1997. Barnett R., Restitution: a New Paradigm of Criminal Justice, w: Johnstone G. (red.), Restorative justice reader, Portland 2003. Barr R., Pease K., Crime placement, displacement, and delection, w: Tonry M., Morris N. (red.), Crime and Justice: A review of research, vol. 12, 1990. Baruch Y., Holtom B. C., Survey response rate levels and trends in organizational research, Human Relations, vol. 61, August 2008. Bässmann J., Becker J., Obert K., Kriminalprävention – Sammlung ausländischer Präventionprojekte, Wiesbaden 2000. BiBliogRaFia  367 Bässmann J., Maiwald K., Polizei, bürgernahe Polizeiarbeit und Kriminalprävention in den Niederlanden, Bundeskriminalamt, Wiesbaden 2001. Bauman Z., Europa niedokończona przygoda, Kraków 2005. Bauman Z., Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000. Bauman Z., Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, Warszawa 2007. Bauman Z., Razem, osobno, Kraków 2003. Bauman Z., Skrzypce wolności, Gazeta Wyborcza z 12 października 2013 r., Dodatek „MOCAK zaprasza na nowe wystawy”. Baumeister R., Finkenauer C., Vohs K., Bad Is Stronger Than Good, Review of General Psychology, vol. 5, no. 4, 2001. Bayley D., Shearing C., The Future of Policing, Law & Society Review, vol. 30, no. 3, 1996. BECCARIA 7 STEPS TO A SUCCESSFUL CRIME PREVENTION PROJECT, online: www.beccaria.de. Beccaria C., O przestępstwach i karach, Warszawa 1959. Beccaria Project: Quality Management in Crime Prevention, online: www.beccaria.de. Beccaria-Program, 7 Schritte zum erfolgreichen Präventionsprojekt, online: www.beccaria.de. Beckman E., The Criminal Justice Dictionary 2nd edition, Ann Arbor, MI 1983. Bell P., Greene T., Fisher J., Baum A., Psychologia środowiskowa, Gdańsk 2004. Bendyk E., Homo kiler, Polityka z 20 sierpnia 2007 r. Bennett T., Holloway K., Farrington D., The Effectiveness of Neighbourhood Watch, Campbell Systematic Reviews, vol. 18, 2008. Bennett T., Wright R., Burglars on Burglary. Prevention and the offender, Aldershot 1984. Bentham J., Panopticon or the inspection house, London 1791. Berger P., Luckmann T., The social Construction of Reality. A Treatise in the Sociology of Knowledge, London 1991. Berghe P. van den, The Ethnic Phenomenon, Westport, CT 1987. Bezpieczna Polska. Program poprawy bezpieczeństwa obywateli, Rada Ministrów RP, Warszawa 2002. Bezpieczne drzwi wejściowe, online: http://muratordom.pl/budowa/drzwi-bramy-garazowe/bezpieczne-drzwiwejsciowe,113_918.html, Biegański P., U źródeł architektury współczesnej, Warszawa 1979. Biuletyn Statystyczny KWP w Krakowie 2011. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 1999. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2007. Błachut J., Problemy związane z pomiarem przestępczości, Warszawa 2007. Blakely E., Snyder, M. Fortress America: Gated Communities in the United States, Washington, D.C. 1999. Bogner A., Littig B., Menz W., Introduction: Expert Interviews – An Introduction to a New Methodological Debate, w: Bogner A., Littig B., Menz W. (red.) Interviewing Experts, New York 2009. Bottoms A., Book Review of Defensible Space, British Journal of Criminology, vol. 14, no. 2, 1974. bp, Rząd przedłużył działanie programu „Bezpieczna i przyjazna szkoła”, online: http://wiadomosci.onet.pl/kraj/rzad-przedluzyl-dzialanie-programubezpieczna-i-przyjazna-szkola/s46x7. Brady L., Pertrilla A., The Look of Local News, Local TV News Project 2001, online: www.journalism.org/print/250. 368  BiBliogRaFia Braga A., Hot spots policing and crime prevention: A systematic review of randomized controlled trials, Journal of Experimental Criminology, vol. 1, 2005. Braga A., Papachristos A., Hureau D., Hot spots policing effects on crime, Campbell Systematic Reviews, vol. 8, 2012. Braga A., Papachristos A., Hureau D., The Effects of Hot Spots Policing on Crime: An Updated Systematic Review and Meta‑Analysis, Justice Quarterly, vol. 31, issue 4, 2014. Braga A., Policing Crime Hot Spots, w: Welsh B., Farrington D. (red.), Preventing Crime. What Works for Children, Offenders, Victims and Places, New York 2007. Braga A., The effects of hot spots policing on crime, Annals of the American Academy of Political and Social Science, vol. 578, 2001. Braga A., The effects of hot spots policing on crime, Campbell Systematic Reviews, vol. 1, 2007. BrainyQuote, online: http://www.brainyquote.com/quotes/authors/ benjamin_franklin.html. BrainyQuote, online: http://www.brainyquote.com/quotes/quotes/a/alberteins108301.html#JwGlkOofPUDEZePZ.99. Brand S., Price R., The economic and social costs of crime, Home Ofice Research Study, no. 217, London 2000. Branham V., Kutash S., Encyclopedia of Criminology, New York 1949. Brantingham P. L., Brantingham P. J. (red.), Environmental Criminology, London 1981. Brantingham P. L., Brantingham P. J., Burglar Mobility and Preventive Planning, w: Clarke R. and Hope T. (red.) Coping with Burglary: Research Perspectives on Policy, Boston 1984. Brantingham P. L., Brantingham P. J., Residential burglary and urban form, Urban Studies, vol. 12, 1975. Brantingham P., Faust F., A Conceptual Model of Crime Prevention, Crime & Delinquency, vol. 22, no. 3, July 1976. Bratton W, Cutting Crime and Restoring Order: What America Can Learn from New York’s Finest, wystąpienie w The Heritage Foundation z dnia 15 października 1996 r. online: http:// www.heritage.org/research/lecture/hl573nbsp-cutting-crime-and-restoring-order. Bratton W., Kelling G., Why We Need Broken Windows Policing, City Journal, Winter 2015, online: http://www.city-journal.org/2015/25_1_broken-windows-policing.html. Bratton W., Knobler P., Przełom. Jak szef Policji Nowojorskiej powstrzymał epidemię przestępstw, Poznań 2000. Breus M., Could Camping Help Your Insomnia?, online: http://www.psychologytoday.com/blog/ sleep-newzzz/201308/could-camping-help-your-insomnia. Bristol K., The Pruitt‑Igoe Myth, Journal of Architectural Education, vol. 44, no. 3, May 1991. Britain is ‘surveillance society’, BBC News, online: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk/6108496.stm. Brown B., Bentley D., Residential burglars judge risk: The role of territoriality, Journal of Environmental Psychology, vol. 13, issue 1, March 1995. Brown J., High rise lats are nurseries of crime, Shefield Morning Telgraph, 4 Maja 1974. Brown S., Stayman D., Antecedents and Consequences of Attitude Toward the Ad: A Meta‑Analysis, Journal of Consumer Research, vol. 19, no. 1, June 1992. Bryła M., Jasnowidz biegłym prokuratury? „To niech polska szkoła uczy jasnowidzenia zamiast izyki i historii”, Gazeta Wyborcza z 29 maja 2013 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiado- BiBliogRaFia  369 mosci/1,114871,14006289,Jasnowidz_bieglym_prokuratury___To_niech_polska_ szkola. html. Bugliosi V., Gentry C., Helter Skelter — The True Story of the Manson Murders 25th Anniversary Edition, New York-London 1994. Bulenda T., Polityczno‑kryminalne implikacje programów dotyczących bezpieczeństwa publicznego programów partii politycznych w wyborach parlamentarnych 2005 r., Przegląd Więziennictwa Polskiego, tom 49, 2005. Bulenda T., Polityka karna w programach wyborczych w 2007 r., Przegląd Więziennictwa Polskiego, tom 66, 2010. Bundeskriminalamt, Polizeiliche Kriminalstatistik Bundesrepublik Deutschland Berichtsjahr 2011, BKA Wiesbaden 2012. Burch E., Alliance and Conlict: The World System of the Inupiaq Eskimos, Calgary 2005. Burgess A., Mass, Spree and Serial Homicide, w: Douglas J.E., Burgess A.W., Burgess A.G., Ressler R.K. (red.), Crime Classiication Manual. A Standard System for Investigating and Classifying Violent Crimes, New York 2006. Burkowicz B., Jurzak-Mączka K., Szafrańska M., Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni w Polsce, w: Czapska J., (red.), Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni, Kraków 2012. Bush: War On Drugs Aids War On Terror, CBS News z 14 grudnia 2001, online: http://www. cbsnews.com/news/bush-war-on-drugs-aids-war-on-terror/. Calhoun J., Population Density and Social Pathology, w: Scientiic American, vol. 206, 1962. Campbell D., Fiske D., Convergent and discriminant validation by the multitrait‑multimethod matrix, Psychological Bulletin, vol. 56, no. 2, 1959. CamsOff, Czcze gadanie, online: http://camsoff.wordpress.com/2013/09/12/czcze-gadanie/. Canet R., Pech L., Stewart, M., France’s Burning Issue: Understanding the Urban Riots of November 2005, online SSRN: http://ssrn.com/abstract=1303514. Carroll L., Po drugiej stronie Lustra i co tam Alicja znalazła, Warszawa 1990. Casteel C., Peek-Asa C., Effeciveness of Crime Prevention Through Environmental Design (CPTED) in Reducing Robberies, American Journal of Preventive Medicine, vol. 18, issue 4, suplement 1, May 2000. Centralna Ewidencja Pojazdów i Kierowców, online: www.cepik.gov.pl. Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji, Instytut Badawczy, online: http://clk.policja. pl/clk/clkp/struktura/zaklad-broni-i-mechano/65193,Zespol-Badan-Mechanoskopijnych. html. CfDS, Light and crime, online: http://www.britastro.org/dark-skies/crime.html?7O#noreduction. Chądzyński M., Rynek ochrony w Polsce: armia ochroniarzy walczy o przetrwanie, forsa.pl z 25 maja 2014 r., online: http://forsal.pl/artykuly/798308,rynek-ochrony-w-polsce-armiaochroniarzy-walczy-oprzetrwanie.html. Cheswick W., Bellovin S., Rubin A., Firewalls and Internet Security: Repelling the Wily Hacker, Boston, MA, 2003. Christie N., Conlicts as Property, British Journal of Criminology, vol.17, no. 1, 1977. 370  BiBliogRaFia Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańsk 2000. Cielecki T, Realizacja przez policję strategii prewencyjnej w zwalczaniu przestępczości i innych patologii, Słupsk 1999. Cielecki T., Prewencja kryminalna. Studium z proilaktyki kryminologicznej, Opole 2004. Ciepielak M., Sama sobie, Gazeta Wyborcza Radom z 5 grudnia 2005 r. Cieślak M., Na mnie reklamy nie działają!, http://www.bezsens.info/2014/09/na-mnie-reklamy-nie-dzialaja/. Cieślak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1995. Cieślak W., Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010. City of Mississauga, online: http://www.mississauga.ca/portal/residents/cpted. Clarke R, Seven Principles of Quality Crime Prevention, w: Marks E., Meyer A., Linssen R. (red.) Quality in Crime Prevention, Hanover 2005. Clarke R., Brantingham P. L., Brantingham P. J., Eck J., Felson M., Designing Out Crime, London 1998. Clarke R., Crime science. w: E. McLaughlin, T. Newburn (red.), Handbook of Criminal Theory, London 2009. Clarke R., Eck J., Become a Problem‑Solving Crime Analyst – In 55 Steps, London 2003. Clarke R., Harris P., Auto theft and its prevention, w: Tonry M. (red.), Crime and Justice: A review of research, vol. 16, 1992. Clarke R., Situational crime prevention: Its Theoretical Basis and Practical Scope, Crime and Justice: An Annual Review of Research, vol. 4, 1983. Clarke R., Situational Crime Prevention: Successful Case Studies, Albany, NY 1997. Clarke R., The Theory of Crime Prevention Through Environmental Design, online: http://www3.cutr. usf.edu/security/documents%5CCPTED%5CTheory%20of%20CPTED.pdf. Cochrane, online: www.cochrane.org,. Cohen L., Felson M., Social Change and Crime Rate Trends: A Routine Activity Approach, American Sociological Review, vol. 44, no. 4, 1979. Cohen S., Folk devils and moral panics the creation of the Mods and Rockers, London 1973. Coleman A., The Dice Project’, in ‘High rise housing’, Housing and Town Planning Review, London 1992. Coleman A., Utopia on trial: Vision and reality in planned housing, London 1985. Committee on Identifying the Needs of the Forensic Sciences Community, National Research Council, Strengthening Forensic Science in the United States: A Path Forward, Washington, D.C. 2009. Composite Project, online: http://composite-project.eu. Cook T., Campbell D., Quasi‑Experimentation: Design and Analysis Issues for Field Settings, Chicago 1979. Cornish D., Clarke R. (red.), The Reasoning Criminal, New York 1986. Cornish D., Clarke R., Opportunities, precipitators and criminal decisions: A reply to Wortley’s critique of situational crime prevention, w: Smith M., Cornish D. (red.), Theory for Situational Crime Prevention, Crime Prevention Studies, vol.16, 2003. Cozens P., Crime Prevention Through Environmental Design, w: Wortley R., Mazerolle L. (red.), Environmental Criminology and Crime Analysis, Devon 2008. BiBliogRaFia  371 Cozens P., Hillier D., Prescott G., Crime and the design of residential property – exploring the perceptions of planning professionals, burglars and other users, Property Management, vol. 19, issue 4, 2001. Cozens P., Hillier D., Prescott G., Crime and the design of residential property – exploring the perceptions of planning professionals, burglars and other users. Part 2, Property Management, vol. 19, issue 4, 2001. Cozens P., Hillier D., Prescott G., Defensible Space: Burglars and Police Evaluate Urban Residential Design, Security Journal, vol.14, issue 4, 2001. Cozens P., Saville G., Hillier D., Crime prevention through environmental design (CPTED): a review and modern bibliography, Property Management, vol. 23, no. 5, 2005. Cozens P., Sustainable urban development and crime prevention through environmental design for the British City. Towards an effective urban environmentalism for the 21st Century, Cities: The International Journal of Urban Policy and Planning, vol. 19, no. 2, 2002. CPTED, online: http://www.cpted.net/. Crime ‘stable’ but Robbety Rises, BBC News z 19 lipca 2007 r., online: http://news.bbc.co.uk/1/hi/ uk/6905769.stm. Criminal Victimization in the United States. A Report of a National Survey. Report to the President’s Commission on Law Enforcement and Administration of Justice, Washington, D.C. 1967. Crispino F., Ribaux O., Houck M., Margot P., Forensic science – a true science? Australian Journal of Forensic Sciences, vol. 43, no. 2-3, June-September 2011. Crow W., Bull J., Robbery Deterrence: An Applied Behavorial Science Demonstration – Final Report, LaJolla, CA 1975. Crowe T., Crime Prevention Through Environmental Design: Applications of Architectural Design and Space Management Concepts, Oxford 2000. Crowe T., Designing Safer Schools, School Safety, Fall 1990. Curtin University, online: https://humanities.curtin.edu.au/schools/BE/staff.cfm/P.Cozens. Czapiewski W., Głowacki R., Prewencja kryminalna. Teoretyczne podstawy przeciwdziałania przestępczości. Materiały pomocnicze dla słuchaczy studium zaocznego. Szczytno 1997. Czapska J., Wójcikiewicz J., Policja w społeczeństwie obywatelskim, Kraków 1999. Czapska J., Poczucie społecznego zagrożenia społecznością, w: Błachut J., Czapska J.,Widacki J.