SADAB
4th International Social Research and
Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 /Antalya, Turkey
PROCEEDING BOOK
ISBN: 978-605-65197-1-0
Editor
Dr. Kıyal KAMCHYBEKOVA ABDİRAİM
SADAB-2019
1
Chair of Symposium
Prof. Dr. Hüseyin BAL, Antalya AKEV Üniversitesi
Organisation Committee
Prof. Dr. Keneş Usenov, Celalabad Devlet Üniversitesi, Kırgızistan.
Prof. Dr. Hamza Çakır, Erciyes University, Turkey.
Prof. Dr. Hüseyin Bal, Antalya AKEV University, Turkey.
Prof. Dr. Makbule Sabziyeva, Anadolu University, Turkey.
Prof. Dr. Sema Etikan, Ahi Evran University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Erol Yıldır, İstanbul Gelişim University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Gülcamal Rıskulova, Celalabad Devlet University, Kyrgyzstan.
Assoc. Prof. Dr. Rukiye Akdoğan, Çukurova University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Gulnar Kozgambaeva, Al-Farabi Kazakh National University.
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Topal, Anadolu University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Reyhan Çelik, Erciyes University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Sezer Cihaner Keser, Yüzüncü Yıl University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Sezen Karabulut, Pamukkale University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Hatice Baysal, Süleyman Demirel University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Fikret Fatih Gülşen, Çukurova University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Mehmet Şeren, Antalya AKEV University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Mesut Atasever, Uşak University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Khalida Devrisheva, Pamukkale University, Turkey.
Dr. Jasminka Ahmetaševıć, Visoko Poslovno Tehnička Škola, Bosnia and Herzegovina.
2
Scientific Committee
Prof. Dr. Nergis Biray, Pamukkale University, Turkey.
Prof. Dr. Keneş Usenov, Celalabad Devlet University, Kyrgyzstan.
Prof. Dr. Hüseyin Bal, Antalya AKEV University, Turkey.
Prof. Dr. Hamza Çakır, Erciyes University, Turkey.
Prof. Dr. Sema Önal, Kırıkkale University, Turkey.
Prof. Dr. Bakıt Atantaeva, Şakarim Semey State University, Kazakhstan.
Prof. Dr. Halil Türker, Ondokuz Mayıs University, Turkey.
Prof. Dr. Hanife Dilek Batislam, Çukurova University, Turkey.
Prof. Dr. Valeri Modebadze, St. Andrew the First-Called Georgian University,
Georgia.
Prof. Dr. Hatice Derya Can, Ankara University, Turkey.
Prof. Dr. Bürküt Darbanov, Jalal-Abad State University, Kyrgyzstan.
Prof. Dr. Makbule Sabziyeva, Anadolu University, Turkey.
Prof. Dr. Cevat Başaran, Atatürk University, Turkey.
Prof. Dr. Sema Etikan, Ahi Evran University, Turkey.
Prof. Dr. Siti Mashitoh Mahamood, University of Malaya, Malaysia.
Prof. Dr. Abdurrahman Acar, Dicle University, Turkey.
Prof. Dr. Hakeem Kasem, Deakin University, Australia.
Assoc. Prof. Dr. Gülcamal Rıskulova, Celalabad State University, Kyrgyzstan.
Assoc. Prof. Dr. Gulnar Kozgambaeva, Al-Farabi Kazakh National University.
Assoc. Prof. Dr. Erol Yıldır, İstanbul Gelişim University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Ahmet Üstün, Amasya University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Gülsen Baş, Van Yüzüncü Yıl University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Yolcu, İnönü University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Pervana Memmedli, Azerbaijan Milli İlimler Akademisi, Azerbaijan.
Assoc. Prof. Dr. Naile Rengin Oyman, Süleyman Demirel University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Erlan Bakıev American University of Central Asia, Kyrgyzstan.
Assoc. Prof. Dr. Kenan Güllü, Erciyes University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Rukiye Akdoğan, Çukurova University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Topal, Anadolu University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Reyhan Çelik, Erciyes University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Fatma Ünal, Akdeniz University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Kemal Erol, Van Yüzüncü Yıl University, Turkey.
3
Assoc. Prof. Dr. Sinan Aytekin, Balıkesir University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Adem Bayar, Amasya University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Bilal Gök, İnönü University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Sezer Cihaner Keser, Yüzüncü Yıl University, Turkey.
Assoc. Prof. Dr. Rafeq Hamood Najı Qasem, Thamar University, Yemen
Asst. Prof. Dr. Mesut Aytekin, İstanbul Üniversity, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Senem Altan, Okan University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Selim Serkan Ükten, Aksaray University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Neslihan Çetinkaya, Atatürk University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Füsun Yalçın, Akdeniz University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Remzi Bulut, Mehmet Akif Ersoy University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Fikret Fatih Gülşen, Çukurova University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Vahap Önen, Okan University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Mehmet Macit Sevgili, Siirt University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Leyla Derviş, Akdeniz University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Sezen Karabulut, Pamukkale University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. İbrahim Caner Türk, Erzincan University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Mustafa Turhan, Okan University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Hatice Baysal, Süleyman Demirel University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Bedri Mermutlu, İstanbul Ticaret University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Nuray Hilal Tuğan, Başkent University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Khalida Devrisheva, Pamukkale University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Mesut Atasever, Uşak University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Erdoğan Bozkurt, Amasya University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Asuman Bolkan, Cyprus Science University, Cyprus.
Asst. Prof. Dr. Kıyal Kamchybekova Abdiraim, Dicle University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Sabina Abid, Artvin Çoruh University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Nermin Kişi, Bülent Ecevit University, Turkey.
Asst. Prof. Dr. Kadir Tutkavul, Dumlupınar University, Turkey.
Öğr. Gör. Nesli Tuğban Yaban, Başkent University, Turkey.
Ph.D. Mohammad Abu Lail, Ürdün University, Jordan.
Ph.D. Gülmira Satıbaldieva, Celalabad Devlet University, Kyrgyzstan.
Ph.D. Bruno Surdel, Renmin University, Beijing, China.
4
Contents
Chair of Symposium ..........................................................................................................................2
Organisation Committee....................................................................................................................2
Scientific Committee ..........................................................................................................................3
Aliya İzzetbegoviç ve Bilgeliğin Tezahürleri....................................................................................9
Is Trump’s Decision to Withdraw from Trans-Pacific Partnership Agreement a Rational
Decision for USA? ............................................................................................................................35
Education and Programmed Physical Activity in Treatment of Type 2 Diabetes Mellitus .......40
Üniversite Öğrencilerinin Batıl İnanç Düzeylerini Etkileyen Bazı Faktörler.............................47
Se’âlibî’nin “Mekârimu’l-Ahlak” İsimli Risâlesi “Tahkîk-Değerlendirme” ..............................68
Changing Ethics of Journalism: From Traditional to Online ......................................................78
Demokrat Parti ve Hürriyet Partisi’nin Programlarında Demokrasi ve Hürriyet Anlayışının
Karşılaştırılması ...............................................................................................................................87
Çok Partili Siyasal Hayata Geçiş Döneminde 1948 Tarihli Gazeteciler Beyannamesi ve
Yansımaları .....................................................................................................................................100
İşkur’un Mesleki Eğitim Faaliyetlerinin İstihdam Üzerindeki Rolü: Edirne İli Örneği .........111
Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümü Öğrencilerinin Aşçılığa Bakışlarının Metafor
Analizi ile Belirlenmesi ..................................................................................................................121
Anabaptist Harekete Göre Vaftiz Sakramenti ............................................................................129
Mobbingin Tekstil ve Konfeksiyon Sektöründe Çalışanlar Üzerindeki Etkisinin
Araştırılması ve Çözüm Önerileri ................................................................................................134
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ; ..................................................................................146
Hazır Giyim İşletmelerinde İş Yaşamı Stresleri ve Koruyucu Yaklaşımların Ergonomik
Açıdan İncelenmesi ........................................................................................................................152
Üniversite Öğrencilerinin Bağlanma Stilleri, Kimlik Statüleri ve Eş Seçim Tercihleri ..........167
Üniversite Öğrencilerinde Evlilik Tutumu ve Algılanan Sosyal Destek Arasındaki İlişkinin
İncelenmesi......................................................................................................................................172
Ekonomik Yoksulluğun Aile Bütünlüğüne Etkisi .......................................................................177
Sürdürülebilir Moda İçin Modüler Giysi Tasarım Çalışmaları ................................................188
Tehâfüt’te Gök Akılları, Nefisleri ve Küreleri Tartışmaları ......................................................194
Eflâtun’un Timaios Dialoğunda Felek Kavramı .........................................................................201
Yerel Seçimlerde Seçmen Tercihine Etki Eden Faktörlerin Belirlenmesi: Alanya Örneği .....208
One Myth to Bind Them All: Mythical Variety in Tolkien’s The Lord of the Rings ..............218
Meslek Lisesi Öğrencilerinin İşletmelerdeki Beceri Eğitimi ......................................................224
Keyfiyet Anlayışı ve Onun “Dede Korkut Kitabı”nın Dilinde İfadesi ......................................236
Islamic Motifs in James Clarence Mangan’s Poems (1838-1844) ..............................................242
5
Middle Eastern Women in James Clarence Mangan’s Poetry ..................................................250
Animals in James Clarence Mangan’s Poetry (1838-1844) ........................................................254
Serbest Bölgelerin Bölge Ekonomisine Katkıları: Denizli Denser Aş Örneği ...........................260
Badiou ve Kötülük Problemi, .......................................................................................................268
Bauman ve Postmodern Etik.........................................................................................................274
Etik Alanda Önemli Bir Kavram Olarak Altruizm (Özgecilik-Diğerkâmlık)..........................283
Bor Madeninin Özel Sektör Eliyle İşletilmesi..............................................................................291
Readers Theatre from Theory to Practice: Benefits and Challenges ........................................298
Anaokulu Çocuklarının Sosyal Becerileri İle Sosyal Kimlik Gelişimleri Arasındaki İlişkinin
İncelenmesi......................................................................................................................................302
Sosyal Beceri Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları ..............................307
Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik
Çalışmaları ......................................................................................................................................314
Sosyal Kimlik Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları .............................319
Temel Motor Beceriler Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları ..............324
Anaokulu Çocuklarının Motor Gelişimleri ile Yaratıcı Becerileri Arasındaki İlişkinin
İncelenmesi......................................................................................................................................330
Çocuk Özgün Düşünme Testi: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları..........................................335
Anaokulu Çocuklarının Görsel-Motor Koordinasyon Seviyeleri İle Sosyal Beceri Gelişimleri
Arasındaki İlişkinin İncelenmesi ..................................................................................................340
Görsel-Motor Koordinasyon Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları .....345
Türkçe Erken Çocukluk Dil Gelişimi Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları .................354
Vergi kaçırma ile Vergiden Kaçınmanın Mukayesesi (Sebep, Yöntem ve Etki Farklılıkları) 360
Gelir Dağılımında Adaletin Sağlanması (Maliye Politikalarının Rolü) ....................................367
Art as a Didactic Network .............................................................................................................376
Actant Network Theory and Symbolic Interactionism ...............................................................377
Restorasyon Çalışmalarında “Aura” ...........................................................................................383
Koruyucu Annelerin Koruyucu Annelik Sürecine İlişkin Duygu ve Düşüncelerinin
İncelenmesi......................................................................................................................................394
Gramsci ve Yetişkin Eğitimi..........................................................................................................421
Müzik Biçimleri Dersi Kapsamında Yorumlamaya Yönelik Bilgi ve Becerilerin
Geliştirilmesinde İzlenecek Yöntemler.........................................................................................431
Müzik Biçimleri Dersinin Yürütülmesinde Kullanılan Öğrenme-Öğretme Strateji, Kuram,
Yöntem ve Teknikler......................................................................................................................439
Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faaliyetlerinin Banka Performansı Üzerindeki Etkisine
Yönelik Bir Literatür Taraması....................................................................................................451
6
Türkiye Cumhuriyeti Üniversitelerinde Mesleki Müzik Eğitimi Veren Kurumların Lisans
Programlarında Yürütülen Müzik Biçimlerine İlişkin Dersler .................................................461
Turizm Sektöründe Pozitif Psikolojik Sermayeyi Etkileyen Sosyo-Demografik Kriterler .....472
Antony Flew Bağlamında Ateizmin İmkânına Dair Bir Tartışma ............................................493
Ateizmden Aklın Tanrı’sına Geçiş (Antony Flew Örneği) .........................................................505
Evli Çiftlerde Çift Uyumu, Evlilik Çatışması ve Çatışma Çözüm Stillerinin İncelenmesi ......520
Ailede Yaşanan Çatışmaların Psiko-Sosyal Nedenleri ve Çözüm Önerileri .............................525
Şeyhülislam İbn Kemal’e Göre Ruhun Mahiyeti ve Beden ile İlişkisi ......................................532
Türk Küresel Değer Zincirlerinin İncelenmesi: Ampirik Çalışmaların Özeti .........................538
The Effect of Built Environment on Neighborhood Relations in The Context of Social
Interaction.......................................................................................................................................547
Kültürel Difüzyon Etkisi ile Türkiye’de Birahanelerin Ortaya Çıkışı ......................................555
Demokrasi Kavramı Üzerine Bir İnceleme ..................................................................................558
Sınıf Öğretmenlerinin Algıladıkları İş Yükleri ve İş Yükleri İle İlgili Karşılaştıkları Sorunlar564
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeği: Ölçek Geliştirme Çalışması .....................................587
Örgütsel Vatandaşlık Davranışı İle İlişkili Değişkenler Üzerine Yapılan Lisanüstü Tezlerin
İncelenmesi......................................................................................................................................603
Türkiye’de ve Dünya’da Helal Sertifikası Veren Kurum ve Kuruluşların Durumu ...............613
Bulanık Moora Yöntemi ile Konveyör Seçimi .............................................................................620
Toplumsal Cinsiyet ve Thorsten B. Veblen ..................................................................................625
Hizmet Akdi ve Değişen Çalışma Biçimleri Üzerine Bir İnceleme ............................................630
Kırgız Türkleri’nin Misafirperverliği ..........................................................................................634
Bir Toplumsal Duyarsızlaşma Örneği Olarak “Çocuk Cinayetleri”nde Semantik Doygunluk643
Çağdaş Kırgız Tiyatrosunun Oluşumuna Etki Eden Faktörler ................................................649
Moldogazi Tokobayev’in Kaygılu Kakey Tiyatro Eseri Üzerine Bir İnceleme ........................655
Duyu Bütünleme Problemi Olan Çocuklarda Görsel Motor Becerilerin İncelenmesi ............666
Palyatif Dönemdeki Bireye Bakım Verme Sürecinde Aktivite Performansı, Katılım ve İlişkili
Faktörlerin İncelenmesi .................................................................................................................674
Palyatif Dönemdeki Bireye Bakım Verme Sürecinde Aktivite Performansı, Katılım ve İlişkili
Faktörlerin İncelenmesi .................................................................................................................695
Türkiye’deki Turizm Destinasyonlarına Yönelik Multimodal Taşımacılık Kombinlemesi:
Didim Örneği ..................................................................................................................................705
Picturing Childhood in Mangan’s Poems (1838-1844) ...............................................................715
Tüketicinin Marka Menşei Bilinci ................................................................................................719
Okul Öncesi ve Sınıf Öğretmenlerinin Kaynaştırma Eğitimine İlişkin Farkındalıklarının
Belirlenmesi ....................................................................................................................................730
7
Üçüncü Sayfa Gazete Haberlerinin Çeşitli Değerler Açısından İncelenmesi ...........................743
Afganistanda Yaşayan Türkler .....................................................................................................759
Sosyal Hizmet Öğrencilerinin Yoksulluğa İlişkin Değerlendirmeleri .......................................764
Üniversite Öğrencilerinin Kadınların Politik Alanda Varoluşunda Rol Oynayan Etmenlere
İlişkin Değerlendirmeleri ...............................................................................................................774
Türkiye’de Bankacilik Sektörünün Etkinliğinin Bulanik Veri Zarflama Analizi (BVZA) İle
Tahmini ...........................................................................................................................................796
Structured Ph.D. Programme in Transport ................................................................................816
Social Problems of Environmental Pollution By Transport .......................................................822
Anaokulu Çocuklarının Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri İle Dil Gelişimleri Arasındaki
İlişkinin İncelenmesi ......................................................................................................................830
Turizm Endüstrisinde İşten Ayrılma Niyetinin Öncüllerini Belirlemeye Yönelik Kuramsal
Bir İnceleme ....................................................................................................................................835
Uluslararası Muhasebe Eğitimi Standartları Işığında Türkiye’de Verilen Muhasebe
Eğitimine Bakış: Pamukkale Üniversitesi Örneği .......................................................................846
Muhyiddin Ibn Arabi’s Deconstruction of Binary Oppositions in The Formative and Ethical
Issues................................................................................................................................................855
Marka Kişiliğinde Masalların ve Arketiplerin Kullanımı: Marka Maskotlarının
Göstergebilimsel Analizi ................................................................................................................878
Sürdürülebilir Turizm Kapsamında Permakültür Uygulamalarının Değerlendirilmesi ........908
Sürdürülebilir Turizm Kapsamında Yeşil Yıldızlı Bir Otel İşletmesinde Permakültür
Uygulamalarının Değerlendirilmesi .............................................................................................917
İş Sağlığı Ve Güvenliği Kültürü Oluşturmada Proaktif Stratejik Eğilim.................................927
8
Aliya İzzetbegoviç ve Bilgeliğin Tezahürleri
Prof. Dr. Hüseyin BAL1
Özet
Aliya İzzetbegoviç, halkı tarafından “bilge kral” olarak anılmaktadır. Bu çalışmada
temel sorumuzu şöyle ifade edilebiliriz; Aliya İzzetbegoviç için; “bilge”lik sıfatı ne ölçüde
geçerlidir? “Bilgelik” onu sevenlerin atfettiği bir sıfat mıdır, yoksa somut göstergeleri olan
bir sıfat mıdır?
Aliya’ya İzzetbegoviç tarihin ve halkının onun önüne koyduğu sorumluluktan
kaçamadığı için siyasal kimliği öne çıkmıştır.
Tarih böyle yaşanmasaydı o Avrupa’da ve Dünyada bilinen bir entelektüel, kendine
özgü düşünceleri olan bir yazar, muhalif bir aydın olarak tanınacaktı.
Onun bilgeliği, entelektüel kimliği siyasal kimliğinden öncedir. Bilge lider,
hapishane yıllarında okudukları ile tecrübe ettikleri arasında ilişkiler kurarak kendine özgü
fikirler geliştirme olanağına sahip olmuştur.
Aliya’nın karizmatik şahsiyetinin en belirleyici yanı düşünür, fikir adamı olmasıdır.
Düşünür olmak, kendi iradesiyle yöneldiği bir iş iken siyasal kimlik kaçamadığı tarihsel bir
zorunluluğun sonucudur.
Aliya, entelektüel kimliği ve yaşama tarzı ile bilgeliği hak etmiştir.
Aliya, halkının özgürlük mücadelesinde gösterdiği cesaret ve önderlik vasıflarıyla
halkının gönlünde taht kurmuş “bilge kral”dır.
Anahtar Kelimeler: Aliya İzzetbegoviç, bilgelik, İslâm, insan, politik liderlik
Aliya Izzetbegovic and the Manifestations of Wisdom
Abstract
Aliya Izzetbegovic is called ‘the King of Wisdom’ by his countrymen. In this paper
we will argue about the validity of this nickname for him. To be more specific, is wisdom
only a nickname that his fans have given; or does this wisdom have concrete
demonstrations?
Aliya Izzetbegovic never rejected any duty that his nation demanded him, therefore;
we mostly know him for his political identity. Whereas, history would record him as a wellknown writer and a dissident intellectual in Europe and all over the world if the
independence struggle had not taken place at all.
1
Antalya AKEV Üniversitesi, İnsan Bilimleri Fakültesi, Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi.
9
To me, his intellectual identity prevails his political identity. He had developed
peculiar notions during his imprisonment period by associating the books he read with his
experience.
Izzetbegovic’s charismatic personality lies in his being a thinker and head-worker.
Being a thinker is voluntary, but having a political identity is a historical compulsion. So, he
is a real wise person due to his notions and life-style. His nation adores this man of action
and notion, and has justly called him ‘The Wise King’.
Keywords: Aliya İzzetbegovic, wisdom, Islam, human, political leadership
Giriş
Aliya İzzetbegoviç, halkı tarafından “bilge kral” olarak anılmaktadır. Bu çalışmada
temel sorumuzu şöyle ifade edilebiliriz; Bosna-Hersek halkının bağımsızlık mücadelesinde
önemli rol oynayan, Tito yönetiminden sonra ilk serbest seçimlerde Bosna Hersek Federal
Cumhuriyeti Devlet Başkanı seçilen (1990), “Yugoslavya’dan bağımsızlık”
referandumunda halkın büyük çoğunluğu ayrılma yönünde oy kullandıktan sonra Sırp
saldırısı başlayınca (1992) direnişi örgütleyen, savaşı sona erdiren anlaşmayı imzalayan
(1995), ilk seçimlerde üçlü başkanlık konseyine giren (1996), uluslararası güçlere karşı
boyun eğmeyen, ikinci defa seçildiği halde sağlık nedenlerini göstererek başkanlık
görevinden ayrılan (2000) ve bütün bu süreçlerde doğal olarak siyasal kimliği öne çıkan
Aliya İzzetbegoviç için; “bilge”lik sıfatı ne ölçüde geçerlidir? “Bilgelik” onu sevenlerin
atfettiği bir sıfat mıdır, yoksa somut göstergeleri olan bir sıfat mıdır?
Bilge kimdir? Aslında zamana, topluma, bireylere göre değişmesine rağmen, genel
bir belirleme yapmaya çalışırsak şöyle diyebiliriz; doğru yaşayan, bilginin, hakikatin
peşinde olan erdemli kişi bilgedir.
Bilge, ya filozoftur ya da filozof karakterli kişidir. Bu nedenle bilge/bilgelik
öncelikle felsefeye yakındır. Felsefe bilgeliği /bilgiyi sevmek demektir. (Yunanca
Philosophia; bilgelik, bilgi sevgisidir. Philo; sevgi, sophia; bilgelik, bilgi demektir.)
Antik Yunan’da bilgelik akla, doğaya uygun yaşamak, erdemli olmak, dinginlik hali,
en üstün iyilik, evrensel akla yönelme gibi farklı algılanmıştır.
Antik Yunan’da bilge kişiliğini filozoflar temsil etmektedir. Bu filozoflar bilgiyi,
bilgeliği yaşam tarzında yansıtan insanlardı. Bilge olduğu ve kimseye muhtaç olmadan
yaşamayı seçtiği için Sinoplu Diyojen Makedonya kralı Büyük İskender’e “gölge etme
başka şey istemem” diyebiliyordu. İnsan olmanın erdemine dikkat çekmek için elinde fener
güpegündüz insan arıyordu.
“Tek şeydir çünkü bilgelik: her şeyleri bir şekilde çekip çevirmiş olan ve çekip
çeviren düşünceyi anlamaktır” diyen Hereklitos evrensel düşünceye, Logos’a işaret
ediyordu.
Barışı ve huzuru anlatmak için nutuk çekmek yerine bir bardak suya arpa ununu
serperek karıştırıp içen ve böylece söyleyeceğini söylemiş olarak kürsüden inen Heraklitos
da bilge filozof örneğidir. Heraklitos bu davranışıyla “sade bir hayat sürerseniz savaşmak
zorunda kalmazsınız” diyordu.
10
“Tek bildiğim şey, hiçbir şey bilmediğimdir” diyerek sonsuz bilginin karşısında
çaresizliğini yansıtan Sokrates aynı zamanda “kendini bilmeyi” yaşam ilkesi olarak
sunuyordu.
“İlim ilim bilmektir sen kendin bilmezsen bu nice okumaktır” diyen Yunus Emre;
“ Her kim kendini bilse, bu bilgi hakikattir” diyen Hacı Bektaş-ı Veli,
“Bul, bil, ol,” ara, ara ki, devlet aramadadır” diyen Mevlana,
Sokrates ile aynı dilden konuşmuyorlar mı? Onlar dahi bilge değil midir?
“Kendini bilmek” bilgeliğin en önemli tezahürü olarak karşımıza çıkıyor.
Doğu bilgeliğinde mistik, deruni, sezgisellik, çilecilik, özün terbiyesi vb. gibi
özellikler öne çıkmaktadır. Bu manada bilgelik bilgi ve irfan yüklü olmak, yaşamı farklı
okumak, kendini bilmek demektir.
Bilgeliğini anlamaya çalıştığımız Aliya İzzetbegoviç kimdir? Hangi koşullarda
yaşamıştır? Nasıl bir biyografiye sahiptir?
Biyografiler önemlidir; insanların düşüncelerinin, eylemlerinin niçin öyle geliştiğini
bize bildirirler.
Biyografisi
Aliya İzzetbegoviç’in biyografisini ağırlıklı olarak kendi anlatımlarından hareketle
sunmaya çalışacağız. Biraz tarihte yol alalım; Belgrat halkı ile Türklerin ilk karşılaşması
1456 yılında şehrin kuşatılmasında olmuş fakat kalıcı ilişkiler 1521’de Kanuni Sultan
Süleyman’ın şehri almasıyla gelişmiştir. Aliya’nın büyük dedesi İzet (d. 1830) ve onun eşi
Şakira Hanım Belgrad’ın yerli sakinlerindendir. Sultan Abdülaziz, 1863’te bir berat ile
büyük dede İzet’e “Begoviç” yani “Bey” unvanı verir. Beyzadelik, bir asalet unvanı olarak
onun soyundan gelmektedir
Belgrad 1863’den sonra Sırpların Müslümanlara yaptığı baskı ve zulme tanık olur.
Müslümanların büyük çoğunluğu Bosna’da Bosanski Şamac’a göç ederler. Burası
1861’de devletin başına geçen Sultan Abdülaziz’in bahşettiği yerdir, bu nedenle” Aziziye”
denmiştir.
İzet Bey ve Şakira Hanım’ın iki oğulları olur; Hasan ve Aliya.
büyüktür ve genç yaşta hayatını kaybeder.
Hasan iki yaş
Aliya İzzetbegoviç de hayat hikayesine İzet’in oğlu dede Aliya ile başlar:
“Yetiştiğim ortamın tam olarak anlaşılması için ismi benim gibi Aliya olan bir çocuğun
hikâyesiyle başlamak istiyorum. Büyüdüğünde bir Türk kızıyla evlenecek bir çocuğun
hikayesi, XIX.yüzyılın sonlarında Üsküdar’da Osmanlı ordusunda askerlik yaparken Sıdıka
isimli kızla tanışıp evlendi. Beş oğlu oldu. Oğullarından birisi olan rahmetli Mustafa benim
babamdır (İzzetbegoviç, 2018a:109).
Sıdıka Hanım’ın babası Osmanlı ordusunda
Belgrad’da hekimdir. Sırp baskısı olunca Belgrad’dan Yukarı Aziziye’ye taşınmışlardır.
Belgrad’lı Boşnak Aliya ile Üsküdarlı Türk Sıdıka’dan olan beş erkek evlattan biri
Mustafa (1896-1950) İzzetbegoviç’in babasıdır. Mustafa Bey, Saraybosna’nın önde gelen
ailelerinden Câbiyaların kızı Hiba Hanım ile evlenir. Câbiyalar Osmanlı’nın bu bölgedeki
büyük vakıflara ait gelirleri toplayan (cibayet eden) soylu bir ailedir (Yorulmaz, 2018: 27).
11
Dede Aliya gün gelir Bosanki Samac’ın belediye başkanı olur. Adaletli yönetimi ile
uzun süre bu görevi sürdürür. Kendisine “Büyük Aliya” denir.
Avusturya Veliahtı 1914 yılında Saraybosna’da bir Sırp tarafından vurulduğu ve
I.Dünya savaşının kıvılcımını ateşlediği sırada Büyük Aliya Belediye Başkanı olarak görev
yapıyordu. Avusturyalılar misilleme olarak her yerde Sırplara baskıyı artırırlar. Bu sırada
Bosanki Şamac’da tutuklanan 40 Sırp’ın suçsuz olduğuna inanan Büyük Aliya, onları
Avusturyalı askerlerin elinden alır (Yorulmaz,2018: 19). Bu Sırplardan birinin torunu da 29
yıl sonra, 1943 yılında torun Aliya İzzetbogoviç’i Sırpların elinden kurtarır. Vefa
borcunun böyle ödenmesi savaş şartlarında bile insanlığın ölmediğini gösterir. Aslında halk
olarak Sırplarla -Boşnaklar bir arada yaşarken militarist-şoven Sırplar tarih boyunca bu
birlikteliği bozmak için ellerinden geleni yapmışlardır.
Aliya (1925-2003) Bosanki Samac’da doğar. Adını Aliya İzzetbegoviç koyarlar;
ilk adı olan Aliya’yı Belediye başkanı dedesinden, ikinci adını (İzzet) büyük dedesinden,
soyadını (Begovic /Bey) Sultan Abdülaziz’in soyuna verdiği unvandan alır.
Şöyle anlatıyor; “1927 yılına kadar (2 yaşına kadar), Türklerin Belgrad’dan
çekilmesinden sonra Müslümanların yoğun olarak yerleştiği Bosanki Samac şehrinde
yaşadık. Burası Sultan Abdülaziz’in Müslümanlara tahsis ettiği, sonradan yerleşime açılmış
bir bölgedir.” (İzzetbegoviç, 2018 a: 110).
Aliya üçü kız, ikisi erkek 5 kardeşten ortancadır. Aliya’nın babası o sırada ticaretle
uğraşıyordu. İşleri batınca Saraybosna’ya gelirler.(1927) Aliya henüz iki yaşımdadır.
Saraybosna’ya yerleşmeleri onun eğitim sürecine girmesini sağlar. “Bosanki Samac’da
kalmış olsaydık bu mümkün olmayabilirdi” der (İzzetbegoviç, 2018b: 12).
Aile Saraybnosna’ya gelince baba Mustafa, kayınpederi Câbiya Nuraga’nın desteği
ile Gazihüsrevbey Vakfı’nın idari ve mali işlerinde çalışmaya başlar. Fakat I.Dünya savaşı
sırasında Piava’daki İtalyan cephesinde ağır yaralanır. Aldığı yara sonunda bir tür felç olur
ve son on yılını yatağa bağlı olarak geçirir. Aliya bu durumu şöyle anlatır: “Annem ona
büyük bir özenle baktı ve hatırı sayılır bir özgürlük içinde büyümekte olan biz çocuklar da
elimizden geldiği kadar ona yardım ettik” (İzzetbegoviç, 2018b: 12). Öyle anlaşılıyor ki,
Aliya çocukluğunda yaşadığı bu tecrübelerle sorunlar karşısında metanetle durmayı öğrenir.
Aliya İzzetbegoviç Saraybosna’nın en iyi okulu olan genel lise niteliğindeki “İlk
Erkek Lisesi” ne girer, 1944 yılında liseden mezun olur. Okul meşhurdur ve oradan mezun
olanlar bundan gururla söz ederlerdi.
II. Dünya Savaşının kıtlık dönemini güçlüklerini yaşar; “1941’deki büyük kıtlığı
hatırlıyorum. Evde tok olduğumuz zamanlar aç olduğumuz zamanlardan çok daha azdı…”
(İzzetbegoviç, 2018b: 15).
O sırada Sırplar Saraybosna’da ve Yugoslavya’nın tamamında sistematik olarak
Sırplaştırma siyaseti güderler. Okullarda Sırp öğretmenler çoğunluktadır, Sırp geleneklerine
ilişkin kutlamalar (Aziz Sava bayramı gibi) yaygınlaştırılır ve Müslümanların da katılımı
istenir. Hemen tüm kent belediye başkanları ve nahiye reisleri Sırp’tır (İzzetbegoviç, 2018b:
17).
Aliya durumu şöyle açıklıyor: “Bu dönemde Yugoslavya’da Kara Corceviç hanedanı
hüküm sürüyordu. Bu hanedan, 19. yüzyılda Devlet-i Aliyye’ye isyan eden Sırp Kara
Corceviç’in kurduğu hanedandı. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Corceviçler planlı bir
şekilde Müslüman halkı yok etmeye yönelik politikalar uyguladı. Boşnaklara ait 10 milyon
12
dönüm toprağa el koydular. Birçok zengin aile, bir gecede her şeylerini kaybetti,
Müslümanlar varlıklı uyandıkları günün akşamına fakir bir halk olarak girdi. Bosna’da 3
halk yaşıyordu: Müslümanlar, Sırplar, Hırvatlar. Aslında onlar bizi Müslüman diye
ayırmıyorlardı, bize Türk diyorlardı. Sırpların gözünde 1389 Kosova Savaşı’nda burayı
fetheden Türkler bizdik yani Boşnaklar.”2
O sırada Saraybosna’da Nazizm yanlısı Hırvat Ustaşa rejimi iktidardadır. Aliya,
orduya yazılması gerektiği halde bunu yapmaz, asker kaçağı olur ve 1944 yılı boyunca evde
kalarak gizlenmeyi başarır. Askeri makamların aradığını öğrenince iyi bildiği ve yerlisi
olduğu Posavina bölgesine kaçar. Onun ifadesiyle “Bu başlı başına bir hikâyedir; savaş
sırasında meydana gelen olaylar zinciri içinde özel'bir deneyimdir. Eyleme geçen çeşitli
grupları gördüm: Çetnikleri3, Ustaşaları, Partizanları ve hatta Müslümanları (kuzey
Bosna’daki olaylara müdahil olan silahlı Müslüman milis gruplarını).” (İzzetbegoviç, 2018b:
15).
1945 yılında Mareşal Tito’nun totaliter rejimi iktidara gelir. Zorunlu olarak askere
alırlar, süresi tamamlanınca askeri mahkeme tarafından tutuklanır (1 Mart 1946).
Üniversiteli gençlerin kurduğu “Genç Müslümanlar” (Mladi Muslimani) teşkilatına üye
olmakla suçlanır.
Aslında Aliya Lisede öğrenci iken bu teşkilata ilgi gösterir ve zaman içinde aktif
görevler alır. Böylece genç Aliya 21 yaşında hapishane ile tanışır; 1949 yılına kadar (üç yıl)
hapishanede kalır.
Cezasının son bölümünü Macaristan sınırına yakın bir bölgede, bir çiftlikte çalışarak
tamamlar. İkinci Dünya savaşının kıtlık döneminde her şeyin üretildiği çiftlikte kalmış
olması onun sağlıklı bir şekilde hayatta kalmasını sağlar. Ona göre bu “kaderin
tebessümüdür”. Burada hızar makinesi veya el testeresiyle ağaç kesim işinde çalışır ve
ustalaşır. Günlük kotasını hızla tamamlayıp geri kalan zamanda kitap okumayı sürdürür.
Hapishanede tuttuğu notlarda şöyle bir ifade vardır; “ Bir insanın çok okuyabilmesi için ya
çok zengin ya da çok fakir olması gerekir ya da mahpus.” (Yorulmaz, 2018: 58-59).
Okumak ve yazmak onun en disiplinli işlerinden birisidir. Hapiste kaldığı sürece
okumayı ve düşüncelerini yazmayı ısrarla sürdürür. 4 Mart 1949’da tahliye olduktan sonra
daha önce tanıdığı Halide hanımla evlenir, bu evlilikten 2 kız, 1 erkek çocukları olur. Leyla
(1950), Sabina (1954), Bakir (1956).4
Aliya Ziraat Fakültesi’ne kayıt yaptırarak 1952’ye kadar burada okur. 1952 yılında
Ziraat Fakültesi’ni bırakıp Hukuk Fakültesi’ne kaydolur.
1956 yılında Hukuk
Fakültesi’nden mezun olur.
1963 de avukatlık imtihanını verir. Mezun olduktan sonra 10 yıl Karadağ’da büyük
bir baraj inşaatında yöneticilik yapan Aliya, 1964’de avukatlığa döner. Bir süre sonra büyük
firmalarda hukuk danışmanlığı yapar (İzzetbegoviç, 2018a: 116).
1969’da İslâm Deklarasyonu adlı eseri yayınlanır. Bu eser o sırada 6 dile çevrilir.
Burada İslam dünyasında güzel günlerin gelebilmesi için, üç şeyin öncelikle gerçekleşmesi
2
3
4
İzzetbegoviç’in Türkler’e Yazdığı Mektup
Çetnikler: Milliyetçi, monarşi yanlısı Sırp silahlı birlikler
Bakir İzzetbegoviç, 2010 -2012 arasında Bosna-Hersek üçlü konseyin Boşnak Üyesi, 2012- 2018 arasında
Bosna Hersek Devlet Başkanlığı Konseyi Başkanı.
13
gerektiğini savunur. Bunlar; İslâm’a dönüş, kültürel canlanma ve Müslümanlar arasında
birliğin kurulmasıdır (İzzetbegoviç, 2018a:68).
Yugoslavya’da yayınlanan bazı gazetelere sürekli yazılar yazar. Makalelerinden
bazıları Sarayevo’daki bazı İslâmî okullarda ders kitabı olarak okutulacak şekilde derlenir.
1970 yılında ünlü “İslâm Bildirisi’ni kaleme alır. Bildiri, yaşadıkları ülkelerde
çoğunluğu teşkil eden Müslümanlara bir çağrı niteliğindeydi. Tüm dünya Müslümanlarını
yeniden uyanışa, dirilişe davet eder.
1975 yılında Doğu Batı Arasındaki İslâm kitabını yazar. Eser 10 dile çevrilir. Bu
eserde önce Batı düşüncesinin temellerini inceler (idealizm, düalizm, hümanizm, kültür ve
uygarlık, sanat fenomeni, ahlak, dram ve ütopya vb.). Sonra İslâm’ı inceler (iki kutuplu
birlik, İslam ve din, hukukun İslami mahiyeti, saf din ve materyalizmin imkânsızlığı,
İslam’ın dışında üçüncü yol vb.)
Erken sayılacak bir yaşta (56) 1981’de emekli olur. Bu sırada değişik dergilerde
makaleler yazar. 23 Mart 1983 tarihinde sabaha karşı oturduğu daire Yugoslav Gizli Polisi “
tarafından basılır ve akşam saatlerine kadar aranır, kitapları ve yazıları toplanır. “Devlet
Güvenlik Karargâhı”na götürülür, sorgulaması 4x2 metre büyüklüğünde bir hücrede 100
günden /100 geceden fazla sürer. (Sorgulama daha çok geceleri yapılır). Devlete karşı fesat
tertip etmek ve aykırı düşüncelere sahip olmakla suçlanır. Grup lideri olarak gösterilir ve 12
arkadaşıyla birlikte tutuklanır.
Bir ay süren duruşmaların ilkinde savcı söze şöyle başlar; “1974’ün başında, İslam
Rönesans’ını ve Müslümanların İslamileşmesini sabit fikir haline getiren İzzetbegoviç Aliya
ve Behmen Ömer, geniş bir çevrede ilgi uyandıracak metinler vasıtasıyla bu konuyu
aydınlatmanın asli önceliği üzerinde görüş birliğine vardılar…” (İzzetbegoviç, 2018b: 37).
Savcı, Aliya’nın “İslam Deklarasyonu” adlı eserinden hareketle suçlamalarını
sıralar. Savcı şöyle der: ““İslam Deklarasyonu” toplumsal düzenimizin değerlerine yönelik
bir saldırıdır. İçinde mutlak bir tehlike, yazılı ve sözlü suç, karşı-devrimci etkinliklere ilişkin
bir bilinç yatmaktadır.” Bu durum Aliya’nın açıkça düşüncelerinden, inancından dolayı
yargılandığını gösteriyor.
Aliya önceden kararı belli olan bu mahkemede son söz olarak şunları söyler; “
Yugoslavya’yı seviyorum ama onun yönetimini değil (…) Bütün sevgimi, özgürlüğe
veriyorum ve geriye yetkililer için bir şey kalmıyor. Ben bu ülkenin yasalarını çiğnemiş
olmaktan yargılanmıyorum. Çünkü böyle bir şey yapmadım…Ben bir Müslüman’ım ve öyle
de kalacağım. Kendimi dünyadaki İslam davasının bir neferi olarak telakki ediyorum ve son
günüme kadar da böyle hissedeceğim…” (İzzetbegoviç, 2018b: 49-50).
Bu yargılamanın sonunda 14 yıl hapse mahkûm edilir. Aliya şöyle diyor; “ Bir kitaba
karşı ancak daha iyi bir kitap etkili olabilir; bir fikre karşı da ancak daha iyi bir fikir, daha
insani, daha cazip, daha doğru, tek kelimeyle daha değerli bir fikir…” (İzzetbegoviç, 2018a:
19).
Aliya, hapishanede olmayı avantaja dönüştürür. Bu durumu şöyle ifade eder:
“Hapishane hayatım boyunca çok kitap okudum. Günde farklı eserlerden 30’ar 40’ar sayfa
okuyabiliyordum. Bu hesapla hapis hayatım boyunca 50 bin sayfalık bir kütüphaneyi
okumuş sayabilirim kendimi.” (İzzetbegoviç, 2018a: 117).
“Avukat olduğum için mahkûmların gözünde çok değerliydim. Hapishanede
mesleğiniz ne olursa olsun bir hiçsinizdir. Fakat avukat olmanız size ayrıcalık verir. Çünkü
14
avukatların, mahkûmların hukuki danışmanlığını yapmak, itiraz dilekçelerini yazmak gibi
önemli bir işlevi vardı. Kaldığımız koğuşta 100 kadar mahkûm vardı. İnsanlar bana
kendilerini, başlarından geçenleri anlattılar. Bu benim insanları, hayatı daha iyi tanımamı
sağladı.” (İzzetbegoviç, 2018a: 117).
Hapishane’de cinayet işleyenlerin arasında kendisini şanslı hissetmek mümkün
müdür? Ali’ya için mümkündür:
“Bulunduğum koğuştaki mahkûmların çoğu cinayet
suçundan ceza almışlardı ve hemen hepsinin hikâyesini biliyordum... Paradoksal biçimde,
hapishane hayatımı katiller arasında geçirdiğim için kendimi şanslı sayıyorum. Bunların
yarısı ya insani nedenlerle, bir haksızlık karşısında katil olmuş kişilerdi; ya da belli kişiliği
olan kişilerdi.” (İzzetbegoviç, 2018a: 117-118).
Aliya, içerde okumayı ve yazmayı hiç bırakmaz. Yasağa rağmen gizlice okur,
yakalanırsa kolayca anlaşılmasın diye şifreli, karışık yazar. Böyle yazdığı notlar dört yılda
tamamlanır, 1988 de tahliye olan bir mahkûmun satranç kutusuyla dışarıya çıkartılır. 13
defter dolusu bu notlar Özgürlüğe Kaçışım adıyla ilk defa 1999’da Boşnakça yayınlanır.
Kitaba bu başlığı koyma nedenini “ruhumun özgürlüğe kaçışını, okuma ve yazmada
bulmasındandır” diyerek açıklar (İzzetbegoviç, 2018a: 118).
Oğlu Bakir bir mektupta onun okuma tutkusunu bildiği için şöyle yazar ; “iki haftada
bir seni ziyarete geleceğiz. Sabina sana Orwel’in 1984’ünü getirmeyi düşündü. Eğer onu
veya bir başka kitabı istersen lütfen bize yaz. Yoldaki İşaretler’i bazen okuyor musun? ...”
(30 Aralık 1983, Bakir 27 yaşında)
Kızı Leyla,bir kitabının basıldığının haberini veriyor; “Bugün tüm talihsizlikler
başlayalı bir yıl oldu…Sana birazcık iyi haber vermek istiyorum. Kitabın yayınlandı! Hem
Londra’da hem de Kuveyt’te! Hepimiz senin sevincini paylaşıyoruz. Umarım sana şans
getirir ve her şeyden öte onu okuyanlar, yazarının insanlık için sadece en hayırlıyı dilediğini
anlarlar. (Leyla, 23 Ocak 1984)
Kızı Sabina ise mektubunda şöyle diyor “Fakat bazen bana ümit veren insanlar ve
hadiseler de oluyor. Beni en çok mutlu eden şey, birisinin bana “Aliya İzzetbegoviç’le bir
akrabalığınız var mı? diye sorması, benim de “babam” demem. Bu o gün bana yetiyor.”
(Sabina, 6 Şubat 1984) (İzzetbegoviç, 2018c:338-339).
1989 yılında Berlin duvarı yıkılır, Avrupa’da, Doğu Bloğu ülkelerinde özgürlük
rüzgarları eser. Yargıtay Aliya’nın cezasını, “düşünce suçuna” indirgeyerek, 11 yıla çeker.
Aliya, 1989 yılında Yugoslavya'nın dağılma süreci sırasında ilan edilen af sonucu
özgürlüğüne kavuşur. (25 Kasım 1988). Bu arada Dünya basını, uluslararası insan hakları
örgütleri de bu davanın düzmece olduğunu yazmışlarıdır. Fakat buna rağmen 2075 gün (5
yıl 6 ay) hapis yatmış olur.
Hapisten çıkınca arkadaşlarıyla birlikte Demokratik Eylem Partisi’nin (SDA)
kuruluşuna öncülük eder. Başta Müslümanlar olmak üzere tüm etnik grupları kucaklayacak
tarzda kurulan Parti kısa sürede 700 bin kayıtlı üyeye ulaşır.
1990 yılı Haziran ayında yapılan ilk çok partili seçimlerde Demokratik Eylem
Partisi birinci parti durumuna gelir. Hırvat ve Sırpların da katılımıyla bir koalisyon
hükümeti oluşturulur. Aliya İzzetbegoviç Bosna-Hersek Federal Cumhuriyeti Devlet
Başkanı görevine getirilir. Artık o halkın gönlünde bir kahramanıdır, bir kraldır.
1992 yılında, 29 Şubat-1 Mart arasında uluslararası tarafsız gözlemcilerin kontrolü
altında yapılan bir serbest referandum sonucunda; Boşnaklar, Sırplar ve Hırvatların katıldığı
15
referandumda % 64,4 bağımsızlık yönünde oy kullanılır. Bosna-Hersek Cumhuriyeti
bağımsızlığını ilan eder.
Bunun üzerine Sırp saldırıları başlar. Yugoslavya dağılmaya başlayınca Yugoslavya
ordusunun bütün silahlarına, istihbaratının bütün araçlarına el koyan Sırplar “Büyük
Sırbistan”ı yaratmak için Boşnakları bu topraklardan sürmek ya da yok etmeye kararlıydılar.
BM’ler saldırıları durduracağına silah satışına ambargo koyar. Bu ne demekti?
Bütün Sırplar silahlıydı, ama artık ambargo sebebiyle, direnmeye başlayan Boşnaklara silah
satışı yasaklanmıştı. Avrupa ve Amerika, Müslümanları, Boşnakları düşmanın önünde
yalnız bırakır.
Sırplar Srebrenitsa’yı kuşatırlar. Aliya İzzetbegoviç 9 Temmuz’da tehlikenin
geldiğini görür ve ABD Başkanı Clinton’a acil mesaj gönderir. Türkiye Cumhurbaşkanı
Süleyman Demirel’i telefonla arar. Birleşmiş Milletler Koruma gücü komutanı kendisini
arayarak Sırp Mevzilerine karşı NATO uçakları saldırı yapacağı garantisini verir. Ancak
böyle bir şey olmaz (İzzetbegoviç, 2018b: 258).
Sırp askeri birliklerinin kuşatması altındaki Srebrenitsa’ya yardım edilmesi için
büyük bir çaba harcayan Aliya, BM ve Nato’dan güvenli bölgenin korunması için güç
kullanmaları ister. Kasabadan kaçan çoğunluğu kadın ve çocuklardan oluşan 20.000
civarında insana gıda, tıbbi malzeme ve çadır desteğini ister (İzzetbegoviç, 2018b: 260).
11 Temmuz 1995'te Srebrenitsa'ya giren Sırp ordusu, ağır silahlarla 8 bin 372
Boşnak'ı katleder. Birleşmiş Milletler'in Srebrenitsa'yı güvenli bölge ilan etmesine ve
Hollanda'dan 400 barış gücü askeri bulunmasına rağmen katliam engellenmez. Srebrenitsa'yı
korumakla görevli olan Hollandalı Komutan kendisine sığınan 25 bin kişiyi ve şehri Sırplara
teslim etmiştir.
Aliya, savaş ortamında bile, içinde yaşanılan zaman ve mekândan dolayı, böyle bir
katliamın olacağını hiç beklemediğini söyler.
Uygarlığın ve modernliğin savunucuları insanlık vicdanının gereğini yerine
getirmezler.
Avrupa'da hukuki olarak da belgelenmiş ilk soykırım olma özelliği taşıyan
Srebrenitsa soykırımı, 2. Dünya Savaşı'ndan sonra gerçekleşen en büyük toplu katliamdır.
Bu arada Saraybosna’da 1200 gün Sırp kuşatması altında yaşayan Aliya 10 binden
fazla insanın öldürüldüğünü, bunların 1300’ünün çocuk olduğunu söyler; “Ölülerimizi
gömecek mezarlık kalmadığı için parkları bile mezarlık haline getirdik” (İzzetbegoviç,
2018a: 121).
Aliya Türklere Yazdığı Mektupta o günleri şöyle ifade ediyordu: “Yüzyılların
kıymeti Mostar’daki köprümüz, Saraybosna’daki Nahıt Kütüphanemizi- ki bu kütüphane
Avrupa mimari tarzına göre inşa edilmişti- yaktılar, yıktılar. Yıkılan 1300 camimizi
saymaya gerek var mı bilmiyorum. 200 bin insanımızın öldüğünü, binlerce kadınımıza ve
çocuğumuza tecavüz edildiğini gördükleri halde Fransa, İngiltere, Rusya gibi büyük
devletler ne yaptılar dersiniz? Onlardan sadece Saraybosna’ya uygulanan ambargoyu
kaldırmalarını istediğimiz zaman, Güvenlik Konseyi toplandı ve talebimiz işte bu modern ve
demokrat devletler (!) tarafından reddedildi.”5
5
İzzetbegoviç’in Türkler’e Yazdığı Mektup
16
İzzetbegoviç, Alman Dış Politika Derneği’nde o günlerde yaptığı bir konuşmada (17
Mart 1995) Saraybosna’nın 1000 günden beri Sırplar tarafında saldırıya uğradığını, halkın
direnişinin mucizevi şekilde sürdüğünü, Cumhurbaşkanlığı binasına çok yaklaşıkları halde
püskürtüldüklerini, saldırılara rağmen hayatın devam ettiğini, Üniversitelerin
kapanmadığını, savaş boyunca 1500 den fazla öğrencinin mezun olduğunu, 55 doktora
tezinin savunulduğunu belirtir. Şöyle ilave eder; “Ana haber bültenlerinde, o gün öldürülen
insan sayımız ile o akşam verilen konser veya tiyatro gösterisinden bahsediliyor olurdu.
Yoğun ölümü aynı zamanda yoğun bir hayat takip ediyordu.” (İzzetbegoviç, 2017: 208).
Bu ne müthiş bir cevaptır saldırgana? Bu ne müthiş bir kararlılık ve özgüvendir,
alacağımız dersler olsa gerek.
Aliya, Bosna-Hersek’de tam manasıyla soy kırım yaşandığını, Batı dünyasının 3 yıl
boyunca görmezlikten geldiğini, fakat Türkiye’nin çok yardım ettiğini, bunların mahiyetini
açıklayamayacağını ve müteşekkir olduğunu belirtir. Ve şöyle der; “İslam dünyası Bosna’ya
yardım etmek konusunda birleştiği kadar hiçbir konuda birleşmemiştir.” (İzzetbegoviç,
2017: 121).
Aliya, savaş süresince aynı zamanda büyük bir direniş mucizesi gerçekleştirdiklerini
belirtir:
“Biz bu arada Avrupa’nın en donanımlı 4.büyük ordusunu durdurmayı başardık.
Özgür toprakların büyük kısmını, büyük şehirlerin çoğunu savunmayı başardık, 65 askeri
fabrikada silah imal ettik. Silah ambargosuna rağmen, büyük kısmı İslâm ülkelerinden
olmak üzere dışarıdan silah temin ettik…
Bu savaşta, hiç unutulmayacak, hafızalarda hep kalacak olan şey halkımızın
direnişidir. Bu direniş, “Bosna-Hersek direniş mucizesi” olarak anılacaktır (İzzetbegoviç,
2017: 120).
“Bilge kral” Aliya’nın önderliğindeki bu savaş Sırpların savaş ahlakına aykırı
katliamlarına rağmen, büyük bir direnişin örgütlenmesine ve bağımsızlığı için her şeyi göze
alan bir halkın doğmasına imkân vermiştir.
Aliya İzzetbegoviç 1995’de savaşı sona erdiren Dayton Barış Anlaşmasını imzalar.
Hazırlanan yeni Bosna Hersek Anayasası’na göre, ülke iki birimden oluşan bir devlet haline
gelmiştir. Biri Boşnaklar ve Hırvatların yönetimindeki Bosna Hersek Federasyonu diğeri ise
Sırp Cumhuriyeti’dir. Bu duruma göre sınırları belirlenmiş toprakların %50’si Bosnalı
Sırpların, %30 Boşnakların, %20’si ise Bosnalı Hırvatların himayesindedir.
Aliya, Bosna Hersek Federasyonu’nda 1996 yılında yapılan seçimlerle üçlü
başkanlık sistemi içinde lider olarak yer alır. 2000 yılında sağlık sorunlarını gerekçe
göstererek görevinden ayrılır. Ve üç yıl sonra, kalp krizi geçirerek düşer, kaburga kemikleri
kırılır, hastaneye kaldırılır. 40 gün sonra 78 yaşında, Hakk’ın rahmetine kavuşur. Tarih 19
Ekim 2003’tür. Bu sene, 19 Ekim 2019 tarihinde, Aliya İzzetbegoviç aramızdan ayrılalı
tam 16 yıl oldu. Onu saygıyla ve rahmetle anıyoruz.
Son günlerinde, kendisini ziyaret eden o sırada Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı
olan Recep Tayyip Erdoğan’a şöyle der: “Siz Evlad-ı Fatihansınız, Onun için buralar size
emanet. Bu emaneti koruyun… Bosna’ya sahip çıkın… O size emanet edilmiştir.” (Bu
görüşmeden bir gün sonra vefat eder.)
Aliya İzzetbegoviç, ülkesini elbette önce kendi halkına emanet etmiştir. Bunun
yanında Türk halkına, Türk devletinin uluslararası diplomatik gücüne emanet etmiştir. Bu
17
emanet biz akademisyenlere de bazı sorumluluklar yüklemektedir. Birinci sorumluluk Aliya
İzzetbegovic’i, Bilge Kral’ı, onun fikirlerini anlamak ve genç nesillere aktarmaktır. Bizim
burada yerine getirmeye çalıştığımız iş budur.
Aliya’nın vasıflarıyla ilgili çok şey söylenebilir; İnsan sevgisi, cesaret ve kararlılığı,
teşkilatçılığı, kolektif anlayışı, halk adamlığı, sadeliği-doğallığı, dürüstlüğü-etik ilkelere
bağlılığı, gelenekçilik-modernlik üzerine sentezciliği, açık sözlülüğü, barış yanlılığı,
bilgeliği…
İzzetbegoviç’i değerlendirirken onun seçkin bir zümreden olduğunu unutmamak
gerekir:
-Büyük dede “Dedo İzet Begoviç” (Osmanlı’nın 1863’de “Bey” (Begovic) unvanı
almış)
-Dedesi Aliya Begoviç - Bosanki Şamac’da Belediye Başkanlığı yapmış,
-Baba Mustafa Begoviç - Açık sözlü, yönetici vasıfları olan bir şahsiyet,
Aliya İzzetbegoviç böyle bir ailede büyüdüğü için atalarının vasıflarını taşıması çok
doğaldır.
Bu ailede kadınlar da en az erkekler kadar, soyluluk vasıflarına (yüksek statüye)
sahip ailelerden geliyor.
Büyük Dedo İzet Bey’in eşi Şakira Hanım (muhtemelen yüksek statülü bir ailedendi)
Dede Aliya Begoviç’in eşi Üsküdarlı Sıdıka Hanım (ölm.1926) Cerrah ailesinden;
Babası Osmanlı ordusunda Belgrad’da hekimlik yapmış.
Annesi Hiba Hanım Câbiya ailesinden (Osmanlı döneminde Vakıflara ait gelirleri
toplayan -cibayet eden- bir aileden)
Aliya İzzetbegoviç’in eşi Halida Hanım baba soyundan büyük dedeleri (Repovac
ailesi) Mohaç Savaşında gösterdikleri yararlılıktan dolayı Kanuni Sultan Süleyman
tarafından berat ve arazi verilerek ödüllendirilmiştir. Her iki tarafta, hem erkek hem de
kadınların aileleri, Osmanlı’nın verdiği “beylik” veya “soyluluk” unvanına sahip, toplum
içinde hatırı sayılır ailelerdendir.
Sosyal statüleri, itibarları yüksek ailelerin birikimi olan “sosyal sermaye” (beşeri
sermaye) çocukların tutum ve değerlerinde belirleyici olur. Bu durum mutlaka Aliya
İzzetbegoviç’in hayatına, mücadele biçimine, liderlik vasıflarına, bilgelikteki derinliğine
yansımıştır.
Şimdi tekrar temel sorumuza dönelim: “Aliya İzzetbegoviç için “bilgelik” sıfatı ne
ölçüde geçerlidir? Biz bunu Aliya İzzetbegoviç’in eserlerini inceleyerek yanıtlamaya
çalışacağız.
Bilgeliğe Doğru
Bilgelik, bilgiyi özümlemek, irfan sahibi olmak, doğru yaşamak, yüksek düzeyde
insani vasıflara sahip olmak demektir. Bilgi ve tecrübe irfanı, bilgeliği büyütür. Aliya’nın
bilgi edinme biçimlerini, bilgiyi özümleme ve kullanma tutumunu anlamaya çalışalım.
Aliya öğrenme tutkusu içinde daha lise yıllarında batı düşünürlerini, filozofları
okuma fırsatı bulur. O yılları şöyle anlatır; “Lisenin daha üst sınıflarında, bütün
çalışmalarımın yerine okumayı ikame etmiştim. 18-19 yaşlarında, Avrupa felsefesinin bütün
18
temel metinlerini okuyordum. O zamanlar Hegel'i takdir edemedim ama sonraları görüşlerim
değişecekti. Üzerimde özel bir etki bırakmış olan metinler, Bergson'un Yaratıcı Evrim'i,
Kant'ın Saf Aklın Eleştirisi, ve Spengler'in iki ciltlik, Batı’nın Çöküşü adlı eserleriydi.”
(İzzetbegoviç, 2018b: 15).
Aliya, bu dönemden başlayarak okuduklarını anlamaya ve eleştirel değerlendirmeye
tabi tutar. Bu yaklaşımını şöyle açıklar: “Bir fikrin doğruluğu ve ışığı, insanlar tarafından
yalana ve ideolojinin karanlığına dönüştürülür… Ben olsam, Müslüman Doğu’daki tüm
mekteplere “eleştirel düşünme” dersleri koyardım. Batı’nın aksine Doğu bu acımasız
mektepten geçmemiştir ve birçok zaafın kaynağı budur.” (İzzetbegoviç, 2018c: 130).
Doğudaki zaafın kaynaklarından biri Aliya’ya göre, eleştirel düşünme alışkanlığına
sahip olunmamasıdır. Bu tespit çok yerindedir.
Eleştirel düşünmeyi geliştirdikçe okuduklarını eleştiri süzgecinden geçirir ve daha
sağlam olacak şekilde temellendirir. Böylece lise yıllarında yaşadığı bir- iki yıllık şüphesi,
zihinsel karmaşası netleşir, onun yerini uzun soluklu sağlam entelektüel yürüyüşe hazırlanan
genç bir adam alır.
O dönemde etkin olan ve söylemleri zıt fakat totaliter yapıları benzer olan ideolojiler
(faşizm–komünizm) onun tepki duyduğu ideolojilerdi: “İslâm ’a dönüşümü etkileyen en
önemli unsur komünizme ve faşizme karşı duyduğum derin nefretti. Bugün de her iki
ideolojiden nefret ediyorum.” (İzzetbegoviç, 2018a: 114). Aliya’ya göre, İslâm bu iki zıt
totaliter ideolojik yapılanmanın karşısında Dünyayı tanzim etme hakkını kendisinde
görüyordu.
Aliya, İslâmi bilgiyi çocuk yaşlarda ailesinden alır, daha sonra Boşnak Müslüman
yazarların kitaplarını okur (Ali Mütevelliç, Osman Nuri Haciç) Mostar’da Kalaycı
Kütüphanesi tarafından yayınlanan İslâmi değerleri anlatan kitaplar bilinçlenmesini sağlar.
İslâmi öğretiyi evrensel kimliğe sahip yazarlardan edinme fırsatını bulur. Bu bağlamda
Mevdûdî, Muhammed İkbal, Seyyid Kutup, Muhammed Kutup, Hasan el-Benna,
Fazlurahman’ın eserlerini okur. Bunlardan Seyyid Kutub6 Mısır’da idam edilmiştir
(Yorulmaz, 2018: 100).
Lise yıllarında başladığı felsefi eserlere ilgisini her zaman canlı tutar. Bir ara Hint
felsefesine yönelir. Sankritçe yazılmış destan olan Muhabbarata’yı altını çizerek okur.
Muhammed Hamidullah’ın İslâm’a Giriş kitabını Fransızcadan Boşnakçaya kızıyla
birlikte çevirir. Çocuklarının İngilizce çeviri yapmalarını teşvik eder. Kütüphanesinde
bulunan bazı eserler onun çok yönlü okumalar yaptığını göstermektedir: Farklı dillerde
yazılan Kur’an-ı Kerim’ler, Tevrat’ın yorumu olan Talmud7 İncil, Einstein’ın eserleri, Rus
ve İngiliz klasikleri, Fransız yazarları ve modern literatüre ait çok sayıda eser (Yorulmaz,
2018: 100).
“Başağrısı gibi okuma nöbetleri tutardı” beni diyerek okuma tutkusunu yansıtan
Aliya farklı ilgilere sahip bir okuyucudur. Dostoyevski ve Tolstoy külliyatını, Kant’ın
bütün eserlerini okur (Yorulmaz, 2018: 101).
6
7
Seyyid Kutub (1906-1966), Mısırlı yazar, müfessir ve düşünce adamı. “Kur’aın Gölgesinde”, “İslâm’da
Sosyal Adalet”, “Yoldaki İşaretler” vb. onun kitaplarından bazılarıdır. Mısır’da Cemal Abdunnasır
döneminde idama mahkûm edilir.
Talmud: Yahudi geleneğinde Tevrat’ın yorumu olarak görülen Talmud hukukî, etik, felsefî-teolojik ve
tarihî konular üzerine “rabbi/rabban” diye anılan Yahudi din âlimleri tarafından, M.S. II-VI. Yüzyıllar’da
yapılmış tartışma ve yorumlardan meydana gelen öğretiyi ifade eder.
19
Kant aklı önceleyen bir filozof olarak aklın bilme, tanıma yetisini “saf akıl” yani
teorik boyut; aklın eylemde bulunma yetisini de “pratik akıl” olarak ifade eder. Aliya teori
ve eylem birlikteliği için şöyle diyor: “Sadece iman edemem, aynı zamanda faal olmak,
eylemlerde bulunmak ve çalışmak zorundayım.” (İzzetbegoviç, 2018a: 7).
Eserleri
Eserleri Aliya’nın entelektüel kimliğini, bilge kişiliğini yansıtan önemli kanıtlardır.