(red.) , Zagrożenie przestępczością,Warszawa-Kraków 1997. Czapska J., Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych – możliwości i granice, w: Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych, pod red. Czapska J. i Krupiarz W., Warszawa 1999. Czeczot Z., Tomaszewski T., Kryminalistyka ogólna, Toruń 1996. D’Atri D., Fitzgerald E., Kasl S., Ostfeld A., Crowding in Prison: The Relationship Between Changes in Housing Mode and Blood Pressure, Psychosomatic Medicine, vol. 43, no.2, 1981. Dąbrowska J., Gumkowska M., Wygnański J., Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych – Raport z badania 2002, Warszawa 2003. Dadaczyński S., Pomorze: Policji brakuje pieniędzy na paliwo do radiowozów, Dziennik Bałtycki z 29 grudnia 2011 r., online: http://www.dziennikbaltycki.pl/artykul/488171,pomorze-poli cji-brakuje-pieniedzy-na-paliwodoradiowozow,id,t.html?cookie=1 372  BiBliogRaFia Darley J., Latané B., Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility, Journal of Personality and Social Psychology, vol. 8, 1968. Day M., East to west German migration trickles to a halt, 23 years after reuniication, The Telegraph z 21 listopada 2013 r., online: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/ europe/germany/10466089/East-to-west-German-migration-trickles-to-a-halt-23-yearsafter-reuniication.html. De Blasio Appoints Former Top Cop William Bratton To Lead NYPD, online: http://newyork.cbslocal. com/2013/12/05/mayor-elect-bill-de-blasio-expected-to-make-announcement/. Demme J.(reż.), The Silence of the Lambs, Orion Pictures (dystr.), 1991. Denef S., Kaptein N., Bayerl P., Ramire L., Best Practice in Police Social Media Adaptation, 2012. Denzin N., The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods, Piscataway, NJ 2009. Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: http://www.pozytek.gov.pl/Podstawowe,pojecia,380.html. Design Out Crime, online: http://www.designoutcrime.org/index.php/925-uncategorised/ 43-phd-doc. Deutsches Forum Kriminal Pravention, online: http://www.kriminalpraevention.de/wir-ueber-uns.html. Dijk J. van, Kesteren J. van, Smit P., Criminal Victimisation in International Perspective: Key Findings from the 2004‑2005 ICVS and EU ICS, Den Haag 2007. DiTella R., Schargrodsky E., Do police reduce crime? Estimates using the allocation of police forces after a terrorist attack, American Economic Review, vol. 94, no. 1, 2004. Ditton J., Bannister J., Gilchrist E., Farrall S., Afraid or Angry? Recalibrating the ‘Fear’ of Crime, International Review of Victimology, no. 6, 1999. Długosz-Kurczabowa K., glina i gliniarz, poradnia językowa Wydawnictwa PWN, online: http:// sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/glina-i-gliniarz;3274.html. Dobbs M., Rudy the Crime Buster, The Washington Post z 29 listopada 2007 r., online:http:// voices.washingtonpost.com/factchecker/2007/11/rudy_the_crime_buster.html. Dobrzański M., Spece od bezpieczeństwa, Blog Instytutu Obywatelskiego, online: http://www. instytutobywatelski.pl/8546/blogi/w-trasie/spece-od-bezpieczenstwa. Donohue J., Siegelman P., Allocating Resources among Prisons and Social Programs in the Battle against Crime, The Journal of Legal Studies, vol. 27, issue 1, January 1998. Doran G., There’s a S.M.A.R.T. way to write management’s goals and objectives, Management Review, vol. 70, issue 11, 1981. Doyle A. C., Znak czterech, w: Doyle A. C., Sherlock Holmes. Dzienniki i przygody, Warszawa 2010. dpa, Land stellt Millionen für Plattenbau‑Abriss bereit, Focus z 21 sierpnia 2013 r., online: http:// www.focus.de/regional/potsdam/bau-land-stellt-millionen-fuer-plattenbau-abriss-bereit_ aid_1077742.html. Dukała K., Jurzak-Mączka K., Mączka J., CPTED ‑ TEORIA, PRAKTYKA, SKUTECZNOŚĆ, w: Czapska J. (red.), Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni, Kraków 2012. Durkheim E., Moral Education: A Study in the Theory and Application of the Sociology of Education, Dover 2002. BiBliogRaFia  373 Eck J., Chainey S., Cameron J., Wilson R., M. Leitner, Mapping Crime: Understanding Hot Spots, Washington, D.C. 2005. Eck J., Police Problems: The Complexity of Problem Theory, Research and Evaluation, w: Knutsson J. (red.), Problem‑Oriented Policing: From Innovation to Mainstream, Crime Prevention Studies, vol. 15, 2003. Eck J., Preventing crime at places, w: Sherman L., Gotfredson D., MacKenzie D., Eck J., Reuter P., Bushway S., Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998. Eck J., Spelman W., Problem‑Oriented Approach to Police Service Delivery, w: Kenney D. (red.), Police and Policing: Contemporary Issues, New York 1989. Eckenrode J., Campa M., Luckey D., Henderson C., Cole R., Kitzman H., Anson E., Sidora-Arcoleo K., Powers J., Olds D., Long‑term effects of prenatal and infancy nurse home visitation on the life course of youths: 19‑year follow‑up of a randomized trial, Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, vol. 164, 2010. Einstein A., Infeld L., The evolution of physics, New York 1971. Ekblom P. (red.), Design Against Crime: Crime Prooing Everyday Products, Crime Prevention Studies, vol. 27, 2012. Ekblom P., Deconstructing CPTED… and Reconstructing it for practice, knowledge management and research, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 17, issue 1, 2011. Ekblom P., From the Source to the Mainstream is Uphill: The Challenge of Transferring Knowledge of Crime Prevention Through Replication, Innovation and Anticipation. w: Tilley N. (red.), Analysis for Crime Prevention, Crime Prevention Studies, vol. 13, 2002. Ekblom P., Redesigning the Language and Concepts of Crime Prevention Through Environmental Design, online: http://reconstructcpted.wordpress.com/publications-and-other-papers/. Ekblom P., The 5Is framework: a practical tool for transfer and sharing of crime prevention and community safety knowledge, London 2008. Elliott C., Evans R., Sussex CCTV scuppered by street lights, online: http://www.theargus.co.uk/ news/5019988.Sussex_CCTV_scuppered_by_street_lights/. Elliott D., Bluprints for Violence Prevention, Boulder, CO 1996. Emsley C., The birth and development of the police, w: Newburn T. (red.), Handbook of Policing, Cullompton 2008. Engelhardt M., Najkrwawszy napad na bank w historii Polski, Policyjni.pl, 3 marca 2011 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,126765,9192260,Najkrwawszy_napad_na_bank_w_historii_Polski.html, English K., Self‑reported crime rates of women prisoners, Journal of Quantitative Criminology, vol. 9, no. 4, 1993. Essex lights out project extends, online http://www.essexchronicle.co.uk/Essex-lights-project-extends/story-12634332-detail/story.html. EU-Consult sp. z o.o., Badanie efektywności programów lokalnych w ramach programu „Razem bezpieczniej”, doinansowanych i realizowanych we wszystkich obszarach wsparcia Programu. Raport Roczny 2012, Gdańsk 2013. EUCPN Newsletter June 2014, Online: https://www.msw.gov.pl/download/1/20120/EUCPNnews. pdf. 374  BiBliogRaFia EUCPN, European Crime Prevention Network (EUCPN): Crime prevention activities at the EU, national and local level. w: EUCPN Secretariat (red.), EUCPN Thematic Paper Series, no. 4, Brussels 2013, online: http://www.eucpn.org/pubdocs/EUCPN%20Thematic%20Paper%20 no4_EUCPN-Crime%20prevention%20activities%20at%20the%20EU,%20national%20and%20 local %20level.pdf. EUCPN, online: http://eucpn.org/eucp-award/index.asp. EUCPN, online: http://eucpn.org/library/index.asp. Eurostat, Crimes recorded by the police, online: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show. do?dataset=crim_gen&lang=en. Eurostat, Crimes recorded by the Police: homicide in cities, online: http://appsso.eurostat.ec. europa.eu/nui/show.do?dataset=crim_hom_city&lang=en. Eurostat, Population on 1 January by age groups and sex ‑ cities and grater cities (Total), online: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_cpop1&lang=en Evans K., Crime Prevention. A Critical Introduction, London 2011. Fagan J., Davies G., Street Stops and Broken Windows: Terry, Race and Disorder in New York City, Fordham Urban Law Journal, vol. XXVIII, 2000. Fajst M., „Kryminologiczne Noble” 2009‑2010 – zagrożenie dla wolności badań naukowych, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego, nr 18, 2009. Falandysz L., Mąż opatrznościowy, Wprost, nr 2, 2001, online: http://www.wprost.pl/ar/8984/ Jakim-prawem/? I=946. Falandysz L., W kręgu kryminologii radykalnej, Warszawa 1986. Falkowska W., Seidler B. (scen.), Wróblewski J. (rys.), Wyzwanie dla silniejszego, Warszawa 1975. Fan T. W., Measuring education inequality – Gini coeficients of education, The World Bank, 2011. Farmer D., Crime Control. The Use and Misuse of Police Resources, New York-London 1984. Farmer D., McDonald R., An Epidemiological Model for Crime Control, Center for Public Affairs, Commonwealth Papers 1988, Richmond 1988. Farrell G., Preventing repeat victmization, w: Tonry M., Farrington D. (red.), Building a Safer Society: Strategic Approaches to Crime Prevention, Crime and Justice, vol. 19, 1995. Farrington D., Gottfredson D., Sherman L., Welsh B., The Maryland Scientiic Methods Scale, w: Sherman L., Farrington D., Welsh B., MacKenzie D. (red.), Evidence‑Based Crime Prevention, London-New York 2002. Farrington D., Petrosino A., The Campbell Collaboration Crime and Justice Group, Annals of the American Academy of Political and Social Science, vol. 578, 2001. Farrington D., Welsh B., Effects of improved street lighting on crime: a systematic review, London 2002. Farrington D., Welsh B., How important is “regression to the mean” in area‑based crime prevention research? Crime Prevention and Community Safety, vol. 8, issue 1, 2005. Farrington D., Welsh B., Improved Street Lighting, w: Welsh B., Farrington D. (red.), Preventing Crime. What Works for Children, Offenders, Victims and Places, New York 2007. FBI Uniform Crime Reports, Crime in the United States, online: http://www.fbi.gov/about-us/cjis/ ucr/crime-in-the-u.s/2011/crime-in-the-u.s.-2011/tables/table-1. FBI Uniform Crime Reports, Offenses known to law enforcement by State by City, online: http:// www.fbi.gov/about-us/cjis/ucr/crime-in-the-u.s/2011/crime-in-the-u.s.-2011/offenses-known-to-law-enforcement/standard-links/city-agency. BiBliogRaFia  375 Feds: Boston Marathon suspect had bomb‑making instructions, jihad literature available online, FoxNews 28 czerwca 2013 r., online: http://www.foxnews.com/us/2013/06/28/feds-bostonmarathon-suspect-had-bomb-making-instructions-jihad-literature/. Feliksiak M. (oprac.), Oceny instytucji publicznych. Komunikat z badań CBOS. Nr 36/2014, Warszawa 2014. Feliksiak M. (oprac.), Opinie o bezpieczeństwie i zagrożeniu przestępczością. Komunikat z badań, Warszawa 2012. Feliksiak M. (oprac.), Poczucie bezpieczeństwa, zagrożenie przestępczością i stosunek do kary śmierci., Komunikat z badań CBOS nr BS/60/2011, Warszawa maj 2011, online: http://www.cbos. pl/SPISKOM.POL/2011/K_060_11.PDF. Fell J., Tippetts A., Langston E., An Evaluation of the Three Georgia DUI Courts, DOT HS 811 450, Washington, D.C., 2011. Felson M., Clarke R., Opportunity Makes the Thief: Practical Theory for Crime Prevention, Police Research Series, Paper 98, London 1998. Felson M., Poulsen E., Simple indicators of crime by time of day, International Journal of Forecasting, vol. 19, issue 4, October–December 2003. Fennelly L., Perry M., The Handbook for School Safety and Security: Best Practices and Procedures, Oxford 2014. Ferenstein G., How The World Butchered Benjamin Franklin’s Quote On Liberty Vs. Security, Techchrunch 14 lutego 2014 r., online: http://techcrunch.com/2014/02/14/how-the-worldbutchered-benjamin-franklins-quote-on-liberty-vs-security/. Feuerbach P. von, Revision der Grundsätze und Grundbegriffe des positiven peinlichen Rechts, Erfurt 1799. Fiebig J., Pływaczewski W., Tyburska A., Prewencja kryminalna. Część I. Policyjne strategie działań zapobiegawczych, Szczytno 2004. Firestone D., The Bratton Resignation: The Overview, The New York Times z 27 marca 1996 r., online: http://www.nytimes.com/1996/03/27/nyregion/bratton-resignation-overview-bratton -quits-police-post-new-yorkgains-over-crime.html. Fisher D., Second Generation CPTED, online: http://www.chdpartners.com.au/getmedia/298fef0e-c401-4b54-adcf-723590c94352/Second-Generation-CPTED.aspx. Fishman R., Urban Utopias in the Twentieth Century: Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Cambridge, MA 1982. Flight S., Heerwaarden Y. van, Sommeren P. van, Does CCTV Displace Crime? An Evaluation of the Evidence and a Case Study from Amsterdam, w: M. Gill (red.), CCTV, Leicester 2003. Forker A., Einführung in die Kriminalistik. w: Jäger R. (red.): Kriminalistische Kompetenz, Lübeck 2000. Foucault M., Nadzorować i karać, Warszawa 1993. Fouquet H., Paris Faces Darkness as City Set for Illumination Ban, online: http://www.bloomberg. com/news/2012-12-04/paris-faces-darkness-as-city-of-light-set-for-illumination-ban.html. Fukuyama F., The End of History?, The National Interest, Summer 1989. Fundacja Bezpieczna Przestrzeń, online: www.bezpiecznaprzestrzen.eu. 376  BiBliogRaFia Furstenberg F., Fear of crime and its effects on citizen behaviour, w: A. Biderman (red.), Crime, justice and the public, New York 1975. Fusiecki J., Szpala I., Szeryf zrobił porządek, Gazeta Wyborcza z 28 kwietnia 2005 r., online: http://wyborcza.pl/1,76842,2680736.html. Gansberg M., Thirty‑Eight Who Saw Murder Didn’t Call the Police, New York Times z 27 marca 1964 r. Gardner D., Being under lock down, AlJazeera.net, online: http://english.aljazeera.net/news/asiapaciic/2008/07/20087305107426461.html. Gardocki L. Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 1999. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2010. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2011. Gąsiorowski T., Misiuwianiec A., Podsumowanie czterech edycji Konkursu „Bezpieczna Gmina”, Warszawa 2005. Gawande A., The Checklist Manifesto. How to Get Things Right, New York 2010. Gearty C., Cry freedom, Guardian, G2 z 3 grudnia 2004 r. Gerrard G., Thompson R., Two million cameras in the UK, CCTV Image, no. 42, Winter 2011. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, Warszawa 2007. Giercenzon A., Wprowadzenie do kryminologii radzieckiej, Warszawa 1965. Giles A., The Forensic Examination of Documents, w: P. White (red.), Crime Scene to Court: The Essentials of Forensic Science, Cambridge 2010. Gk, Bezczynność pod latarnią, Neewsweek Polska z 26 września 2004 r, online: http://polska. newsweek.pl/bezczynnosc-pod-latarnia,19094,1,1.html. Głaz J., Osiedla pod specjalnym nadzorem, Gazeta Wyborcza - dodatek poznański z 17 grudnia 2004 r. Głowacki R., Łojek K., Ostrowska E., Tyburska A., Urban A., CPTED jako strategia zapewnienia bezpieczeństwa społeczności lokalnej, Szczytno 2010. Głowacki R., Łojek K., Ostrowska E., Urban A., Rozwiązania architektoniczne a bezpieczeństwo mieszkańców i turystów w województwie zachodniopomorskim, Policja, nr 2, 2006. Głowacki R., Łojek K., Urban A., Rewitalizacja przestrzeni izycznej jako narzędzie zapobiegania przestępczości, Szczytno 2005. Główne kierunki pracy Policji w 2004 roku, Gazeta Policyjna, nr 1, 2004. Główny Urząd Statystyczny, Ludność – bilans opracowany w oparciu o wyniki NSP 2011, 31.12.2011 r., online: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_L_ludnosc_31.12.2011r. xls. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Demograiczny 2007, Warszawa 2007. Główny Urząd Statystyczny, Szkoły wyższe i ich inanse w 2013 r., Warszawa 2014. Goldacre B., Bad Pharma: How Drug Companies Mislead Doctors and Harm Patients, London 2012. Goldrace B., Bad Science, London 2009. Goldstein H., Improving policing: A problem oriented approach, Crime & Delinquency, vol. 25 issue 2, 1979. Goodman M., A vision of crimes in the future, http://www.ted.com/talks/marc_goodman_a_ vision_of_crimes_in_the_future/transcript?language=en. BiBliogRaFia  377 Government of Canada, Police reported crime rates, online: http://www.statcan.gc.ca/pub/ 85-002-x/2012001/article/11692/c-g/desc/desc01-eng.htm. Government of Canada, Focus on Geography series, 2011 statistics, online: https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2011/as-sa/fogs-spg/select-Geo-Choix.cfm?Lang=Eng& GK=CSD&PR=10. Government of Canada, Homicides by census, metropolita area, 2011 and 2012, online: http:// www.statcan.gc.ca/pub/85-002-x/2013001/article/11882/tbl/tbl03-eng.htm#tbl03n_3. Gowin J., Królikowski M., Gowin Królikowski: Jak powstrzymać pedoilów, Rzeczpospolita z 24 kwietnia 2013 r., online: http://www.rp.pl/artykul/1003140.html?print=tak&p=0. Graham S., Cities Under Siege: The New Military Urbanism, London-New York 2011. Grazia, J. De, Bill Bratton’s advice for UK policing, online: http://www.theguardian.com/commentisfree/cifamerica/2011/aug/15/bill-bratton-policing-uk. Gross H., Handbuch fűr Untersuchungsrichter als System der Kriminalistik, Wien 1898. Grossman L., Why Local TV News is So Awful, Columbia Journalism Review, vol. 36 issue 4, November/December 1997. Grubesik T., Mack E., Spatio‑Temporal Interaction of Urban Crime, Journal of Quantitative Criminology, vol. 24, issue 3, September 2008. Gruza E., Goc M., Moszczyński J., Kryminalistyka – czyli rzecz o metodach śledczych, Warszawa 2011. Grzegorczyk T. , Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001. Guidelines for the Prevention of Crime ECOSOC Resolution 2002/13, Annex s. 3, online: http://www. un.org/en/ecosoc/docs/2002/resolution%202002-13.pdf. GuideStar, online: http://www2.guidestar.org/organizations/20-0234163/nurse-family-partnership.aspx. Gulczyński M., Dekalog prodemokratycznego politologa, Warszawa 2011. Gutekunst W., Kryminalistyka. Zarys systematycznego wykładu, Warszawa 1965. Hajnosz L., Pracowali na cud. To oni ratowali wychłodzonego Adasia, Gazeta Wyborcza z 10 grudnia 2014 r. online: http://wyborcza.pl/TylkoZdrowie/1,137474,17101135,Pracowali_na_ cud__To_oni_ratowali_wychlodzonego_Adasia.html#BoxSlotIMT. Hanausek T., Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 2009. Harris K., Sex crime prevention program cut by Ottawa, CBS News, online: http://www.cbc.ca/ news/politics/sex-crime-prevention-program-cut-by-ottawa-1.2979196. Hawkins K., Chicago closes Cabrini‑Green projects, USA Today z 2 grudnia 2010 r., National. Hearnden L., Magill C., Decision‑making by house burglars: offenders’ perspectives, Home Ofice Research, Development and Statistics Directorate, 2004. Heather S., Isis publishes penal code listing amputation, cruciixion and stoning as punishments – and vows to vigilantly enforce it, The Independent z 22 stycznia 2015 r., online: http://www. independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-publishes-penal-code-listing-amputationcruciixion-and-stoning-as-punishments--and-vows-to-vigilantly-enforce-it-9994878.html. Hegel G., Hegel: Lectures on Natural Right and Political Science: The First Philosophy of Right, Oxford 2012. Heinz W., Kriminalprävention – Anmerkungen zu einer überfälligen Kurskorektur der Kriminalpolitik, w: H. Kerner, J. Jehle, E. Marks (red.), Entwicklung der Kriminalprävention in Deutschland, Bonn 1998. 378  BiBliogRaFia Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Wystąpienie do Rzecznika Praw Obywatelskich z 24 stycznia 2014 r., online: http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/iles/2014/01/ RPO_ustawaz22list2013_pismo_TK.pdf. Henderson C., The Prevention of Crime, Not Merely Its Punishment, Journal of the American Institute of Criminal Law and Criminology, vol. 1, no. 2, July 1910. Hilbron R., Sea gulls, butterlies, and grasshoppers: A brief history of the butterly effect in nonlinear dynamics, American Journal of Physics, vol. 72, issue 4, April 2004. Hillier B., Can streets be made safe? Urban Design International, vol. 9, 2004. Hillier B., In Defence of Space, RIBA Journal, vol. 11, November 1973. Hillier B., Sahbaz O., An evidence based approach to crime and urban design, w: Cooper R., Evans G., Boyko C. (red.), Designing Sustainable Cities: Decision‑making Tools and Resources for Design, Hoboken, NJ 2009. Hillier B., Shu S., Crime and urban layout: The need for evidence, w: Ballintyne S., Pease K., McLaren V. (red.), Secure foundations: Key issues in crime prevention, crime reduction and community safety, London 2000. Hipsz N. (oprac.), Bezpieczeństwo publiczne. Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, maj 2013 Warszawa, online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_063_13.PDF. Hirsch A., Making the Second Ghetto: Race and Housing in Chicago, 1940‑1960, Chicago 1983. Hirt F., Der Diebstahl, dessen Verhütung und Entdeckung: Ein Warner u. Rathgeber, Leipzig 1856. Hobbs F., Stoops N., Demographic Trends in the 20th Century, U.S. Census Bureau Census 2000 Special Reports, Washington, D.C. 2002. Hołyst B., Kryminalistyka, Warszawa 2007. Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 2009. Home Ofice, Safer Places. The Planning System and Crime Prevention, London 2004. Homel P., Joining up the Pieces: What Central Agencies Need to Do to Support Effective Local Crime Prevention, w: Knutsson J., Clarke R. (red.), Putting Theory to Work: Implementing Situational Prevention and Problem‑Oriented Policing, Crime Prevention Studies, vol. 20, 2006. Hong L., Mettiyy W., Sakiyama M., Shaming in Asian Societies, w: Bruinsma G., Weisburd D. (red.) Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014. Hönn G., Betrugs‑Lexicon: worinnen die meiste Betrügereyen in allen Ständen nebst denen darwider guten Theils dienenden Mitteln, Coburg 1721. Hooton E., Crime and the Man, Cambridge, MA 1939. Hornowska E., Brzezińska A., Kaliszewska-Czeremska K., Appelt K., Rawecka J., Bujacz A., Paradoksalny efekt triangulacji? Edukacja, nr 4, 2012. Horoszowski P., Kryminalistyka, Warszawa 1958. Horoszowski P., Kryminologia, Warszawa 1965. Hostelet G., Metodologia naukowego badania czynności ludzkich, Myśl Współczesna, nr 7/8, 1947. http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=105733. http://web.archive.org/web/20060101030729/http://www.crimereduction.gov.uk/burglary45. htm. http://www.charitynavigator.org/index.cfm?bay=search.summary&orgid=12510#.U_TT80 gscy4. BiBliogRaFia  379 http://www.crime-prevention-intl.org/en/about-us/presentation/history.html. http://www.infopool-polizeikonzepte.bka.de/. http://www.instytutobywatelski.pl/8546/blogi/w-trasie/spece-od-bezpieczenstwa. http://www/ai.com/members/catalog/DetailView.aspx?s=&Movie=53237. https://www.facebook.com/crimepreventioncouncil. https://www.facebook.com/komendastolecznapolicji/photos/a.24305508574692177287. 243051162413980/867930046592752/?type=1&theater. https://www.facebook.com/PolicjaPL. Huddleston C., Marlowe D., Casebolt R., Painting the current picture: A national report card on drug courts and other problem‑solving court programs in the United States, Washington, D.C. 2008. Hugo-Bader J., Chłopcy z motylkami. Terroryzm dziecięcy, Duży Format – dodatek do Gazety Wyborczej z 28 września 2003 r. Human Rights Watch/Americas, Final Justice: Police and Death Squad Homicides of Adolescents in Brazil, Human Rights Watch, 1994. Hunter R., Jeffrey C., Preventing convenience store robbery through environmental design, w: Clarke R. (red.), Situational crime prevention: Successful case studies, Albany, NY 1992. IgH, Oto jak wykrada się nagie zdjęcia gwiazd. I to nie tylko z telefonów…, Niebezpicznik.pl, online: http://niebezpiecznik.pl/post/oto-jak-wykrada-sie-nagie-zdjecia-gwiazd-i-to-nietylko-z-telefonow/. Img/PAP, Sąd nie pozostawia złudzeń: Beata Sawicka niewinna, CBA działało bezprawnie, Gazeta.pl z 26 kwietnia 2013 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,13813337. html. Innes M., Signal crimes and signal disorders: notes on deviance as communicative action, The British Journal of Sociology, vol. 55, issue 3, 2004. Instytut Mechaniki Precyzyjnej, online: http://www.imp.edu.pl/zaklady/labor.html. Instytut Techniki Budowlanej, online: http://www.itb.pl/certyikacja/zaklad-certyikacji. Internetowa baza ilmu polskiego, FilmPolski.pl, online: http://www.ilmpolski.pl/fp/index. php?ilm=12210. Iwański M., Papierz A., Stożek M., Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Grabowski A., Kryminologia. Repetytorium, Warszawa 2013. Jacobs J., The Death and Life of Great American Cities, New York 1961. Jałowiecki B., Krajewska M., Olejniczak K., Klasa metropolitarna w przestrzeni Warszawy, w: Grzelak J., Zarzycki T. (red.), Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej, Warszawa 2004. Janczura M., Homeopatia będzie kierunkiem na uniwersytecie medycznym. „Oby nie przyczyniło się to do studiów z urynoterapii”, online: http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103085,15754846, Homeopatia_bedzie_kierunkiem_na_uniwersytecie_medycznym_.html#TRNajCzytSST. Jane Byrne Cabrini‑Green Easter: A Look Back At A Mayor’s 1981 PR Fail That Ended In Shame, online: http://www.hufingtonpost.com/2013/03/31/jane-byrne-cabrini-green-_n_2989015.html. Jasiakiewicz A., Terrorysta czy tragiczny bohater. Rozważania nad ewolucją zjawiska terroryzmu, w: Fajst M., Płatek M. (red.), W kręgu kryminologii romantycznej, Warszawa 2004. 380  BiBliogRaFia Jeffery C., Crime Prevention Through Environmental Design, Beverly Hills, CA 1971. Johansson K., Crime prevention cooperation in Sweden: a regional case study, Journal of Scandinavian Studies in Criminology and Crime Prevention, vol. 15, no. 2, 2015. Johnson B., Spencer D., Larson D., McCullough M., A Systematic Review of the Religiosity and Delinquency Literature: A Research Note, Journal of Contemporary Criminal Justice, vol. 16, 2000. Johnson S., Bowers K., Permeability and Burglary Risk: Are Cul‑de‑Sacs Safer?, Journal of Quantitative Criminology, vol. 26, issue 1, 2010. Jones M., Fanek M., Crime in the urban environment, w: Proceedings, 1st International Space Syntax Symposium, Vol. II, London 1997. Jongejan A., The Dutch ‘’Police Label Secure Housing’’ a Successful Approach, Internal Security, vol. 2, issue 1, January-July 2010. Jongejan A., Woldendorp T., A Successful CPTED Approach: The Dutch ‘Police Label Secure Housing’, Built Environment, vol. 39, no. 1, 2013. Josine J., Terlouw G., Klein M., (red.), Delinquent behavior among young people in the Western world: First results of the International Self‑Report Delinquency Study, Amsterdam-New York 1994. K. Ferraro K., Fear of Crime. Interpreting Victimization Risk, New York 1995. Kacprzak L., Oszukali nas. Gdzie jest państwo?, Rzeczpospolita z 3 maja 2014 r., online: http:// www.rp.pl/artykul/17,1106577.html. Kahneman D., Thinking, Fast and Slow, New York 2011. Kajdanek K., Suburbanizacja po polsku, Kraków 2012. Kasprzak J., Młodziejowski B., Brzęk W., Moszczyński J., Kryminalistyka, Warszawa 2006. Katarzyna Waśniewska skazana na 25 lat więzienia, Wirtualna Polska, 17 października 2014 r., online: http://wiadomosci.wp.pl/gid,16966255,kat,1342,title,Katarzyna-Wasniewska-skazana-na-25-lat-wiezienia,galeria.html?ticaid=1149e4. Kearney M., Harris B., Ten Economic Facts about Crime and Incarceration in the United States, Hamilton Institute 2014, online: http://www.hamiltonproject.org/papers/ten_economic_facts_ about_crime_and_incarceration_in_the_united_states/. Keel R., Pruitt‑Igoe and the End of Modernity, online: http://www.umsl.edu/~keelr/010/pruitt-igoe.htm. Keeley L., War before Civilization, Oxford 1997. Kelling G., Coles C., Wybite szyby. Jak zwalczać przestępczość i przywrócić ład w najbliższym otoczeniu, Poznań 2000. Kelling G., Moore M., The evolving strategy of policing, Perspectives on Policing, no. 4, November 1988. Kelling G., Pate T., Dieckman D., Brown C., The Kansas City Preventive Patrole Experiment. A Summary Raport, Washington, D.C. 1974. Kentil F., Comparison of Hidden Curriculum Theories, European Journal for Educational Studies, vol. 1, no. 2, 2009. Kerner Commission, Report of the National Advisory Commission on Civil Disorders, New York, 1968. Kerner H., Jehle J., Marks E. (red.), Entwicklung der