Bunlardan bazıları;
(1) İslâmi Deklarasyon (1970, Müslüman milletlerin İslâmlaşmasına dair bir rapor
adıyla yayınlanır)
(2) Doğu ve Batı Arasında İslâm (1974-1975 yılında yazar, ilk baskısı 1984’de o
hapiste iken yapılır)
(3) Özgürlüğe kaçışım (1983-1989 arasında tuttuğu hapishane notlarından
oluşmaktadır)
(4) Tarihe Tanıklığım (Aliya’nın kısa hayat hikâyesini ve 1992-1995 yılları
arasındaki savaş anılarını içermektedir.)
(5)Geleceği
anlatılmaktadır)
Yenilemek
(İslâm
Dünyasının
geleceği
ve
Bosna
direnişi
(6) Köle Olmayacağız (Farklı zamanlarda yaptığı konuşmaların bir araya
toplanmasından oluşmaktadır.)
Bundan sonra Aliya’nın entelektüel derinliğini onun kitaplarından hareketle anlamaya
çalışacağız. Bazı başlıklar oluşturarak ilerleyeceğiz.
Yöntem
Aliya yazmadan, söylemlerini geliştirmeden önce yöntem olarak şöyle bir yol izler;
önce o konuda söz sahibi olanların kaynaklarına başvurur, görüşlerini verir, sonra onların
niçin kabul edilemez veya kabul edilebilir olduğunu tartışır. Bu yaklaşımı kendisine
güvenen araştırmacı tutumunu yansıtır.
Genellikle iki zıt kavramı (muhafazakâr-modern vb.) inceler, kendi görüşlerini iki zıt
kutuptan uzaklaşıp ortaya gelerek oluşturur. Bu durum Aristoteles’in mesotes yöntemine
benzemektedir. Hakikat zıt kutuplarda değil, ortada, makul olan yerdedir.
Bu durum Aliya’nın her şeyden önce bir araştırmacı olarak entelektüel kimliğinin
güçlü olduğunu göstermektedir. Bilgelik yolunda ön koşul bilgiyi arama, doğru olanı yanlış
olandan ayırma ve hakikate tutkulu bir biçimde yönelme çabasıdır.
Aliya her konuda önce mevcut bilgiyi anlaya çalışır, sonra kendi fikrini açıklar.
Entelektüel kimlik ve tarafsızlık sorunu
Aliya, kendilerine entelektüel diyen veya öyle görünen birçok kişinin zor
dönemlerde, savaşın adaletsizliğinin ve acımasızlığın had safhasında bile, “tarafsızlık”
örtüsünün arkasına gizlendiklerini açıkça belirtir ve onları eleştirir.
20
Bosna’da savaş yıllarında, savaşa karşı olma konusunda çocuklarla bazı aydınların
arasında tutum farklılığının olduğunu gözlemler. Şöyle der;
“Çocuklarla konuşmak için zaman zaman Saraybosna’da bir ilkokulu ziyaret
ediyorum. Çocukların fikirleriyle entelektüellerimizin fikirlerini karşılaştırıyorum da, kendi
muhakememin çocuklardan yana olduğunu görüyorum. Çocuklar kendi ülkeleri Bosna ve ait
oldukları halk hakkında çok net düşünüyorlar…Öte yandan entelektüellerin şöyle
söylediğini duyuyoruz: “Ben tarafsızım, savaş beni ilgilendirmiyor,ben böyle şeylerin
üstündeyim.” “Her zaman ya bir şeylerin üstündeler ya da dışındalar. Çocukların
öldürüldüğü, kadınların tecavüze uğradığı böyle bir çatışmada tarafsız kalıyorlar, böyle bir
durumda tarafsız kalmaya kimin hakkı vardır, söyler misiniz?” (İzzetbegoviç, 2018b: 570).
İslâmi Deklarasyon
Aliya İzzetbegoviç’in 1970 yılında kaleme aldığı, İslâmi Deklarasyon “Müslüman
halkların ve Müslümanların İslâmlaşmasına dair bir program) adıyla yayınlanır. Kitap şöyle
başlar; Hedefimiz; Müslümanların İslamlaşması, Sloganımız: İnanmak ve mücadele etmek.
Aliya bu metnin amacını şöyle açıklar; “Bugün kamuoyuna sunduğumuz bildiri,
yabancılara ve şüphe içinde olanlara, İslam'ın şu veya bu sistemin, şu veya bu düşünce
grubunun üzerindeki üstünlüğünü ispatlayacak bir metin değildir. Bildiri, hangi tarafta
olduklarını apaçık bir biçimde kalplerinde hisseden ve nereye ait olduklarını bilen
Müslümanlara yöneliktir. Bu gibi insanlar için bu bildiri, onların sevgisi ve aidiyetinin ne
gibi görevler yüklediği hakkında gerekli sonuçların çıkarılması için bir çağrıdır… Biz,
Müslümanların İslam dünyasının kaderini ele almaya karar verdiklerini ve o dünyayı kendi
düşüncelerine göre tanzim edeceklerini, dost ve düşmanlarımıza ilan ediyoruz. Bu manada
deklarasyon tamamen yeni sayılabilecek fikirler ihtiva etmemektedir. O, değişik taraflarda
duyulan ve hemen hemen bütün Müslüman âleminde umumi ehemmiyeti olan çeşitli
düşüncelerin sentezidir. Ancak onun yeniliği, düşünce ve plan safhasından, söz konusu
düşüncelerin gerçekleşmesi için organize edilmiş eyleme geçilmesini istemesindedir.”
(İzzetbegoviç, 2010: 15-16).
Aliya, İslam’ın dini, siyasi, ideolojik fikirlerden temelde farklı olduğunu vurgulamak
için şöyle der; “İslam’ı kabul eden halk ve birey, kabulden sonra, başka herhangi bir ideali
için yaşaması ve ölmesi mümkün değildir. Bir Müslüman’ın adı ne olursa olsun herhangi bir
kral ve hükümdar, bir milliyeti, partiyi yüceltmek ve ona benzer bir şey uğruna kendini feda
etmesi düşünülemez. Müslüman ancak Allah adıyla ve İslam'ın yücelmesi adına ölebilir…”
(İzzetbegoviç, 2010: 20).
Aliya, İslam’ın insan merkezli ahlaki, felsefi, fikri ve siyasi temeli olan bir sistem
olduğuna dikkat çekmektedir: “İslam, İslam'ın insana dair, insanın dünyadaki yeri, insan
hayatının hedefi ve insan-Allah ilişkileri ve insan- insan ilişkileri hakkındaki tavrı,
Müslüman halkların durumunun iyileştirilmesi yolunda her hakiki eylemin ebedi ve
değiştirilemez ahlaki, felsefi, fikri ve siyasi temeli olarak kalmaktadır. Alternatif apaçıktır,
ya İslami yenilenmeye doğru hareket veya pasiflik ve gerileme. Müslüman halklar için
üçüncü ihtimal yoktur.” (İzzetbegoviç, 2010: 20).
Aliya’ya göre İslam dünyasında muhafazakâr düşünce ve uygulamaların sorumlusu
“şeyh ve hocaların kesimidir. Onlar, İslam'ın "İslam' da ruhbaniyet yoktur", şeklindeki açık
düsturuna rağmen, kendilerini ayrı bir sınıf gibi organize ettiler ve İslam’ın yorumlanmasını
tekellerine alarak kendilerini Kur'an-ı Kerim ile insanlar arasında aracı olarak
21
konumlandırdılar. Din adamı olarak onlar ilahiyatçıdırlar, ilahiyatçı olarak onlar
dogmatiktirler ve din bir defa ve ebedi olarak verildiğine göre, onların düşüncesine göre aynı
din bir kere ve ebedi olarak yorumlanmıştır (İzzetbegoviç, 2010: 22).
Aliya, İslâm’ın herkes için olduğunu, bir dini tabakanın otorite olduğu bir sistem
olmadığını açıklamak için şöyle der: “Kur’an ve İslam, sadece hocalara bırakılmayacak
kadar önemlidir.” (İzzetbegoviç, 2018c: 311).
Aliya muhafazakârlığı temsil eden “şeyh ve hocalar” kadar, bunların karşıt kutbunda
kendilerini konumlayan “modern” kesimin de İslam’ı anlamadığını düşünmektedir: “Sözde
ilericiler, batıcılar, modernistler ve kendilerini daha nasıl adlandıran kimseler, onlar bütün
İslam dünyasında tam bir felaketi temsil etmektedirler, zira çok sayıdadırlar ve özellikle
hükümet, eğitim ve kamu hayatının tümünde çok etkilidirler. İslam'ı hocalar ve
muhafazakârlarda görerek-başkalarını da buna inandırarak- modernistler bu düşünceyi
temsil eden her şeye cephe almaktadırlar.” (İzzetbegoviç, 2010: 23).
Ona göre, batıcıların evlerine getirdikleri değer bakımından şüpheli aksesuarlar
arasında, genelde çeşitli "revulusyonel" (devrim gibi) fikirler, programlar, reformlar ve
''bütün sorunları çözen" benzer "kurtarıcı doktrinler" bulunur. Bu "reformlar" arasında
inanılmaz ufuksuzluk ve uydurma örnekler vardır (İzzetbegoviç, 2010: 24).
Aliya, Kur'an-ı Kerim’in ne söylediğini anlamak ve uygulamak yerine, yani özü
yerine Müslümanların formuyla ilgilendiklerine dikkat çeker. Bu yaklaşımı sonucu yaşanan
durumu şöyle betimler: “Kur'an-ı Kerim kanun otoritesini kaybedip, buna karşın eşyaların
"kutsal"ı oldu. Kur'an-ı Kerim'in araştırılmasında ve yorumlanmasında bilgeliğin yerini kılı
kırk yaran yorumlar, büyük fikirlerin yerini okuma becerileri aldı. Devamlı surette ilahiyat
formalizmin tesiri altında Kur' an-ı Kerim hep daha az (anlayarak ve manası düşünülerek) ve
daha çok (güzel sesle) okundu ve mücadele, doğruluk, şahsi ve maddi fedakârlıklar
hakkındaki emirleri, tembelliğimize aykırı ve sevimsiz olarak, güzel sesle okunan Kur'an-ı
Kerim metninin zevk veren (rahatlatan) sesi içinde eriyip gitti. Bu doğal olmayan durum
yavaş yavaş normal olarak kabul edilmeye başlandı, çünkü bu vaziyet, sayıları her geçen
gün artan ve Kur' an-ı Kerim'le yollarını ayıramayacak durumda olan, fakat aynı zamanda
hayatlarını onun isteklerine göre düzenleyecek kudrette olmayanların işine gelmekteydi
(İzzetbegoviç, 2010: 32).
Üçüncü Yol; İslâm
Aliya İzzetbegoviç , (1974-1975) yıları arasında Doğu ve Batı Arasında İslâm adlı
eserini yazdığı zaman İslâmi Deklarasyon adlı raporun /manifestonun kuramsal alt yapısını
da geliştirmiş olur. O, İslâm’ı Doğu-Batı ikileminin arasında görür. Ona göre Dünya
görüşlerini üç kümede toplayabiliriz. Dini (maneviyatçı), materyalist ve İslâmi.8 Bunlar
şuur, tabiat ve insana karşılık gelirler. Geçmişten bu güne bütün zamanlarda ortaya atılan
ideoloji, felsefe ve düşünce sistemleri bu üç temel dünya görüşünden birine dayanmaktadır.
Dine göre esas varlık ruhtur, materyalizme göre maddedir, İslâm’a göre madde ve ruh bir
arada varoluşun kaynağıdır. En yüksek şekli insanda sergilenen ruh-madde birliği
prensibinin adı ise İslâm’dır. Üçüncü grubu oluşturanlar (bizler) insanın dünyadaki eşsiz
varlığını görüyoruz. Ruh ebedidir, insan ise zamanla sınırlanmıştır.”(İzzetbegoviç,
2018d: 13-14).
8
Bu anlayışa göre, İslâm, dinden daha kapsamlıdır. Totemizm de bir dindir, Budizm de fakat İslâm evreni
kapsayan bir inanç sistemidir.
22
Aliya’nın bu tespiti ile “zamanı Tanrı yaşar, insanoğlu ölmek için türemiştir”
diyen Bilge Kaan’ın tespiti aynı hakikati yansıtmıyor mu? 9
Aliya İslâm’ın şuur-tabiat, ruh-beden ikiliğini aştığını, yani düalizmin üstünde bir
kavrayışla zıtların sentezini gerçekleştirdiğini düşünür (İzzetbegoviç, 2018d: 22).
Ona göre İslâm tektir, onun da insan gibi hem ruh hem de bedeni vardır. Buna
rağmen materyalistler İslâm’ı sadece din ve mistik olarak (“sağ” eğilim) ; Hıristiyanlar ise
İslâm’ı sadece sosyal ve siyasi bir hareket (“sol” eğilim) olarak görecekleridir. Benzer
biçimde mutasavvıflar daima İslâm’ın manevi, akılcılar ise dünyevi tarafını görürler. Her
ikisi de İslâm’ı bütüncül olarak kavrayamamıştır. Aliya’ya göre sufiler, sembolik
hareketleri öne çıkartırken, akılcılar İslâm’ı bir araya gelmeyi sağlayan siyasi bir parolaya,
yeni bir milliyetçiliğe indirgemektedirler (İzzetbegoviç, 2018d: 23-24).
Aliya, İslâm düşüncesinin öz güven içinde hem dini (örn. Hıristiyanlık) hem de
materyalizmi soruşturma ve tartışmaktan çekinmeğini savunur. Ona göre, iki zıt dünyanın
arasında, onların eksikliğinin farkında olarak İslâm bir din değil fakat bir hayat tarzı olarak
inşa ediliyor.
İslâm’ın rolünü Aliya şöyle açıklıyor: “Doğu ile Batı arasında geçmişte birçok defa
bir köprü vazifesini görmüş olan İslâm kendi öz vazifesine müdrik olmalıdır. Geçmişte eski
medeniyetler ile Avrupa arasında tavassutta bulunmuş (aracılık etmiş) olan İslâm, bugün,
bu dramatik ve alternatifler zamanında, parçalanmış dünyada aracılık rolünü tekrar
devralmalıdır. Üçüncü yolun yani İslâmî yolun manası işte buradadır.” (İzzetbegoviç,
2018d: 26).
Bu söylemle Aliya İslâm’ın tarihsel rolünü iki zıt kutup arasında arabuluculuk
yapmak, onları da aşan üçüncü yolu göstermek gibi bir işlevinin olduğunu düşünür. İslam
dünyaya, evrene bütüncül bir bakıştır, bu nedenle Aliya’nın zıtların birliğini savunması
eşyanın tabiatına uygundur.
Reform ve toplumsal değişme
Aliya, Batının yörüngesinde olan ülkelerin gerçek anlamda hiçbir zaman “bağımsız”
olamayacaklarını ısrarla savunur. Şöyle der;
“Ne olduğunu ve köklerinin nereden geldiğini bilmeyen bir ülke, nereye gideceğini
ve yüzünü neye doğru çevirmesi gerektiğini bilebilir mi? Batılıların istediği sözü edilen
reformlar, onların İslam dünyasına olan bakış açılarını ve o dünyayı nasıl "tamir" etmek
istediklerini açıkça göstermektedir. Bu, her zaman yabancılaşma, gerçek sorunlardan ve
halkın ahlaki ve bilimsel kalkınması için zorlu çalışmadan kaçınma ve dış, basit şeylere
yönelmek olmuştur.” (İzzetbegoviç, 2010: 26).
Aliya, Batının hazır reçetelerini uygulayan ülkelerin aslında yeni-tip işgale
uğradıklarını belirtir: “Yabancı örnekleri kabul etmek ve siyasi destek aramakla -Batılı ve ya
doğulu olsun fark etmez- yöneticileri sayesinde bu ülkelerin hepsi yeni bir işgal hareketini
uygun gördüler. İçinde başkasına ait felsefe, hayat tarzı, yardım, sermaye ve başkasına ait
destek olan bir çeşit maddi ve manevi bağımlılık ortaya çıktı. Bu ülkeler hakiki değil, sahte
bağımsızlık elde ettiler çünkü gerçek bağımsızlık her şeyden evvel manevi bağımsızlıktır.
İlk evvela manevi bağımsızlığı için mücadele edip kazanmayan halkın bağımsızlığı kısa bir
9
Sözün orijinali şöyledir: “Öd tengri yaşar kişi oglı köp ölgeli törümiş...”
23
süre sonra sadece milli marş ve bayrağa indirgenir ki bu iki şey hakiki bağımsızlık için çok
yetersizdir.” (İzzetbegoviç, 2018d: 25).
Aliya Japon ve Türk modernleşmelerini karşılaştırır. Japon modernleşmesini
başarılı, Türk modernleşmesini başarısız bulur. Her iki ülkede reformlar gerçekleşmeden
önce tarihsel ve toplumsal koşulların benzer olduğunu söyleyerek yorumlar; “…Başkasının
değil, kendi hayatını yaşamak için Japonya ilerlemeyi ve geleneği birleştirmeye çalıştı.
Türkiye ile alakalı olarak, onun modernistleri tam tersi bir yol seçmişlerdi. Bugün Türkiye
üçüncü sınıf bir ülke, Japonya ise dünya milletlerin zirvesine çıkmıştır.” (İzzetbegoviç,
2018d: 25).
Bu süreçte Japonya yazısını korur, Türkiye eski harfler yerine Latin harfleri seçer.
Aliya bu durumdan bir sonuç çıkarır: Bütün medeniyetlerin özü ve ilerlemesi, yok edilmesi
ve inkâr edilmesine değil, devam ettirilmesine bağlıdır. Yazı, milletin tarihteki devamını
sağlar ve "akılda tutma" şeklidir. Arap harflerinin kaldırılmasıyla Türkiye için, yazıda
korunan geçmişin bütün nimeti kaybolmuş oldu. Birçok diğer "paralel" reformlarla beraber,
yeni Türk nesli kendini manevi dayanaktan yoksun ve adeta bir çeşit manevi boşluk (vakum)
içinde buldu. Türkiye kendi "hafızasını", geçmişini kaybetti.” Aliya, bu tespitinden sonra bir
bakıma öneride bulunur; demek ki İslam dünyasının reform taraftarları, yeni, değişmiş
şartlarda ve yeniden eski ideal ve değerleri gerçekleştirmeyi bilen, akıllı ve bilge halk
temsilcileri olmalıdır.” (İzzetbegoviç, 2018d: 26).
Bilgelik yolunda birinci çetin mesele; insan nedir?
İnsanın kendi varoluşunu sorgulaması, bu varoluşa verdiği anlam onun zihinsel
duruşunu anlamak açısından çok tayin edicidir.
Aliya bu sorunu incelerken acele hüküm vermez, tek yönlü kaynaklara dayanarak
konuşmaz. İnsan hakkında “bilim” olarak kabul edilen bilgi ile din ve sanatın farklı
yaklaşımlara sahip olduğunu bilir. Ona göre, bilim insanı basit hayat şekillerinden
başlayarak bir evrim sürecinden geçtiğini iddia eder. Darwin bu görüşün temsilcisi olarak
öne çıkar.
Aliya, materyalistlerin bu yaklaşıma uygun olarak insanı “mükemmel hayvan” olarak
kabul ettiklerini söyler. Bu kapsamda Georgy Lukas, İvan Pavlov ve F. Engels’in eserlerine
ulaşır ve görüşlerini değerlendirir. Bu görüşlerin ilk bakışta güçlü ve ikna edici olduklarını
fakat hakikatin sadece bir boyutunu yansıttıkları için de eksik ve hatalı olduklarını savunur.
Aliya’ya göre, materyalizmin, din ve sanatın insan algıları farklıdır. Genel olarak din
insanı Tanrı’nın bir fiili olan, ani, sancılı, facialı bir olay ile açıklamaktadır. İnsan maddenin
içine atılmış, dünyaya düşmüş, tabiat ile zıtlık içinde bir varlıktır (İzzetbegoviç, 2018d: 34).
Aliya’ya göre materyalistler her zaman eşyanın dış manzarasına yönelirken insan
ruhunu ve fonksiyonu inkâr etmek durumunda kalırlar. Onlar insanı biyolojiye indirgerler.
Oysa bir sanat eseri kullanılan boyaya veya bir müzik eseri notalara indirgenemez ise insan
da biyolojiye / bedene indirgenemez (İzzetbegoviç, 2018d: 38).
Onun perspektifinde insan hayvanın son aşaması olmak yerine yasakları, kutsalları,
estetik ve ahlaki boyutları olan beden ve ruh birlikteliği aşikâr görünen yetkin bir varlıktır.
Aliya’ya göre en iptidai insan bile, yorulmak bilmez biçimde yaratıcı mit, hurafe,
oyun ve putların imalatçısıdır. İptidai topluluktaki gençlerin topluluk tarafından kabulü,
24
“temizlenme”, “takdir” ve “kabul ayinleri” ile gerçekleşir. İnsanın törensel bir atmosferde
insanı kurban etmesi bile “insani” bir olaydır (İzzetbegoviç, 2018d: 40-43). Aliya bunları
söylerken Hubert, Mauss, J.Frazer gibi antropologların eserlerine başvurur. Fransız
antropolog Marcel Mauss’un (Durkheim’in yeğeni) bazı eserlerini okuduğu anlaşılıyor.
Nietzche’nin “insanüstü” (üstinsan) kavramını değerlendirir. Ona göre, üst-insan
“Merhamete, vicdana ve bağışlamaya karşı, zayıfları sıkıştıran, cesetlerine basarak yukarıya
doğru tırmanan, kendisini yüksek türün mensubu gören, ideali insanüstü olan “ bir insandır.
Aliya, Nietzche’nin Darwin’den esinlendiğini, “insanüstü” (üst-insan) kavramının
aslında “hayvanüstü” olduğunu, iç hayatı olmayan bir yaratık görünümü verdiğini, dramsız,
şahsiyetsiz, insan olmayıp “homunkulus” (küçük boyutlu insan) olduğunu söyler.
(İzzetbegoviç, 2018d: 51).
Nietzche’nin insan topluluklarını sürü, üst-insanı da onları yöneten güç/otorite olarak
gören anlayışının totaliter rejimlerin ne kadar işine geldiği bilinmektedir.
Oyun ve potlaç
Aliya oyun kuramı üzerinden insani özelliklerin açıklandığını literatürden tespit
eder. Bu alanda çalışan sosyal bilimcilerin görüşlerini belirler: Oyun fenomenin manevi bir
haz alma anlamında insan ürünü olduğunu açıklar. Bu konuda yazanlar potlaç’ın bir çeşit
oyun olduğunu açıklarlar: Potlaç iptidai kültürün evrensel bir fenomenidir. Potlaç
ekonomik olmayan akıl dışı bir fenomen gibi görünür. Çünkü bir topluluk diğerine çok
değerli hediyeler verir, öteki topluluk ise çok iyi ikram ve hizmette bulunur. Başka bir
zamanda roller değişir.
Kızılderili kabilelerin doğum, evlenme, sünnet, mezar anıtı
yapılması vb. zamanlarda yaşadıkları potlaç törenleri kült, örf, adet, hukuk ve sanata nüfuz
eder (İzzetbegoviç, 2018d: 51).
Bilgelik yolunda ikinci çetin mesele; hümanizm nedir?
İnsana dair bir kavram olan hümanizm konusunda Aliya ne düşünüyor?
Ona göre hümanizm her şeyden evvel bir merhamet, müsamaha değildir; insanın
insan olarak değerinin güçlendirilmesi, onaylanmasıdır.
“İnsanın şahsiyetini alçaltan, onu eşyayla bir tutan her şey gayri insanidir. Bu
itibarla, insanın yaptıklarından mesul olduğunu tespit etmek ve onun bu yüzden
cezalandırmak insanidir; ondan pişmanlık duymasını, tutumunu değiştirmesini,
“uslanmasını” istemek ve onu bağışlamak da gayri insanidir. İnsanları kanaatleri yüzünden
takibata uğratmak, kanaatlerini vazgeçmelerini talep etmekten daha insanidir.”10
(İzzetbegoviç, 2018d: 51).
Aliya bizi burada yine şaşırtıyor, ummadığımız cevapları veriyor. Aliya ne demek
istiyor?
Bağışlama kültürünün güçlü olduğu Doğu toplumları için bu görüşlerin hemen kabul
edilmesi zordur.
10
Aliya İzzetbegoviç, Doğu Batı Arasında İslâm, Çev. Salih Şaban, Klasik Yay., İstanbul, 2018, s.81.
25
Her insana hak ettiğini vermek “adalet” kavramının doğasında vardır. Suçluya
cezasını vermek, mağdura mağduriyetinin telafisini sağlamak adalettir. İnsanların
kendilerine göre doğru, anlamlı hatta kutsal olan görüşlerini değiştirmesini istemek ve buna
zorlamak yerine önceden benimsenmiş normların uygulanması daha insani görünüyor.
Aliya, “insanın çevresinin ürünüdür” önermesini, yani toplumun insandan önce
geldiği fikrini doğru bulmaz. Ona göre insanın topluma hizmet etmesi zorunluluğu
görünüşte güzel ve kabule şayan olsa da anlamlı değildir. “Tersine, her şey insana, insan ise
ancak ve ancak Allah’a hizmet etmelidir.” (İzzetbegoviç, 2018d: 83).
Aliya şunu mu demek istiyor? İnsan Allah’ın ruhundan pay almış evrenin en yüce
varlığı olarak ancak Allah’a hizmet eder, ne devlete, ne topluma, ne başka bir şeye. Tersine
bunlar insana hizmet etmelidir. İnsan toplumdan da, devletten de öncedir.
İnsan olmanın en önemli aracı: eğitim
Aliya eğitim konusunda özgürlüğü önerir ve özgürlüğü iyi ve disiplinli yurttaş
olamaya tercih eder: “İnsanları zorla terbiye etmek bu sayede “iyi” ve disiplini yurttaşlar
haline gelseler bile gayri insani bir tutumdur…” (İzzetbegoviç, 2018d: 81).
Aliya’nın J. J. Rousseau’yu okuduğu ve görüşlerini benimsediği anlaşılıyor.
Aliya devam ediyor: “İnsanları herhangi bir müdahaleye tabi tutmak, menfaatlerine
olsa da gayri insanidir. İnsan için düşünmek ve onu mükellefiyetlerinden(
yükümlülüklerinden) muaf tutmak da böyledir. Çünkü insanlık muafiyet değil mükellefiyet
demektir.” (İzzetbegoviç, 2018d: 82).
Bu takdirde insanın kendi isteği ile, istediği kadar sorumlu kılınması gündeme gelir.
Eğitim bunu geliştirmek ve ödev ahlakını ruhlara yerleştirmek durumundadır.
Aliya bir söyleşide Üniversite eğitimi ve gençlerin yetiştirilmesi üzerinde durur. Ona
göre yapılması gereken şey, çocuklarımızı dışarıya, ahlaki olarak yozlaşıp
yabancılaşacakları yerlere (Londra, New York, Moskova) göndermek yerine, bilimsel
temeli olan üniversiteler, enstitüler kurmak dışarıdan öğretmen ve profesörler getirmek daha
doğrudur. “Çocuğumuzu Sudan veya Cezayir’deki küçük bir şehirden, dünyanın en büyük
şehirlerine gönderiyoruz. Onun sarsıntı ve strese maruz kalmadan psikolojik değişime karşı
durabilmesi mümkün olmuyor.” (İzzetbegoviç, 2018a: 22).
Kültür ve uygarlık
Aliya’ya göre insanın ortaya çıkmasıyla birbirine ters iki şey de ortaya çıktı: alet ve
kült. İlk alet ağaç veya taştır. İnsan taşı alet olarak kullandığı zaman doğal bir şey yapmış
oluyordu. Fakat aynı taşı ruhun sembolü olarak gördüğü zaman daha önemli bir şey
yapıyordu. İnsan alet ile uygarlığı, kült ile kültürü geliştiriyordu. Kült ve alet arasındaki
ilişki ile kültür ve uygarlık arasındaki ilişki benzerlik gösterir (İzzetbegoviç, 2018d: 85-86).
Aliya kültürün kaynağını dinde görür: “Tüm kültür, dinin insan üzerindeki veya
insanın kendi üzerindeki tesirinden ibarettir; bütün uygarlık, zekânın tabiat ve dış dünya
üzerindeki tesiri demektir.” Bu görüş, bilim ve felsefenin kaynağını dinde, dini de toplumda
arayan Durkheim’ı hatırlatıyor.
Kültür “insan olmak hüneri”, uygarlık ise işlemek, üretmek, yönetmek, şeyleri daha
mükemmel yapmak maharetidir. Kültür “durmadan kendi kendini yaratmak”, uygarlık ise
dünyayı durmadan değiştirmektir.
26
Burada insan-nesne, hümanizm-şozizm yani hümanizm-şeyleşme) zıddiyeti söz
konusudur.
Aliya dipnotta şu açıklamayı yapar: “Şosizm, chose / şhuz= şey kelimesinden
geliyor. İfade şekli Durkheim’indir. Muayyen bir fenomenin objektif, dıştan, «şey olarak»
tetkikini benimseyen metot mevzu bahistir.”
Aliya’nın sosyolog Durkheım’ı okumuş olması ve onun “olguları birer şey (nesne)
gibi inceleme” yöntemini biliyor olması biz sosyologlar için takdire şayandır.
Aliya’ya göre, uygarlık manevî değil, teknik gelişmenin devamıdır. O ne iyi ne de
kötüdür. İnsan teneffüs etmeğe ve gıda almağa” nasıl mecbur ise, uygarlık yaratmağa da
mecburdur..
Aliya’ya göre, “Kültürün hamili insandır; uygarlığın hamili ise toplumdur. Kültürün
gayesi terbiye sayesinde kendi kendine hâkim olmak; uygarlığın gayesi ise ilim sayesinde
tabiata hâkim olmaktır. İnsan, felsefe, sanat, şiir, ahlâk, inanç kültüre aittir. Devlet, ilim,
şehirler, teknik, uygarlığın hususiyetleridir.”
Tefekkkür, bilgelik; öğrenme ise bilgi sağlar
Aliya’ya göre, tefekkür, meditasyon, insanın kendi kendini ve dünyadaki yerini
tanımak üzere sarf ettiği iç çabadır; öğrenmek, tahsil etmek ise, gerçekler ve gerçekler
arasındaki münasebetler hakkında bilgi toplamaktan ibaret apayrı bir faaliyettir.
Tefekküre özel bir önem atfeden Aliya tarihsel şahsiyetlerin bu alandaki çabalarını
tespit ederek tezini kuvvetlendiriyor.
Aliya’ya göre medeni dünyada okul eğitimi fazlasıyla entelektüel ve ilmidir; öbür
taraftan da pek az manevî ve tam hümanistiktir. Ona göre bu mesele teknik değil, manevî
bir meseledir. Arkasında bir tutum veya bir felsefe münakaşası vardır. (İzzetbegoviç, 2018d:
95).
Aliya o dönemde büyük devletlerin eğitim alanındaki gelişmelerini verilere bağlı
olarak açıklar (ABD 1970, Sovyetler Birliğinde 1960 verilerini kullanır). Bu durum onun
eğitim meselesini üzerinde hassasiyetle durduğunu ve kaynaklar üzerinden değerlendirme
yaptığını göstermektedir.
İzetbegovic’e göre okul uygarlığın bir parçasıdır. “Ancak zorla talim olmadığı,
tenkitçi düşünce tarzını geliştirdiği ve insanın manevî hürriyetine yer verdiği ölçüde kültüre
de katkısı olur. Hazır ahlâkî ve siyasî çözümler takdim eden veya zorla kabul ettiren okul,
kültür açısından barbarcadır. Böyle bir okul serbest şahsiyetler değil, tebaa yetiştirir. Bu
vasfıyla belki medeniyete katkısı olur, fakat kültürü geriye götürür.” (İzzetbegoviç, 2018d:
97).
Rousseau, Pestolizzi gibi eğitim üzerinde söz sahibi olanlardan, Durkheim gibi
pedagoji üzerinde çalışmış sosyologlardan haberdar olan Aliya’nın özgür şahsiyetler
yetiştiren, eleştirel düşünceyi geliştiren eğitimden yana olması çok doğaldır. Ancak
Aliya’nın fikirleri hiç birisinin tekrarı değildir, kendine özgüdür, bulunduğu tarihseltoplumsal konuma uygundur, Batı ile Doğunun bir sentezidir.
27
Kitle Kültürü
İzzetbegoviç, Sosyolojide Eleştirel Okul olarak da bilinen Frankfurt Okulu’nun önde
gelen isimlerini tanımaktadır, Horkheimer, Marcuse, Habermas’tan alıntılar yapıyor ve
muhtemelen Adorno’yu da okumuştur. Onların “kültür endüstrisi” (kültürün kitlesel
üretimi), “tek boyutlu insan” ve “endokrine etme”(insanların iç dünyalarına egemen olma)
vb. kavramlarına aşina olduğu görülüyor.
Aliya’ya göre yaygın yanlışlıklardan biri de kitle kültürü ile millî kültürün
birbiriyle karıştırılmasıdır. Bu millî kültür için bir haksızlıktır. Kitle kültüründen farklı
olarak millî kültür orijinal, faal ve vasıtasızdır. Zevksiz, kıymetsiz ürünleri yoktur. Bunlar
ancak şehir hayatının mahsulleridir.” (İzzetbegoviç, 2018d: 98).
Totaliter liderlerin kitle iletişim araçlarını kendi ideolojik egemenlikleri için
kullandıklarını belirten Aliya, halk üzerinde hükmetmek için artık kaba kuvvete lüzum
olmadığını, şimdi, halkın iradesini dumura uğratmak, yorgun halk kitlelerine hazır hakikatler
sunmak suretiyle bu hedefe “yasal yolla” ulaşılabildiğini belirtiyor:
“Kişilerle olaylar hakkında kendisinin hüküm vermesi için lâzım olan serbest zaman
çalışma, toplantılar, ucuz ve bayağı eğlencelerle dolduruluyor. Israrla tekrarlamak suretiyle
insanları hakikatle hiç ilgisi olmayan efsaneler hakkında ikna etmenin mümkün olduğunu
kitleler psikolojisi öğretiyor, tatbikat da teyit ediyor.” (İzzetbegoviç, 2018d: 100).
Bu fikirler ile eleştirel okul mensubu şahsiyetlerin görüşleri arasında sunuş
bakımından farklılık olsa da öz olarak benzerlik vardır. Eleştirel düşünmenin temel
prensibi akla-mantığa uygun olanlar ile olmayanları ayırmaktır. Düşünceleri bir gücün
emrine vermeden, fikir kölesi olmadan “doğru” olanı savunmaktır. Aliya İzzetbegoviç bu
konuda epey mesafe aldığı için bilgeliğini yansıtıyor.
Köy-Şehir karşılaştırması
İzzetbegoviç, köy ve şehir karşılaştırmasını dindarlık ve suçluluk gibi olgular
üzerinden gerçekleştirir. Ona göre “dindarlık, şehrin büyümesiyle azalır; daha doğrusu, bu
azalma insana yadırgatıcı bir tarzda tesir eden şehircilik unsurlarının birikmesiyle beraber
meydana gelir. Çünkü şehir ne kadar büyürse, üzerindeki gök de o kadar ufalır. Tabiat,
çiçek ve aydınlık o kadar az; duman, beton, teknik ise o kadar çok olur. Biz de o kadar az
şahsiyet, o kadar da çok kitle oluruz. Şehir ne kadar büyürse, cinayetler de o nispette artar.
Dindarlık şehrin büyüklüğüne ters, cinayetler ise doğru bir nispette bulunur. Bu iki
fenomenin sebebi aynıdır.” (İzzetbegoviç, 2018d: 102).
Aliya için köy doğallığın, çalışmanın, sosyal ve kültürel hayatı üretmenin adıdır.
Şehir ise birey olmaktan çıkıp kitle içinde erimenin adıdır.
İşçi sınıfı
İzzetbegoviç işçi sınıfı başlığı altında bazı tespitlerde bulunur. Ona göre şehrin ürünü
olan işçi sınıfı, muhtevasında en az kültür bulunan uygarlığın etkisinden büyük ölçüde
müteessir olmuştur. Fabrika şahsiyeti duygusuzlaştırır ve baskı altına alır. Burada “bir
sosyolog şöyle yazıyor” diyerek bir alıntı yapar. Bu alıntıya göre, işçiler sıkı bir disiplin
sürecine tabi tutulurlar ve bu alışkanlık teşkilatlanmalarına da yansır. Bu nedenle kapitalist
28
dünyada olduğu gibi sosyalist dünyada da muhafazakâr bir rol oynayan bürokrasiyi
devirmeye eğilimlidirler. (İzzetbegoviç, 2018d: 103).
Sonra şöyle devam eder; “Herbert Marcuse gelişmiş kapitalist sistemde işçilerin
devrimci bir güç olma niteliğini kaybettiğini tespit ediyor...”
Burada bizi ilgilendiren Aliya’nın konuyu sunmak üzere sosyologlardan
yararlanmasıdır. Herbert Marcuse gibi o dönemde etkili olan Frankfurt ekolünün önemli bir
sosyologun fikirlerine başvurması anlamlıdır. 1968 öğrenci olayları öncesinde işçi sınıfının
rolünün değiştiğini söyleyen ve gençliğin dinamizmine atıfta bulunan ve yeni dalgayı haber
veren Marcuse o sırada Amerika da ve Avrupa’da iyi bilinmektedir.
Aliya, Marx’ın aksine işçi sınıfının rolünün gittikçe azalacağını açıklar: “Bu itibarla
ilim ve tekniğin gelişmesi, üretim vasıtalarının geliştirilmesi” işçi sınıfının hâkimiyetine
değil, aksine sınıf olarak peyderpey bertaraf edilmesine yol açmıştır.
Gelişme, sadece, üretimin ağırlık merkezini ve hatta onun sosyal etkisini yavaş yavaş
teknik uzmanlara aktarmıştır. Böylece idealizm ve inkılâpçı romantizmin son izleri de
kaybolmuş oluyor. Akılcı ve ruhsuz bir iktidar olan teknokrasi, tutarlı bir uygarlığın son
ifadesi olarak sahneye çıkıyor.” (İzzetbegoviç, 2018d: 104). Aliya, birçoklarının övgüyle
karşıladığı teknolojik üstünlüğü ruhsuz olmakla eleştiriyor.
Din
“Din ve onun “Semadaki prolog’u 11 olmadan, insanın en büyük değer olduğuna dair
sağlam bir inanç yoktur. Din olmadan insanın gerçekten mümkün olabileceğine, gerçekten
var olacağına da inanmak zordur.” (İzzetbegoviç, 2018d: 82).
Durkheim bilim, felsefe dahil her şeyin dinden çıktığını söylüyordu, fakat devamla
dinin de toplumdan (klan, kabile) doğduğunu ekliyordu. Bir sosyolog olarak din merkezli bir
toplum tasavvurunu ifade ediyordu.
Aliya şöyle diyor; “Dinî inançlar, dram, şiir, oyunlar, folklor, halk bilgeliği, mitoloji,
toplumun ahlâkî ve estetik kanunları, şahsiyetin değer ve hürriyetini teyit eden siyasî ve
hukukî hayatın unsurları, hoşgörü, felsefe, tiyatro, galeriler, müzeler, kütüphaneler -ilk
sahnesi “semada” Allah ile insan arasında geçen insan kültürünün aralıksız devam eden
türevleridir.” (İzzetbegoviç, 2018d: 87).
İlk sahnesi “semada” Allah ile insan arasında geçen şey nedir? Semadaki sahne
nedir?
Bu sahne tasavvufta “elest-bezmi” (elest meclisi) denilen yerdir.
Ahmed Yesevi şöyle der:
Elest günü Allah kendi nida eyledi
“Kâlû belâ” deyip ruhlar cevap verdi
Tasavvufa göre; Allah, ruhlara “ben sizin rabbiniz değil miyim” dedi / Ruhlar Kâlû
belâ”, “Evet sen bizim Rabbimizsin” dediler. Ruhlar sonra dünya’ya geldiler. Ölüm denen
şey ruhun özlemini çektiği semaya, bu muhabbet ortamına dönmesidir.
11
Prolog: yazınsal bir yapıtta, özellikle bir tiyatro oyununda, asıl konudan önce geçmiş birtakım olayları
anlatarak konuya girişi sağlayan ilk bölüm, öndeyiş.
29
Aliya bu tasavvufi derinliğin farkında olarak, insanın ruh olarak, dünyaya gelmeden
önce Tanrı ile yaptığı sözleşmeyi bilerek “ilk sahne” olan semadan bahsediyor.
Din ve İhtilal
İzzetbegoviç din ve ihtilal gibi bir arada bulunması zor gibi görünen iki kavramı
ilişkilendirir. Şöyle diyor: “Her hakikî ihtilal muayyen bir anda dinî bir mahiyet kazanır;
heyecan, adalet, gayret, feragat ve ölme gibi hususların tezahür ettiği bir hal alır. Yani
menfaat ve varoluşun ötesinde bir zihniyet mevzubahistir. Gaye itibarıyla dine karşı olduğu
zaman bile ihtilâl, insanların iştirakine nazaran, insanî bir dram olarak dinin bir tezahür
şeklidir. Bu husus, Marcuse’un bahsettiği bugünkü kapitalist devletin işçilerinin ihtilâl
kabiliyetsizliğini veya tersine, bildirilere göre pekâlâ ateist sayılabilecek bir ihtilâl için
şairlerin, sanatkârların ve umumî olarak dindar insanların duyduğu heyecanı izah edebilir.”
Bu açıklamasında da sosyolog Herbert Marcuse’a atıfta bulunması sosyoloji
dünyasını yakından izlediğini gösteriyor.
Aliya’ya göre din için istidadı olmayan bir toplumun, ihtilâl için de istidadı yoktur.
Kuvvetli ihtilâlcı kaynaşmalara sahne olan bölgeler hâlâ canlı dinî hissiyatın mevcut olduğu
bölgelerdir. Kardeşlik, tesanüt, adalet hissi -mahiyeti esas itibarıyla dinîdir- ihtilâl de
dünyevî adaleti, dünyevî cenneti gerçekleştirmeğe yöneliktir.
Bu iki kavramın hem doğuşlarında hem de yok oluşlarında benzerlik görür: “Din de,
ihtilâl de acılar ve ıstıraplar içinde doğar. İkisi de refah ve konfor içinde yok olup gider.
Gerçekten devam eden, sırf onların gerçekleşme çabasıdır. Onların gerçekleşmesi ise, aynı
zamanda ölümleri demektir.” (İzzetbegoviç, 2018d: 105-106).
Bu açıklamaları anlayabilmek için, Aliya’nın din ile İslâm’ı farklı gördüğünü,
İslâm’ın bir din değil, ilahi, evrensel ve sonsuz bir düzen olduğuna inandığını hatırlamamız
gerekir.
Hukuk
Aliya hukuk eğitimi almış ve bir süre avukat olarak çalışmış olması nedeniyle
hukukun temel sorunlarına vakıftır. Ona göre medeni hukukun kaynağı olan Roma
hukukunun ilk safhasında (krallık ve Cumhuriyetin ilk üç asrı) hukuk ile din, hukuk ile ahlak
tam bir uyum içindedir.
İslam’da hukuk ve teoloji bir nevi “kişisel birlik” içindedirler. Bir Avrupalının bunu
ayırması pek mümkün değildir. Böyle bir ayrımı İslam zaten tanımaz. Hukuk bir bakıma
İslam’ın tabii eseridir (İzzetbegoviç, 2018d: 303).
Aliya burada bir alıntıya başvurur. Alfted von Kremer’e göre, Ortaçağın ilk
asırlarında hukuk fikrinin gelişmesinde ve ilmi olarak ele alınmasında önemli başarılar
kaydeden tek millet Araplardır… Onların çalışmaları evrensel kanun vaazları olan
Romalıların eserleriyle yan yana durmaktadır.
Aliya, Avrupa tarihinde hukukun gelişmesinin Kilisenin hâkimiyetinden
kurtulmasıyla başladığını ve sosyalist öğretilerle sosyalizmin sahneye çıkmasına kadar
devam ettiğini belirtir (İzzetbegoviç, 2018d: 303).
Ona göre, hukukun bağımsızlığını yok etmek en aşırı Marksist devlet şeklinde bile
mümkün değildir. Sözde halk demokrasilerinde mahkemelerin itibar düşüklüğü hukukla
olan ideolojik münasebetlerin bir neticesidir (İzzetbegoviç, 2018d: 305). Aslında hukukun
30
ideoloji ve siyaset tarafından esir alındığı her toplumda hukuk adaleti gerçekleştiremez.
Adaletin tesis edilmediği bir yerde de hukuk olmaz.
Suçluluk, alkol, uyuşturucu kullanımı
İzzetbegoviç, başta Amerika olmak üzere, Avrupa ve gelişmiş diğer ülkelerde
yapılmış araştırmalara, ortaya çıkan verilere dayanarak suçluluk, alkolizm, uyuşturucu,
kumar, intihar, ruhsal hastalıklardaki artışları ve toplumları nasıl tehdit ettiğini açıkladıktan
sonra bunların nedenleri üzerinde tartışır. Sorunun kaynağında birinci derecede ailenin
çözülmesini, parçalanmasını gösterir. Bunun yanında gelir dağılımındaki eşitsizliklere dikkat
çeker. Bu yaklaşım tamamen sosyolojiktir.
Buradan çok tartışılacak bir noktaya ulaşır: “Materyalist görüşün tersine, uygarlık ve
konfor insanın tabiatına uygun bir şey değildir… Konfor ve ona bağlı tüketici zihniyet her
yerde, yalnız dine olan bağlılığı değil, herhangi bir değerler sistemine olan bağlılığı da
zayıflatıyor (ve hatta yok ediyor). Burada Kur’an’dan bir ayete atıfta bulunur: “Sen onlara
ve atalarına bol rızık verdin de onlar mesajı unuttular...» (Kuran, 25/18). (İzzetbegoviç,
2018d: 116).
Ona göre, “hayatımızın manası olmaktan çok uzak olan uygarlık, daha ziyade
varoluşumuzun manasızlığının bir parçası durumuna geliyor.”
Ekolojik sorunlar
Tahrip edilen ormanlara, sanayi atıklarıyla suların kirlenmesine, kimyasal atıkların
atmosfere salınmasıyla oluşan hava kirliliğine, çölleşen arazilere, artan kanser vakalarına
dikkat çeken Aliya ekolojik dengenin bozulmasının nedenini uygarlığın beklenmedik şekilde
ilerlemesine bağlamaktadır.
Aliya İzzetbegoviç, maddi ve teknolojik büyümeyle kendisini gösteren günümüz
uygarlığı hakkında karamsardır. Bütün bu olumsuzluklara karşı dini-ahlaki terbiyeyi ve
ailenin korunmasını önermesi her şeye rağmen iyimserliğini koruduğunu göstermektedir.
Nihilizm, egzistansyalizm
İzzetbegoviç, nihilizmi, egzistansyalizmi incelediği anlaşılıyor. A. Camus, j. Paul
Sartre gibi yazarlardan, düşünürlerden alıntılar yapması konuyu ayrıntılı incelediğini
gösteriyor. Analitik bir yorumla konuyu şöyle özetliyor: “Nihilizm ve absürd felsefesi
dünyanın en zengin ve en uygar kısmının ürünleridir. Bu felsefe, “perspektifsiz dünya”,
“ruhen parçalanmış fert” “sağır-dilsiz sükût dünyası” vs.den bahseder. Fakat zehir saçan bir
felsefe değildir. Haddizatında çok derin ve ibret vericidir. İmajına ters bir tarzda büyüyen ve
gelişen bir dünyaya karşı insanın mukavemet ve itirazının bir ifadesidir. O, tek boyutlu
uygarlık dünyasına karşı insanın isyanıdır (A. Camus, 'Asî insan” ve Herbert Marcuse,
“Tekboyutlu insan”)...” (İzzetbegoviç, 2018d: 121).
Aliya’nın sosyolog Marcuse ve düşünür A.Camus’a atıfta bulunması onun çok
yönlü entelektüel birikimine işarettir.
Aliya, hippilerin endüstri toplumunun tek düzeliğine isyanlarını şöyle yorumlar:
“Âsî gençlik (yahut hippiler), bir bakımdan egzistansyalizmin devamı, onun pratik
ifadesi, tatbikatıdırlar. Onların ilerlemeye karşı protestosu -aşırı ve absürt şekline rağmen-
31
bu hareketin yaptığı en büyük hizmettir ve bu hizmet onu çağımızın otantik kültür
fenomeni kılmıştır. İlerlemeyi reddetmenin kaynağı ise, hiç olmazsa temel önermelerinde
dinî olan bir felsefe olabilir.” (İzzetbegoviç, 2018d: 124).
Böylece uygarlığın yani maddi/teknolojik olarak ilerlemenin anlamsızlığına direnen
gençlik Aliya’ya göre büyük hizmet yapmıştır. Fakat o uygarlığın eleştirilmesinin onun
reddedilmesini talep etmek demek olmadığını belirmeyi ihmal etmez. “Uygarlık -istesek
de- reddedilmez. Mümkün ve mutlaka lâzım olan ise, hakkındaki efsaneyi yıkmaktır.”12
(İzzetbegoviç, 2018d: 124).
Sosyolojiye bakışı
“Sanatın somut dünyası” başlığı altında sanat ve sosyolojiyi karşılaştırır.
Sosyolojinin sanat alanına yönelmesiyle “sanat sosyoloji” gibi bir alt disiplin olmakla
birlikte, Aliya’nın karşılaştırması farklı bir boyuttadır. O sanatı kültürle, sosyolojiyi
uygarlıkla ilişkilendirir. Şöyle diyor:
“Kültür sanata, uygarlık ise ilme veya daha doğrusu, sosyolojiye sahiptir. Sosyoloji,
uygarlık ruhunun veya ruhsuzluğunun aynasıdır…”
Sosyoloji sanayi toplumunun, modern dünyanın bilimidir. Aliya sosyolojiyi bu
yönüyle uygarlıkla ilişkilendirmiş olabilir. Ona göre, kültür sanatla gelişir, uygarlık ise
bilimle gelişir. Toplumun bilimi olan sosyoloji uygarlığın ufkunu kavrayabilir, analiz
edebilir.
Ona göre, sanata uygun olarak gerçekleştirilecek arayış sırasında insanda şahsiyet
keşfedilecek; sosyolojide ise, insan eninde sonunda sadece toplumun bir üyesi veya kitlenin
bir parçası olarak görülecektir (İzzetbegoviç, 2018d: 144). Aliya burada genel sosyolojik
bakış açısını dile getiriyor, onun kendi içindeki pozitivist-anlamacı-feminist-postmodern vb.
yaklaşımlarının içeriğine inmiyor. Bu nedenle sosyolojiyi uygarlıkla ilişkilendiriyor.
İletişim dünyası
Aliya verdiği dipnotta iletişimcilerin tanıdığı Marshall McLuan’a atıfta bulunur.
Onun yazının, düşünce tarzında ve hayat tasavvurlarındaki farklara nasıl tesir ettiğini
gösterdiğini aktarır. McLuan iletişim teknolojilerinin uygarlık tarihini belirlediğini, hatta
sanayi teknolojilerini de yönlendirdiğini söyler. O, “İleti, iletişim aracının kendisidir”, “araç
insanın uzantısıdır”, “dünya artık küresel bir köydür” gibi çarpıcı önermelere sahiptir.
Aliya’nın 1960’lı yıllarda dikkat çeken McLuan’ı okumuş olması geniş bir ilgi alanına
sahip olduğunu göstermektedir.
Suskunluk sarmalı
İzzetbegoviç, suskunluk sarmalı teorisini geliştiren, “Kamuoyu Araştırmaları
Enstitüsü”nü kuran Alman iletişim bilimci Elisabeth Noelle Neumann’ın kamuoyuna
ilişkin görüşlerini değerlendirmesi de bu alandaki ilgisini gösteren bir işarettir.
12
İzzetbegoviç, a.g.e., s.124.
32
Aliya şöyle bir yorum yapıyor: İnsan “sistemleştirilmeye” karşı direnir. Elisabeth
Noelle Neumann kamuoyunun, nicelik metotlarına dayanan araştırmalara, rakamlara,
umumî özelliklere, basmakalıp çalışmalara, standartlara karşı doğal nefretinden
bahsediyor.” (İzzetbegoviç, 2018d: 145).
Neumann, “Suskunluk Sarmalı” teorisini geliştirmiştir. Bu teoriye göre toplum, genel
uzlaşmanın dışına çıkan bireyleri dışlamakla tehdit eder, bireyler de dışlanma korkusundan
dolayı sürekli kanaat ortamlarını gözlemleyip, değerlendirmeye çalışırlar ve genellikle
susarlar (Neolle-Neumann, 1998: 234).
Baskıya ve dışlama tehdidine karşı “susma davranışı” toplumun büyük çoğunluğu
için geçerli olmasına rağmen Aliya İzzetbegoviç için geçerli değildir. O egemen, baskıcı
olan otoritelere karşı suskunluk sarmalının içinde kaybolmamış, o sarmalın dışına çıkarak
mücadele etmeyi başarmıştır. Bu uğurda 9 yıl kadar bir süre hapis yatmayı göze almış ve
hak bildiği yolda yürümeye devam etmiştir.
Bu nedenle ona bilgeliğin yanında liderlik atfedilmiş ve “bilge kral” denmiştir.
Sonuç
Aliya’ya İzzetbegoviç tarihin ve halkının onun önüne koyduğu sorumluluktan
kaçamadığı için siyasal kimliği öne çıkmıştır.
Tarih böyle yaşanmasaydı o Avrupa’da ve Dünyada bilinen bir entelektüel, kendine
özgü düşünceleri olan bir yazar, muhalif bir aydın olarak tanınacaktı.
Onun bilgeliği, entelektüel kimliği siyasal kimliğinden öncedir. Bilge lider,
hapishane yıllarında okuduklarıyla tecrübe ettikleri arasında ilişkiler kurarak kendine özgü
fikirler geliştirme olanağına sahip olmuştur.
Aliya’nın karizmatik şahsiyetinin en belirleyici yanı hem “düşünce adamı” hem de
“eylem adamı” olmasıdır. Düşünür olmak, kendi iradesiyle yöneldiği bir uğraş iken siyasal
önderlik kaçamadığı tarihsel bir zorunluluğun sonucudur.
Aliya, entelektüel kimliği ve yaşama tarzı ile bilge insan ideal tipini yansıtmaktadır.
Aliya, halkının özgürlük mücadelesinde gösterdiği cesaret ve önderlik vasıflarıyla
halkının gönlünde taht kurmuş “bilge kral”dır.
Aliya yerelden beslenmiş, evrensel olan ile buluşmuş, ikisi arasında sentez
yapabilmiş ender şahsiyetlerden biridir.
Onun “Düşünce adamı” ve “eylem adamı” kimlikleri, tarihsel-toplumsal
koşullarda şekillenmiş, içinde yetiştiği kültür ve inanç ikliminden beslenmiştir. Halkının,
İslam dünyasın ve insanlığın evrensel sorunlarına çözümler arama çabası içinde olmuş bir
aydın, devlet adamı, özgürlük tutkunu bir lider olarak Aliya İzzetbegoviç bilgelik sıfatını
hak etmiştir.
Kaynakça
İZZETBEGOVİÇ, A., 2018a. Geleceği Yenilemek, der. Asım öz, 3.baskı, Pınar Yay.,
İstanbul.
__________, 2018b. Tarihe Tanıklığım, 23.baskı, Klasik Yay., İstanbul.
33
__________, 2018c.Özgürlüğe Kaçışım, (Zindandan Notlar),28.baskı, Klasik Yay.,
İstanbul.
__________, 2018d. Doğu Batı Arasında İslâm, Çev. Salih Şaban, Klasik Yay., İstanbul.
__________, 2017. Köle Olmayacağız, Çev. Rahman Ademi, 27.baskı, Fide Yay., İstanbul.
__________, 2010. İslâmi Deklarasyon, 4.basım, Çev. Dr. Rahman Adami, Fide Yay., İst.
NEOLLE –NEUMANN, E. 1998. Kamuoyu, Suskunluk Sarmalının Keşfi, Çev. Murat
Özkök, Dost Kitapevi, Ankara.
YORULMAZ, H., 2015. Bilge Lider Aliya İzzetbegoviç, Hat Yay., İstanbul.
34
Is Trump’s Decision to Withdraw from Trans-Pacific Partnership Agreement a
Rational Decision for USA?
Prof. Dr. Valeri MODEBADZE13
Abstract
This article discusses whether Trump’s decision to withdraw from Trans-Pacific
Partnership Agreement will bring any benefits to USA. Some experts believe that the US
withdrawal from the Trans-Pacific Partnership Agreement is a tragic event, which will lead
to the weakening of America’s geopolitical influence in Asia-Pacific Region. It will also
cause the dissolution and abolition of pro-American coalitions in Asia. Many Asian
countries will be forced to abolish close trade, political and economic ties with the United
States of America and establish close links with China. However, not everyone shares this
position. Public opinion is divided in USA on this issue. Left-wing politicians argue that the
Trans-Pacific Partnership Agreement could not bring any benefits to the American
workforce. It would be beneficial only for big transnational companies that are constantly in
search of cheap labor force and cheap resources. According to left-wing intellectuals, these
companies transfer domestic jobs overseas and cause unemployment in USA.
Keywords: Trans-Pacific Partnership Agreement, trade deal, free-trade
strategy, America’s geopolitical influence.
During the 2016 presidential election, Trump promised American people that he
would resume talks with neighboring states about revising free trade agreements, and if
those negotiations wouldn’t succeed, he would cancel those agreements and replace them
with new ones. Trump has kept his promise, and since his election as president, has revised
trade agreements. Trump thinks that other countries are becoming rich at the expense of
USA, that free trade deals tend to be harmful to the American people, and for this reason one
of his foreign policy priorities is to revise trade agreements with other countries. When he
came to power, he made the decision to leave the Paris Climate Agreement, then the US
withdrew from the Trans-Pacific Partnership Trade Agreement and increased tariffs on
products imported from China. Trump also aimed to abolish NAFTA and revise the Free
Trade Agreement with Canada and Mexico.
As for the Trans-Pacific Partnership Trade Agreement, this pact was signed with 12
countries during Obama's presidency with the purpose of creating a free trade zone. The goal
of these initiative was to abolish 18,000 tariffs and promote economic growth, as well as
create jobs and raise living standards. Barack Obama believed that the Trans-Pacific
Partnership Trade Agreement would increase US influence in the Asia-Pacific region and
weaken China's dominant position in Asia.
13
St. Andrew the First-Called Georgian University, Georgia.
35
The Peterson Institute for International Economics conducted a research and found
out that the deal would have increased U.S. exports by $123 billion. Obama's Administration
had great hopes that thanks to this deal hundreds of thousands of new jobs would be created.
(Ben Popken, 2017).
Why did Trump cancel such an important trade agreement aimed at creating a free
trade zone and improving commercial ties between countries of Asia–Pacific region? The
answer is simple: According Donald Trump this agreement takes away jobs from American
people and benefits only big corporations. Donald Trump disagreed with Barack Obama
and believed that Trans-Pacific Partnership Trade Agreement would not bring any benefits
to the American people (Info9, 2016). That is why, when he came to power, one of his first
decisions was to withdraw USA from Trans-Pacific Partnership Agreement. Trump believed
that this pact would enable transnational companies to move from developed countries to
those developing countries that have cheap workforce and fewer labor laws. In his view,
this would lead to unemployment in developed countries.
On the one hand, with the cancellation of the Trans-Pacific Partnership
Agreement, Trump may have temporarily halted the outflow of jobs from United States of
America, but, on the other hand he failed to take into account the fact that this decision
diminished US influence in the Asia-Pacific basin and gave the green light to China, which
will do its best to to increase its influence in this region. China will certainly take full
advantage of the opportunity created by the cancellation of the Trans-Pacific Partnership
Trade Agreement and start using political and economic leverage to bolster its power in the
Asia-Pacific. Termination of this agreement will be especially harmful for US companies
that depend on cheap labor and cheap resources.
By repealing the above agreement, Trump has sent a message to the world that he
intends to keep his pre-election promises and pursue a more aggressive policy against
foreign competitors. By taking this bold decision, he has shown everyone that he is not
going to follow the old rules and does not share the position of liberals that expanding global
trade and free trade is beneficial to both the world and the USA. Trump believes that after
the abolition of this treaty American workers will be better protected from foreign
competition, especially from low-wage countries. Many fear, however, that China will try to
fill the economic vacuum in Asia and will expand its sway over Asia and beyond.
With the cancellation of the Trans-Pacific Partnership Agreement, Trump has
questioned a free-trade strategy, which was deliberately chosen by US presidents after the
end of the Cold War. Because of such protectionist policies, Trump is often described as a
leftist politician who has declared war on liberal international order and free trade. Trade
union leaders in America greeted US president with great applause and joy when he
announced the cancellation of the Trans-Pacific Partnership agreement at the White House.
(Peter Baker, 2017)
“We’re going to stop the ridiculous trade deals that have taken everybody out of our
country and taken companies out of our country, and it’s going to be reversed,” President
told to Trade Union leaders. He told people that from now on USA intended to sign trade
deals only with individual allies. Trump thinks that after the cancellation of such
"ridiculous" trade agreements, many US companies will return home. However, he does not
take into account the fact that the abolition of these trade agreements would do a lot of
damage to both the world economy and US companies, which have already suffered millions
of dollars in losses as a result of Trump's "trade war".
36
Famous US senator and public figure John McCain has criticized Trump's decision to
cancel the Trans-Pacific Partnership Trade Agreement, calling it a serious mistake that
would hurt the US economy. He thinks US geopolitical interests will be greatly harmed and
America will withdraw from the Asia-Pacific region during the most critical moment when
China is rising. (Peter Baker, 2017)
The Obama administration had to make a great effort to conclude this trade deal with
the Asia-Pacific countries. This deal was the largest trade agreement that created a free trade
zone for the US and 11 Pacific States (Ben Popken, 2017) These countries account for 40%
of world GDP and more than ¼ of world trade turnover. The purpose of the Trans-Pacific
Partnership Trade Agreement was to reduce tariffs and introduce rules to resolve trade
disputes and protect intellectual property rules. The signatories of the deal aimed to fully
abolish customs duties on goods and services in the Asia-Pacific region. Obama
administration officials thought the deal was beneficial to the US as it merged into a single
trade pact with its US strategic partner - Japan and the United States. Trump's decision has
dealt a devastating blow not only to transnational American companies but also to Japan.
Japan's prime minister, Shinzo Abe, had to make a huge effort in order to get a consent from
parliament to ratify this treaty. Japan was the last country to join the pact. The Trans-Pacific
Partnership Trade Agreement gave Japanese manufacturers great privileges: they could
export their products to the USA and Asian countries without tariffs.
The Prime Minister of Japan, Shinzo Abe believes that after the withdrawal of USA
from this pact, Trans-Pacific Partnership Trade Agreement became meaningless and useless.
(Agoranews, 2016).
Victor Shih-Expert of Chinese politics, economy, and finance believes that the
withdrawal from the Trans-Pacific Partnership Agreement will greatly damage America's
image in the Asia-Pacific region. According to Victor Shih, the US will be perceived as an
unreliable partner in the field of economy and security. Consequently, many Asian countries
will be forced to suspend close trade, political and economic relations with the USA and
establish links with China.
Deborah Elms, executive director of the Asian Trade Center, believes that the US
withdrawal from the Trans-Pacific Partnership Agreement is a tragic event, which means the
end of US leadership in trade and commerce. (Guardian.ge, 2016)
China has already begun taking advantage of this momentum and creating an
alternative pact, known as the Regional Comprehensive Economic Partnership. The pact
aims to create a large economic alliance that will include 10 members of Southeast Asia,
Japan, South Korea, Australia, New Zealand and India. (Peter Baker, 2017)
Australia's trade minister, Steven Siobo stated that members of the Trans-Pacific
Trade Pact are thinking whether it is worth to create a new trans-Pacific trade agreement
which will not include USA. (Peter Baker, 2017) In his opinion, the Trans-Pacific
Partnership Trade Agreement is a very useful and beneficial agreement to all the signatories
and would therefore be a great mistake to abolish it. According to Steven Siobo, despite
Trump’s decision, it is still possible to keep this trade deal, even if the USA will not be a
member.