Kriminalprävention in Deutschland, Bonn 1998. BiBliogRaFia  381 Kivivuori J., History of the Self‑Report Delinquency Surveys, w: Bruinsma G., Weisburd D. (red.), Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014. Klaus W., Kossowska A., Skuteczność prowadzonych działań prewencyjnych, czyli co działa w praktyce, w: Buczkowski K., Czarnecka-Dzialuk B., Klaus W., Kossowska A., Rzeplińska L., Wiktorska P., Woźniakowska-Fajst D., Wójcik D., Społeczno‑polityczne konteksty współczesnej przestępczości w Polsce, Warszawa 2013. Klep, Kittel: „Słowik” wróci do działalności przestępczej. Ona schowała się za garniturami. Nie jesteśmy świadomi, jak jest silna, online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci /1,114871,14391300,Kittel___Slowik__wroci_do_dzialalnosci_przestepczej_html. Kłomino, bohun-bunkry.net, 21 grudnia 2011 r., online: http://www.bohun-bunkry.net/tag/ opuszczone/. Koch R., The 80/20 Principle: The Secret of Achieving More with Less, London 2001. Kołakowska-Przełomiec H., Zapobieganie przestępczości, Wrocław 1984. Kolińska-Dąbrowska M., Łapanka sprawozdawcza, czyli jak policja pompuje statystyki, Gazeta Wyborcza z 29 listopada 2011 r., online: http://wyborcza.pl/56,76842,10727635,Lapanka_sprawozdawcza__czyli_jak_policja_pompuje_statystyki.html. Komenda Główna Policji, Informacja z działań Policji w zakresie zapobiegania przestępczości patologiom społecznym w 2011 roku, Warszawa 2012. Komenda Główna Policji, online: http://statystyka.policja.pl/st/ogolne-statystyki/47682,Postepowania-wszczete-przestepstwa-stwierdzone-iwykrywalnosc-w-latach-1999-2013.html. Komenda Główna Policji, Policyjny program ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań w małych i średnich miastach „Bezpieczne miasta”, Warszawa 2007. Komenda Główna Policji, Postępowania wszczęte, przestępstwa stwierdzone i wykrywalność w latach 1999‑2012, Warszawa 2013. Komenda Główna Policji, Priorytety KGP i ich ewaluacja, online: http://bip.kgp.policja.gov.pl/kgp/ priorytety-kgp-i-ich-e/15361,Priorytety-Komendanta-Glownego-Policji-na-lata2013-2015. html. Komenda Główna Policji, Priorytety KGP na lata 2007‑2009, online: http://bip.kgp.policja. gov.pl/kgp/priorytety-kgp-i-ich-e/3715,Priorytety-Komendanta-Glownego-Policji-nalata2007-2009.html. Komenda Główna Policji, Priorytety KGP na lata 2010‑2012, online: http://bip.kgp.policja. gov.pl/kgp/priorytety-kgp-i-ich-e/8068,Priorytety-Komendanta-Glownego-Policji-nalata2010-2012.html. Komenda Główna Policji, Program Bezpieczne Miasto, Warszawa 1995. Komenda Główna Policji, Projekt KWP w Szczecinie najlepszy w Europie, http://www.policja.pl/pol/ aktualnosci/60501,Projekt-KWP-wSzczecinie-najlepszy-w-Europie.html. Komenda Główna Policji, Raport o stanie prewencji kryminalnej i zadaniach realizowanych w tym zakresie przez jednostki organizacyjne policji w 2002 roku, Warszawa 2003. Komenda Główna Policji, Raport o zjawiskach patologii społecznej, stanie przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz przedsięwzięciach w zakresie prewencji kryminalnej w 2005 roku, Warszawa 2006. Komenda Główna Policji, online: http://www.policja.pl/pol/ilmy/19435,Oszustwo-metoda-na-34Wnuczka34.html. 382  BiBliogRaFia Komenda Główna Policji, online: http://www.info.policja.pl/inf/organizacja/stanzatrudnienia/ 96946,Stan-zatrudnienia-na-dzien-1-kwietnia-2014-r.html. Komenda Powiatowa Policji w Łowiczu, online: http://www.lowicz.policja.gov.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=473&Itemid=39. Komenda Stołeczna Policji, Wydział Prewencji, online: http://wprewencji.policja.waw.pl/portal/ wp/. Komenda Wojewódzka Policji w Szczecinie, online: http://www.szczecin.kwp.gov.pl/wydarzenia-proilaktyka/7297-bezpieczny-senior Komendant główny policji bronił się w Olsztynie, online: http://olsztyn.wm.pl/172983,Komendantglowny-policji-bronilsię-w-Olsztynie.html#axzz3EN6QfLqL. Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwoego, Raport Końcowy z badania zdarzenia lotniczego nr 192/2010/11 samolotu Tu‑154M nr 101 zaistniałego dnia 10 kwietnia 2010 r. w rejonie lotniska SMOLEŃSK PÓŁNOCNY, Warszawa 2011, online: http://mswia.datacenter-poland.pl/RaportKoncowyTu-154M.pdf. Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego, PROTOKÓŁ badania zdarzenia lotniczego nr 127/2008/2 – wypadku ciężkiego (katastrofy lotniczej) samolotu CASA C‑295M numer 019, zaistniałego w 13 eskadrze lotnictwa transportowego z KRAKOWA, dnia 23 stycznia 2008 r., w środę., o godz. 19.07, w nocy IFR, online: http://archiwalny.mon.gov.pl/pliki/File/ Protokol.pdf. Komisja Stabilności Finansowej, Raport. Analiza działań organów i instytucji państwowych w odniesieniu do Amber Gold, online: http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1159297/20130321_ raport.pdf. Komitet Integracji Europejskiej, Monitor Integracji Europejskiej. Online: http://archiwumukie. polskawue.gov.pl/HLP/mointintgr.nsf/0/FDF288C271E839A1C1256E750055FFFA/$file/ ME2813PL.pdf? Open. Koncepcja policji środowiskowej, online: http://pl.wikipedia.org/wiki/Koncepcja_policji_%C5%9 Brodowiskowej Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989. Korn R., McCorkle L., Criminology and Penology, New York 1966. Kossobudzki P., Na Śląsku rusza ilia Hogwartu!, Gazeta Wyborcza z 10 kwietnia 2014 r., online: http://wyborcza.pl/piatekekstra/1,137768,15777305.html. Kossowska A., Funkcjonowanie kontroli społecznej. Analiza kryminologiczna, Warszawa 1992. Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, Łódź 1955. Kozioł M., Obywatelski patrol. Tam już nic nie ma prawa zginąć, Gazeta Wyborcza Wrocław z 21 marca 2014 r. online: http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,15655397,Obywatelski_patrol__Tam_juz_nic_nie_ma_prawa_zginac.html#ixzz3fWG8rdXr. Kozłowska A., Zostawiliśmy rower w centrum Gdańska, Gdyni i Sopotu. Co się z nim stało? Gazeta Wyborcza – Trójmiasto z 29 marca 2014 r. online: http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto/1,35636,15698747,Zostawilismy_rower_w_centrum_Gdanska__Gdyni_i_Sopotu_. html#ixzz3VtCL5Jsf. Kozłowska-Kalisz P., Nauka prawa karnego i nauki pokrewne, w: Mozagwa M. (red). Prawo karne materialne. Część ogólna, Kraków 2006. BiBliogRaFia  383 Krajewski K., Po co ich karać? Gazeta Wyborcza z 10 lipca 2009 r., online: http://wyborcza.pl/ narkopolacy/1,100609,6808887,Po_co_ich_karac_.html. Krajicek D., The killing of Kitty Genovese: 47 years later, still holds sway over New Yorkers, Daily News z 13 marca 2011 r., online: http://www.nydailynews.com/news/crime/killingkitty-genovese-47-years-holds-sway-new-yorkers-article-1.123912, Krastew I., Arogancja elit, Gazeta Wyborcza z 5-6 października 2013 r. Krawczyńska A., Prawdziwy glina, Gazeta Policja, nr 112, lipiec 2014. Kraybill D., The Riddle of Amish Culture, Baltimore, MA 2001. Kronika RP, Sekwencja: Rynek Strachu, online: http://www.kronikarp.pl/szukaj,4846,tag-689569,strona-5. Kruger J., Dunning D., Unskilled and Unware of It: How Dificulties in Recognizing One’s Own Incompetence Lead to Inlated Self‑Assessments, Psychology, nr 1, 2009. Krukowski A., Zapobieganie przestępczości, w: Świda W. (red.) Kryminologia. Praca zbiorowa, Warszawa 1977. Kube E., Polizeiliche Kriminalprävention, w: Jehle J. (red.), Kriminalprävention und Strafjustiz, Wiesbaden 1996. Kuć M., Kryminologia, Warszawa 2010. Kudryńska G., W. Mitoraj, Jak nie stać się oiarą, czyli twój sposób na bandytę, Warszawa 1996. Kuhn T., The Structure of Scientiic Revolutions, Chicago 1996. Kulicki M., Kwiatkowska-Darul V., Stępka L., Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczosądowej, Toruń 2005. Kurczewski J., O badaniu prawa w naukach społecznych, Warszawa 1977. Kurczewski J., Prawo prymitywne. Zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwowych, Warszawa 1973. Kurlychek M., Social Control, w: Bruinsma G., Weisburd D. (red.) Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014. Kuruvilla C., San Pedro Sula in northwest Honduras is the murder capital of the world: report, New York Daily News z 30 marca 2013 r., online: http://www.nydailynews.com/ news/crime/honduran-city-murder-capital-world-report-article-1.1303512 Kury H., Obergfell-Fuchs J., Lokalna prewencja przestępczości – doświadczenia niemieckie, w: Czapska J., Krupiarz W. (red.), Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych, Warszawa 1999. Kwiatkowski K., Racoń-Leja K., Mieszkać bezpiecznie po holendersku. Społeczność wobec przestępczości, Autoportret, nr 4, 2005. La Duchere, online: http://www.gpvlyonduchere.org/-Les-demolitions-.html Lab S., Crime prevention. w: Fisher B., Lab S.(red.), Encyclopedia of victimology and crime prevention, Thousand Oaks, CA 2010. Larsen L., Kirkendall R., A History of Missouri: 1953 to 2003, Columbia, MO 2004. Laycock G., Deining Crime Science, w: Smith M., Tilley N. (red.), Crime science: new approaches to preventing and detecting crime, Cullompton 2005. Le Corbusier, Jeanneret P., Zwei Wohnhäuser von Le Corbusier und Pierre Jeanneret, Stuttgart 1927. Leckie S., The Inter‑State Complaint Procedure in International Human Rights Law: Hopeful Prospects or Wishful Thinking? Human Rights Quarterly, vol. 10, issue 2, May 1988. 384  BiBliogRaFia Lee M., Inventing Fear of Crime – Criminology and the Politics of Anxiety, Cullompton 2007. Lee M., The enumeration of anxiety: power, knowledge and fear of crime, w: M. Lee M. Farrall S. (red.), Fear of Crime: Critical Voices in an Age of Anxiety, New York 2008. Legierski D., Blokowiska od‑nowa: Bijlmermeer, bryla.pl online: http://www.bryla.pl/bryla /1,85302,6804920,Blokowiska_od_nowa__Bijlmermeer.html. Leszczyński R., Manifest blokersów, Gazeta Wyborcza z 2 września 1998 r., online: http:// wyborcza.pl/1,75475,902379.html. Lewitt S., Dubner S., Freakonomia: świat od podszewki, Gliwice 2006. Lewitt S., Dubner S., Think Like a Freak: The Authors of Freakonomics Offer to Retrain Your Brain, New York 2014. Ley D., Cybriwsky R., The Spatial Ecology of Stripped Cars, w: Goldstein A. (red.), The Psychology of Vandalism, New York 1996. Lilly J., Knepper P., An International Perspective on the Privatisation of Corrections, The Howard Journal, vol. 31, 1992. Lipton D., Martinson R., Wilks J., The effectiveness of correctional treatment: A survey of treatment evaluation studies, New York 1975. Lisowski A., Janusowe oblicze suburbanizacji, w: Jażdżewska I. (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, Łódź 2005. Lovejoy A., The Supposed Primitivism of Rousseau’s “Discourse on Inequality”, Modern Philology, vol. 21, no. 2, November 1923. Lukas T., Enters M., Abraham M., Melde A., Murphy C., Wollenhaupt A., Final National Report Germany, Crime Prevention Carousel, Freiburg 2006. Lum C., Kennedy L. (red.), Evidence‑Based Counterterrorism Policy, New York 2012. Lyle D., Forensic for Dummies, Hoboken, NJ 2004. M.st. Warszawa, Straż miejska zostanie wzmocniona, Portal urzędu M.st. Warszawy, 5 sierpnia 2004 r. online: http://www.um.warszawa.pl/aktualnosci/stra%C5%BC-miejska-zostanie-wzmocniona. Macci T., Plauti Asinaria, online: http://www.thelatinlibrary.com/plautus/asinaria.shtml Macdonald J., Gifford R., Territorial cues and defensible space theory: the burglar’s point of view, Journal of Environmental Psychology, vol. 9, issue 3, 1989. Machajski P., Stróż był pijany. Czy to mogło mieć związek z pożarem mostu?, Gazeta Stołeczna z 15 lutego 2015 r., online: http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,17413330,Stroz_ byl_pijany__Czy_to_moglo_miec_zwiazek_z_pozarem.html. MacMillan H., Wathen C., Jamieson E., Boyle M., Shannon H., Ford-Gilboe M., Worster A., Lent B., Coben J., Campbell J., McNutt L., Screening for Intimate Partner Violence in Health Care Settings: A Randomized Trial. The Journal of the American Medical Association, vol. 302, no. 5, 2009. Malikowski M., Niezgoda M. (red.), Badania empiryczne w socjologii: wybór tekstów, tom II, Tyczyn 1997. Maltz M., Frey K., History of Crime and Criminal Justice, w: Bruinsma G., Weisburd D. (red.), Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014. Manegold C., Giuliani, on Stump, Hits Hard at Crime and How to Fight It, The New York Times, October 13, 1993. BiBliogRaFia  385 Mańkowski D., Joński K., O ekonomicznej teorii przestępczości ‑ krytyki słów kilka, w: Pikulski S., Szymańska A. (red.), Bezcelowość współczesnych kar i środków karnych, Olsztyn 2013. mapi, PAP, Raport o Amber Gold: władze reagując szybciej, uchroniłyby tysiące osób, online: http:// wyborcza.biz/inanse/1,105684,13613483,Raport_o_Amber_Gold__wladze_reagujac_ szybciej__uchronilyby.html#ixzz32Hh9ZaMh. Marchant P., What works? A critical note on the evaluation of crime reduction initiatives, Crime Prevention and Community Safety, vol. 7, issue 2, 2005. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2001. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2011. Martinson R., What works?— questions and answers about prison reform, The Public Interest, Spring 1974. Marzbali M., Abdullah A., Razak N., Tilaki M., The inluence of crime prevention through environmental design on victimisation and fear of crime, Journal of Environmental Psychology, vol. 32, issue 2, June 2012. Maslow A., A Theory of Human Motivation, Psychological Review, vol. 50, no. 4, July 1943. Mathias C., Schwartz C., The NYPD Has A Long History Of Killing Unarmed Black Men, Hufingtonpost z 18 lipca 2014 r., online: http://www.hufingtonpost.com/2014/07/18/killed-by-the-nypd-black-men_n_5600045.html. Matthews O., Vladimir Putin’s new plan for world domination After Sochi and Crimea, the world, The Spectator z 22 lutego 2014 r,. online: http://www.spectator.co.uk/features/9142182/ putins-masterplan/. maw/PAP, Prokuratura Generalna: „Ustawa o bestiach” częściowo niekonstytucyjna, Newsweek Polska z 28 sierpnia 2014 r., online: http://polska.newsweek.pl/prokuratura-generalnaustawa-o-bestiach-czesciowo-niekonstytucyjna,artykuly,346568,1.html. Mawby R., Defensible Space: A Theoretical and Empirical Appraisal, Urban Studies, vol. 14, no. 2, 1977. Mayhew P., Clarke R., Sturman A., Hough J., Crime as opportunity, Home Ofice Research Study, no. 34, London 1976. Mazar N., Amir O., Ariely D., The Dishonesty of Honest People: A Theory of Self‑Concept Maintenance, Journal of Marketing Research, vol. 45, no. 6, December 2008. McLaughin E., Muncie J., Hughes J., The Permanent Revolution: New Labour, New Public Manage‑ ment and the Modernization of Criminal Justice, Criminology and Criminal Justice, vol. 1, no. 3, 2001. McLaughlin E., Zero Tolerance, w: E. McLaughlin, J. Muncie, The SAGE Dictionary of Criminology, London 2013. Michajlenko P., Gielfand I., Prieduprieżdienije priestuplenij, osnowy bor’by za iskorienienije priestupnosti, Moskwa 1964. Mickiewicz A., Zdania i uwagi, w: Mickiewicz A., Wiersze różne polityczne, zdania i uwagi, Biblioteka Ludowa Polska, Paryż 1867. Miecik L., Chroma ochrona, Polityka z 16 czerwca 2001 r. mil, Wyroki w procesie gangu pruszkowskiego: ‚Słowik’ i ‚Bolo’ uniewinnieni. ‚Parasol’‑ 1,5 roku, policyjni.pl online: http://m.policyjni. gazeta.pl/Policyjni/1,113851,12469339,Wyroki_w_procesie_gangu_pruszkowskiego___ Slowik__i.html. 386  BiBliogRaFia Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Bądź bezpieczny, online: www.powiat. szczecinek.pl/centrum/b_bezpieczny.pps. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Rządowy program ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań, Razem bezpieczniej, online: http://razembezpieczniej. mswia.gov.pl/. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Informacja o działalności straż gminnych (miejskich) w 2012 r. oraz o współpracy straży z Policją, Warszawa 2013. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Sprawozdanie z realizacji rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” w 2012 roku, Warszawa 2013. Ministerstwo Sprawiedliwości, Informacja Statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie, Warszawa 2012. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych online: https://www.msw.gov.pl/pl/aktualnosci/1035,Konkurs-8222Bezpieczna-Gmina8221.html. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, online: http://razembezpieczniej.msw.gov.pl/rb/bank-dobrych-praktyk. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, online: https://www.msw.gov.pl/pl/aktualnosci/1024,dok. html. A. Misiuk, Nowa ilozoia działania Policji. Czas na zmiany, w: A. Misiuk, J. Gierszewski (red.), Z problemów bezpieczeństwa. Policja a zagrożenia globalne, nr 1, 2010. Misuk A., Udział społeczeństwa w zapobieganiu przestępczości w krajach zachodnich. Teoria i praktyka, w: Majer P., Misiuk A. (red.), Policja a społeczeństwo. Wybrane problemy, Szczytno 1997. MIT Senseable City Lab, New Energy for Urban Security: Improving Urban Security Through Green Environment Design Turin, IT: UNICRI; Cambridge, MA: Massachusetts Institute of Technology, 2011, online: http://www.unicri.it/news/iles/2011-04-01_110414_CRA_Urban_Security_sm.pdf. Mitchell O., MacKenzie D., Wilson D., The Effectiveness of Incarceration‑Based Drug Treatment on Criminal Behavior: A Systematic Review, Campbell Systematic Reviews, vol. 8, issue 18, 2012. Mitchell O., Wilson D., Eggers A., MacKenzie D., Assessing the Effectiveness of Drug Courts on Recidivism: A Meta‑Analytic Review of Traditional and Non‑Traditional Drug Courts, Journal of Criminal Justice, vol. 40, issue 1, 2012. Mitera M., Zubik M., Kara śmierci w świetle doświadczeń współczesnych systemów prawnych, Warszawa 1998. Monteiro C., Spatial Analysis of Street Crimes, w: Shoham S., Knepper P., Kett M. (red.) International Handbook of Criminology, Boca Raton, FL 2010. Moore S., Shepard J., The Elements and Prevalence of Fear, British Journal of Criminology, vol. 47, no. 1, 2007. Morawska A., Strategie postępowania ze sprawcami przestępstw seksualnych wobec dzieci na przykładzie wybranych krajów, Dziecko krzywdzone, nr 7, 2004. Morgan M., The garrison state revisited: civil‑military implications of terrorism and security, Contemporary Politics, vol. 10, issue 1, 2004. Morton R. (red.), Serial Murder — Multi‑Disciplinary Perspectives for Investigators, FBI National Center for the Analysis of Violent Crime, 2005. BiBliogRaFia  387 Mowery K., Wustrow E., Wypych T., Singleton C., Comfort C., Rescorla E., Checkoway S., Halderman J., Shacham H., Security Analysis of a Full‑Body Scanner, Proceedings of the 23rd USENIX Security Symposium, August 2014, online: https://radsec.org/secure1000-sec14.pdf. Mumford E., The CIAM Discourse on Urbanism, 1928‑1960, Cambridge, MA 2000. Murck M., Chmielewski R., Misiuk A., Cichorz T., Obraz policji w społeczeństwie. Raport z badań porównawczych w Polsce i Niemczech, Szczytno 1997. Naczelna Rada Lekarska, Apel Prezydium NRL dotyczący homeopatii, online: http://www.nil.org.pl/ aktualnosci/promobox/apel-prezydium-nrl-w-sprawie-homeopatii. Nagin D., Pepper J. (red.), Deterrence and the Death Penalty, Washington, D.C. 2012. Najwyższa Izba Kontroli. Delegatura w Krakowie, Informacja o wynikach kontroli realizacji zadań położnych środowiskowych w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, Nr ewid. 49/2011/ P10144/LKR, Kraków 2011. Najwyższa Izba Kontroli. Delegatura w Szczecinie, Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania straży gminnych (miejskich), Nr ewid. 169/2010/P/10/167/LSZ, Szczecin 2011. Najwyższa Izba Kontroli., Informacja o wynikach kontroli Bezpieczeństwo ruchu drogowego, Nr ewid. 148/2014/KPB, Warszawa 2014. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Badania naukowe lub prace rozwojowe z realizacji projektów na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa, online: http://www.ncbir.pl/programy-i-projekty---obronnosc-bezpieczenstwo/aktualnosci/. NaSygnale.pl, Odrażający, okrutni, źli. Polscy seryjni zabójcy kobiet, online: http://nasygnale.pl/ kat,1025341,title,Odrazajacy-okrutni-zli-Polscy-seryjnizabojcykobiet,wid,16425542,wiad omosc.html. National Research Council, Deadly Lessons, 2003. National Research Council, Fairness and Effectiveness in Policing, 2004. National Research Council, Juvenile Crime, Juvenile Justice, 2001. Nauta O., De effectiviteit van het Politiekeurmerk Veilig Wonen®, Amsterdam 2004. Navarro M., Goldstein J., Policing the Projects of New York City, at a Hefty Price, New York Times z 26 grudnia 2013 r., online: http://www.nytimes.com/2013/12/27/nyregion/policing-the-pr ojects-of-new-york-city-at-a-hefty-price.html?pagewanted=all&_r=0. Navy Yard Shooting: One Year Ago 12 were killed in „Carnage” in D.C., NBC Washington News z 16 września 2014 r., online: http://www.nbcwashington.com/news/local/Washington-Navy-Yard-Anniversary-12- Killed-in-Aaron-Alexis-Carnage---275234131.html. NeighbOURhood WATCH, online: http://www.ourwatch.org.uk/about_us/our_history/. Neubacher A., Der Nanny‑Staat, Spiegel, no. 33, 2013. New York City Housing Authority, online: http://www.nyc.gov/html/nycha/html/about/about. shtml. Newburn T., Criminology, Cullompton 2007. Newman G., Just and Painful: A Case for the Corporal Punishment of Criminals, London 1985. Newman O., Creating Defensible Space, New York 1996. Newman O., Defensible Space. Crime Prevention Through Urban Design, New York 1972. Newman O., Design Guidelines for Creating Defensible Space, New York 1975 NM JP, Zapatero wycofuje żołnierzy z Iraku, Rzeczpospolita z 19 kwietnia 2004, online: http:// archiwum.rp.pl/artykuł/483112-Zapatero-wycofuje-zolnierzy-z-Iraku.html. 388  BiBliogRaFia nos, Uwaga na oszusta! Metoda „na wnuczka”, wersja 2.0: „na policjanta”, online: http://poznan. gazeta.pl/poznan/1,36037,14941065,Uwaga_na_oszusta__Metoda__na_wnuczka___ wersja_2_0_.html#ixzz2oxufsH3N. Nutter J., Bevis C., Changing street layouts to reduce residential burglary, prezentacja na Annual Meeting of the American Society of Criminology, Atlanta, 16-20 listopada 1977 r., online: http://www.ncjrs.gov/pdfiles1/Digitization/51937NCJRS.pdf. Obowiązkowy Wielki Brat w samochodzie, online: http://motoryzacja.interia.pl/wiadomosci/ bezpieczenstwo/news-obowiazkowy-wielki-brat-w-samochodzie,nId,1393671. Ochroniarz przestępcą?, http://nowysacz.naszemiasto.pl/archiwum/ochroniarz-przestepca,1171518,art,t,id,tm.html?sesja_gratka=750f2fcdafa2f078b2d40359503eecdd. Ofice For National Statistics, online: http://www.ons.gov.uk/ons/rel/census/2011-census/ population-estimates-by-fiveyear-age-bands--and-household-estimates--for-localauthorities-in-the-united-kingdom/stb-population-andhousehold-estimates-for-theunited-kingdom-march-2011.html. Olds D., Preventing Child Maltreatment and Crime with Prenatal and Infancy Support of Parents: The Nurse‑Family Partneship, Journal of Scandinavian Studies in Criminology and Crime Prevention, vol. 9, 2008. Omyła-Rudzka M. (oprac.), Opinie o bezpieczeństwie w kraju i miejscu zamieszkania, Komunikat z badań CBOS nr 84/2014, Warszawa, czerwiec 2014, online: http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2014/K_084_14.PDF. Omyła-Rudzka M. (oprac.), Opinie o bezpieczeństwie w kraju i w miejscu zamieszkania. Komunikat z badań CBOS. Nr 84/2014, Warszawa 2014. Onet.pl, Donald Tusk: Chcecie legalizacji marihuany? Wybierzcie innego premiera, Onet.pl, 26 marca 2011 r., online: http://wiadomosci.onet.pl/kraj/donald-tusk-chcecie-legalizacji-marihuanywybierzcie-innego-premiera/9rp00. Ooik N. van, Prewencja kryminalna w projektowaniu przestrzeni, w: Czapska J., Kury H. (red.), Mit represyjności albo o znaczeniu prewencji kryminalnej, Kraków 2002. Oppenheim A.. Ancient Mesopotamia: Portrait of a Dead Civilization. Chicago 1977. Orliński W., Szanuj menela swego. Gentryikacja czy rewitalizacja?, Duży Format dodatek do Gazety Wyborczej, wydanie z dnia 1 lipca 2009 r. online: http://wyborcza.pl/duzyformat/1,127291,5411425,Szanuj_menela_swego__Gentryikacja_czy_rewitalizacja_.html?as=1. Orme-Johnson D., Preventing Crime Through the Maharishi Effect, w: Alexander C., Walton K., Orme-Johnson D., Goodman R., Pallone N. (red.), Transcendental Meditation in Criminal Rehabilitation and Crime Prevention, Binghmapton, NY 2003. Osborn A., Your Creative Power. How to Use Imagination, New York 1948. Ostaszewski P., Lęk przed przestępczością. Aspekty teoretyczne, metodologiczne i empiryczne, Warszawa 2014. Ostrowski M., Ostrzej karać? Nie ma sensu ‑ rozmowa z kryminologiem. Sadzać często, nie trzymać długo, Polityka z 28 sierpnia 2010 r., online: http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/ swiat/1508054,2,ostrzej-karac-nie-ma-sensu-rozmowa-z-kryminologiem.read, Pain R., Elderly Women and Fear of Violent Crime: the Least Likely Victims?, A Reconsideration of the Extent and Nature of Risk, British Journal of Criminology, vol. 35, no. 4, 1995. BiBliogRaFia  389 Painter K., Farrington D., Street Lighting and Crime: Difiusion of Beneits in the Stoke‑on‑Trent Project, w: Painter K., Tilley N. (red.), Surveillance of Public Space: CCTV, Street Lighting and Crime Prevention, New York 1999. Painter K., Street lighting, crime and fear of crime: A summary of research, w: Bennett T. (red.), Preventing Crime and Disorder: Targeting Strategies and Responsibilities, Cambridge 1996. Pałkiewicz J., Jak żyć bezpiecznie w dżungli miasta, Warszawa 1999. Pankowski K. (oprac.), Opinie na temat przyczyn katastrofy pod Smoleńskiem. Czy konferencja naukowa rozstrzygnęłaby wątpliwości?, Komunikat z badań CBOS nr BS/150/2013, październik 2013 Warszawa, online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_150_13.PDF. PAP/ran/b, Wyroki ws. „Pruszkowa” uchylone. Proces ruszy od nowa, online: http://tvnwarszawa. tvn24.pl/informacje,news,wyroki-ws-pruszkowa-uchylone-proces-ruszy-od-nowa,162418. html. Parascandola R., Jacobs S., Hurricane Sandy drives down major crimes in New York City ‑ but burglaries surge, online: http://www.nydailynews.com/new-york/burglaries-surge-hurricanesandy-article-1.1196245#ixzz39FruLggB. Parsons B., Thieves steal Brighton and Hove streetlamps, online: http://www.theargus.co.uk/ news/8166283.thieves_steal_brighton_and_hove_streetlamps/. Pascoe T., Topping P., Secured By Design: Assessing The Basis Of The Scheme, International Journal Of Risk, Security And Crime Prevention, vol. 2, no. 3, 1997. Pearson G., Hooligan: A History of Respectable Fears, London 1983. Pease K., A Rewiev of Street Lighting Evaluations, w: Painter K., Tilley N. (red.), Surveillance of Public Space: CCTV, Street Lighting and Crime Prevention, New York 1999. Pease K., The Carbon Cost of Crime and Its Implications, Association of Chief Police Oficers, 2009. Pease K., The Kirkholt project: Preventing burglary on a British public housing estate, Security Journal, vol. 2, 1991. Perry D., Kusel S., Perry L., Victims of peer aggression, Developmental Psychology, vol. 24, issue 6, November 1988. Peterson V., Facts and Fancies in Crime Prevention, Journal of Criminal Law and Criminology, vol. 38, issue 5, 1948. Petesz P., Sens, istota i cele kary kryminalnej, Gdańskie Studia Prawnicze, tom XIV, 2005. Pinker S., Nie było dobrych dzikusów, Gazeta Wyborcza z 14 października 2005 r. Pinker S., The Better Angels Of Our Nature. Why Violence Has Declined, London 2011. Pinker S., Żegnaj przemocy, Gazeta Świąteczna z 7 lipca 2007 r. Piquero A., Farrington D., Welsh B., Tremblay R., Jennings W., Effects of Early Familly/Parent Training Programs on Antisocial Behaviour & Delinquency, Campbell Systematic Reviews, vol. 4, issue 11, 2008. Płatek M., Ruch abolicjonistyczny w Skandynawii – teraźniejszość czy wizja przyszłości, Studia Iuridica, tom 20, 1991. Płończak Z., Co zrobisz, gdy dostaniesz za dużo reszty? Gazeta Wyborcza – Trójmiasto z 27 września 2014 r., online: http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto/10,88290,16705879, Co_zrobisz__gdy_dostaniesz_za_duzo_reszty___SPRAWDZILISMY_.html. PMR Consulting, Słownik, online: http://www.pmrconsulting.com/pl/konsulting-slownik. 