Indeed, shortly after the US withdrew from the Trans-Pacific Trade Pact, other
countries signed a new version of the pact known as the Comprehensive and Progressive
Trans-Pacific Partnership - CPTPP. Trump signaled in early 2018 that he would be willing
37
to reenter Trans-Pacific Partnership Trade Agreement discussions under certain conditions,
but he quickly backtracked and observers see the possibility as unlikely (James Mcbride &
Andrew Chatzky, 2019).
Many experts and analysts believe that Trump's trade policy is harmful to the United
States as it leads to the dissolution and abolition of pro-American coalitions. However, not
everyone shares this position. Ordinary people and trade unions welcome his decision.
Trade union leaders believe President Trump has taken the first step toward correcting a
thirty-year-old wretched trade policy that greatly harmed the American population. The
American people believe that the trans-Pacific Partnership trade agreement and unrestricted
immigration policy mostly affected the US population, as this process reduced jobs in the
country. For decades, wrong trade policies have violated the rights of American workers,
and no one was willing to defend the vital interests of the American people before Trump
took office.
Famous American scientist Avram Noam Chomsky believes that the goal of TransPacific Trade Agreement was to implement a neoliberal project to increase profits for
transnational companies and large corporations at the expense of ignoring the interests of the
American workforce. Bernie Sanders, an American left-wing politician, also shares this view
and thinks that the Trans-Pacific Trade Agreement enriched large corporations but greatly
harmed US workers.
Conclusion
It’s hard to tell whether the cancellation of the Trans-Pacific Partnership Agreement
will bring any benefits to USA. Time will tell if Trump’s trade policy is correct and if the
United States will get any material and economic benefits in the long run by abolishing this
trade deal. As mentioned above, public opinion remains divided on this issue: Some experts
believe that Trump's hasty decision causes US geopolitical interests great harm in the AsiaPacific basin. The United States may gradually lose strategic allies in the region, which will
weaken US political and economic influence in Asia. Some trade partners of USA have
already begun to look towards China. China will take advantage of this moment. It is
already doing its best in order to sign an alternative trade pact with the countries of the AsiaPacific region.
Proponents of the Trans-Pacific Partnership Agreement believe that this trade deal
could have helped USA to expand trade and investment overseas, boost economic growth,
reduce the cost of manufactured goods and create new jobs. All these measures could have
enabled US political establishment to better protect US geopolitical and geo-economic
interests in the Asia- Pacific region. This agreement was, in their view, of geostrategic
importance, since it would strengthen the US leadership in Asia and further strengthen the
alliances it created in the region. (James Mcbride & Andrew Chatzky, 2019)
Left-wing politicians and experts disagree with the above-mentioned statement, and
believe that the Trans-Pacific Partnership Agreement was unprofitable to the American
people. In their view, free trade zones are designed for big transnational companies and large
corporations that are constantly in search of cheap labor and cheap resources. These
companies and corporations always put forward their selfish interests and ignore the
interests of the American working people. According to left-wing intellectuals, American
companies transfer domestic jobs overseas and cause unemployment in USA.
38
For the reasons outlined above, leftist intellectuals, including Trump, have advocated
for the cancellation of the Trans-Pacific Partnership Trade Agreement.
Bibliography
1. Peter Baker (2017) Trump Abandons Trans-Pacific Partnership, Obama’s Signature Trade
Deal, The New York Times, available from World Wide
Web:
https://www.nytimes.com/2017/01/23/us/politics/tpp-trump-trade-nafta.html
2. James Mcbride & Andrew Chatzky ( 2019) What Is the Trans-Pacific Partnership (TPP)?,
Council
on Foreign
Relations, available from
World Wide
Web:
https://www.cfr.org/backgrounder/what-trans-pacific-partnership-tpp
3. Guardian.ge (2016) Donald Trump releases a video announcing that he will cancel the
Trans-Pacific Trade Partnership Agreement on the first day of his White House entry,
available from World Wide Web: http://guardian.ge/20868-donald-trampi-videogzavnilsavrcelebs-romelshic-ackhadebs-rom-thethr-sakhlshi-shesvlis-pirvelive-dghes-trans-tsynariokeanis-savatcro-partniorobis-shethankhmebas-gaauqmebs.html
4. Agoranews (2016) Trump lists what he will do in his first days at the US President's
office, available from World Wide Web: https://agora.ge/new/10871-trampma-chamotvalaras-gaaketebs-pirvelive-dgheebshi-ashshis-prezidentis-ofisshi
5. Info9 (2016) Donald Trump has unveiled his plans in the first 100 days of his presidency,
available from World Wide Web: http://www.info9.ge/uckhoethi/160624-donald-trampmaprezidentobis-pirveli-100-dris-saqmainobis-gegma-gamoaqveyna.html?lang=ka-GE
6. Ben Popken (2017) Why Trump Killed TPP — And Why It Matters To You, available
from World Wide Web: https://www.nbcnews.com/business/economy/why-trump-killedtpp-why-it-matters-you-n710781
39
Education and Programmed Physical Activity in Treatment of Type 2 Diabetes
Mellitus
Assoc. Prof. Dr. Edina KUDUZOVIĆ14
Benjamin AVDIĆ15
Abstract
The study analyzed a total of 100 respondents who were treated in the Educational
Center for Family Medicine, PHEI Health Center "Dr. Mustafa Šehović "Tuzla, diagnosed
with type 2 diabetes mellitus. The goal was to determine the basic metabolic parameters
(blood sugar, cholesterol, triglyceride, arterial blood pressure) and anthropometric
parameters (body weight, body height, body mass index); and to determine the intensity of
physical activity. The intensity of physical activity is determined by applying the
International Physical Activity Questionnaire (IPAQ), which examines the types of physical
activities that are carried out as part of everyday life. It was found that more than 90% of
adults with type 2 diabetes mellitus had an excessive body weight and that they were
engaged in physical activity of light intensity. The purpose of this paper is to highlight the
importance of education and physical activity as an equal feature in the treatment of type 2
diabetes mellitus.
Keywords: diabetes mellitus type 2, programmed physical activity, education,
holistic approach
Introduction
Diabetes mellitus type 2 is one of the fastest growing health problems in the world. It
is estimated that the prevalence of diabetes for all age groups around the world will increase
from the current 2.8% in 2000 to 4.4% in 2030. In the etiology of diabetes mellitus type 2,
there are genetic and environmental factors of which the most important is physical
inactivity and obesity (Hu et al., 2005). Obesity and physical inactivity are the main nongenetic determinants of the disease, and the genetic basis for diabetes mellitus type 2 is still
in the identification (Tuomilehto et al 2001). One of the factors, which plays a significant
role in preserving the potency and health of a human organism in modern life and work, is
certainly programmed physical activity. Many authors agree that it would be good to put
emphasis on education about the importance of physical activity (Ozdirenc et al., 2005).
Although physical activity has been considered a necessary component of a healthy lifestyle
for years, recommendations on its quantity and intensity have undergone significant changes
over the past 30 years.
14
15
University of Tuzla, Faculty of Education and Rehabilitation Tuzla, Bosnia and Herzegovina.
University of Tuzla, Faculty of Education and Rehabilitation Tuzla, Bosnia and Herzegovina
40
Patients and methods
This study included 100 patients aged between 40 and 84, 25 male and 75 female
who were diagnosed with diabetes mellitus type 2. Patients were divided into 3 groups based
on the intensity of physical activity. The first group is consisted of 69 subjects who engage
in physical activity of light intensity, the second group of 23 subjects who engage in
physical activity of moderate intensity, and the third group of 8 subjects who engage in high
intensity physical activity. Intensity of physical activity was classified by the International
Physical Activity Questionnaire for a person aged between 15 and 69 years, which we use to
discover the type of physical activity in their daily lives. Questionnaire has 27 questions
separated on 5 parts: Physical activities at work or school, Physical activities in transport,
Home activities, Recreation, sport and physical activities in free time and Time spent in
seated position. Intensity of physical activity was classified as: Light (energy use of about 4
kcal/min; light walk-4 km/h, easy home chores-dust cleaning, small reparation, garden work,
light playing with a child, caring for a child in a seated and upright position and light
swimming. Moderate (energy use of about 4-7 kcal/min; walking–brisk walking, bicycle
riding, moderate home chores with home appliances, walls painting, playing with a child
while walking or running, caring for a child–dressing, moderate swimming, moderate
running. Intensive (energy use of about over 7 kcal/ min; walking–brisk walking up to the
hill or with cargo, fast bicycle riding, heavy home chores such as moving furniture, carrying
heavy objects, digging, intensive swimming, playing tennis, football, basketball, handball,
field ball. (Duraković - Mišigoj, 2000).
Results
Based on the analysis of the International Physical Activity Questionnaire, the
following results have been achieved: Figure 1. shows that only 9.0% of respondents
perform household tasks requiring high intensity physical activity, which is an average of
3.4 days per week for 130 minutes (2, 16 hours).
high
intensity
physical
activity
9%
Figure 1. Distribution of respondents in relation to the performance of high-intensity
physical activity in household work
Figure 2. shows that 32.0% of respondents perform tasks that require moderate
physical activity in work outside the home, an average of 4.2 days per week per 105 minutes
and 1.76 hours respectively.
41
moderate
physical
activity
32%
Figure 2. Distribution of respondents in relation to the performance of physical
activity of moderate intensity in off-home tasks
In Figure 3. it is shown that 52.0% of respondents perform walking as a form of
recreation on average 5 days a week for 46 minutes. It is also important to note that only
1.0% of respondents perform high-intensity physical activity in their free time, and only
3.0% of respondents exercise with moderate intensity.
Walking
52%
Not
walking
48%
Figure 3. Distribution of respondents in relation to the performance of physical
activity in leisure/free time
When it comes to physical activity in transport, it is important to point out that 67.0%
of the respondents use a motor vehicle (car or bus) as a means of transport, for transport
from one place to another, on average 2.8 days a week. It is interesting to note that only
1.0% of the respondents use bicycle as a means of transport. Walking, as a type of transport
from one place to another, is performed by 32 respondents, on average 3.8 days a week. The
time spent sitting in the course of the day amounts to an average of 3.9 hours for all
respondents.
In relation to the intensity of physical activity, the majority of respondents are
engaged in physical activity of light intensity (69.0%), 23 respondents are engaged in
42
moderate intensity physical activity (23.0%) and 8 respondents are engaged in high intensity
physical activity (8.0%) (Figure 4).
High
intensity
8%
Moderate
intensity
23%
Light
intensity
69%
Figure 4. Distribution of respondents by intensity of physical activity (IPA)
In this study, related to the BMI, 8.0% of respondents are with normal body weight,
31.0% of respondents are overweight and 61.0% of respondents are obese. This number of
obese people increased, if we take into account the 53.0% in 2009 (Kuduzović et al., 2009 a)
(Figure 5).
Normal
weight
8%
Overweight
31%
Obesity
61%
Figure 5. Distribution of subjects by body mass index (BMI)
43
Discussion
Today, in the promotion of physical activity, activities of moderate intensity such as
e.g. brisk walking are predominant, as it has been shown that such activities can be achieved
by a significantly larger number of people because they are less physically demanding and
easier to fit into the daily routine of an individual. Promotion of physical activity must be
included in national strategies and campaigns, in order to raise public awareness on the
importance of physical activity for the individual and society in general. In the basis of
treatment, non-pharmacological measures (weight reduction and increased physical activity)
must be considered. The basic message can be summarized in three claims: we eat too much,
we are not active enough and we are constantly tense. It is generally accepted that people
with diabetes can participate in exercise programs but most of them do not participate
because of lack of education or do not feel safe enough. The exercise program should be
individually tailored to the person and meet all of its needs. For example, in people with
diabetic neuropathy, walking as a form of activity should be avoided while in people with
diabetic retinopathy exercise is not allowed. In addition, physical activity should be adapted
to the age, level of education, previous experience and degree of knowledge of the
importance of conducting physical activity. To select the appropriate intensity of the
physical activity of a person, a complete medical examination should be performed
including the condition of the cardiovascular system prior to the beginning of the exercise
program itself. The basic principles of an effective exercise program include the intensity,
duration and frequency of exercises (Polycandriots and Dokoutsidou, 2009). The most
important thing is to set realistic goals that are in line with individual needs, physical
activity, lifestyle and medical needs (Dedoussis et al., 2007). In order to control diabetes
mellitus, in addition to correct pharmacotherapy, individually adjusted nutritional therapy,
education and increased physical activity are necessary. The American College of Sports
Medicine and the American Diabetes Association recommend at least 150 minutes of
weekly physical activity of moderate or high intensity. There are two types of exercises
(endurance exercises and strength exercises); of which endurance exercises or aerobic
exercises are recommended, which involve the participation of several muscle groups in
order to improve the cardio-respiratory function. These activities include running, swimming
and cycling (Roden, 2012). In our case, it is sufficient to mention that only one of the
respondents is riding a bike and that we do not need to talk about other activities. Kruger et
al. (2008) recommends moderate activities such as brisk walking, cycling, dancing as well as
outdoor activities, and high intensity activities such as running, aerobics, high-speed bicycle
riding, competitive sports or more demanding physical activities. The study showed that the
best results when it comes to maintaining body weight were achieved by people who
performed high-intensity activities. Combined with medication and diet, physical activity is
considered one of the three cornerstones in the treatment of diabetes. Despite numerous
evidence of the effectiveness of physical activity for the body; its performance in practice is
still not at the desired level. Doctors generally consider that the patient is responsible for
increasing the intensity of physical activity. In addition, from the point of view of sports
medicine practitioners and those dealing with sports science, current exercise programs and
clinical guides are too general and rigorous to allow the creation of individually tailored
physical activity programs for people with type 2 diabetes mellitus. Clinical implementation
of physical activity in the treatment of type 2 diabetes is very important for primary and
secondary prevention of type 2 diabetes, but it is still far from becoming common in
practice. In order to improve its clinical application, one should learn from the experience of
applying programs based on the cardiovascular rehabilitation program. Moreover, current
44
guides need to include more specific information primarily about the type and intensity of
physical activity for each specific subgroup of people with diabetes.
Before choosing appropriate physical activity, the overall health of a person with a
special emphasis on the assessment of physical activity should be taken into account. Most
people with type 2 diabetes encounter difficulties in adapting to a structured exercise
program and improvement can only be achieved with adequate multidisciplinary care and
continuous physical activity, but under strict personal supervision (Praet and Loon, 2008). It
is believed that a combination of physical activity and caloric restriction in obese patients
with type 2 diabetes is an optimal therapeutic approach, as demonstrated in the works of
Lampman in 1987 (Čizmić et al., 2003). The most appropriate exercise program for people
with type 2 diabetes is not yet established, due to the lack of evidence suggesting the most
favorable type, intensity or duration of the activity. In the future, within this area, it is
necessary to explore the physiological and practical uses of the exercise itself and to work
on the creation of individually tailored programs in order to improve general health
(O'Hagan et al., 2013). In our study, BMI ranged from 20.0 kg / m2 to 47.0 kg / m2 and the
average BMI was 31.02 kg / m2, which falls in the category of obesity. The average BMI for
women was 31.51 kg / m2 and for men 29.56 kg / m2. These data are almost identical to
those received by Paul and Associates (2012), where average BMI for women is 31.50 kg /
m2 and for men it is 29.70 kg / m2. In the study of Huffman et al. 2012, sedentary habits
have been identified as a risk factor for the onset of diabetes. People with this illness should
avoid sedentary habits such as watching TV. It has been concluded that people with type 2
diabetes spend more than 4 hours a day in front of the TV in relation to healthy people. In
this study, the average time spent on resting and watching TV is 3.9 hours per day. In a
study that was conducted on 73 sedentary, obese respondents with type 2 diabetes; who were
subjected to an exercise program that included training lasting twice a week; the results
showed that increased physical activity significantly influenced the reduction of glycol
hemoglobin, BMI, blood pressure, and cholesterol (Balducci et al., 2012). Diabetes
education must also be programmed and ongoing and should cover not only patients, but
also members of their family and associates at the workplace. The program itself has to set
both the education goals and the assessment method, all of which is a prerequisite for
acceptance and successful treatment of this disease.
Literature
1.
2.
3.
4.
Balducci S, Zanuso S, Cardelli P, Salerno G, Fallucca S, Nicolucci A, Pugliese G
(2012) Supervised Exercise Training Counterbalances the Adverse Effects of Insulin
Therapy in Overweight/Obese Subjects With Type 2 Diabetes. Diabetes Care, 35 (1):
39-41.
Čizmić M, Životić-Vanović M, Živanić S, Dragojević R (2003) Efekti dvonedeljnog
programa individualno dozirane fizičke aktivnosti na insulinsku rezistenciju kod
gojaznih insulin-nezavisnih dijabetičara. Vojnosanitetski Pregled 60 (6):683-690.
Duraković-Mišigoj M (2000) Uloga tjelovježbe u prevenciji hroničnih nezaraznih
bolesti. Medicus 9 (1): 99-104.
Dedoussis Z.V.G, Kaliora C.A, Panagiotakos B.D (2007) Genes, Diet and Type 2
Diabetes Mellitus: A Review. The Review of Diabetic Studies, 4:13-24.
45
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Hu Gang, Lakka TA, Barengo NC, Tuomilehto J (2005) Physical activity, Physical
Fitness, and Risk of Type 2 Diabetes Mellitus. Metabolic Syndrome and Related
Disorders 3(1): 35-44.
Huffman G.F., Vaccaro A.J., Exebio C.J., Zarini G.G., Katz T., Dixon Z (2012)
Television Watching, Diet Quality, and Physical Activity and Diabetes among Three
Ethnicities in the United States. Journal of Environmental and Public Health. Hindawi
Publishing Corporation, Vol. 2012. Article ID 191465.
Kuduzović E, Nuhbegović S, Ljuca F, Imamović S (2009) Indeks tjelesne mase u
oboljelih od dijabetes melitusa tip 2. Defektologija 15 a (1): 1-7.
Kruger J, Blanck M.H, Gillespie C (2008) Dietary Practices, Dining Out Behavior, and
Physical Activity Correlates of Weight Loss Maintenance. Prev Chronic Dis 5 (1):1-14.
O'Hagan C, De Vito G, Boreham CA (2013) Exercise prescription in the treatment of
type 2 diabetes mellitus: current practices, existing guidelines and future directions.
Sports Med. 43 (1):39-49.
Ozdirenc M, Ozcan A, Akin F, Gelecek N (2005) Physical fitness in rural children
compared with urban children in Turkey. Pediatrics International 47: 26-31.
Paul S, Thomas G, Majeed A, Khunti K, Klein K (2012) Women develop type 2
diabetes at a higher body mass index than man. Diabetologia, DOI 10.1007/s00125-0122496-2.
Polikandrioti M, Dokoutsidou H (2009) The role of exercise and nutrition in type 2
diabetes mellitus management. Health Science Journal 3 (4):216-221.
Praet S.F.E, van Loon L.J.C (2008) Exercise: the brittle cornerstone of type 2 diabetes
treatment .Diabetologia, 51:398-401.
Roden M (2012) Exercise in type 2 diabetes: to resist or to endure? Diabetologia, DOI
10.1007/s00125-012-2513-5.
Tuomilehto J, Lindstrom J, Eriksson JG, Valle TT, Hamalainen H, Ilanne-Parikka P,
Keinanen-Kiukaanniemi S, Laakso M, Louheranta A, Rastas M, Salminen V, Aunola S,
Cepaitis Z, Moltchanov V, Hakumaki M, Mannelin M, Martikkala V, Sundvall J,
Uusitupa M (2001) Prevention of Type 2 Diabetes Mellitus by Changes in Lifestyle
among Subjects with Impaired Glucose Tolerance. The New England Journal of
Medicine 344 (18): 1343-1350.
46
Üniversite Öğrencilerinin Batıl İnanç Düzeylerini Etkileyen Bazı Faktörler
Assoc. Prof. Nurten KIMTER16
Nurten TAŞ17
Özet
Yapılan çalışmalar inancın insanlık tarihi kadar eski olduğunu ortaya koymaktadır.
Sanayi devrimiyle birlikte modern bir çağın kapılarının aralanmasıyla kimi düşünür ve bilim
adamları inançların yok olacağını öngörüyorlardı. Fakat ilerleyen sürecin onları haklı
çıkarmadığını görmekteyiz. Çünkü insanın doğasında yadsınamaz bir inanma eğilimi vardır.
Bu inanma eğilimi bazen rasyonel olmayan davranışlara yönelmemize neden olabilir. Bir işe
yaramayacağı gün gibi aşikâr olmasına rağmen zor zamanlarda bizi rahatlatacak nedenler
ararız. Batıl inanç ve uygulamalara başvururuz. Muhtemelen bizim bâtıl inançlar olarak
adlandırdığımız şeyler, eski çağlarda yaşayan insanların, psiko-sosyal dengelerini
koruyabilmek amacıyla tabiat kanunlarıyla baş edebilmek için geliştirdikleri suni
çözümlerdi. Birçoğumuz bilimin yeterince gelişmediği bir dönemde insanların irrasyonel
davranışlar sergilemesini mazur görebilir. Fakat günümüz insanlarında da bâtıl inançlara
eğilim var mı? Bireylerin almış olduğu eğitim türü, zihin şekillenmesinde, tutum ve
davranışlarda etkili olduğu gibi bâtıl inanç eğilimlerini de etkiliyor mu? Cinsiyet, yaş, gelir
durumu batıl inanç eğilimlerinde etkili olur mu? vb. hususlar bu çalışmada ele alınmaya
çalışılan başlıca problem konulardır.
Bu araştırmada, üniversite öğrencilerinin bâtıl inanç düzeylerinin sosyo-demografik
ve kültürel değişkenler (cinsiyet, yaş, öğrencilerin bulundukları sınıf düzeyi, anne-baba
eğitim düzeyi, aile gelir düzeyi, yaşanılan yer, öznel dindarlık algıları vb.) açısından
incelenmesi amaçlanmıştır. Survey (tarama) yöntemi ve anket tekniği kullanılan
araştırmanın çalışma grubunu; evrenden amaçlı örnekleme yöntemiyle seçilen Çanakkale
Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat ve Tıp Fakültelerinde 1. ve 4. sınıf düzeyinde öğrenim
gören toplam 434 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırmada veri toplama aracı olarak
öğrencilerin sosyo-demografik ve kültürel özelliklerini (cinsiyet, yaş, sınıf düzeyi, annebaba eğitim düzeyi, aile gelir düzeyi, yaşanılan yer, öznel dindarlık algısı vb.), “Kişisel Bilgi
Formu” bâtıl inanç düzeylerini ölçmek amacıyla 20 maddelik “Yeni Çağ İnanışları Ölçeği”
kullanılmıştır. Verilerin analizi için bağımsız gruplar t-testi, tek yönlü varyans analizi
(anova) ve korelasyon analizi yapılmıştır.
Araştırmanın sonucunda öğrencilerin bâtıl inançlar (Yeni Çağ inanışları) ve bunun
tüm boyutları ile öğrencilerin, başta öğrenim gördükleri fakülteye ve sınıf düzeylerine göre,
ayrıca yaşadıkları yerleşim yerine vs. göre bâtıl inanç düzeylerinde anlamlılık derecesinde
16
ÇOMÜ İlahiyat Fakültesi, Din Psikolojisi Anabilim Dalı.
17
Sosyal Bilimler Lisansüstü Öğrencisi
47
bir fark olmadığı görülmüştür. Bununla birlikte cinsiyetlerine göre bâtıl inanç düzeylerinde
kız öğrenciler lehine anlamlılık düzeyinde farklar tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Sosyo-demografik faktörler, bâtıl inanç, üniversiteli öğrenciler
Some of The Factors That Affect Superstition Levels of University Students
Abstract
Researches reveal that faith is as older as the history of humanity. Some of the
philosophers and scientists claimed that religious beliefs will disappear with the industrial
revolution, triggering the start of the modern era. However, it can be observed that time did
prove them wrong. Because human nature has an undeniable urge to believe in something.
This urge to believe can also pave the way to irrational behaviour. We knowingly look for
answers that do not work as clear as day to comfort us in our hard times. We resort to
superstitions and false beliefs. Probably, the things we named as superstitions are synthetic
solutions of people lived in old ages long ago to cope with laws of nature and to protect their
psycho-social balance in order to survive. Most of us would excuse irrational behaviour of
humans in a time where science have not developed enough. Though, in today, do people
still have superstitious beliefs? Does the type of education that individuals take affects the
tendency to be superstitious just like it forms mind, manner and behaviour? Does the gender,
age, financial situation, et cetera affect the occurrence superstitious tendencies? In this
study, these issues will be discussed.
This study, aims to do an examination on university students in the contrast of
superstition levels, socio-demographic and cultural variables (gender, age, terms in college,
education of parents, family income, location of residence, subjective religious perception,
etc.). This research utilizes survey and questionnaire techniques and its control group
population, chosen with purposive sampling method, consist of 434 students who are on
their first and fourth years in Çanakkale 18 Mart University, Faculty of Theology and
Faculty of Medicine. In this study, a “Personal Information Form” is used to gather
information about socio-demographic and cultural features of students (gender, age, terms in
faculty, education of parents, family income, location of residence, subjective religious
perception, etc.), and a 20 article “New Age Belief Scale” is used to survey superstition
levels of the students. For the analysis of the data, independent samples t-test, one way
analysis on variance (anova) and correlation analysis is done.
In conclusion of the research, no significant evidence can be found between
superstitions (New Age Beliefs) along with its dimensions and variables like primarily, the
faculty they study, their years and also their location of residence etc. In addition to that,
significant differences were detected on gender-based superstition levels in favour of female
students
Keywords: Socio-demographic factors, superstition, university students
48
GİRİŞ
Türk dil kurumuna göre bâtıl kelimesi “çürük, temelsiz, asılsız, boş, beyhude ve
geçersiz” anlamlarında kullanılmaktadır.18 Batıl inanç ise “doğaüstü olaylara, gizli ve akıl
dışı güçlere, kehanetlere, aşırı derecede bağlı boş inanç, bâtıl itikat” anlamlarında
kullanılır.19 Batıl kelimesi köken olarak Arapça bir sıfat olup, boş ve hükümsüz olmak,
devamı olmamak anlamlarına gelen “butlan” kelimesinden türemiştir. Her ne kadar bâtıl
kelimesi Arapça kökenden gelse de Arapçada bâtıl ya da bâtıl inanç kavramları hurafe
kelimesi ile anlatılır. Hurafe TDK’ ya göre “dine sonradan giren yanlış inanç” olarak
tanımlanmaktadır.20
Batı dillerinde bâtıl inanç anlamına gelen sözcüklerin kökeninde Latince superstitio
kelimesi vardır. Latince olan bu Superstitio veya superstitiovana kelimeleri “boş bâtıl inanç”
anlamlarına gelip, M.S. birinci yüzyılda Roma İmparatorluğunda resmen yasaklanan
Hristiyanlık ve diğer dini inançlar için kullanılmıştır. İngilizler boş inancı “superstition,
superstitions belief” kelimeleri ile açıklarken aynı zamanda eski hikâye, kurt masalı, ya da
bâtıl inanç anlamına gelen “oldwives’ tale” deyimi ile bâtıl inancı anlatmaya çalışırlar.21
Selçuk Budak, Psikoloji Sözlüğü’nde; batıl inancı “doğal olayların, dua, büyü, kara
büyü, uğur getireceğine inanılan nesneler taşıyarak, muska yazdırma, ruh çağırma gibi
doğaüstü veya sihirli güçlerle değiştirebilme inancı” olarak tanımlar.22 “
Hançerlioğlu ise boş inanç olarak betimlediği bâtıl inancı; “bilgi alanının dışında
kalan ve gerçekle bağlantısı bulunmayan tasarımlara inanma” olarak tanımlar. İnsanoğlu
varoluşundan bu yana hiçbir zaman mevcut bilgisiyle yetinmemiş olup, her zaman bir adım
ötesini merak etmiştir. İnsan, doğasındaki bu eğilim sayesinde bir yandan bilimsel gelişmeyi
sağlarken öbür yanda bir takım boş inançlar meydana getirmiştir. Bilim temelli düşünce ile
bâtıl inanç temelli düşünce arasındaki fark, birinin gerçekle bağlantılı ve öbürünün gerçekle
bağlantısız oluşudur.
Davranışçı psikolog Skinner, bâtıl inancı şartlı refleksler bağlamında değerlendirir.
Ona göre örneğin kaynamış suda parmağı yanmış bir çocuk, kaynayan bir tencereye karşı
şartlı korku geliştirebilir. Skinner, bu irrasyonel korkularla bâtıl inançlar arasında paralellik
kurarak aynı kategoride değerlendirir. Ayrıca Skinner’a göre eylem sonrasında birey
herhangi bir tehlikeden tesadüfen korunmuşsa, bu durum onun davranışını pekiştirir,
tekrarını ve sürekliliğini sağlar. Kısacası, Skinner’a göre bâtıl inançlar yanlış bir nedensonuç ilişkisi neticesinde ortaya çıkar.”23
Kısaca ifade etmek gerekirse batıl inanç kavramsal olarak “hurafe”, “popüler
dindarlık”, “halk inanışları”, “yeniçağ inanışları” gibi kavramlar ile yakın ilişkide olup
birçok yerde birbirinin yerine kullanılabilmektedir.
18
19
20
21
22
23
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bf42d27277255. 99024293.
http://www.tdk.gov.tr /index.php?option=com_gts&arama =gts&guid =TDK.GTS. 5bf42d17ed8d75.
99656439.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bfa8d9c1e4e40.71472573
Paul Vayne, A History of Private Life: From Pagan Rome to Byzantium. Harvard University Press. Cambridge
1987, s.58.
Selçuk Budak, Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 2005 s.114.
Ali Ayten; Ali Köse, “Bâtıl İnanç ve Davranışlar Üzerine Psikososyolojik Bir Analiz”, Dinbilimleri Akademik
Araştırma Dergisi, IX, 2009, Sayı: 3, s. 50.
49
1. Batıl İnançlarla Sosyo-Demografik Faktörlerin İlişkisi
1. 1. Batıl İnanç Cinsiyet İlişkisi
Batıl inançlara, kadınların mı yoksa erkeklerin mi daha çok meyilli olduğu konusu
hala bir tartışma konusudur. Yapılan çalışmalar da her ne kadar nedenini ortaya koymasa da
kadınların olağanüstü olaylara inanma eğilimlerinin erkeklere oranla daha yüksek olduğunu
gösteren bulgular elde edilmiştir.24 Örneğin; medyumların popülerliğinin yükselmesi
sonrasında, bir otelin konferans salonuna gelen ünlü medyumları ve oraya gelenleri
incelemek için bazı sosyal psikologlar gazeteci kılığına girerek, gözlem yapmışlardır.
Sosyal psikologlar medyumları izlemeye gelen katılımcıların çoğunun (%75’i) kadın
olduğunu rapor etmişlerdir.25
Türkiye’de de türbeler ve falcılıkla ilgili yapılan gözlem ve anket çalışmalarında
türbe ziyaretçilerinin ve fal bakıcılarının çoğunlukla kadın olduğu görülür.26 Bu durum
kadınların, erkeklere göre daha duygusal, mistik ve sezgisel olmalarıyla açıklanabilir.27
1.2. Batıl İnanç Yaş İlişkisi
Batıl inançlara olan eğilimi belirlemek amacı ile yapılan araştırmalarda, yaş
faktörünün cinsiyet faktöründen daha belirsiz sonuçlar ortaya koyduğunu gösteren
çalışmalar mevcuttur. Bazı çalışmalarda genç yaştaki bireylerin bazılarında ise ileri yaştaki
bireylerin bâtıl inançlara daha yatkın olduğu tespit edilmiştir. Örneğin; otuz yaş altındaki
insanların 30 yaş üstündeki insanlara oranla bâtıl inanç düzeyinin daha yüksek olduğunu
gösteren 1990 yılında yapılmış bir Amerikan kamuoyu araştırması mevcuttur.28 Torgler,
genç insanların daha fazla bâtıl inanca sahip olduğunu tahmin etmekte, bunun nedenini de
gençlerin sosyal açıdan deneyimlerinin daha az olmasına, sosyal ortamlardan çok daha
çabuk etkilenmelerine ve menfaatlerini korumaya çalışmalarına bağlamaktadır.29
24
25
26
27
28
29
Stuart A. Vyse, Vyse, Stuart A., Believing in Magic: ThePsychology of Superstition, New York: Oxford
University Press, 1997, s. 36; M. E. Wagner, “Superstition and Their Social and Psychological Corralatives
Among Collage Students”, Journal of Educational Sociology, 1928, ss. 26-36 Akt. Mustafa Arslan, “Kişilerin
Batıl İnanç Kaygı Düzeylerinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi”, Değerler Eğitimi Dergisi, 2004, ss.
10-34, s. 26; P. F. W. Preece, & J. H. Baxter, “Scepticism And Gullibility: The Superstitious and PseudoScientific Beliefs of Secondary School Students”, International Journal of Science Education, 22 (11), 2000,
1147- 1156; C. Sica, C. Novara, & E. Sanavio, Culture and psycopathology: Superstition and obsessivecompulsive cognitions and symptoms in a non-clinical Italian sample. Personality and Individual Differances,
32, 1001 2002 s. 12; Ceyda Tuncel, “Cinsiyet, meslek grubu, yaş ve Eğitim Düzeyi Değişkenlerinin, Bireylerin
Batıl İnançlara Sahip Olma Düzeyleri Üzerindeki Etkileri”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara:
Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, ss. 57-58; B. Torgler, “It is about Believing: Superstition
and Religiosity”, Center for Research in Economic, Management and the Arts, 10, 2003, ss. 1-23, ss.12-13; J.
Tobacyk, G. Milford, “Belief in Paranormal Phenomena: Assessment Instrument Development and
Implications for Personality Functioning”, Journal of Personality and Social Psychology, 44, 1029 1983 s. 37.
Michael Shermer, İnsanlar Neden Saçma Şeylere İnanır (Çev. Zeynep Reyhan Koç), Altın Bilek Yayınları,
İstanbul 2007, s. 502.
Hatice Özcan, “Halkın Çoban Dede’den Beklentilerinin Psikolojik Nedenleri”, (Yüksek Lisans Tezi) Adana
2007; Ali Köse, Ali Ayten, (2010), a.g.e. s. 328; Mehmet Şükrü Nar, “Psiko-Antropolojik Bir Olgu Olarak Fal
Üzerine Nitel Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı: 54, 1 2014,
ss. 507-524.
Ayrıntılı bilgi için Bkz. Ali Köse, Ali Ayten, a.g.e., 2009.
Michael Shermer, a.g.e. s. 503.
B. Torgler, a.g.m., s. 7.
50
Diğer taraftan Conklin’in bâtıl inanç ve davranışlara dair alışkanlıklara sahip olan
öğrenciler üzerine yaptığı başka bir araştırmaya göre bâtıl inançların en yoğun şekilde ortaya
çıktığı dönem, gençlerin 16-25 yaş aralığına sahip olduğu dönem olarak tespit edilmiştir.30
Türkiye’de yapılan çalışmalarda da yaş konusunda bir netlik söz konusu değildir.
Arslan yaptığı araştırmada, kişilerin bâtıl inanç kaygı düzeyinin yaş faktörüne bağlı
değişkenlik gösterip göstermediğini incelemiş ve anlamlı bir fark bulamamıştır.31 Köktaş
araştırmasında, yaş ilerledikçe bâtıl inançlarda artış olduğu sonucuna ulaşmıştır.32
Yaş ile ilgili karmaşanın nedeni; duruma göre kişi diye bilinen etkidir. (Burada iki
değişken arasında nadiren basit bir doğrusal nedensel ilişki bulunur. Yani X, Y ye neden
olur mu? sorusuna verilen cevap, çoğunlukla “duruma bağlı” olur.) Örneğin; Bennet,
çalışmasındaki daha yaşlı kadınların azalan güç ve statü ile özellikle sevdiklerini kaybetmiş
olmalarından dolayı doğaüstü inancının onların kendilerini iyi hissettirmelerine yardımcı
olduğu sonucuna varmıştır.33
O halde bütün bu çalışmalardan yola çıkarak ilk gençlik ve çocukluk yıllarında (1527) hayattaki tecrübesizlik ve belirsizliklerin etkisiyle yükselişte olan bâtıl inançlar,
yetişkinlikte (27-60), yani hayattaki bazı standartların sağlanmasıyla, düşüşe geçer ve 60
yaştan sonra yani yaşlılık döneminde güç ve statü azalışına bağlı olarak tekrar yükselişe
geçer diyebiliriz.
1. 3. Batıl İnanç Eğitim Düzeyi İlişkisi
Eğitim düzeyi ile bâtıl inanç arasında ilişkiyi inceleyen araştırmacılar net bir veri
sunamamalarına rağmen eğitim düzeyi yükseldikçe bâtıl inançların azalacağını savunan
çalışmalar mevcuttur. Örneğin; Laura Otis ve James Alcock yaptıkları araştırmada üniversite
hocalarının öğrencilerine göre bâtıl inanca daha az eğilimli olduklarını ortaya
koymuşlardır.34 Fakat üniversite profesörlerinin savundukları inançların çeşitlilik yönünden
daha fazla olduğu gözlenmiştir. Mesela İngiliz profesörler, hayaletler, ESP (duyu ötesi, algı)
ve falcılığa normal halktan ve öğrencilerinden daha fazla inanıyorlardı. Bu çalışmanın zayıf
noktası ise önemli bir değişken olan yaş faktörünün göz ardı edilmiş olmasıdır.
Bir başka çalışmada doğa ve sosyal bilimcilerin olaylara, sanat ve beşerî bilimlerdeki
diğer meslektaşlarından daha kuşkucu yaklaştıklarını, en kuşkucuların da psikologlar olduğu
bulundu.35 Bu çalışmada da eğitim düzeyinden ziyade eğitim alınan alanın önemli bir faktör
olduğu belirtilmiştir.
Farklı bir çalışmada ise üç farklı kolejdeki üç farklı bilim öğrenci grubu arasında,
bilim eğitimiyle doğaüstüne inanma arasında hiçbir ilişkinin olmadığı öne sürülmüştür. Yani
sahte bilimsel iddialar söz konusu olduğunda, başarı düzeyi yüksek olan öğrenciler ile başarı
düzeyi düşük olan öğrenciler arasında kuşkuculuk açısından anlamlı bir fark
gözlemlenmemiştir. Öğrencilerin sahte bilimsel iddiaları değerlendirmek için, bilimsel
bilgilerini kullanamadıkları görülmüştür. Bunun nedeni de bilimin geleneksel bir biçimde
öğrencilere aktarılması ve düşünme metotlarının öğretilmemesi olarak tespit edilmiştir.36 Bu
30
31
32
33
E. S. Conklin, “Superstitious Belief and Practice among College Students”, The American Journal of
Psychology, 30 (1), 1919, ss. 83-102, s. 83.
Mustafa Arslan, a.g.m., s. 12.
M. Emin Köktaş, Türkiye’de Dini Hayat: İzmir Örneği, İşaret Yayınları, İstanbul 1993, s. 106.
Michael Shermer, a.g.e., s. 504.
34
Michael Shermer, a.g.e. ss. 504-506.
35
Michael Shermer, a.g.e. ss. 505-506; Stuart A. Vyse, a.g.e., s. 39.
36
Michael Shermer, a.g.e. s. 506.
51
sonuca göre verilen eğitim yönteminin bilginin kullanılması üzerinde etkili olduğu bunun da
bâtıl inançlara olan eğilimi etkilediği söylenebilir.
Türkiye’de yapılan çalışmalara baktığımızda Köktaş’ın yaptığı çalışmada bâtıl inanç
ve uygulama oranlarının en yüksek, ilkokul mezunlarında (%43,7) en düşük ise üniversite
öğrencilerinde olduğu görülmüştür. Batıl inanç ve davranışlara hiç başvurmama (%83) en
fazla üniversite mezunları ve üniversite öğrencileri arasında (%92) yaygındır.37
Sinanoğlu’nun yapmış olduğu çalışmada deneklerin ay ve güneş tutulmasının
uğursuzluk nedeni görüp görmediği incelenmiştir. Bu çalışmada okur-yazar deneklerinin
%33’ü ay ve güneş tutulmasının uğursuzluk getireceğine inandığını tespit etmiştir.
Lisansüstü eğitim almış bireylerde ise hiçbirinin ay ve güneş tutulmasının ile uğursuzluk
nedeni saymadığını tespit etmiştir.38
Üniversite mezunu olan kişilerde bâtıl inanç kaygı düzeylerinin, üniversite mezunu
olmayan kişilerinkinden daha düşük olduğunu belirten Arslan’a göre, yüksek eğitimli kişiler
bâtıl inançlardan daha az etkilenmektedirler.39 Batıl inanç ve davranışlar temelsiz, irrasyonel
ve doğru bir neden sonuç ilişkisi ile açıklanamayan olay örgüsü nedeni ile eğitimli bireyler
arasında daha az görülür ön kabulünü ortaya çıkarmıştır. Eğitimle oluşum mekanizması
tamamen çözülmüş olan olaylarda (yağmur yağması, doğan bebeğin cinsiyeti, ay ve güneş
tutulması gibi) eğitim düzeyi arttıkça bu alanlarla ilgili bâtıl inanç yoğunluğu azalmaktadır.
Fakat günümüz biliminin henüz çözmekte yetersiz kaldığı olaylarda (beyin gücü, uzayla
ilgili konular, telepatik yöntemler vb.) eğitim düzeyi yüksek bireylerde de bu konularda bâtıl
inançlara rastlamak mümkündür. Görülen o ki bâtıl inanç ve davranışlar farklı formlarda da
olsa zaman ve mekân tanımaksızın insanoğlunun dünyasında yer bulmaya devam
edecektir.40
Gallup’un 2001 yılında paranormal inançlar hakkında yapmış olduğu anket
araştırmasına göre; zihin gücü ile bedensel hastalıkları iyileştirme düşüncesine inananlar
arasında üst düzey eğitime sahip Amerikalıların oranı diğerlerinden yüksektir. Yine aynı
araştırmaya göre; astroloji, perili evler ve şeytan tarafından ele geçirilme ile ilgili bâtıl
inançlara inananların eğitim düzeyinin düşük olduğu tespit edilmiştir.41
Bu veriler doğrultusunda eğitim tek başına bâtıl inançlara olan eğilimi ortadan
kaldırmasa da eğitim ile olay örgüsü çözülmüş olan olgularla ilgili bâtıl inanç düzeyinde
önemli bir azalma sağlandığı ileri sürülebilir.
1. 4. Batıl İnanç Gelir Düzeyi İlişkisi
Toplumdaki bireylerin gelir düzeylerini belirleyen faktörler evrensel olmayıp çok
değişken özellikler gösterdiğinden, gelir düzeyi ile bâtıl inanç arasındaki ilişki de
muhtemelen değişkenlik gösterecektir. Yüksek bir eğitim düzeyi ile gelir düzeyi artabileceği
gibi direkt miras yolu ile de yüksek gelir elde edilebilir. Ya da piyango, ekonomi
piyasasında ani değişimler sonucu şans eseri olarak da gelir düzeyi değişebilir. Neticede
37
M. Emin Köktaş, a.g.e., ss.105-106.
A. Faruk Sinanoğlu; Asena Sinanoğlu, “21. Yüzyıl Malatya’sında Batıl İnançlar”, Türklük Bilimi Araşt,
2012, s. 250.
39
Mustafa Arslan, 2004, a.g.m., s. 15.
40
Ali Köse; Ali Ayten, 2009, a.g.e., s. 68.
41
https://news.gallup.com /poll/16915 /Three-Four-Americans-BelieveParanormal.aspx?utm _source =
paranormal %20belief&utm_medium= search&utm_campaign=tiles# (erişim:02.10.2018)
38
52
gelir düzeyi, genel olarak bir nedenden ziyade bir sonuç olarak görülebilir. Batıl inanç ile
gelir düzeyi arasında az da olsa bazı çalışmalar yapılmıştır. Düşük gelir düzeyine sahip
bireylerde bâtıl inanç algısı daha yüksektir ön kabulü olsa da bazı araştırmalar herhangi bir
farkın olmadığını ileri sürmüşlerdir. Örneğin; Sinanoğlu’nun yaptığı anket çalışmasında;
bireyin önünden kara kedi geçtiği durumlarda kedinin uğursuzluk getirip getirmeyeceğine
dair bâtıl inancı ölçen maddede, dar gelirli olanlar ile gelir düzeyi yüksek olanlar arasında
istatistiksel olarak bir fark bulunmamıştır.42
Arslan’ın yapmış olduğu başka bir çalışmada bâtıl inanç kaygı düzeyi ile sosyoekonomik düzey arasında ilişki olup olmadığı incelenmiştir. Bu çalışmada gelir düzeyi
düşük olan deneklerin bâtıl inanç kaygı düzeylerinin gelir düzeyi yüksek olanlara göre daha
yüksek olduğu bulunmuştur.43Karaca’nın yaptığı çalışmada toplumda alt gelir düzeyine
sahip bireylerde bâtıl inanç kaygı düzeyleri üst gelir düzeyine sahip bireylere göre daha
yüksek olarak tespit edilmiştir.44
Diğer taraftan Torgler ise bâtıl inanç ile dindarlık arasındaki ilişkiyi incelediği çok
uluslu çalışmasında Almanya ve İsviçre gibi zengin ülkelerin bâtıl inanç düzeyleri diğer
ülkelere nazaran daha yüksek bulmuştur. Yine aynı çalışmada daha düşük sosyal sınıf
mensuplarında bâtıl inanç düzeyinin diğer sınıflara oranla daha düşük düzeyde olduğunu
tespit etmiştir.45
Bu çalışmalarda görüldüğü gibi yapılacak olan başka çalışmalarda da farklı sonuçlar
elde edilecektir. Batıl inanç kavramı çok geniş bir kavram olup her sosyo-ekonomik
düzeydeki bireylerin kendilerine has ve farklı çeşitlerde bâtıl inançları vardır diyebiliriz.
Teknolojinin, bilimin, değişen sosyal çevrenin etkisi ile bazı bâtıl inançlar ortadan
kalkabileceği gibi bazı bâtıl inançlar ise türeyebilir.
2.2. Araştırma Yöntemi ve Teknikleri
2. 1. Evren ve Örneklem
Bu araştırmanın örneklem evreni Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tıp Fakültesi
birinci sınıf (107) ve dördüncü sınıf (108) öğrencileriyle, yine aynı üniversitenin İlahiyat
fakültesi birinci sınıf (103) ile dördüncü sınıf (116) öğrencilerinden oluşmaktadır. Tıp
fakültesi öğrencilerinin seçilme nedeni eğitim metodunun tamamının pozitivist ve
uygulamalı bir eğitim sürecine dayanmasıdır. İlahiyat fakültesi öğrencilerinin seçilme nedeni
ise, bu öğrencilerin daha soyut kavramlara dayanan bir eğitim sürecine tabi olmalarıdır.
Evrenden amaçlı örnekleme yöntemiyle seçilen toplam 434 öğrenci üzerinde yapılmıştır.
Bunlardan 173 tanesi erkek, 261 tanesi ise kadındır.
2. 2. Araştırmada Kullanılan Yöntem ve Veri Toplama Teknikleri
Kesitsel ve korelasyonel bir araştırma olan bu çalışmada, tarama yöntemine dayalı
olarak gerçekleştirilen anket tekniği kullanılmıştır. Araştırmaya temel teşkil etmek üzere
verilerin toplanması amacıyla, bâtıl inanç (Yeni Çağ İnanışları) ve kişisel bilgi formundan
42
A. Faruk Sinanoğlu, Asena Sinanoğlu, a.g.m., s. 251.
Mustafa Arslan, 2004, a.g.m., 21-22
44
Faruk Karaca, “Heteredoks İnanç ve Davranışlar Ölçeği Üzerine Bir Deneme”, Atatürk Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi15, Erzurum, 2010, ss. 145-168.
45
B. Torgler, a.g.m., s. 7.
43
53
oluşan anket formu deneklere uygulanmıştır. Bireylerin bâtıl inanç düzeylerini belirlemek
amacıyla, toplamda 20 maddeden oluşan, üç boyutlu ve likert tarzında hazırlanmış olan
Kaya &Aydın tarafından geliştirilen Yeni Çağ İnanışları Ölçeği kullanılmıştır. Yüksek puan
bâtıl inanç eğiliminin yüksekliğini, düşük puan ise düşüklüğünü göstermektedir.
Orijinalindeki gibi üç boyutlu çıkan ölçek maddelerinin toplam varyansın % 61,073’ünü
açıkladığı görülmüş, ölçeğin güvenilirlik katsayısını bulmak için Crombach’s Alpha değeri
hesaplanmış 0,87 bulunmuş, dolayısıyla güvenirliğinin bir hayli yüksek olduğu görülmüştür.
Kişisel bilgi formu içinde; katılımcıların cinsiyetleri, yaşları, medeni halleri, gelir
durumları, öğrenim gördükleri fakülte, öznel dindarlık düzeyleri, anne-babanın eğitim
seviyeleri ve yaşamlarının en uzun dönemlerini nerde geçirdiklerine dair vb. bir takım
sorular yer almaktadır.
2. 3. Araştırmanın Hipotezleri
Öğrenim düzeyi ve öğrenim türü bâtıl inançlara olan eğilimi etkilemektedir.
Belli yaş dönemlerinin bâtıl inanç düzeyleri birbirinden farklıdır.
Erkeklerin kadınlara göre bâtıl inançlara olan eğilimi daha düşüktür.
Kent merkezinden gelen öğrencilerin bâtıl inanç düzeyleri, kırsal alanlardan gelen
öğrencilere oranla daha düşüktür.
5. Yüksek eğitim düzeyine sahip ebeveyni olan öğrencilerin bâtıl inanç düzeyleri,
eğitim düzeyi düşük ebeveyne sahip olan öğrencilere oranla daha düşüktür.
6. Gelir düzeyi yüksek olan öğrencilerin düşük olanlara göre, bâtıl inanç düzeyleri
düşüktür.
7. Öznel dindarlık algısına göre öğrencilerin batıl inanç düzeylerinde bir takım
farklılıklar olacaktır.
2. 4. Verilerin Analizi
1.
2.
3.
4.
Araştırmanın amacına uygun olarak belirlenen hipotezleri test etmek için toplanan
ham verilerin analizinde SPSS 18 programı kullanılmıştır. Belirlenen hipotezlerin niteliğine
ve dağılımın türüne uygun olarak t-testi, varyans analizi, Scheffe testi ve korelasyon gibi
analiz tekniklerinden yararlanılmıştır.
Yapılan bu çalışma, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nde okuyan, gönüllü olarak
çalışmaya katılmış olan, Tıp Fakültesi ve İlahiyat Fakültesi öğrencilerinin oluşturduğu 434
kişi ile sınırlıdır. Ayrıca araştırmada kullanılan analiz teknikleri ile araştırmanın yapıldığı
yer ve zaman dilimiyle sınırlıdır.
BULGULAR
1.1.Örneklemin Sosyo-Demografik ve Kültürel Özelliklerine Göre Dağılımı
Tablo 1: Fakültelere Göre Dağılımı
Fakülteler
1) İlahiyat
2) Tıp
Toplam
N
219
215
434
%
50,5
49,5
100,0
Tablo 1’de görüleceği üzere araştırmaya katılan kişilerin yaklaşık yarısını (%50,5)
ilahiyat fakültesi, yarısına yakınını da (%49,5) tıp fakültesi öğrencileri oluşturmaktadır.
54
Tablo 1: Cinsiyetlerine Göre Dağılımı
Cinsiyet
1) Erkek
2) Kadın
Toplam
N
173
261
434
%
39,9
60,1
100,0
Tablo 2’de görüleceği üzere araştırmaya katılan kişilerin %39,9’u erkek %60,1’i de
kadındır.
Tablo 2: Yaşlarına Göre Dağılımı
Yaş
N
215
219
434
1) 17-22yas
2) 23-27yas
Toplam
%
49,5
50,5
100,0
Tablo 3’te yaş dağılımına bakıldığında ankete katılan kişilerin yaklaşık yarısı
(%49,5) 17-22 yaş aralığında iken diğer yarısı da (%50,5) 23-27 yaş aralığındadır.
Tablo 3: Sınıflarına Göre Dağılımı
Sınıf
1) Hazırlık
2) 1.sınıf
3) 4.sınıf
Toplam
N
30
184
220
434
%
6,9
42,4
50,7
100,0
Tablo 4’te bakıldığında ankete katılan kişilerin en azı (% 6,9) hazırlık sınıfında,
%42,4’ü 1. sınıf, %50,7’si ise 4. sınıf öğrencilerinden oluşmaktadır.
Tablo 5’te görüleceği üzere araştırmaya katılan kişilerin büyük çoğunluğunun (%
62,4) orta gelir düzeyine, yaklaşık üçte birisinin (% 31,3) düşük gelir düzeyine ve çok az bir
kısmının (% 6,2) ortanın üstünde yani iyi gelir düzeyine sahip oldukları görülmektedir.
Tablo 5: Ailelerinin Gelir Düzeylerine Göre Dağılımı
Gelir
1) İyi
2) Orta
3) Düşük
Toplam
N
27
271
136
434
%
6,2
62,4
31,3
100,0
Tablo 4: Annelerinin Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımı
Annenin Eğitim Düzeyi
1) Okuryazar
2) İlkokul
3) Ortaokul
4) Lise
5) Üniversite
Toplam
N
30
193
52
74
85
434
%
6,9
44,5
12,0
17,1
19,6
100,0
55
Tablo 6 incelendiğinde araştırmaya katılan kişilerin annelerinin eğitim düzeyleri
%44,5 oranı ile büyük çapta ilkokul mezunu iken en düşük oranla yani %6,9 ile okur-yazar
olanlar oluşturmuştur. Sonra çoğunluk sırasına göre annelerinin %19,6 ile üniversite
mezunu, %17,1 ile lise mezunu, %12,0 ile ortaokul mezunu olduğu görülmektedir.
Tablo 7: Babalarının Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımı
Babanın Eğitim Düzeyi
1) Okur_yazar
2) İlkokul
3) Ortaokul
4) Lise
5) Üniversite
Toplam
N
15
126
53
102
138
434
%
3,5
29,0
12,2
23,5
31,8
100,0
Tablo 7 incelendiğinde araştırmaya katılan kişilerin babalarının eğitim düzeyleri en
fazla % 31,8 ile üniversite mezunu, en az % 3,5 ile okur-yazar olduğu görülmektedir.
Diğerlerine sırası ile bakıldığında; % 29,0 ile ilkokul mezunu, %23,5 ile lise mezunu, %12,2
ortaokul mezunu olduğu görülmektedir.
Tablo 5: Medeni Durumlarına Göre Dağılımı
Medeni Durum
1) Bekâr
2) Nişanlı, sözlü
3) Evli
4) Boşanmış
Toplam
N
403
17
10
4
434
%
92,9
3,9
2,3
,9
100,0
Tablo 8 incelendiğinde araştırmaya katılanların büyük bir çoğunluğunun bekâr
(%92,9), % 3,9’unun nişanlı-sözlü, % 2,3’ünün evli ve % 0,9’unun ise boşanmış olduğu
görülmektedir.
Tablo 6: Yaşamın Büyük Bir Kısmının Geçtiği Yere Göre Dağılımları
Yaşamın Büyük Bir Kısmının
Geçtiği Yer
1) Köy
2) Kasaba, İlçe
3) Şehir
4) Büyük Şehir, Ankara, İzmir,
İstanbul vs.
Toplam
N
51
58
182
143
%
11,8
13,4
41,9
32,9
434
100,0
Tablo 9’da görüleceği üzere araştırmaya katılan kişilerin büyük çoğunluğu (%41,9)
yaşamının büyük bir kısmını geçirdiği yerleşim alanı olarak şehir merkezlerini gösterirken,
%32,9’u büyükşehir, %13,4’ü kasaba-ilçe, %11,8’i ise köy yerleşim alanlarını göstermiştir.
56
Tablo 7: Öznel Dindarlık Algılarına Göre Dağılımları
Öznel Dindarlık Algısı
1) Hiç dindar değilim
2) Pek dindar değilim
3) Dindar değilim
4) Biraz dindarım
5) Dindarım
6) Oldukça dindarım
Toplam
N
33
48
28
117
184
24
434
%
7,6
11,1
6,5
27,0
42,4
5,5
100,0
Tablo 10’da görüleceği üzere araştırmaya katılan kişilerin öznel dindarlık algısına
göre dağılımları; neredeyse yarısına yakını (% 42,4) dindar kategorisinde iken ardından
sırası ile % 27,0 ile biraz dindarım, %11,1 ile pek dindar değilim, %7,6 ile hiç dindar
değilim, % 6,5 ile dindar değilim, % 5,5 ile oldukça dindarım diyenler takip etmektedir.
1.2.Örneklemin Sosyo-Demografik ve Kültürel Özelliklerine Göre Batıl İnanç
(Yeniçağ İnançları) Düzeyleri
Yapılan t-testi sonucunda araştırmada, üniversiteli öğrencilerin fakültelerine göre
bâtıl inanç düzeylerine bakıldığında ilahiyat fakültesi öğrencilerinin söz konusu ölçekten
aldıkları puan ortalamasının (2,598), tıp fakültesi öğrencilerinden bir miktar fazla olduğu
(2,590) görülmüşse de bunun istatistiksel olarak anlamlı olmadığı tespit edilmiştir.
Tablo 11: Katılımcıların Fakültelerine Göre Batıl İnanç (Yeniçağ İnançları)
Düzeylerine İlişkin Bulgular
Batıl İnanç (Yeniçağ İnançları)
Düzeyleri ve Fakülteler
İlahiyat
Tıp
**P˂0,01 düzeyinde anlamlı
N
219
215
Mean
2,5983
2,5909
Std.
Deviation
,28519
,36448
t
,235
df
432
p
,814
*P˂0,05 düzeyinde anlamlı
Dolayısıyla her iki fakülte öğrencilerinin bâtıl inanç (Yeniçağ İnançları) düzeyleri
arasında anlamlılık derecesinde bir fark olmadığı aksine bâtıl inançlara karşı eğilimlerinin
aşağı yukarı aynı olduğu gözlenmiştir. ( P˃0,05).
Tablo 12: Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Batıl İnanç (Yeniçağ İnançları)
Düzeylerine İlişkin Bulgular
Batıl
İnanç
(Yeniçağ
İnançları)
Düzeyleri
ve
Cinsiyet
Erkek
Kadın
N
173
261
**P˂0,01 düzeyinde anlamlı
Mean
2,5427
2,6290
Std.
Deviation
,36841
,29118
t
-2,717
df
432
p
,007
*P˂0,05 düzeyinde anlamlı
57
Tablo 12’de görüleceği üzere yapılan t-testi sonucunda araştırmada, üniversiteli
öğrencilerin cinsiyetlerine göre bâtıl inanç (yeniçağ inançları) düzeylerine bakıldığında kız
öğrencilerinin söz konusu ölçekten aldıkları puan ortalamasının (2,629), erkek
öğrencilerinden bir miktar fazla olduğu (2,542) görülmüş ve bu farkın istatistiksel olarak
anlamlı olduğu tespit edilmiştir (P˂0,05). Dolayısıyla kız öğrencilerin erkek öğrencilere
nazaran bu tür inanışlara daha fazla sahip oldukları görülmüştür.
Tablo 13: Katılımcıların Sınıflarına Göre Batıl İnanç (Yeniçağ inançları)
Düzeylerine İlişkin Bulgular (Varyans Analizi-ANOVA)
T
1) Hazırlık
2)T1.sınıf
3) 4.sınıf
Toplam
N
30
184
220
434
A.Ort.
2,5485
2,6218
2,5782
2,5946
Std. Deviation
,28012
,32766
,33094
,32653
F
1,216
p
,298
Fark
Yok
Tablo 13’te görüleceği üzere yapılan varyans analizi sonucunda araştırmada,
üniversiteli öğrencilerin sınıflarına göre bâtıl inanç (yeniçağ inançları) düzeylerine
bakıldığında 1.sınıf öğrencilerinin söz konusu ölçekten aldıkları puan ortalamasının (2,621),
4. sınıf (2,578) ve hazırlık sınıfı öğrencilerinden (2,548) bir miktar fazla olduğu görülmüş,
fakat bununla birlikte bu farkın istatistiksel olarak anlamlılık düzeyine ulaşmadığı tespit
edilmiştir ( P˃0,05). Başka bir deyişle tüm sınıflarda öğrencilerin bâtıl inanç düzeylerinin
aşağı yukarı aynı olduğu görülmüştür.
Tablo 2: Katılımcıların Medeni Durumlarına Göre Batıl İnanç (Yeniçağ
inançları) Düzeylerine İlişkin Bulgular (Varyans Analizi-ANOVA)
1) Bekâr
2) Nişanlı, sözlü
3) Evli
4) Boşanmış
Toplam
N
403
17
10
4
434
A.Ort.
2,5953
2,5909
2,5136
2,7500
2,5946
Std. Deviation
,32691
,34812
,26248
,40101
,32653
F
,506
p
,678
Fark
Yok
Araştırmada, üniversiteli öğrencilerin medeni durumlarına göre bâtıl inanç (yeniçağ
inançları) düzeylerine bakıldığında (Tablo 14) boşanmış olan öğrencilerinin söz konusu
ölçekten aldıkları puan ortalamasının (2,750), diğerlerinden bekâr, nişanlı-sözlü, evli;
(2,595;2,590;2,513) bir miktar fazla olduğu görülmüş, fakat bununla birlikte bu farkın
istatistiksel olarak anlamlılık düzeyine ulaşmadığı tespit edilmiştir. Başka bir deyişle medeni
durumu ne olursa olsun tüm öğrencilerin bâtıl inanç düzeylerinin aşağı yukarı aynı olduğu
görülmüştür.
58
Tablo 15: Katılımcıların Yaşamlarının Büyük Bir Kısmının Geçtiği Yere Göre
Batıl İnanç (Yeniçağ inançları) Düzeylerine İlişkin Bulgular (Varyans AnaliziANOVA)
Yerleşim Yeri
1) Köy
2) Kasaba, ilçe
3) Şehir
4) Büyük şehir, Ankara, İzmir,
İstanbul vs.
Toplam
N
51
58
182
143
A.Ort.
2,078
1,983
2,313
2,392
Std. Deviation
1,1462
1,0677
1,1732
1,1261
434
2,267
1,1463
F
2,332
p
,074
Fark
Yok
Tablo 15’te görüleceği üzere yapılan varyans analizi sonucunda araştırmada,
üniversiteli öğrencilerin yaşamlarının büyük bir kısmının geçtiği yere göre bâtıl inanç
(Yeniçağ inançları) düzeylerine bakıldığında büyük şehirlerde yaşayan öğrencilerinin söz
konusu ölçekten aldıkları puan ortalamasının (2,392), diğer öğrencilerden yani şehir, köy,
kasaba-ilçe de yaşayanlardan (2,313;2,078;1,983) bir miktar yüksek olduğu görülmüş, fakat
bununla birlikte bu farkın istatistiksel olarak anlamlılık düzeyine ulaşmadığı tespit edilmiştir
( P˃0,05). Başka bir deyişle tüm yerleşim yerlerinde yaşayan öğrencilerin bâtıl inanç
düzeylerinin aşağı yukarı aynı olduğu görülmüştür.
Tablo 16: Katılımcıların Sosyo-Demografik ve Kültürel Özellikleri ile Batıl
İnanç Düzeyleri Arasındaki İlişkilere Dair Bulgular (Korelasyon Analizi)
Sosyo-Demografik Faktörler
Yeni Çağ İnanışları genel
Yasiniz
r
-,055
Sınıf
Sig.
r
Sig.