390  BiBliogRaFia Polacy o najważniejszych problemach Polski i o problemach lokalnych, Komunikat z badań TNS OBOP, Warszawa 2002. Polder W., Vlaardingen F. van, Preventlestrategenteen In de Praktljk: Een Meta‑Eualuatie van Crimlnallteltspreventieprojecten, Arnhem 1992. Police Executive Research Forum, Violent crime in America: What we know about hot spots enforcement, Washington, D.C. 2008. Politechnika Warszawska, Zespół Biometrii i Uczenia Maszynowego, online: http://zbum.ia.pw. edu.pl/PL/node/3. PolsatPlay, Fajbusiewicz na tropie, online: http://www.polsatplay.pl/Nasze_Programy,2898/997_ Fajbusiewicz_Na_Tropie,1325032/index.html. Porozumienie z Policją, http://dobrzenwielki.pl/1293/porozumienie-z-policja.html. Posner R., The Bluebook Blues (reviewing Harvard Law Review Association, The Bluebook: A Uniform System of Citation (19th ed., 2010), Yale Law Journal, vol. 120, no. 4, 2011. Poyner B., Designing Against Crime: Beyond Defensible Space, London 1983. Poyner B., Webb B., Crime Free Housing, London 1991. pp, „Newsweek” wyprzedził „Uważam Rze”, tracą „Przekrój” i „Wprost”, online: http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/newsweek-wyprzedzil-uwazam-rze-traca-przekroj-i-wprost. Praia p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Żarowie, online: http://www.paraiawzarowie. cba.pl/index.php/aktualnosci/ogloszenia/241-uwaga-stop-24-program-przeciwdzialaniakradziezom. Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 25 March to 2 April 2008, online: http://www.cpt.coe.int/documents/cze/2009-08-inf-eng.htm. PRISM. Ameryka na podsłuchu, online: http://www.tvn24.pl/raporty/prism-ameryka-napodsluchu,676. Prokuratura Generalna, Sprawozdanie Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2013 roku, Warszawa 2014. Prus B., Najogólniejsze ideały życiowe, Warszawa 1899. Przemyski A., Community policing po polsku, w: Czapska J., Krupiarz W. (red.), Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych, Warszawa 1999. Przewłocka J., Adamiak P., Herbst J., Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2012, Warszawa 2013. Pszczołowski T., Zasady sprawnego działania, Warszawa 1982. Pytel J., Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (1946‑1989), Warszawa 2009. Pytlakowski P., Horda dwóch. Jak powstrzymać seryjnych morderców, Polityka z 19 lutego 2013 r., online: http://www.polityka.pl/kraj/analizy/1535707,2,jak-powstrzymac-seryjnych-mordercow. read?print=true#ixzz2Zs9vV5KV. Q&A: The Enron case, BBC News z 5 lipca 2006 r., online: http://news.bbc.co.uk/2/hi/business /3398913.stm. Quetelet A., Research on the propensity for crime at different ages, Cincinnati, OH 1984. QuoteGarden, online: http://www.quotegarden.com/goals.html. Rada Ministrów, Uchwała nr 218/2006 z 18 grudnia 2006 r. w sprawie rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” oraz uchwały BiBliogRaFia  391 zmieniające Nr 219/2009 z dnia 7 grudnia 2009 roku i Nr 109/2012 z dnia 29 czerwca 2012 roku. Radziwon M., Nie wierzcie Teresce, Dialog, nr 5-6, 2002, online: http://witryna.czasopism.pl/ gazeta/drukuj_artykul.php?id_artykulu=138. Ramroth W., Planning for Disaster: How Natural and Man‑made Disasters Shape the Built Environment, New York 2007. Ramsay M., Downtown Drinkers: the perceptions and fears of the public in a city centre, Crime Prevention Unit Paper 19, London 1989. Ramsey M., Newton R., The effect of better street lighting on crime and fear, London 1991. Ramsland K., The “Dexter” Murders. The popular TV series has inspired some very bizarre copycat acts, Shadow Boxing z 18 stycznia 2014 r., online: https://www.psychologytoday.com/blog/ shadow-boxing/201401/the-dexter-murders. Reilhac G., Germany urged to halt castration of sex offenders, http://www.reuters.com/ article/2012/02/22/us-germany-castration-idUSTRE81L18G20120222. Rej M., O Wszetecznym Bezpieczenstwie, w: M. Rej, Pisma wierszem Mikołaja Reja z Nagłowic, Kraków 1848. Remy M., Oscar Newman’s Theory of Defensible Space, online: http://www.criminology.fsu.edu/ crimtheory/newman.htm. Report to the Czech Government on the visit to the Czech Republic carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 25 March to 2 April 2008, online: http://www.cpt.coe.int/documents/cze/2009-08-inf-eng. htm. Reppetto T., Crime prevention and the displacement phenomenon, Crime and Delinquency, vol. 22, 1976. Residents’ Christmas lights plea, online: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/london /4426732.stm. Reynald D., Elffers H., The Future of Newman’s Defensible Space Theory. Linking Defensible Space and the Routine Activities of Place, European Journal on Criminology, vol. 6, no 1, January 2006. Robertson C., Schwartz J., Trayvon Martin Death Spotlights Neighborhood Watch Groups, The New York Times z 22 marca 2012 r., online: http://www.nytimes.com/2012/03/23/us/trayvonmartin-death-spotlights-neighborhoodwatch-groups.html?_r=0. Robinson M., The Theoretical Development of ‘CPTED’: 25 Years of Responses to C. Ray Jeffery, w: Laufer W., Adler F. (red.), The Criminology of Criminal Law, Advances in Criminological Theory, vol. 8, 2013. Rocky ‘Apollo’ Jedick, KLM‑Panam Tenerife Disaster online: http://golightmedicine.com/tenerife-disaster/. Roman J., Farrel G., Cost‑Beneit Analysis for Crime Prevention: Opportunity Costs, Routine Savings and Crime Externalities, w: Tilley N. (red.) Evaluation for Crime Prevention, Crime Prevention Studies, vol. 14, 2002. Rosenthal R., Fode K., The effect of experimenter bias on performance of the albino rat, Behavioral Science, vol. 8, 1963. Rosenzweig S., Letters by Freud on Experimental Psychodynamics, American Psychologist, vol. 52, issue 5, 1997. 392  BiBliogRaFia Ross E., Social Control II. Law and Public Opinion, American Journal of Sociology, vol. 1, no. 6, May 1896. Rotkiewicz M., Fałszywi prorocy GMO: cz.3 Jeffrey Smith Kto nie lubi GMO? Polityka z 27 grudnia 2011 r., online: http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1522635,1,falszywi-prorocy-gmo-cz3-jeffrey-smith.read. Rudin D., Falk N., 21st Century Homes: Building to Last, London 1995. RWE, online: https://www.rwe.pl/web/cms/pl/1100812/start/dla-mediow/aktualnosci/programy-spoleczne-rwe-stoen-wsrod-najlepszych-europejskich-praktyk-csr/. RWE, online: https://www.rwe.pl/web/cms/pl/1101294/start/dla-mediow/aktualnosci/akcja-oswiecona-warszawa-podsumowana/. Rybiński K., Potrzeba nam armat, Gość Niedzielny, nr 36, 2010, online: http://gosc.pl/doc/787119. Potrzeba-nam-armat/3. Rybiński K., Rybiński: Wiem, dlaczego w Polsce powstaje tak złe prawo, online: http://forsal.pl/ artykuly/596533,rybinski_wiem_dlaczego_w_polsce_powstaje_tak_zle_prawo.html. Safe City Mississauga, Safest City Report, Mississauga 2013. Safer Places. The Planning System and Crime Prevention, London 2004. Saferstein R., Criminalistics. An Introduction to Forensic Science, Upper Saddle River, NJ 2011. Sakip S. Nd, Johari N., Salleh M., The Relationship between Crime Prevention through Environmental Design and Fear of Crime, Procedia Social and Behavioral Sciences, vol. 68, 2012. Saleth S. Jugendkriminalität im Spiegel der Lokalpresse, Tübinger Schriften und Materialien zur Kriminologie, Band 8, Tübingen 2004. Saunders D., Hypertrophy, Salem Press Encyclopedia of Science, 2013. Saville G., 3rd Generation CPTED and the eco‑friendly city, online: http://safe-growth.blogspot. com/2013/06/3rd-generation-cptd-and-eco-friendly.html. Saville G., Can research help cops prevent crime?, Online: http://safe-growth.blogspot.com/2011/07/ can-research-help-cops-prevent-crime.html. Saville G., Cleveland G., 2ND GENERATION CPTED: An Antidote to the Social Y2K Virus of Urban Design, Prezentacja z 3rd International CPTED Association conference, Washington, D.C., 14-16 December 1998, online: http://www.cpted.net/resources/schools.pdf. Saville G., Cleveland G., Second‑Generation CPTED. The Rise and Fall of Opportunity Theory, w: Atlas R. (red.), 21st Century Security and CPTED. Designing for Critical Infrastructure Protection and Crime Prevention, Boca Raton, FL 2008. Saville G., SafeGrowth: Moving Forward in Neighbourhood Development, Built Environment, vol. 35, no. 3, 2009. Scherdin M., The halo effect: psychological deterrence of electronic security systems, Information technology and libraries, vol. 5, no. 5, 1986. Schivelbusch W., Lichtblicke: Zur Geschichte der künstlichen Helligkeit im 19. Jahrhundert, Frankfurt am Main 2004. Schmelz G., Das System der Kriminalwissenschaften, Kriminalistik, Heft 8-9, 1997. Schmid A., Singh R., Assessing Success and Failure in Terrorism and Counterterrorism: Development of Metrics on the Global War on Terror and the Global Jihad, projekt badawczy National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism, online: http://www.start. BiBliogRaFia  393 umd.edu/research-projects/assessing-success-and-failure-terrorism-and-counterterrorismdevelopment-metrics. Schneider J., Escape From Los Angeles: White Flight from Los Angeles and Its Schools, 1960‑1980, Journal of Urban History, vol. 34, no. 6, 2008. Schneider R., Kitchen T., Planning For Crime Prevention: A Transatlantic Perspective, London 2002. Schneier B., Liars & Outliers. Enabling the Trust That Society Needs to Thrive, Indianapolis, IN 2012. Schütz, The Well‑Informed Citizen: An Essay on the Social Distribution of Knowledge, Social Research, vol. 13, no. 4, December 1946. Schwartz R., Miller J., Legal Evolution and Societal Complexity, American Journal of Sociology, vol. 70, no. 2, 1964. Schweinhart L., Barnes H., Weikart D., Signiicant Beneits: The High/Scope Perry Preschool Study Through Age 27, Ypsilanti, MI 1993. Schweinhart L., Weikart D., The HighScope preschool curriculum comparison study through age 23, Early Childhood Research Quarterly, vol. 12, issue 2, 1997. Sealey G., Some Sex Offenders Opt for Castration, online: http://abcnews.go.com/US/story?id =93947. Sechrest L., White S., Brown E., The rehabilitation of criminal offenders: Problems and prospects, Washington, D.C. 1979. Secured by Design, online: http://www.securedbydesign.com/about/index.aspx. Secured by Design, online: http://www.securedbydesign.com/companies/index.aspx. Secured by Design, online: http://www.securedbydesign.com/professionals/index.aspx. Security v freedom in the United States. Liberty’s lost decade, The Economist z 3 sierpnia 2013 r., online: http://www.economist.com/news/leaders/21582525-war-terror-haunts-americastill-it-should-recover-some-its-most-cherished. Sejm RP, Głosowanie nr 13 – posiedzenie 52 z 23 października 2013 r., online: http://www. sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=glosowania&NrKadencji=7&NrPosiedzenia= 52&NrGlosowania=13. Sejm RP, online: http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/posel.xsp?id=210. Semczuk P., Czarna wołga. Kryminalna historia PRL, Warszawa 2013. Shafote H., Crime in high‑rise housing – is it the built environment’s fault? EURA Newsletter, issue 20, 2007. Shaw K., Gifford R., Residents’ and Burglars’ Assessment of Burglary Risk from Defensible Space Cues, Journal of Environmental Psychology, vol. 14, issue 3, 1994. Sherman L., An Introduction to Experimental Criminology, w: Piquero A., Weisburd D. (red.), Handbook of Quantitative Criminology, New York 2010. Sherman L., Enlightened Justice: Consequentalism and Empiricism from Beccria to Braithwaite, w: Marks E., Meyer A., Linssen R. (red.), Quality in Crime Prevention, Hanover 2005. Sherman L., Evidence‑Based Policing, Washington, D.C. 1998. Sherman L., Gartin P., Buerger M., Hot spots of predatory crime: Routine activities and the criminology of place, Criminology, vol. 27, 1989. Sherman L., Gotfredson D., MacKenzie D., Eck J., Reuter P., Bushway S., Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998. 394  BiBliogRaFia Sherman L., Policing for Crime Prevention, w: Sherman L., Gotfredson D., MacKenzie D., Eck J., Reuter P., Bushway S., Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998. Sherman L., Preventing Crime: An Overview, w: Sherman L., Gotfredson D., MacKenzie D., Eck J., Reuter P., Bushway S., Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998 Sherman L., Rogan D., Effects of gun seizures on gun violence: ‘Hot spots’ patrol in Kansas City, Justice Quarterly, vol. 12, 1995. Sherman L., Thinking about crime prevention, w: Sherman L., Gotfredson D., MacKenzie D., Eck J., Reuter P., Bushway S., Preventing crime: What works, what doesn’t and what is promising, A Report to the United States Congress, 1998 Shewhart W., Economic Control of Quality of Manufactured Product, New York 1931. Shinar D., The validity of police reported accident data, Accident Analysis & Prevention, vol. 15, issue 3, June 1983. Shlomo A., Discouraging crime through city planning, California University Center for Planning & Development Research, Working papers, no. 75, 1968. Shunning with the Amish Community in Lancaster County: the practice of social avoidance, online: http://www.welcome-to-lancaster-county.com/amish-community.html. Sid, Znachor z zarzutami w sprawie śmierci półrocznej dziewczynki, Gazeta.pl z 14 maja 2014 r., online: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,15958032,Znachor_dostal_ zarzuty_w_sprawie_smierci_polrocznej.html. Siedem zobowiązań prof. Lecha Kaczyńskiego, online: http://www.warszawa.pis.org.pl/article. php?id=1518. Siemaszko A., Lęk przed przestępczością, w: A. Siemaszko (red.), Geograia występku i strachu. Polskie Badania Przestępczości ‚07, Warszawa 2008. Siemaszko A., Metodologiczne problemy badań typu self‑report, Archiwum Kryminologii, tom 15, 1988. Siemaszko A., Polskie Badania Przestępczości (PBP) 2007‑2009: Analiza wybranych rezultatów, Archiwum Kryminologii, tom 31, 2009. Siewierski R.: Główne kierunki policyjnej działalności proilaktycznej w Polsce, referat wygłoszony na seminarium polsko-niemieckim poświęconym prewencji kryminalnej w Legionowie, kwiecień 1999. Skogan W., Frydl K. (red.), Fairness and effectiveness in policing: The evidence, Committee to Review Research on Police Policy and Practices, Washington, D.C. 2004. Skogan W., The Impact of Victimization on Fear, Crime & Delinquency, vol. 33, no. 1, 1987. Skogan W., The Various Meanings of Fear, w: Bilsky W., Pfeiffer Ch., Wetzles P. (red.), Fear of Crime and Criminal Victimization, Stuttgart 1993. Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków 2002. Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, online: http://studiapodyplomowe.sum.edu.pl/ images/podyplomowe/homeopatia_w_medycynie/2014/efekty_ksztalcenia.pdf. Śliwowski J., Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie: rozważania penitencjarne i penologiczne, Warszawa 1981. BiBliogRaFia  395 Smith W., Torstensson M., Fear of Crime. Gender Differences in Risk Perception and Neutralizing Fear of Crime. Toward Resolving the Paradoxes, British Journal of Criminology, vol. 37, no. 4, 1997. Smits N., Woldendorp T., Final National report from The Netherlands. Crime Prevention Carousel, Amsterdam 2006. Sójka-Zielińska K., Historia Prawa, Warszawa 1998. Sorensen S., Hayes J., Walsh E., Myhre M., Crime Prevention through Environmental Design, Washington, D.C. 1997. Sorensen S., Hayes J., Walsh E., Myhre M., Crime Prevention through Environmental Design, Washington, D.C. 1999. Spelman W., Eck J., Sitting ducks, ravenous wolves and helping hands. New aproaches to Urban Policing, Public Affairs Comment, vol. 35, no. 2, 1989. Spelman W., The Limited Importance of Prison Expansion, w: Blumstein A., Wallman J. (red.), The Crime Drop in America, Cambridge 2006. Staszewski K., Nie ma litości, Kazik na Żywo, Na żywo, ale w studio, S.P. Records, 1994. State Historical Society of Missouri, online: http://tjrhino1.umsl.edu/whmc/view.php?description_get=Pruitt+Igoe. Steden R. van, Sarre R., The Growth of Privatized Policing: Some Cross-national Data and Comparisons, International Journal of Comparative and Applied Criminal Justice, vol. 31, issue 1, 2007. Stefan Niesiołowski: to był błąd. Ja też za to odpowiadam i przepraszam, online: http://wiadomosci. wp.pl/kat,1348,title,Stefan-Niesiolowski-to-byl-blad-Ja-tez-za-to-odpowiadam-i-przeprasz am,wid,16335793,wiadomosc.html?ticaid=114669&_ticrsn=3. Stefański R., Olszańska J., Podejmowanie decyzji (niepublikowany skrypt szkoleniowy), 1993. Stempień J. R., Rostocki W. A., Wywiady eksperckie i wywiady delickie w socjologii – możliwości i konsekwencje wykorzystania. Przykłady doświadczeń badawczych, Przegląd Socjologiczny, tom 62, nr 1, 2013. Stiftung Deutsches Forum für Kriminalprävention (DFK), Preambuła, wersja obowiązująca od 19 maja 2010 r. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Potrzeby diagnozuje co trzecia organizacja, 10 września 2013 r. portal ngo.pl online: http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/911650.html. Stowarzyszenie na Rzecz Poprawy Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego „Droga i Bezpieczeństwo, online: http://www.drogaibezpieczenstwo.org.pl/sub,pl,dzialalnosc.html. Stowarzyszenie im. prof. Zbigniewa Hołdy, online: http://www.stowarzyszenieholda.pl/pl/projekty/lektury. Strzeszewski M. (oprac.), Czy na co dzień czujemy się bezpiecznie?, Komunikat z badań CBOS, Warszawa 2007. Studium Kryminologiczne Urzędu Śledczego na M. St. Warszawa (opr.), Dlaczego zostałeś okradziony, Warszawa 1929. Stysiak M., Boom na kamery montowane w autach. Czy to legalne? Pirat też człowiek, Gazeta Wyborcza z 22 sierpnia 2014 r., online: http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,16512092, Boom_na_kamery_montowane_w_autach__Czy_to_legalne_.html#ixzz3S1e3l8nI. 396  BiBliogRaFia Sullivan L., Simonetti M., Encyclopedia of Law Enforcement Vol. 1, London 2005. Sundeen R., Mathieu J., The Fear of Crime and its Consequences among Elderly in Three Communities, The Gerontologist, vol. 16, no. 3, 1976. Sutherland E., Cressey D., Principles of Criminology, Philadelphia 1960. Sutherland S., Irrationality, London 2013. Świda W. (red.), Kryminologia, Warszawa 1977. Szapiro T., Co decyduje o decyzji, Warszawa 1993. Szerer M., Problematyka społecznego oddziaływania kary, Państwo i Prawo, nr 5, 1974. Szlendak T., Rodzina, w: Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005. Szulc A, Rozen A., Bestie wracają. Mordercy na wolności, Newsweek z 17 września 2012 r., online: http://polska.newsweek.pl/bestie-wracaja--mordercy-na-wolnosci,96083,1,1.html. Szymańska-Cholewa M., Bezpiecznie mieszkanie w czasie wakacji, goniec.com, online: http://goniec.com/component/k2/16397-bezpiecznie-mieszkanie-w-czasie-wakacji. Szyszkowska M., Zarys ilozoii prawa, Białystok 2000. Tam F., Two million spy cameras in China’s Guangdong province by 2015, China Daily Mail z 15 czerwca 2012 r., online: http://chinadailymail.com/2012/06/15/two-million-spycameras-in-chinas-guangdong-province-by-2015/. Tański L., (opr.) Poradnik dla mieszkańców Szczecina. „Bądź bardziej bezpieczny”, Szczecin, online: http://bip.um.szczecin.pl/umszczecinbip/chapter_50528.asp. Taylor B., Koper C., Woods D., A randomized controlled trial of different policing strategies at hot spots of violent crime, Journal of Experimental Criminology, vol. 7, 2011. Taylor R., Gottredson S., Environmental design, crime and prevention: An examination of community dynamics, Crime and Justice: An Annual Review of the Research, vol. 8, 1987. TB, Zanieczyszczenie światłem: Paryż wygasi już od lipca część swego oświetlenia, online: http:// forsal.pl/artykuly/684902,zanieczyszczenie_swiatlem_paryz_wygasi_juz_od_lipca_ czesc_swego_oswietlenia.html, Telep C., Mitchell R., Weisburd D., How Much Time Should the Police Spend at Crime Hot Spots? Answers from a Police Agency Directed Randomized Field Trial in Sacramento, California, Justice Quarterly, vol. 31, issue 5, 2014. Ten most dangerous cities in the world in 2013, online: http://www.curiosityaroused.com/ world/10-most-dangerous-cities-in-the-world/. Terpstra J., Stokkom B. van, Vijver K. van der, Community Policing, w: Bruinsma G., Weisburd D. (red.), Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014. The Campbell Collaboration, online: www.campbellcollaboration.org. The economic and social costs of crime against individuals and households 2004/04, Home Ofice Online Report 30/05, London 2005. The Guardian Angels, online: http://www.guardianangels.org/. The Witnesses That Didn›t, online: http://www.onthemedia.org/story/131359thewitnesses-that-didnt/transcript/. ThinkExist, online: http://thinkexist.com/quotation/by_failing_to_prepareyou_are_preparing_ to_fail/199949.html. BiBliogRaFia  397 Tien J., O’Donnell V., Barnett A., Mirchandani P., Street Lighting Projects, National Institute of Law Enforcement and Criminal Justice, 1979. Tilley N., Crime Prevention and System Design, w: N. Tilley (red.) Handbook of Crime Prevention and Community Safety, Cullompton 2005. Tilley N., Safer Cities and Community Safety Strategies, Crime Prevention Unit Paper 38, London 1992. TK, Egzekucja w barze przy Biruty. Minęło 18 lat, targowek.info z 1 maja 2013 r., online: http://www.targowek.info/2013/05/dawne-gonitwy-i-strzelaniny/. Tomaszewska M., Podpis biometryczny jako metoda weryikacji tożsamości osoby, w: Kegel Z., Cieśla R., Znaczenie aktualnych metod badań dokumentów w dowodzeniu sądowym: materiały XIV Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, Wrocław 2010. Tomaszewska-Michalak M., Prawne i kryminalistyczne aspekty wykorzystania technologii biometrycznej w Polsce, Warszawa 2015. Tomaszewski T., Kwaliikacje biegłych wydających opinie kryminalistyczne, w: Gruza E., Tomaszewski T. (red.), Problemy Współczesnej Kryminalistyki, tom III, 2000. Toronto Police Service, TPS Crime Statistics, online: http://www.torontopolice.on.ca/statistics/ ytd_stats.php. Tracy B., Eat That Frog!: 21 Great Ways to Stop Procrastinating and Get More Done in Less Time, San Francisco 2008. Trends for 2012 – Video Surveillance Trends for the Year Ahead, online: http://imsresearch.com/ pressrelease/Trends_for_2012_Video_Surveillance_Trends_for_the_Year_Ahead. Tröhler U., James Lind and Scurvy: 1747 to 1795, The James Lind Library 2003. Trojanowicz R., An evaluation of a neighborhood foot patrol program, Journal of Police Science & Administration, vol. 11, December 1983. Trojanowicz R., Bucqueroux B., Community policing: a contemporary perspective, Cincinnati, OH 1990. Twoje Bezpieczeństwo Społeczna Fundacja Bezpieczeństwa Obywateli, online: http://www. twojebezpieczenstwo.org/. U.S. Census Bureau, online: https://www.census.gov/popclock/, U.S. Department of Justice, Comparing Adult & Juvenile Offenders, online: http://ojjdp.gov/ ojstatbb/offenders/qa03401.asp?qaDate=2010. Uchida C., Police Performance Measurement, w: Bruinsma G., Weisburd D. (red.), Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014. ula, Solidarna Polska proponuje zaostrzenie kar za najcięższe przestępstwa, online: http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Solidarna-Polska-proponuje-zaostrzenie-kar-zanajciezszeprzestep stwa,wid,15360385,wiadomosc.html?ticaid=113858&_ticrsn=3. Ulmer J., Steffensmeier D., The Age and Crime Relationship: Social Variation, Social Explanations, w: Beaver K., Barnes J., Boutwell B. (red.), The nurture versus biosocial debate in criminology: On the origins of criminal behavior and criminality, London 2014. United Nations Development Programme, Human Development Report 2014. Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience, New York 2014. United Nations Habitat, State of the World’s Cities 2012/13, Nairobi 2013. 398  BiBliogRaFia United Nations Ofice on Drugs and Crime, online: http://www.unodc.org/documents/gsh/data/ GSH2013_Homicide_count_and_rate.xlsx. University of Colorado Boulder, Institute of Behavioral Science, online: http://www.blueprintsprograms.com/programCriteria.php. University of Colorado Boulder, Institute of Behavioral Science, online: http://www.blueprintsprograms.com/programResults.php. University of Colorado Boulder, Institute of Behavioral Science, online: http://www.blueprintsprograms.com/factSheet.php?pid=972a67c48192728a34979d9a35164c1295401b71. Uniwersytet Warszawski, Fakty i liczby, online: http://www.uw.edu.pl/uniwersytet/fakty-i-liczby/. Uniwersytet Wrocławski, Wydział Fizyki i Astronomii, online: http://www.astro.uni.wroc.pl/ ciemna-strona-swiatla/index.htm,l. UNODC, 2013 Global Study on Homicide. Trends, Contexts, Data, Vienna 2014. UNODC, Homicide Statistics 2013, online: http://www.unodc.org/documents/gsh/data/GSH2013_ Homicide_count_and_rate.xlsx. Urban A., Prewencja kryminalna, Szczytno 2006. Urząd Statystyczny w Olsztynie, 2014 Statystyczne Vademecum Samorządowca – Gmina miejska Szczytno, online: http://olsztyn.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_warminsko-mazurskie/portrety_gmin/szczycienski/m.szczytno.pdf. US Census Bureau, 2010 Census Data, online: http://www.census.gov/popest/data/cities/totals/2011/iles/SUB-EST2011_ALL.csv. US Census Bureau, online: http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/ rank.php. Valen L. van, A new evolutionary law, Evolutionary Theory, vol. 1, 1973. Vanderveen G., Interpreting Fear, Crime, Risk and Unsafety: Conceptualisation and Measurement, The Hague 2006. Videokamera wacht jetzt auch in Bernau, Berliner Zeitung z 12 grudnia 2002 r., online: http:// www.inforiot.de/artikel/vierte-kameraanlage-installiert. Visher C., Weisburd D., Identifying what works: Recent trends in crime prevention strategies, Crime, Law and Social Change, vol. 28, issue 3-4, 1998. Voeten E., Who predicted Russia’s military intervention?, The Washington Post z 12 marca 2014 r., online: http://www.washingtonpost.com/blogs/monkey-cage/wp/2014/03/12/ who-predicted-russias-military-intervention-2/. Volkmann H., Jäger J., Evaluation kriminalpräventiver Projekte, Münster 2000. Vollard B., Does Regulation of Built‑in Security Reduce Crime? Evidence from a Regression Discontinuity Approach, Prezentacja z 1st Boon/Paris Workshop on Law and Economic, 25–26 września 2009 r., Paris, France: University of Paris Ouest Nanterre, online: http://www.coll. mpg.de/economix/2009/Vollaard.pdf. Wacquant L., Prisons of Poverty, Minneapolis-London 2009. Wacquant L., The Penalisation of Poverty and the rise of Neo‑Liberalism, European Journal on Criminal Policy and Research, vol. 9, issue 4, 2001. Wacquant L., The Scholarly Myths of the New Law‑and‑Order Doxa, w: Panitch L., Leys C. (red.) The Socialist Register 2006: Telling the Truth, London-New York 2006. BiBliogRaFia  399 Walewski P., Dwulatek uratowany z głębokiej hipotermii. Cud?, online: http://www.polityka.pl/ tygodnikpolityka/nauka/1601657,1,dwulatek-uratowany-z-glebokiej-hipotermii-cud.read. Walklate S., Imagining the Victim of Crime, Maidenhead 2007. Waller I., Less Law, More Order. The Truth about Reducing Crime, Westport, CT 2006. Walmsley R., World Prison Population List, International Centre for Prison Studies, 2013. Warr M., Fear of Crime in the United States: Avenues for Research and Policy, w: D. Duffee (red.), Criminal justice 2000: Measurement and analysis of crime and justice, vol. 4, Washington, D.C. 2000. Warr M., Fear of Victimization: Why Are Women and the Elderly More Afraid?, Social Science Quarterly, vol. 65, issue 1, 1984. Washington State Institute for Public Policy, Beneit‑Cost Results, Olympia, WA 2013. Washington State Institute for Public Policy, Nurse Family Partnership for low‑income families, Olympia, WA 2013. Waszkiewicz P., Monitoring wizyjny miejsc publicznych w dużym mieście na przykładzie Warszawy. Próba analizy kosztów i zysków, Archiwum Kryminologii, tom 34, 2012. Waszkiewicz P., Oczywiste oczywistości, Kultura Liberalna, Nr 272 (13/2014) 25 marca 2014, online: http://kulturaliberalna.pl/2014/03/25/oczywisteoczywistosci/. Waszkiewicz P., Prewencja kryminalna, wykład wygłoszony w Centrum Nauk Sądowych UW 11 grudnia 2010 r. Waszkiewicz P., Prewencja wśród dzieci i młodzieży na przykładzie działalności prowadzonej przez policję w Konstancji (NIEMCY), w: E. Gruza, T. Tomaszewski (red.), Problemy współczesnej kryminalistyki, tom VI, 2003. Waszkiewicz P., Wielki Brat Rok 2010. Systemy monitoringu wizyjnego – aspekty kryminalistyczne, kryminologiczne i prawne, Warszawa 2011. Waszkiewicz P., Wpływ programów prewencyjnych na poczucie bezpieczeństwa mieszkańców Warszawy – na podstawie badań przeprowadzonych pośród studentów Uniwersytetu Warszawskiego, Studia Iuridica, tom 46, 2006. Waszkiewicz P., Zapobieganie przestępczości w Warszawie. Programy prewencyjne prowadzone w stolicy, ze szczególnym uwzględnieniem działań na terenie społeczności lokalnych, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym dr hab. Ewy Gruzy, Wydział Prawa i Administracji UW, Warszawa 2004. Waszkiewicz P., Gradoń K., Kryminalizacja posiadania środków odurzających: doświadczenia państw europejskich, w: Giaro T. (red.), Skuteczność prawa, Warszawa 2010. Webb E., Campbell D., Schwartz R., Sechrest L., Unobtrusive Measures: Nonreactive Measures in the Social Sciences, Chicago 1966. Weihrich H., The TOWS matrix—A tool for situational analysis, Long Range Planning, vol. 15, issue 2, April 1982. Weinberger L., Sreenivasan S., Garrick T., Osran H., The Impact of Surgical Castration on Sexual Recidivism Risk Among Sexually Violent Predatory Offenders, Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law, vol. 33, no. 1, 2005. Weisburd D., Green L., Deining the street level drug market, w: MacKenzie D., Uchida C. (red.), Drugs and crime: Evaluating public policy initiatives, Thousand Oaks, CA 1994. 