,251
-,042
,382
r
Sig.
,023
,627
Anne Eğitim
r
,117*
Baba Eğitim
Sig.)
r
,014
,084
Sig.
r
,080
-,009
Sig.
r
,857
,245**
Sig.
,000
Aile Gelir
Yaşamın büyük bir kısmının geçtiği
yer
Öznel Dindarlık
**P˂0,01 düzeyinde anlamlı
*P˂0,05 düzeyinde anlamlı
Tablo 16’da görüleceği üzere yapılan korelasyon analizi sonucunda araştırmada,
üniversiteli öğrencilerin yaşlarına, sınıf düzeylerine, ailelerinin gelir durumlarına,
59
babalarının eğitim düzeylerine ve yaşamlarının büyük bir kısmının geçtiği yer ile (köy,
kasaba ve kent olmasına göre) bâtıl inanç düzeyleri arasında anlamlılık derecesinde bir ilişki
olmadığı görülmüştür. Diğer taraftan öğrencilerin annelerinin eğitim düzeyleri ve öznel
dindarlık algıları ile bâtıl inanç eğilimleri arasında pozitif yönde ve istatistiksel olarak
anlamlılık düzeyinde bir ilişki olduğu görülmüştür. Başka bir deyişle öğrencilerin
annelerinin eğitim düzeyleri ve öznel dindarlık algıları yükseldikçe bâtıl inanç düzeylerinde
de aynı yönde bir yükseliş olduğu görülmektedir. Yani anneleri daha fazla eğitimli olan ve
kendilerini daha dindar olarak algılayan öğrencilerin daha fazla bâtıl inançlara sahip
oldukları söylenebilir.
Araştırmamızda öğrencilerin öznel dindarlık algıları yükseldikçe bâtıl inanç
düzeylerinde de aynı yönde bir yükseliş olduğu görülmektedir. Yani kendilerini daha dindar
olarak algılayan öğrencilerin daha fazla bâtıl inançlara sahip oldukları söylenebilir.
TARTIŞMA VE YORUM
Araştırma sonucunda elde edilen bulgularda her iki fakülte öğrencilerinin yani hem
tıp hem de ilahiyat fakültesi öğrencilerinin bâtıl inanç (Yeniçağ İnançları) düzeyleri arasında
anlamlılık derecesinde bir fark olmadığı aksine bâtıl inançlara karşı eğilimlerinin aşağı
yukarı aynı olduğu gözlenmiştir. ( P˃0,05). Başka bir deyişle daha çok deneysel ve pozitif
bilim yöntemlerinin hâkim olduğu eğitime tabi tutulan tıp fakültesindeki öğrencilerle daha
çok nakli ilimlerin hâkim olduğu ve metafizik konularının işlendiği ilahiyat fakültesindeki
öğrenciler arasında bâtıl inançlara olan eğilim düzeyleri açısından istatistiksel olarak anlamlı
bir fark gözlenmemiştir. Bu da çalışmamızda elde edilen sonuçlar, farklı eğitim süreçlerinin
bâtıl inanç düzeyinde farklılaşmaya neden olmadığı bulgusunu vermektedir.
Bununla birlikte fakültelere göre üniversite öğrencilerinin batıl inanç düzeylerinde
bir takım farklılıkların olduğunu ortaya koyan araştırmalar da mevcuttur. Örneğin;
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi’ne bağlı farklı fakültelerde öğrenim gören 407
öğrenci üzerinde gerçekleştirilen bir araştırmada; İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde
öğrenim gören öğrencilerin diğer fakültelerdeki öğrencilere göre tıbbi çaresizlik durumunda
büyüye başvurmanın daha yüksek oranda faydalı olacağını düşündükleri tespit edilmiştir.
Yine aynı araştırmada medyumların gelecek ile alakalı söylediklerine atfedilen değer
bakımından Güzel Sanatlar Fakültesi mensuplarının medyumların sözlerine atfettiği
doğruluk değerinin diğer fakültelere göre daha yüksek olduğu gözlenmiştir. Medyum
söylemlerinin doğruluğuna değer atfetmeyen ilahiyat fakültesi öğrencilerinin ise oran
bakımından diğer fakülte mensuplarına göre daha fazla olduğu görülmüştür.46
Araştırma sonucunda kız öğrencilerin erkek öğrencilere nazaran batıl inanışlara daha
fazla sahip oldukları görülmüştür. Gerek yurtdışında ve gerekse yurtiçinde yapılan
araştırmalarda bizim araştırmamızla benzer yönde bulguların olduğu tespit edilmiştir. Bu
bağlamda New York’ta 132 kişi üzerinde yapılan bir çalışmada “tahtaya vurmanın uğur,
merdiven altından geçmenin kötü şans getireceğine” erkeklerden daha çok kadınların
inanma eğilimi gösterdiği görülmüş. Üniversite öğrencileri üzerinde yapılan başka bir
araştırmada ise olayları önceden bilmeye kızlar, erkeklere göre daha çok inanma eğilimi
göstermektedir.47 Zebb ve Moore bâtıl inanç faktörünü kaygı, depresyon ve stres gibi
46
47
…. “Üniversite Öğrencilerinin, Sihir, Büyü ve Tabiatüstü Güçlerle İlgili Tutumlarının İncelenmesi,”
Bilimname Dergisi, Ekim Sayısı, 2019, s…
Michael Shermer, a.g.e. ss. 502-503.
60
psikolojik etmenlerle birlikte incelemiş, kadınların bâtıl inanç, kaygı ve düzeylerinin
erkeklere oranla daha yüksek olduğunu bulmuşlardır.48
Ülkemizde yapılan araştırmalarda da kadınların bâtıl inançlara, erkeklere nazaran
daha eğilimli olduğu sonucuna ulaşan bazı çalışmalar vardır. Örneğin; M.Emin Köktaş’ın
yaptığı çalışmada bâtıl inanç ve uygulama oranlarının kadınlarda daha yüksek olduğu
bulunmuştur49 Yine Çorum ve çevresinde popüler dindarlığı araştıran Mustafa Arslan’ın
yaptığı araştırmada da, kadınların bâtıl inanç kaygı düzeylerini erkeklere oranla daha yüksek
olduğu tespit edilmiştir.50 Diğer taraftan Sinanoğlu’nun yaptığı çalışmada ise cinsiyet
değişkeni ile batıl inanç arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır.51Bu bilgiler ışığında
cinsiyetler arası bâtıl inanç yaygınlığı bâtıl inancın konusuna bağlı olarak farklılık gösterir
denilebilir.
Bununla birlikte araştırmada öğrencilerin yaşları ile batıl inanç düzeyleri arasında
anlamlılık düzeyinde bir ilişki tespit edilmemiştir. Oysa yaş ile bâtıl inanç ilişkisi
bağlamında Torgler’in yapmış olduğu çalışmada, genç insanların daha fazla bâtıl inanca
sahip olduğu belirtilmekte, Torgler bunu gençlerin sosyal açıdan menfaatlerinin ve
deneyimlerinin daha az olmasına ve sosyal ortamlardan çok daha çabuk etkilenmelerine
bağlamaktadır.52
Psikolog Seymour Epstein’ın (1993) üç farklı yaş grubu (9-12; 18-22 ve 27-65)
üzerinde bir araştırma yapmış ve araştırma sonucunda 27-65 yaş aralığındaki bireylerin,
kolejli öğrenci veya çocuklara oranla, iyi şans büyülerine daha fazla inandıklarını tespit
etmiştir. Fakat aynı araştırmaya göre, telepatiye ve olayların önceden bilinebileceğine
inanma konusunda yaş grupları arasında herhangi bir fark bulunamamıştır.53
Katılımcıların yaşları ile baykuş ötmesini uğursuzluk sayıp saymamaları arasındaki
ilişkiyi inceleyen Sinanoğlu’nun yapmış olduğu araştırmada ortaya çıkan sonuçlar, 15-25
yaşları arasındaki bireylerin “son derece huzursuz eder” seçeneğini tercih etmediğini, 61 yaş
ve daha üstüne sahip olan bireylerin ise genellikle “son derece huzursuz eder” seçeneğini
tercih ettiklerini göstermiştir. Buna göre araştırmada, insanların yaşları ile bâtıl inançlara
karşı eğilimleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmuş ve yaşlı insanların (61 yaş ve üzeri),
genç insanlara (15-25 yaş) oranla daha fazla bâtıl inanca sahip olduğuna yönelik bir sonuç
ortaya çıkmıştır.54
Yapılan araştırma sonuçlarıyla kendi bulgularımızı karşılaştırdığımızda ilk gençlik
ve çocukluk yıllarında (15-27) hayattaki tecrübesizlik ve belirsizliklerin etkisiyle yükselişte
olan bâtıl inançlar, yetişkinlikte (27-60), düşüşe geçer ve 60 yaştan sonra yani yaşlılık
döneminde tekrar yükselişe geçer diyebiliriz. Gençlerin tecrübesiz oluşu, sosyal gruplardan
daha kolay etkilenmeleri, gelecekle ilgili kaygı, endişe ve belirsizlikler gençler arasında bâtıl
inançlara eğilimi arttırmaktadır diyebiliriz. Hayattaki düzenli iş, aile, günlük hayatın rutine
binmesi ve standartlaşması, beklenmedik şeylerden uzaklaşmış planlı bir hayat yani insan
hayatının gelecekle ilgili soruları belki de en az sorduğu dönem olarak yetişkinlik dönemini
48
49
50
51
52
53
54
B. J. Zebb, M. C. Moore, “Superstitiousness and Perceived Anxiety Control as Predictors of Psychological
Distress”, Anxiety Disorders, 17, 2003, ss. 15-130.
M. Emin Köktaş, a.g.e., ss. 105-106.
Mustafa Arslan, “Kişilerin Batıl İnanç Kaygı Düzeylerinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi”,
Değerler Eğitimi Dergisi, 2004, ss. 10-34, ss.28-29,
A. Faruk Sinanoğlu; Asena Sinanoğlu, a.g.m., s.256.
B. Torgler, a.g.m., s. 7.
Michael Shermer, a.g.e. s. 504.
A. Faruk Sinanoğlu; Asena Sinanoğlu, a.g.m., ss. 250-251.
61
gösterebiliriz. Yaşlılıkta ise ölüm kaygısı, hastalıklar, fiziksel yetersizlikler, emeklilik ve
statü kaybıyla birlikte ilk gençlik yıllarında olduğu gibi bâtıl inançlara eğilim artar. Tabi en
baştan da değindiğimiz gibi aslında yaş başlı başına bir değişken olmayıp diğer
değişkenlerin de bu husustaki etkisi göz ardı edilmemesi gerekir.
Benzer şekilde araştırmada “eğitim düzeyi ve öğrenim görülen sınıf öğrencilerin
bâtıl inançlara olan eğilimini etkilemektedir” şeklindeki hipotezin doğrulanmadığı
görülmüştür. Eğitim ile bâtıl inançlara eğilim düzeyi arasındaki ilişkiyi inceleyen
araştırmacılar çok net sonuçlar vermeseler de yapılan çalışmalarda eğitim düzeyi
yükseldikçe bâtıl inançlarda düşüş olduğu yönündedir. Fakat genel olarak bâtıl inançlara
eğilim ile eğitim düzeyinin incelendiği çalışmalarda tutarsız bulguların elde edildiği
görülmektedir.55 Yani bâtıl inançlara, eğitimli ve zeki olan insanların da yöneldiğini
söyleyen araştırmacılar vardır.56
Zeki ve oldukça eğitimli bireyler arasında da Stuart Vyse’e göre, bâtıl inançlara
yönelme olabilir.57 Birey zekasını daha özel bir alana indirgeyerek daha dar bir kapsamda
uzmanlaşmış olabilir. Bir konuda uzmanlaşmış olan bu birey bazı başka alanlarda başarısız
olabilir. Yine zekâ düzeyi daha yüksek olarak kabul edilen bilim insanları uzmanlaştıkları
alanların üzerinde yoğunlaşarak başka konuları göz ardı ediyor olabilirler. Böylece uzman
olmadıkları konularda yetersiz olabilecekleri ve bâtıl inançlara yönelebilecekleri kabul
edilebilir bir gerçektir. Shermer’a göre bilimsel bilginin gerçekçi olmayan inançlara
yönelimi yeterince engelleyemediği de aşikardır.58
Geleneksel yönü olan, mevcut kültürün veya dinin hurafe ya da halk inanışları
şeklinde yorumlayabileceğimiz inançları ölçmek için kullanılan bâtıl inanç ölçeklerinin
kullanıldığı çalışmalarda, eğitim düzeyi yüksek olan deneklerin bâtıl inançlara daha az
eğilim gösterdikleri görülmüştür. Arslan, Köktaş ve Sinanoğlu’nun yapmış oldukları
çalışmalarda genel olarak eğitim düzeyi arttıkça bâtıl inançlara eğilimin azaldığı tespit
edilmiştir.59 Yapmış olduğumuz bu çalışmada ise 1. Sınıflar baz olarak değerlendirilerek 4.
Sınıflarla karşılaştırıldığında eğitim seviyesinin artması ile bâtıl inançlara olan eğilim
arasında istatistiksel düzeyde anlamlı bir ilişki saptanmamıştır.
Diğer taraftan ankete katılan öğrencilerin anne eğitim düzeylerinin öğrencinin bâtıl
inançlara olan eğilimi üzerinde pozitif ve anlamlı bir etkisinin olduğu bulundu (bkz tablo
16). Özellikle kendinin dindar olarak tanımlayan öğrencilerde annelerinin eğitim düzeyi
arttıkça öğrencilerinde bâtıl inançlara olan eğilimi artmaktadır. Aynı zamanda araştırmaya
katılan öğrencilerin eğitim aldıkları fakültelere göre ayrı ayrı değerlendirildiğinde
annelerinin eğitim düzeyi üniversite olan tıp fakültesi öğrencilerinin, annesinin eğitim
düzeyi ilkokul düzeyinde olanlara göre bâtıl inanç düzeylerinin anlamlı derecede daha
yüksek olduğu gözlenmiştir (Tablo 16.).Diğer taraftan babanın eğitim düzeyi ile öğrencilerin
bâtıl inançları arasında anlamlılık derecesinde bir ilişki ya da fark görülmemiştir.
55
56
57
58
59
Cüneyd Aydın, İnsanın Anlam Arayışı ve Yeni Çağ İnanışları, Araştırma Yayınları, Ankara 2016. ss. 166169; Michael Shermer, a.g.e. ss. 505-506; Stuart A. Vyse, a.g.e., s. 39.
Türkan Düztepe, “Popüler Kültür Ürünü Olarak Gazetelerin Astroloji Köşelerinin Değerlendirilmesi”,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Ünv., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005, ss. 155-158;
Ali Ayten; Ali Köse, a.g.m. s. 64
Stuart A. Vyse, a.g.e., s. 47.
Michael Shermer, a.g.e. ss. 487-501.
Mustafa Arslan, 2004, a.g.m., s. 15.; A. Faruk Sinanoğlu; Asena Sinanoğlu, a.g.m., s. 250
62
Yine araştırmamızda öğrencilerin gelir düzeyleri ile batıl inanç düzeyleri arasında
anlamlılık düzeyinde bir ilişki olmadığı görülmüştür. Gelir düzeyi birçok farklı değişkenin
sonucu olabildiği gibi birçok değişken için ise neden olabilir. Bundan dolayı gelir düzeyi ile
bâtıl inanç düzeyi arasındaki ilişki incelendiğinde; gelir düzeyi tek başına bağımsız bir
değişken olarak görülmeyebilir. Literatür taramalarında gelir düzeyi ile bâtıl inanç arasında
detaylı olarak yapılmış çok araştırma bulunmamaktadır. Fakat genel olarak gelir düzeyi
arttığında bâtıl inanca olan eğilimin azalacağına dair bir ön kabul vardır.
Sinanoğlu’nun60dar gelirli bireyler ve yüksek gelirli bireylerin bâtıl inanç eğilimi
üzerinde yapmış olduğu çalışmada, bizim çalışmamız ile uyumlu olacak şekilde bireylerin
gelir düzeyleri ile bâtıl inanca olan eğilim arasında herhangi bir ilişki bulunmamıştır. Benzer
şekilde Aydın’ın61 yapmış olduğu dinsel fundamentalizm ile yeni çağ inançlarına yönelik
tutumlar arasındaki ilişkiler adlı çalışmasında kişilerin yeni çağ inanışları ile sosyoekonomik
durum değişkenleri arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmemiştir.
Diğer taraftan Karaca’nın62 yaptığı çalışmada toplumda alt gelir düzeyine sahip
bireylerde bâtıl inanç kaygı düzeyleri üst gelir düzeyine sahip bireylere göre daha yüksek
olarak tespit edilmiştir. Arslan’ın63 sosyoekonomik alt düzey sınıf ile sosyoekonomik üst
düzey sınıf arasında bâtıl inanca olan eğilimini incelediği araştırmasında, sosyoekonomik
düzeyleri düşük olanların yüksek bâtıl inanca sahip olduklarını tespit etmiştir.
Torgler bâtıl inanç ile dindarlık arasındaki ilişkiyi incelediği çok uluslu çalışmasında
Almanya ve İsviçre gibi zengin ülkelerin bâtıl inanç düzeylerini diğer ülkelere nazaran daha
yüksek bulmuştur. Yine aynı çalışmada daha düşük sosyal sınıf mensuplarında bâtıl inanç
düzeyinin diğer sınıflara oranla daha düşük düzeyde olduğunu tespit etmiştir.
Bizim örneklem grubumuzu oluşturan öğrencilerin büyük çoğunluğunun (%62,4)
orta gelir düzeyine, yaklaşık üçte birisinin (%31,3) düşük gelir düzeyine ve çok az bir
kısmının (%6,2) ortanın üstünde yani iyi gelir düzeyine sahip oldukları görülmektedir
(Tablo 16).Fakat öğrencilerin eğitim gördüğü fakülte bazındaki analiz sonuçlarına
baktığımızda gelir düzeyi yüksek olan ilahiyat fakültesi öğrencilerinin bâtıl inanç
düzeylerinin ailesinin gelir düzeyi orta ve düşük olanlara göre anlamlı derecede daha yüksek
olduğu gözlenmiştir. Bununla aksi yönde Tıp fakültesi öğrencilerinde aile gelir düzeyi ile
bâtıl inançlara olan eğilim arasında anlamlı bir ilişki gözlenmemiştir.
Bu çalışmanın sadece gelir düzeyi ile bâtıl inanç arasında ilişkiyi inceleyen bir
araştırma olmaması ve deneklerin büyük çoğunluğunun aynı gelir seviyesine sahip olması,
gelir düzeyi ile bâtıl inanç arasında ilişkiyi belirleyecek verilere sahip olmadığını işaret
edebilir. Her ne kadar sadece ilahiyat fakültesinde okuyan öğrencilerin gelir düzeyleri ile
bâtıl inançlara olan eğilim arasında anlamlı bir ilişki ortaya çıkmış ise de tüm öğrenciler (Tıp
+ İlahiyat) bazında değerlendirme yapıldığında, birçok çalışma sonucunda görüldüğü gibi
gelir değişkeni ile bâtıl inanç arasında anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir. Bu nedenle
konu ile ilgili daha kapsamlı çalışmalara ihtiyaç olduğu söylenebilir.
Üniversiteli öğrencilerin yaşamlarının büyük bir kısmının geçtiği yere göre bâtıl
inanç (Yeniçağ inançları) düzeylerine bakıldığında büyük şehirlerde yaşayan öğrencilerinin
60
61
62
63
A. Faruk Sinanoğlu; Asena Sinanoğlu, a.g.m., s. 251-252.
Cüneyd Aydın, “Dinsel Fundemantalizm ile Yeni Çağ İnançlarına Yönelik Tutumlar Arasındaki İlişkiler”,
(Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2008 ss. 7576.
Faruk Karaca, a.g.m., ss. 145-168.
Mustafa Arslan, a.g.m., s. 12.
63
söz konusu ölçekten aldıkları puan ortalamasının (2,392), diğer öğrencilerden yani şehir,
köy, kasaba-ilçe de yaşayanlardan (2,313; 2,078;1,983) bir miktar yüksek olduğu görülse de
bunun istatistiksel olarak anlamlılık düzeyine ulaşmadığı tespit edilmiştir ( P˃0,05).
Dolayısıyla tüm yerleşim yerlerinde yaşayan öğrencilerin bâtıl inanç düzeylerinin aşağı
yukarı aynı olduğu görülmüştür.
Sinanoğlu’nun ülkemizde gerçekleştirdiği araştırmada da benzer yönde bulguların
elde edildiği görülmüştür. Söz konusu araştırmada köyde yaşayan bireyler ile kent
merkezinde yaşayan bireyler arasında da bâtıl inançlara eğilim konusunda anlamlı bir
farklılaşma bulunmamıştır. Sinanoğlu bunu köy yaşamında gelişen teknoloji, eğitime ulaşma
imkânlardaki artış, iletişimin kolaylaşması, ulaşımın rahatlaması gibi etkenlere
bağlamıştır.64Mustafa Arslan ise Türk Popüler Dindarlığı çalışmasında daha önce kırsal
yerlerde yaşayan bireylerde popüler dindarlık düzeyini yüksek bulmuştur. 65
Kırsal alanlarda yaşayan bireylerde gelenek, görenek ve dini değerlere yüksek
bağlılık66 nedeni ile bâtıl inanç eğilim düzeylerinin yüksek olması beklenmektedir.
Çalışmamıza katılan bireylerin büyük çoğunluğunun gerek şehir merkezlerinde bulunuşu
nedeni ile gerekse köy yaşamında gelişen teknoloji, eğitime ulaşma imkânlardaki artış,
iletişimin kolaylaşması, ulaşımın rahatlamasına bağlı olarak bu araştırmada yaşanan
yerleşim birimi ile kişilerin bâtıl inanç düzeyi arasında anlamlı bir ilişki ortaya çıkmamış
olabilir.
Son olarak araştırmamızda öğrencilerin öznel dindarlık algıları yükseldikçe bâtıl
inanç düzeylerinde de aynı yönde bir yükseliş olduğu tespit edilmiştir. Yani kendilerini daha
dindar olarak algılayan öğrencilerin daha fazla bâtıl inançlara sahip oldukları söylenebilir.
Bizim sonuçlarımızla uyumlu bulgulara ulaşan çalışmalara baktığımızda; Arslan’a67
göre dindarlıkla bâtıl inanç arasında zayıf olmakla birlikte pozitif bir ilişki tespit edilmiştir.
Faruk ve Asena Sinanoğlu’nun68 araştırmasına göre dindarlık eğiliminin arttığı bireylerde
bâtıl inançlara yöneliminin fazla olduğu tespit edilmiştir. M. Gündoğdu, B. Çapri, Ö.
Çelikkaleli’nin69 yapmış olduğu çalışmada dindarlık seviyesi ile akıldışı inançlara olan
eğilim arasında pozitif bir ilişki tespit edilmiştir. Torgler70 farklı ülkeler arasında yaptığı
çalışmada bâtıl inanç ile dindarlık arasındaki ilişki incelenmiş ve kendini dindar olarak
tanımlayan bireylerde (öznel dindarlık) bâtıl inanca olan eğilimin yüksek olduğunu tespit
etmiştir.
Batıl inanç kavramının çerçevesinin evrensel sınırlarla çizilememesi, bâtıl inanç
kavramı içerisine giren olguların kültür, din, coğrafya, ırk gibi faktörlere bağlı olarak
değişebilmesi, ayrıca araştırmalarda kullanılan dindarlık ölçeklerinin niteliğine bağlı olarak
dindarlık düzeyi ile bâtıl inanç düzeyi arasında yapılmış olan ve yapılacak olan
araştırmaların farklı sonuçlar vermesi beklenebilir.
64
65
66
67
68
69
70
A. Faruk Sinanoğlu, Asena Sinanoğlu, a.g.m., s. 252.
Mustafa Arslan, Türk Popüler Dindarlığı (Çorum Örneği), Dem Yayınları, İstanbul 2004 s. 224.
Ünver Günay, Din Sosyolojisi, İnsan Yayınları, İstanbul 1999, s. 23.
Mustafa Arslan, a.g.m., s.18.
A. Faruk Sinanoğlu; Asena Sinanoğlu, a.g.m., s.251
M. Gündoğdu, B. Çapri, Ö. Çelikkaleli; Gündoğdu,M.;Çapri, B.; Çelikkaleli, Ö., Eğitim Fakültesi
Öğrencilerinde Bilimsel Düşünme Becerisi.VII. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, 9-11
Temmuz, İnönü Üniversitesi. Malatya, 2003, s. 7.
B. Torgler, a.g.m., ss. 12-23.
64
SONUÇ VE ÖNERİLER
Bu araştırmada ilahiyat fakültesi hazırlık, 1. sınıf ve 4. sınıf öğrencileri ile tıp
fakültesi 1. sınıf ve 4. sınıf öğrencilerinin sosyo-demografik ve kültürel özelliklerine göre
batıl inanç (Yeniçağ inançları) düzeylerindeki farklar ve ilişkiler incelenmeye çalışılmıştır.
Öğrencilerin tabi oldukları eğitim türleri açısından birbirlerinden oldukça farklı olan bu
fakültelerden tıp fakültelerinde daha ziyade deney ve gözlem yoluyla bilgiye ulaşılan,
uygulamaya ağırlık verilerek, pozitif bilim temelli bir eğitim anlayışına dayalı öğretim
verilirken ilahiyat fakültelerinde daha ziyade metafizik ve teolojik savların temel alındığı din
odaklı ve soyut konular etrafında bir eğitim anlayışı uygulanmaktadır.
Bununla birlikte araştırma sonucunda Batıl İnanç Ölçeği’ne göre öğrencilerin
demografik özelliklerinden; eğitim aldıkları fakülte, öğrenim gördükleri sınıf, medeni
halleri, daha önce yaşamlarının ağırlıklı olarak geçtiği yerleşim alanı, yaşları, aile gelir
düzeyleri ve babalarının eğitim düzeyleri yönünden bâtıl inanca olan eğilim arasında
istatistiksel olarak anlamlılık düzeyinde farklar ve ilişkiler tespit edilmemiştir.
Diğer taraftan öğrencilerin demografik özelliklerinden öznel dindarlık algıları ve
annelerinin eğitim düzeyleri ile bâtıl inançlara olan eğilimleri arasında pozitif yönde
istatistiksel olarak anlamlılık düzeyinde bir ilişki tespit edilmiştir. Cinsiyet yönünden
bakıldığında ise kız öğrencilerin erkek öğrencilere göre bâtıl inançlara olan eğilimleri
istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur.
Araştırma sonucunda şu şekilde önerilerde bulunmak mümkündür:
Eğitimin her kademesinde öğretmen merkezli ve ezbere dayalı eğitim metodu
yerine, araştırma ve sorgulamaya dayalı öğrenci merkezli eğitim metodu
kullanılmalıdır.
Yine eğitimin her kademesinde «Eleştirel Düşünme» ders olarak okutulmalıdır.
Din eğitimi dinin temel kaynakları olan Kur’an ve sünnet merkezli olarak
verilmeye çalışılmalı ve Kutsal Kitabımızın pek çok Ayet-i Kerimesi’nde aklı
kullanmanın ve düşünmenin emir ve tavsiye edildiği gerçeğinden hareketle yeni
yetişecek nesillere/gençlere akıllarını kullanma ve araştırma ve sorgulama
yönünde teşvikte bulundurulmalı ve özendirilmelidir
KAYNAKÇA
Arslan, Mustafa, “Kişilerin Batıl İnanç Kaygı Düzeylerinin Bazı Değişkenler Açısından
İncelenmesi”, Değerler Eğitimi Dergisi, 2004, ss. 10-34.
Aydın, Cüneyd, İnsanın Anlam Arayışı ve Yeni Çağ İnanışları, Araştırma Yayınları, Ankara
2016.
Aydın, Cüneyd, “Dinsel Fundemantalizm ile Yeni Çağ İnançlarına Yönelik Tutumlar
Arasındaki İlişkiler”, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İzmir 2008.
Ayten, Ali; Köse, Ali, “Bâtıl İnanç ve Davranışlar Üzerine Psikososyolojik Bir Analiz”,
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX, 2009, Sayı: 3.
Budak, Selçuk, Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 2005.
65
C. Sica, C. Novara, & E. Sanavio, Culture and Psycopathology: Superstition and ObsessiveCompulsive Cognitions and Symptoms in A Non-Clinical Italian Sample. Personality and
Individual Differances, 32, 1001 2002.
Conklin, E. S., “Superstitious Belief and Practice among College Students”, The American
Journal of Psychology, 30 (1), 1919, ss. 83-102.
Düztepe, Türkan, “Popüler Kültür Ürünü Olarak Gazetelerin Astroloji Köşelerinin
Değerlendirilmesi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Ünv., Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara, 2005.
Gündoğdu, M., Çapri, B., Çelikkaleli; Ö., Eğitim Fakültesi Öğrencilerinde Bilimsel
Düşünme Becerisi.VII. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, 9-11 Temmuz,
İnönü Üniversitesi. Malatya, 2003, s. 7.
Günay, Ünver, Din Sosyolojisi, İnsan Yayınları, İstanbul , 1999.
http://www.tdk.gov.tr
GTS.5bf42d27277255. 99024293
/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.
https://news.gallup.com /poll/16915 /Three-Four-Americans-BelieveParanormal.aspx?utm _source =
paranormal %20belief&utm_medium= search&utm_campaign=tiles# (erişim:02.10.2018)
Karaca, Faruk, “Heteredoks İnanç ve Davranışlar Ölçeği Üzerine Bir Deneme”, Atatürk
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi15, Erzurum, 2010.
Köktaş, M. Emin, Türkiye’de Dini Hayat: İzmir Örneği, İşaret Yayınları, İstanbul 1993.
Nar, Mehmet Şükrü, “Psiko-Antropolojik Bir Olgu Olarak Fal Üzerine Nitel Bir Araştırma”,
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı: 54, 1 2014, ss. 507-524
Özcan, Hatice, “Halkın Çoban Dede’den Beklentilerinin Psikolojik Nedenleri”, (Yüksek
Lisans Tezi) Adana 2007
P. F. W. Preece, & J. H. Baxter, “Scepticism And Gullibility: The Superstitious and PseudoScientific Beliefs of Secondary School Students”, International Journal of Science
Education, 22 (11), 2000, 1147- 1156.
Shermer,, Michael İnsanlar Neden Saçma Şeylere İnanır (Çev. Zeynep Reyhan Koç), Altın
Bilek Yayınları, İstanbul 2007.
Sinanoğlu; A. Faruk, Sinanoğlu, Asena, “21. Yüzyıl Malatya’sında Batıl İnançlar”, Türklük
Bilimi Araştırmaları, 2012.
Tobacyk, j., G. Milford, “Belief in Paranormal Phenomena: Assessment Instrument
Development and Implications for Personality Functioning”, Journal of Personality and
Social Psychology, 44, 1029 1983 s. 37.
Torgler, B., “It is about Believing: Superstition and Religiosity”, Center for Research in
Economic, Management and the Arts, 10, 2003, ss. 1-23
Tuncel, Ceyda, “Cinsiyet, meslek grubu, yaş ve Eğitim Düzeyi Değişkenlerinin, Bireylerin
Batıl İnançlara Sahip Olma Düzeyleri Üzerindeki Etkileri”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ankara: Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
Vayne, Paul, A History of Private Life: From Pagan Rome to Byzantium. Harvard
University Press. Cambridge 1987.
66
Vyse, Stuart A., Believing in Magic: ThePsychology of Superstition, New York: Oxford
University Press, 1997.
Zebb, B. J.; Moore, M. C., “Superstitiousness and Perceived Anxiety Control as Predictors
of Psychological Distress”, Anxiety Disorders, 17, 2003, ss. 15-130.
…. “Üniversite Öğrencilerinin, Sihir, Büyü ve Tabiatüstü Güçlerle İlgili Tutumlarının
İncelenmesi,” Bilimname Dergisi, Ekim Sayısı, 2019.