400  BiBliogRaFia Weisburd D., Green L., Policing drug hot spots: The Jersey City drug market analysis experiment, Justice Quarterly, vol. 12, issue 4, 1995. Weisburd D., Groff E., Jones G., Amendola K., Cave B., The Dallas AVL experiment: Evaluating the use of automated vehicle locator technologies in policing, Washington, D.C., 2012. Weisburd D., Telep C., Hinkle J., Eck J., Is problem‑oriented policing effective in reducing crime and disorder?, Criminology & Public Policy, vol. 9, issue 1, 2010. Weisburd D., Telep C., Hot Spots Policing. What We Know and What We Need to Know, Journal of Contemporary Criminal Justice, vol. 30, no. 2, 2014. Weisburd D., Wyckoff L., Ready J., Eck J., Hinkle J., Gajewski F., Does crime just move around the corner? A controlled study of spatial displacement and diffusion of crime control beneits, Criminology, vol. 44, 2006. Welsh B., Farrington D., Effects of Improved Street Lighting on Crime, Campbell Systematic Reviews, vol. 13, 2008. Welsh B., Farrington D., Evidence‑Based Crime Prevention, w: Welsh B., Farrington D. (red.), Preventing Crime. What Works for Children, Offenders, Victims and Places, New York 2007. Welsh B., Sullivan C., Olds D., When Early Crime Prevention Goes to Scale: A New Look at the Evidence, Prevention Science, vol. 11, issue 2, June 2010. Westfeldt W., Wickler T., Indictment: The News Media and the Criminal Justice System, Nashville 1998. Widacki J., Czapska J. (red.), Bezpieczny obywatel – bezpieczne państwo: materiały Międzynarodowej Konferencji „Bezpieczny obywatel – bezpieczne państwo” zorganizowanej przez Instytut Spraw Publicznych w Warszawie i Wydział Prawa Kanonicznego i Świeckiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1998. Widacki J., Kryminalistyka, Warszawa 2002. Wierciński J., Fotoradary straży miejskich będą dalej łatać budżety samorządów, online: http://www. dziennikbaltycki.pl/artykul/3665668,fotoradary‑strazy‑miejskich‑beda‑dalej‑latac‑budzety‑sam orzadow,id,t.html?cookie=1. Wikstrom P., Doing without knowing: commpon pitfalls in crie prevention, w: Farrell G., Bowers K., Johnson S., Townsley M. (red.), Imagination for crime prevention. Essays in Honour of Ken Pease, Crime Prevention Studies, vol. 21, 2007. Wileński B., W Niemczech z mapy znikają całe blokowiska. Powstaną... jeziora, Gazeta Wyborcza z 23 listopada 2009 r., online: http://wyborcza.pl/1,75248,7282040,W_Niemczech_z_ mapy_znikaja_cale_blokowiska__Powstana___.html#ixzz2xlTdWddO. Wilson D., Meta‑Analytic Methods for Criminology, Annals of the American Academy of Political and Social Science, vol. 578, 2001. Wilson J., Kelling G., Broken Windows. The police and neighborhood safety, The Atlantic z 1 marca 1982 r., online: http://www.theatlantic.com/magazine/archive/1982/03/broken-windows/304465/, Wilson J., Kelling G., Wybite szyby, w: Bratton W., Knobler P., Przełom. Jak szef Policji Nowojorskiej powstrzymał epidemię przestępstw, Poznań 2000. Wilson J., Thinking About Crime. The debate over deterrence, Atlantic Monthly, vol. 252, no. 3, September 1983. BiBliogRaFia  401 Wilson J., w: Kelling G., Coles C., Wybite szyby. Jak zwalczać przestępczość i przywrócić ład w najbliższym otoczeniu, Poznań 2000. Winchester S., Jackson H., Residential Burglary: the limits of prevention, Home Ofice Research Study, no. 74, London 1982. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008. Wines M., In Restive Chinese Area, Cameras Keep Watch, New York Times z 2 sierpnia 2010 r., online: http://www.nytimes.com/2010/08/03/world/asia/03china.html?pagewanted=all. Winterdyk J., Crime Prevention: A Canadian ‘experiment’ offering a global lesson, niepublikowana prezentacja przedstawiona na konferencji ESC Eurocrim 2013, Budapeszt, 6 września 2013 r. Wiseman R., Quirkology. The curious science of everyday lives, London 2008. Wissenwertes über Shared Space in Bohmte – Daten und Zahlen, online: www.bohmte.de/staticsite/ staticsite.php?menuid=123&topmenu=123. Wittman M., Der große Bruder guckt in die Röhre, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13 lipca 2007 r., online: http://www.faz.net/s/Rub77CAECAE94D7431F9EACD163751D4CFD/Doc~ E5DEB19A064904902B1058B0280937DBC~ATpl~Ecommon~Scontent.html. World Atlas, online: http://www.worldatlas.com/citypops.htm. World Bank, GINI Index World Bank Estimate, online: http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV. GINI/. World Health Organization, Preventing Violence, 2004. World’s 25 largest cities in the year 2000, online: http://www.meteor.iastate.edu/gccourse/issues/ pop/cities.html. Wright M., Przywracając szacunek sprawiedliwości, Warszawa 2005. Wright R., Miller J., Encyclopedia of Criminology Vol. 1, New York-London 2005. Wróbel W., Zoll A., Polskie Prawo Karne. Część Ogólna, Kraków 2013. Wybieralski M., Polska obsesja grodzenia: osiedla, parki, a nawet śmietniki za płotem, Gazeta Wyborcza z 13 czerwca 2013 r., online: http://wyborcza.pl/1,76842,14097937,Polska_obsesja_grodzenia__Osiedla__parki__a_nawet.html. Wynne T., An Investigation into the Fear of Crime: Is there a Link between the Fear of Crime and the Likelihood of Victimization, Internet Journal of Criminology, 2008, online: www.internetjournalofcriminology.com. Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, online: http://www.wspol.edu.pl/cmi/baza/cmi_listlist.php. Yin P., Fear of Crime Among the Elderly, Social Problems, vol. 27, 1980. Zaborowska K., CCI Q3: Wyraźny początek pozytywnego trendu!, online: http://www.nielsen.com/ pl/pl/insights/reports/2014/cci-q3-wyrazny-poczatek-pozytywnego-trendu.html. Zaborska K., Życie społeczne w osiedlach zamkniętych. Program „Bezpieczna przestrzeń” jako alternatywa w stosunku do grodzenia, niepublikowana praca doktorska na kierunku psychologia w zakresie psychologii społecznej wykonana pod kierunkiem prof. UW, dr hab. Marii Lewickiej, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Psychologii Społecznej, Warszawa 2010. 402  BiBliogRaFia Zalewski W., Populizm penalny ‑ próba zdeiniowania zjawiska, w: Sienkiewicz Z., Kokot R. (red.), Populizm penalny i jego przejawy w Polsce, Wrocław 2009 r. Zapotoczny G., Fałszerstwa dokumentów i nowoczesne zabezpieczenia przed nimi, Studia Iuridica, tom 46, 2006. Zaskakujące wyroki w sprawie śmierci generała Papały, Prawo.money.pl z 31 lipca 2013 r, online: http://prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/artykul/zaskakujace;wyroki;w;spra wie;smierci;generala;papaly,133,0,1355653.html. Zbąska M., Blokersi, MAGAZYN nr 42, dodatek do Gazety Wyborczej nr 243 z 17 października 1997 r. Zenthöfer J., Kommunale Kriminalprävention, Regensburg 1999. Zespół Prewencji Kryminalnej Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, online: http://www.wspol. edu.pl/zsp/index.php?option=com_content&view=article&id=43&Itemid=32. Zimbardo P., Psychologia i życie, Warszawa 1999. Zimbardo P., The Lucifer Effect. Deleted Content. Anonymity of Place Stimulates Destructive Vandalism, online: http://www.lucifereffect.com/about_content_anon.htm. Zimmermann N., Foreword, w: Lukas T. (red.), Crime Prevention in High‑Rise Housing, Berlin 2007. Zygmunt S., Krzysztof Krauze opowiada o ilmie Dług, online: http://www.cialo-umysl-dusza.pl/ kino-wewnetrzne/508-krzysztof-krauze-opowiada-o-ilmie-dlug. Żaroń Z., Prewencja Kryminalna. Podstawowe terminy, Warszawa 2003. Żbikowska I., Puszka uczciwości, czyli jak zachowują się mieszkańcy polskich miast, Gazeta Wyborcza 14 kwietnia 2014 r., online: http://wyborcza.pl/1,87648,15795188,Puszka_uczciwosci__czyli_jak_zachowuja_sie_mieszkancy.html#ixzz3VtAkERRL. Żółciak T., Mieszkania zmienione w chlew. „Jesteśmy zwyczajnie bezradni”, Dziennik Gazeta Prawna z 2 kwietnia 2015 r. online: http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/486996,mieszkanie-zmienione-w-chlew-w-nowej-soli-prezydent-tyszkiewicz-jestesmy-bezradni. html. AKTY PRAWNE I ORZECZENIA: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., (Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88, poz. 553 ze zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997, nr 89, poz. 555 ze zm.). Ustawa z dnia 22 sierpnia o ochronie osób i mienia (Dz.U. 1997, nr 114, poz. 740 ze zm.). Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 2002, nr 7, poz. 58 ze zm.). Ustawa dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz.U. 1985, nr 31, poz. 138 ze zm.). Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990, nr 16, poz. 95 ze zm.). Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998, nr 91, poz. 578 ze zm.). Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998, nr 91, poz. 576 ze zm.). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz.U. 1997, nr 123, poz. 779 ze zm.). BiBliogRaFia  403 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 października 2005 r. w sprawie zakresu zadań lekarza, pielęgniarki i położnej podstawowej opieki zdrowotnej (Dz.U. 2005, nr 214, poz. 1816). Zarządzenie Nr 49 Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 3 grudnia 2010 r. zmieniające zarządzenie w sprawie nadania statutu Centralnemu Laboratorium Kryminalistycznemu Policji (Dz.U. MSWiA 2010, nr 15, poz. 75). Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r. (Dz.U.1952.2.9). Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji z 31 października 2003 r. (Dz.U.2007.84.563). Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. (Dz.U.2005.18.158). Protokół dodatkowy do Konwencji NZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. (Dz.U.2005.18.160). Protokół dodatkowy do Konwencji NZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. (Dz.U.2005.18.162). Protokół dodatkowy do Konwencji NZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2000 r. przeciwko nielegalnemu wytwarzaniu i obrotowi bronią palną, jej częściami i komponentami oraz amunicją, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 31 maja 2001 r. (Dz.U.2005.252.2120). Decyzja Rady 2001/427/WSiSW z dnia 28 maja 2001 r. (Dz.U. L 153 z 8.6.2001). Decyzja Rady 2009/902/WSiSW z dnia 30 listopada 2009 r. ustanawiająca Europejską Sieć Zapobiegania Przestępczości (ESZP) i uchylająca decyzję 2001/427/WSiSW (Dz.U.UE. C.2009.222.2). Decyzja Rady ustanawiająca Europejski Urząd Policji (Europol) z 6 kwietnia 2009 r. (Dz.U.UE. L.2009.121.37). Akt Rady przyjmujący zasady regulujące przekazywanie przez Europol danych osobowych państwom i instytucjom trzecim z 12 marca 1999 r. (Dz.U.UE.C.1999.88.1). Decyzja Ramowa Rady 2006/960/WSiSW w sprawie uproszczenia wymiany informacji i danych wywiadowczych między organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej z 18 grudnia 2006 r. (Dz.U.UE.L.2006.386.89). Decyzja Ramowa Rady 2008/977/WSiSW w sprawie ochrony danych osobowych przetwarzanych w ramach współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych z 27 listopada 2008 r. (Dz.U.UE.L.2008.350.60). Decyzja Ramowa Rady w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych z 13 czerwca 2002 r. (Dz.U.UE.L.2002.162.1). 404  BiBliogRaFia Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)NR 513/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 r. ustanawiające, w ramach Funduszu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, instrument na rzecz wsparcia inansowego współpracy policyjnej, zapobiegania i zwalczania przestępczości oraz zarządzania kryzysowego oraz uchylające decyzję Rady 2007/125/WsiSW (Dz.U.UE. L.2014.150.93). Decyzja Rady (WE) NR 2008/633/WSiSW w sprawie dostępu wyznaczonych organów państw członkowskich i Europolu do Wizowego Systemu Informacyjnego (VIS) do celów jego przeglądania, w celu zapobiegania przestępstwom terrorystycznym i innym poważnym przestępstwom, ich wykrywania i ścigania z 23 czerwca 2008 r. Decyzja Rady 2005/681/WSiSW ustanawiająca Europejskie Kolegium Policyjne (CEPOL) i uchylająca decyzję 2000/820/WSiSW z 20 września 2005 r. (Dz.U.UE.L.2005.256.63). Decyzja Rady w sprawie zwalczania przestępczości transgranicznej związanej z pojazdami z 22 grudnia 2004 r. (Dz.U.UE.L.2004.389.28). Decyzja Rady 2008/615/WSiSW w sprawie intensyikacji współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej z 23 czerwca 2008 r. (Dz.U.UE.L.2008.210.1). Decyzja Rady 2008/852/WSiSW w sprawie sieci punktów kontaktowych służącej zwalczaniu korupcji z 24 października 2008 r. (Dz.U.UE.L.2008.301.38) . Decyzja Komisji ustanawiająca grupę ekspertów ds. korupcji z 28 września 2011 r. (Dz.U.UE. C.2011.286.4). Decyzja Ramowa Rady 2003/568/WSISW w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym z 22 lipca 2003 r. (Dz.U.UE.L.2003.192.54). Decyzja Komisji w sprawie ustanowienia Grupy Ekspertów ds. Handlu Ludźmi i uchylająca decyzję 2007/675/WE z 10 sierpnia 2011 r (Dz.U.UE.L.2011.207.14). Wspólne Stanowisko określone przez Radę na podstawie art. K.3 Traktatu o Unii Europejskiej w sprawie proponowanej Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko przestępczości zorganizowanej z 29 marca 1999 r. (Dz.U.UE.L.1999.87.1). Wspólne Stanowisko Rady 2005/69/WSiSW w sprawie wymiany niektórych danych z Interpolem z 24 stycznia 2005 r. (Dz.U.UE.L.2005.27.61). Zalecenie Europejskiego Banku Centralnego w sprawie przyjęcia niektórych środków dla skuteczniejszej ochrony banknotów euro przed fałszowaniem z 6 października 2006 r. (Dz.U.UE.C.2006.257.16). Zalecenie Rady w sprawie sporządzania porozumień pomiędzy policją, służbą celną i innymi wyspecjalizowanymi organami ochrony porządku publicznego w związku z zapobieganiem przestępczości i jej zwalczaniem z 27 kwietnia 2006 r. (Dz.U.UE.C.2006.124.1). Kodeks Karny Iranu z 30 lipca 1991 r., za tłumaczeniem na język angielski, online: http://mehr. org/IslamicPenal_Code_of_Iran.pdf. Orzeczenie Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych w sprawie Brown v. Board of Education of Topeka, 347 U.S. 483, 154. Orzeczenie Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych w sprawie Roe v. Wade, 410 U.S. 113 (1973).