67
Se’âlibî’nin “Mekârimu’l-Ahlak” İsimli Risâlesi “Tahkîk-Değerlendirme”
Arş. Gör. Osman AYDIN71
Özet
Hz. Peygamber’in, Kur’an-ı Kerim’de yer alan ifadesiyle, “En güzel örnek” olarak
tavsîf edildiği gerçeğinden hareketle; bir Müslüman’ın şahsî ve ictimâî hayatında onun rol
model olduğu muhakkaktır. Gerek Kur’an gerekse rivayetler temelinde Hz Peygamber’in
bahs ve izah ettiği kâmil insan modeli, her mü’minin yaşantısında ulaşılmak istenen bir
hedef kabul edilmiştir. Bu zaviyeden bakıldığında konuya taalluk eden birçok değerli
kaynak kaleme alınmıştır. Bu çalışmalardan biri de Arap dili ve edebiyatı âlimi Ebû Mansûr
es-Seâlibî’nin (ö. 429/1038), “Mekârimu’l-ahlâk” isimli eseridir. Bir müslümanın yaşantısı
itibariyle yetkin ve etrafındaki insanlara da örnek olabilmesi için gerekli özellikleri sekiz
başlıkta ele alan bu risâle; aklını kullanabilmek ve ilim sahibi olmak şeklinde tanımlamasını
yaptığı ilk vasıftan, güzel konuşma becerisi ile belagat ve fesahat ile donanmak diye tavsif
ettiği son nitelemeye kadar model bir insanda bulunması gereken hususiyetleri
gerekçeleriyle birlikte izah etmiştir. Risâle iki açıdan önemi hâizdir. Öncelikle bu eser,
muhtevası itibariyle Kur’ânî ve Nebevî kıstaslar muvacehesinde örnek insan portresi
çizmektedir. O dönemde insani vasıfları zedelediği dile getirilen hasletlerin günümüzle
birçok yönden örtüşüyor olması insanın her devirde örnekliğe duyduğu ihtiyacı
göstermektedir. Risâlenin bir başka önem arz eden yanı ise, eserin müellifi Seâlibî hakkında
gerek Türkiye’de gerekse İslam Coğrafyasındaki yapılmış ve bizim ulaşabildiğimiz
çalışmalarda bu nüshadan hiç bahsedilmemiş olmasıdır. Türkiye’de dahi hakkında akademik
anlamda birçok çalışma yapılmış bir ilim insanına nisbet edilen ve henüz gün yüzüne
çıkmamış bir eserin takdimi kıymetli olsa gerektir. Bu çalışmayla biz bir taraftan model bir
insanda olması gereken vasıfları h. IV-V. Yüzyıllar arasında yaşamış olan bir âlimden
esinlenerek yeni bir okuma çabasına girişirken; diğer taraftan Türkiye Kütüphaneleri’nde
üzerinde ilmî mesai harcanmayı bekleyen binlerce kıymetli çalışmadan bir tanesini ilim
dünyasına kazandırmayı amaçlamaktayız.
Anahtar Kelimeler: Se’âlibî, Mekârimu’l-ahlak, Yazma, Risale, Ebû Mansur
SE’ÂLİBÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ
Tam ismi Ebû Mansur Abdulmelik b. Muhammed b. İsmail olan Se’âlibî 360/961
senesinde Nişabur’da doğmuş, öğrencisi Ali b. Hasan el-Bâharzî’nin ifadesiyle de 1038
senesinde vefat etmiştir.72 Kendisi veya dedesi tilki derisinden kürk dikimi ve ticaretiyle
meşgul olduğundan “Seâlibî” yahut “Ferrâ” nisbesiyle tanınmıştır. Fakir bir ailede yetiştiği
bilinen müellifin Fars veya Arap asıllı olduğuna dair bazı bilgiler mevcuttur.73
71
72
73
Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı
Komisyon, Mevsû’âtu a’lâmi’l-ulemâi ve’l-udebâi’l-Arab ve’l-müslimîn (Beyrut: Dâru’l-cîl, 2005), 4: 817.
Ferruh, Ömer, Târihu edebi’l-arabi (Beyrut: Daru’l-ilm li’l-melayîn, 1989), 3: 100; Zirikli, Hayruddin, elA’lâm, (yy., ts.), 7: 311.311; Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “es-Se’alibî” DİA, 36: 236.
68
Net bir şekilde ifade edilmesi gereken ilk husus, Se’âlibî’nin hayatına ilişkin çok
fazla bilginin olmadığıdır.74 Bu kadar çok eseri olan bir müellifin hakkında böylesine az
bilginin bulunması alimler nezdinde de garipsenmiştir. Bununla birlikte hakkındaki bilgiler
daha çok kişiliği ve edebiyat alanındaki yetkinliği etrafında toplanmıştır.75 Edebiyat alanında
özellikle dil ve nesir sahasında şöhreti kabul edilmekle birlikte kendisinin tarihçi yönünden
de bahsedilmektedir.76
En meşhur hocaları, Ebubekir el-Harezmî (ö. 398/970), İbn Faris (392/1002) ve
Bedî’uzzaman el-Hemezanî (398/1008) olan Se’âlibî; İbn Sina, Firdevsî ve Birûnî gibi
alimlerle de görüşme fırsatı yakalamıştır.77 Nişabur, Buhâra, Cürcân, Gürgenç, Gazne gibi
devrinin ilim merkezlerine yolculuklar yapmıştır.78 Bu ilmî seyahatleri sırasında kaleme
aldığı eserlerin büyük bir kısmını hükümdarlara ya da idari görev başındakilere ithaf
etmiştir.79 Böylesi bir uygulama kendisinin gerek ilmî muhit içerisinde gerekse yönetim
mercileri arasında tanınırlığı konusunda ipuçları vermektedir. Şöyle ki ilmî mesaisi
içerisinde onu en çok destekleyen kimse yine bir idareci olan Nişabur valisi Ebu’l-fadl elMikâlî’dir. (ö. 436/1044). Hatta Mikâli’nin şiirlerine kendi eserinde dahi yer vermiştir.80
Se’alibî dayandığı argümanları itibariyle en meşhur dilciler, edipler şairler ve
nahivcileri seçmesi sebebiyle kendisinden sonra gelen alimler nezdinde muteber ve tenkitten
genel anlamda uzak tutulmuştur.81 Öyle ki beyan ilmini, Me’âniden ayıran ilk kişi olduğu
söylenir.
Bir kısmı matbu bir kısmı ise yazma yahut kayıp olmak üzere kırkı aşkın eseri olan
müellifin en meşhur çalışmaları, Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-asr ile Fıķhu’l-luga ve
sırru’l-Arabiyye’dir. Mekârimu’l-ahlak isimli bildiriye konu olan risalesi ise hakkında
yapılan Türkçe akademik çalışmalarda sadece ismen değinilen bir eserdir. Ancak Bilal
Orfali ve Ramzi Baalbaki tarafından The Book of Noble Character ismi ile İngilizce’ye
çevrilmiştir.
NÜSHALAR
Türkiye yazma eserler başkanlığı koleksiyonları içerisinde ulaşılabilen iki nüsha
üzerinden çalışma teşekkül etmiştir. bunlar, çorum ve milli kütüphane nüshalarıdır.
74
75
76
77
78
79
80
81
Sealibi’den bahseden en eski kaynağın Zehru’l-âdab isimli eser olduğu kaynaklarda ifade edilmektedir.
Hasan Gündoğdu, Ebû Mansûr Abdulmelik b.Muhammed es-Se’âlibî’nin Sirru’l-arabiyye Adlı Eserinin
Edisyon Kritiği, Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2006, 1; Hayatına dair bilgi için ayrıca bkz. İbnü'l-'lmad,
Şehabeddin Ebu'I-Felah Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed, Şezeratu'z-zeheb fi ahbarı men zeheb
(Dımeşk: Dar-u İbn Kesir, 1989), 5: 151-152; İbn Hallikan, Ebu'l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed
b. Ebi Bekr, Vefayatu'l-a'yan ve enbau ebnau'z-zaman (Beyrut: Daru’s-sadır, ts), 3: 178-180; Taşköprüzade
Ahmed b. Mustafa, Miftahu's-saade ve mısbahu's-siyade fi mevzi’ati'l-ulüm (Beyrut: Daru'l-kütübi'lilmiyye, ts.), 1: 213-214; Yusuf İlyan Sarkis, Mu'cemu'l-matbüati'l-Arabiyye ve'l-muarraba (Mısır:
Matbaatu’s-sarkis, 1346), 660; İsmail Paşa el-Bağdadi, Hediyyetü'l-arifınin esmai'l-müellifın ve asaru'Imusannifîn, (İstanbul: yy., 1951), 1: 625; Şemseddin Sami, Kamüsu'l-a'lam, (İstanbul: yy., 1308), 3: 17401741; ez-Zehebî, Ebû Abdullâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l islâm ve vefeyâtu
meşâhir ve’l-a’lam (Beyrut: Dâru’lgarbi’l-islamî, 2003), 9: 478; Siyeru a’lâmi’n-nübelâ (Beyrut:
Müessesetu’rrisâle, 1982), 17:438-439; Ebû Muhammed Tayyib b. Abdillah, Kılâdetu’n-nehr fî vefeyâti
a’lâmi’d-dehr (Cidde: Dâru’l-Minhac, 2008). 3: 376.
Komisyon, Mevsû’âtu a’lâmi’l-ulemâ, 4: 817.
Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifin (Beyrut: Daru ihyai turasi’l-arabî, ts), 6: 189.
Topuzoğlu, “es-Se’âlibî”, 36: 236.
Komisyon, Mevsû’âtu a’lâmi’l-ulemâ, 4: 818.
Se’âlibî, Yetîmu’d-dehr, thk. Müfid Muhammed Kumeyha, (Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983), 1: 10.
Abdurrezzak Havîzî, Kitâbu’l-Müntehil hüve li’s-se’âlibî ve leyse li’l-Mîkâlî, (Mısır: yy., 2008), 70.
Se’âlibî, Yetîmu’d-dehr, 1: 10.
69
Çorum Nüshası
Bu çalışmada mezkur eserin ulaşılabilen iki nüshası kullanılacaktır. Bunlardan ilki
Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi Yazma Eserler Koleksiyonu’nda 19 Hk 2131/4
arşiv numarası altında 23a-29b varakları arasında kayıtlı olan nüshadır. Herhangi bir
müstensih bilgisi yer almayan nüsha nesih hattıyla kaleme alınmış ve her sayfa 25 satırdan
müteşekkil kılınmıştır. Çiçek fligranlı, sırtı siyah bez, üstü ebru kağıt kaplı, mukavva ciltli
bir mecmua içerisinde yer alan risalenin, söz başları kırmızıdır.
Milli Kütüphane Nüshası
Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda yer alan diğer nüsha ise 06 Mil Yz A
7487/1 arşiv numarası ile kayıtlı olup 16 risaleden müteşekkil bir mecmu’anın 1b-10b
varakları arasında yer almaktadır. El frigranlı bir kağıt üzerine bozuk nesih yazı stili
kullanılmış risalede her bir sayfa 15 satırdan oluşmaktadır. Desenli kağıt kaplı mukavva bir
cilt içinde yer alan çalışma son olarak 1993 senesinde Ali İhsan Ulusoy tarafından satın
alınmıştır. Söz başları, duracaklar ve çizgiler kırmızıdır. Herhangi bir müstensih kaydı
mevcut değildir.
70
Çorum Nüshası
71
Millet Kütüphanesi nüshası
ESERİN İÇERİĞİ
Se’âlibî eserinin sekiz ana başlıktan oluşacağını belirtir. Bunlar; akıl ve ilim, zühd ve
ibadet, dil inceliği, nefis terbiyesi, yüce ahlaki değerler, güzel bir yaşam, faydalı bir siyaset,
72
güzel bir belagat, üzere edebin talep edilmesi şeklinde formüle edilmiştir. Bahse konu bu
hususlar adab çatısı altında toplanan ve kişiyi edepli olarak tarif edebilmeye dair şartlardır.
Adabın gereği olan ilk meziyet; Se’libiye göre ilim ve akıldır. Zira ilim en güzel
mücevher akıl ise en değerli metadır. İlim en faziletli varis bu ilimle amel etmek ise
şereflerin en büyüğüdür. İlim gibi kılavuz hilm sahibi olmak gibi de arkadaş bulunmaz.
Se’âlibi’ye göre dik kafalı akıllı bir kişi, cahil bir dosttan çok daha hayırlıdır. Zira akıl
azaldığı zaman fuzulî işlerle uğraşma artar. Cahil olan kimse mal talep eder. Akıllı olan ise
kemal ister. Akıllı olan kalbi ve zihniyle bakarken cahil olan ise sadece gözleriyle bakar.
İlim bitmeyen bir hazine, akıl ise eskimeyen bir elbise gibidir. Her hayırlı işe talep edilerek
ulaşılır ve edep sayesinde bu işlerin kıymeti artar. Kaç tane izzet sahibi kimse cehaleti
sebebiyle zillete düçar olmuştur. Zilletteki kaç kişi de aklı sayesinde aziz olmuştur. Amelsiz
ilim vebal ilimsiz amel ise sapkınlıktır. Edep gönüldür edebli olmak ise gönülce olgunluğa
erişmektir. Akıllı kimsenin düşmanlığı cahil kimsenin sadakatinden daha değerlidir. Tıpkı
cömertin geri çevirmesinin cimrinin tasadduğundan daha şerefli olduğu gibi… Hilm ile her
şer ortadan kalkar ilim ile de her iş düzene girer. Akıllı kimse irşad ve tebliğde aklını
kullanan ve isabetli kararlar verebilen kimsedir. Onun sözü münasip fiili ise övgüye
şayandır. Cahil kimse ise kişiyi yoldan çıkardığının farkında değildir. Sözleri hastalıklı
fiilleri ise kınanmıştır.
Adabın olmazsa olmazı ikinci şartı ise zühd ve ibadettir. Rızkına kanaat eden
insanlara muhtaç olmaz. Olduğu kadarına rıza gösteren kolaylıkla kanaat sahibi olabilir.
Kazaya rıza gösteren belaya sabredebilir. Dünyasını imar eden emellerini zayi ederken,
ahiretini imar eden kimse emellerine ulaşır. Nefsi ile hesaplaşan selamete dinini muhafaza
eden ise zenginliğe ulaşır. Başkalarının malından ümidini kesmek fakiri aziz kılar,
açgözlülük ise idarecileri zelil kılar. Allah’tan korkanı Allah korumasına alır, Allah’a sıkı
sıkıya bağlanan kimseyi de Allah başarıya eriştirir. Yoksulun gücü kanaat, zenginin hazinesi
ise doğruluktur. Sabreden arzularına şükreden de nimetlere kavuşur. Yakînin kuvveti dinin
sıhhatinden gelir. Eldekiyle yetinmek erdemli olmaya ulaştırır. Günahına geri dönen kimse
rabbine ayak diremiş demektir. Kişiye fayda veren bir dirhem, onu mahveden bir dinardan
daha hayırlıdır.
Bozgunculuğa sevinen kimsenin akıbeti beter olur. Mutlu kişi geçmişinden ders alıp
bunu kendine örnek alan kimsedir. Azgın ve bozguncu kimse ise, faydalı olacak şeyleri
başkaları için toplayıp kendisi buna karşı cimri olan kimsedir. Arzular fitnenin bineği, dünya
ise sıkıntılar ocağıdır. Fitneden yüz çevir ki selamete eresin, dünyadan yüz çevir ki zengin
olasın.
Se’âlibin ifade ettiği üçüncü meziyet, dil terbiyesidir. Bu konuyu izah sadedinde şu
meyanda ifadelerde bulunur. Sessiz kal, böyle yaparsan kendi iç dünyanda faziletli,
görünüşün itibariyle akıllı, güçlü olduğun zaman hikmet, zayıf olduğun zaman da hilm
sahibi kabul edilirsin. Fuzuli kelamdan uzak dur zira o senin içindeki ayıplarını gün yüzüne
çıkarır. Uyuyan düşmanlarını uyandırır. Kişinin sözü, faziletinin beyanı ve aklının
tercümanıdır. Bu sebeple sözlerini güzel olanlarla sınırlı tut ve kısa olanlarla yetin.
İdarecilerin öfkelendirecek işler yapma, kardeşlerini yalnız bırakma. Zira Yöneticisini
kızdıran sıkıntılar çekebilir, kardeşlerini yalnız bırakan ise özgürlüğünden olur. Kardeşinden
bir şey istemekten uzak duran kişinin selameti devam eder pişmanlığı ise azalır. Boş sözler
konuşan hoşlanmayacağı şeyler duyar. Her söze bir cevap her fiile de bir ceza ya da sevap
vardır. Nice kelimeler vardır ki ölüme neden olur. Söylemediğin bir şeyden dolayı da
üzülme. Sorulmadıkça da cevap verme. Sana pişmanlık getirecek olsa da susmak; sana
73
selamet vermeyen konuşmadan hayırlıdır. Cahilin sözlerine karşı susmak ona en güzel cevap
ve en acı verici azaptır.
Nefis terbiyesi Se’âlibî için dördüncü güzel haslettir. Buna göre kişi şerefli olanı terk
etmeyip kötü olan şeylere de meyletmemelidir. Her iş zıddından uzak durur ve benzerine
rağbet eder ve kendisinden daha aşağı olana meyleder. Herkes kendi mizacına göre davranır.
Kişi tedbiri elden bırakmamalı ve yöneticisini hafife almamalıdır. Her kim tedbiri elden
bırakırsa sapıtır, her kim de yöneticisine değer vermezse zelil olur. İdarecilere itaat
noktasında nefse ağır gelen şeylerden yüz çevirmek gerektir. Dinin gereklerini ifa
noktasında ise dünyadan nasibin alınması lazımdır. Kişi kendisine ağır gelen şeyler
hususunda nefsini nefsine rakip kılmalıdır. Bir ilim meclisine oturan kimse sesini azaltmalı
ve konuşmayı bırakmalıdır. İnsan vakarını koruyup sırlarını herkese açmamalıdır. Se’âlibi
bu maddeyi şu cümleyle bitirir:
“İnsanların seni güler yüzle karşılamaları ve muhatap olmaları, öfkeyi ve nefreti
doğuran, edebini yitirmene ve hürmetin yok olmasına sebep olmasın.”
Beşinci olarak, bir kimse yüce meziyetlere sahip olmalıdır. En hayırlı iş bir hürrü
köleye dönüştürmemektir. Malların en hayırlısı ise üzerine şükredilen maldır. Nimetleri
dağıtmak noktasında eli bol olan kişinin nimetleri de devam eder. Faziletlerin başı faziletli
olanlara iyilik etmektir. Rezilliklerin başı da rezil olanlara yardım etmektir. Komşusuna
eziyet eden aziz olmaz. Kardeşine zulmeden mutlu olmaz. Parayı yücelten nefsini zelil eder.
Şükre devam ettikçe nimet de devam ettirilir. Birine yapılacak en iyi yardım, kişiden
istenmeden evvel yapılandır. En güzel söz güzel bir davranışla desteklenendir. İnsanlara
vermeye mani olan kişi şifadan men edilir. Tevbeye bağlı kalmak ukubeti azaltır. İyi niyetli
olmak da ecri getirir. Cömert ile komşu olan yokluktan beri olur.
Adabın altıncı gereği güzel bir yaşam sürmektir. Raiyye ancak yöneticiyle ıslah
olur, beriyye (halk) da ancak adaletle mülk sahibi olur. Kim adilane idarecisine yönelirse
kardeşinden bile istemesine gerek kalmaz. Kötü bir yaşam süren hayat boyu güvende
olamaz. İyi bir yol tutan ise ömrü boyunca korku çekmez. Kim intikam alma yolunu tutarsa
belayı kendisine çeker. Kim de bundan geri durursa övgüyü hak eder.
Yedinci özellik de yerinde ve iyi siyaset yapmaktır. Yönetilenler için en büyük
felaket itaat noktasında birlik olamamaktır. Yöneticiler açısından en büyük sıkıntı ise
siyaseti iyi yapamamaktır. Alimlerin afeti riyaset sevdasıdır. Hakimlerin afeti ise aşırı hırs
göstermek ve veradan uzak kalmaktır. Günahkâr birini bitiren şey ise su-i zandır. İnsanlar
hakkında barışçıl olan selamete erer. Hayrı öne çıkaran zengin olur. Tembelliğe devam eder
ehlini de yok eder. Cevap vermede acele eden doğruyu tespitte boşa çıkar. İstediğini yapan,
istemediğini bulur. Aklı başında olanlardan talep eden istediğine nail olur. Zeki insanlarla
istişare eden kimse de doğruya ulaşır.
Sekizinci ve son özellik beliğ olmaktır. Allah’a güvenen zengin olur Allah’a
tevekkül edene Allah yeter. Sadakat dinin başıdır. Yakîni imanın esası da zühddür. Eldekini
ziyadeleştiren şeyin esası takvadır. Sonunda dönülecek merci dindir. Kulluk en yakın
sığınak, kanaat en sonsuz izzettir. Mukadderat gerçekleşeceği zaman tedbirler de işe
yaramaz. Özene bezene söylenmiş söz bilenmiş kılıç gibidir. Açlık toklukla gelen
rahatlamadan hayırlıdır. Sultanın sözü ateş gibidir. Kardeşini zemmetmek ise utanç
sebebidir. Reziller mülk sahibi olduğunda faziletliler yok olur. Fazilet sahipleri gaflete
düşerse tüm halk yok olur.
74
ت ّم “ Bu ve buna benzer hem edebi hem de nasihat ve tavsiyeleri ile devam eden risale
” ifadeleri ile son bulmaktadır.الكالم بعونه الملك العالم
ESERİN TAHKİKLİ NEŞRİ
رسالة في مكارم االخالق ألبي منصور الثعلبي 82رحمه هللا
أما بعد فإنه أحق كالم نطق به لسان .وأعرب به بيان .وانطوى عليه كتاب 83وأنهى إليه خطاب .ما زاد قوة
البصيرة .و عاد بصحة السريرة .وطرق طرائق العدل وبين حقائق الفضل .فصار 84تذكرة لألخيار .ومزجرة لألشرار
وإماما للعمال .وقواما لألكثر األعمال .ترجع إليه السياسة .وتبين به الرياسة وينتظم به األسباب .و يجتمع به اآلداب.
فإن األدب األدبان :أدب شريعة وأدب سياسة.
فأدب الشريعة ما أدي إلى قضاء الفرض.و أدب السياسة ما أعان على عمارة األرض .وكالهما يرجعان إلى العدل اللذي
هو سالمة السلطان وعمارة البلدان .وصالح الرعية .وكمال المزية .ألنه من ترك الفرض ظلم نفسه
ومن ظلم نفسه كان لغيره أظلم .و من خرب األرض ظلم غيره .قال الحكيم بالعدل ثبات األشياء 85.وبالجور زوالها .وقال
أيضا من ظلم نفسه كان لغيره أظلم .ومن هدم دينه كان لمجده أهدم .وقال إبن المقفع خير اآلداب ما حصل لك نفعه .و
ظهر عليك أثره .وقد جمعنا في كتابنا هذا ألفا ً
ظا وجيزة .وأجرينا مجرى األمثال
وفضوال قصيرة الهل الفضل والكمال.
وقصدنا فيما الفناه وجه اإلختصار وكنه اإلقتصار .ليقل لفظه .ويسهل حفظه .واستعنا 86باهلل فيما صنفناه
وهو حسبنا ونعم الوكيل .وهذا ثبت األبواب .ألتي يشتمل عليها الكتاب وهي ثمانية أبواب .الباب األول فيما يستعان به على
العقل والعلم .الباب الثاني يستعان به على الزهد والعبادة .الباب الثالث فيما 87يقعان 88على أدب
اللسان .الباب الرابع في اإلستعانة على أدب النفس الباب الخامس في اإلستعانة على 89مكارم األخالق .الباب السادس في
اإلستعانة على حسن السيرة .الباب السابع في اإلستعانة على حسن السياسة .الباب الثامن في اإلستعانة على حسن
90
البالغة.
93 92
91
الباب األول فيما يستعان به على العقل والعلم .العلم على أحسن حلية والعقل أفضل قنية .العلم أفضل
خلف .والعمل به أكمل شرف ال سمير كالعلم .وال ظهير كالحلم .ال سيف كالحق .وال عون كالصدق .عالم معاند خير من
جاهل مساعد .إذا قلت العقول .كثرت الفضول .ال سائس مثل العقل وال حارث كالفضل .وال حافظ مثل العدل .الجاهل
يطلب المال .والعاقل يطلب الكمال .نظر العاقل بقلبه وخاطره .ونظر الجاهل بعينه وناظره .العلم كنز عظيم ال يفنى
والعقل ثوب جديد ال يبلى .كل خير ينال بالطلب .ويزداد باألدب .كم في عزيز أذله جهله .وكم في ذليل أغزه عقله .العلم
بغير العمل وبال .والعمل بغير علم ضالل .األدب بال .واستعماله كمال عداوة العاقل .خير من صداقة الجاهل .منع الكريم
افضل من بذل اللئيم .بالحلم يقطع كل شر .وبالعلم يصلح كل أمر .العاقل من عقله في إرشاد و من 94رآه في سداد .فقوله
سديد .وفعله حميد .والجاهل من جهل في أغواء .ومن هواه في اغراء .فقوله سقيم .وفعله ذميم.
الباب الثاني في اإلستعانة على الزهد والعبادة من قنع بالرزق .إستغنى عن الخلق .ومن رضى بالمقدور .قنع
بالميسور .من رضى بالقضاء .صبر على البالء .من ع ّمر دنياه .ضيع ماله .ومن ع ّمر آخرته بلغ ماله من حاسب نفسه
سلم .ومن حفظ دينه غنم .اليأس تعز الفقير .والطمع يذل األمير ومن إتقى هللا وقاه .ومن إعتصم به نجاه .القناعة عز
82الثعالبي
الكتاب
83م -
فصارت
84م :
85األشياء
أستعينا (خطأ)
86ح :
في
87م :
اإلستعانة
88م :
في
89م :
البالغة
90م -
في
91م :
اإلستعانة
92م :
به
93م -
من
94م -
75
المعسر .والصدق 95كنز الموسر من صبر نال المنى .ومن شكر حصل النعمى .قوة اليقين .من صحة الدين .الرضاء
بالكفاف يؤدى العفاف .من عاد إلى ذنبه .أصر على ربه .درهم ينفع خير من دينار يصرع .من سره الفساد .وسأه المعاد.
السعيد من إعتبر بأ ً ْم ِس ِه وإستظهر لنفسه .والشقي من جمع لغيره وبخل على نفسه .الهوى مطية الفتنة .والدنيا دار المحنة
فاعرض عن الهوى تسلم .واعرض عن الدنيا واغنم
.
الباب الثالث في اإلستعانة علي أدب اللسان .ألزم الصمت تعد في نفسك فضال .وفي وجهك عاقال
وفي قدرك حكيما .وفي عجزك حليما .وإياك وفضول الكالم فإنه تظهر من عيوبك ما بطن .وتحرك من عدوك
سكن .كالم المرء بيان فضله .وترجمان عقله .فاقصر منه على الجميل .واقتصر منه على القصير .إياك وما يستخبط
سلطانك .ويوحش إخوانك .فمن أسخط سلطانه تعرض للمنية .ومن أوحش إخوانه تعدى الحرية .ومن كف عن عرض
أخيه دامت سالمته .وقلت ندامته .ومن قال ما ال يعني .سمع ما ال يشتهي .لكل قول جواب .ولكل فعل ثواب أو عقاب .أو
عقاب .ربَّ حرف أدى الى حتف .ال تأسف على ما لم تقل .وال تجيب عما ال تسأل .صمت يعقبك الندامة خير من نطق
يسلبك السالمة .إذا سكت عن الجاهل فقد أوسعت جوابا .وأوجعت عذابا.
الباب الرابع في اإلستعانة على أدب النفس ال تستحقن شريف .وال تميلن إلى سخيف .أبان عن ضعف عقله.كل
أمر ي هرب عن ضده .ويرغب في مثله .وينزع على اردى منه .ويعمل على شاكلته التستبد تدبيرك .وال تستخف بأميرك.
فمن إستبد تدبيره ضل .ومن إستخف بأميره ذل .أعرض نفسك في طاعة سلطانك .واجعل لدينك من دنياك نصيبا .وكن
من قفسك 96على نفسك رقيبا .فإذا جالست فألزم الصمت واحفظ 97الصوت .واستعمل الوقار .واحفظ األسرار .وال يحملنك
مباسطهم لك ومخاطبتهم إياك على إزالة الحشمة و إضاعة الحرمة .فإن زوال 98الحشمة يورث الغضب واالنكار.
واضاعة الحرمة يوجب الغضب والنفار
الباب الخامس في األستعانة على مكارم األخالق .خير االمور ما استرق حرا ,وخير األموال ما استحق شكرا,
في بسط يده باألنعام صار نعمته على الدوام رأس الفضائل ,اصطناع األفاضل ,رأس الرذائل أصطناع األراذل ما عز من
سه ,أذّل نفسه ,من أدام الشكر ,إستدام البر ,أجل النوال ,ما حصل قبل
ذل جيرانه ,وما سعد من شقي أخوانه ,من أعز فِ ْل َ
السؤال ,احسن المقا ل ما صدق حسن الفعال ,من منع العطا منع الشفا ،إخالص التوبة يسقط العقوبة ،وإحسان النية يوجب
المثوبة ،من جاور الكرام أمن اإلعدام ,من كف شمول النعم إستحق حلول النقم ،من ّ
من بمعروفه سقط شكره ،ومن أعجب
بفعله حبط أجره .من بخل على نفسه بخيره ,لم يجدد به على غيره
الباب السادس في اإلستعانة على حسن اليسرة بالراعي تصلح الرعية ,وبالعدل تملك البرية .من عدل في
سلطانه إستغنى عن إخوانه ,أقرب األشياء صرعة الظلوم ,وانفذ السهام دعوة المظلوم من ساءت سيرته لم يأمن أبدا
ومن حسنت طريقته لم يخف أبدا ,من إنتقم إجتلب البالء ,ومن إحتسب إكتسب الثناء ,من أحسن فبنفسه بدا .ومن
أساء فعلى 99نفسه 100جفا ,من طال من طال تعديه كثر أعاديه ,من حفر ألخيه كان حتفه فيه ,من جار حكمه أهلكه ظلمه,
من خادع 101هللا خودع ,ومن خادع الحق صرع ,من أحب نفسه فاليحب األنام ,ومن رحم ولده فليرحم األيتام.
الباب السابع في اإلستعانة على حسن السياسة آفة الرعية مفارقة الطاعة .وآفة الزعماء 102ضعف السياسة,
وآفة العلماء حب الرياسة ,وآفة القضاة شدة الطمع ,وقلة الورع ,وآفة العدل ميل المواالة ,وآفة المذنب سوء الظن ,من
سالم الناس سلم ,ومن قدّم الخير 103غنم ,من لزم الرقاد منع المراد ,من دام كسله خاب أهله ,من أسرع في الجواب ,أبطأ
95م :
96م :
97م :
98م :
99م :
100م -
101م :
102م :
103م :
76
الصبر
نفسك
وخفض
إزالة
فعليه
نفسه
جادل
الرعياء
الحقير
في الصواب ,من فعل ما شاء ,لقى ما ساء ,من إستعان بذوي العقول ,فاز بنيل
سلك سبيل الصواب.
104
المؤمول ,من إستشار بذوي األلباب,
الباب الثامن في اإلستعانة على حسن البالغة .من وثق 105باهلل أغناه ,ومن توكل على هللا كفاه ,وق ّلت مخافته,
الصدق رأس الدين ,والزهد أساس اليقين ،والتقوى خير الزاد ,والدين أقوى معاد ,والطاعة أدنى حرز ،والقناعة
أبقى عز ,إذا حلت التقادير ,ضلت التدابير ,كالم المهذب ,كالحسام المذرب ,الجوع خير من الخضوع ,ذكر
السلطان نار ,وذم اإلخوان عار إذا ملك األراذل ,هلك األفاضل ,إذا تغافل أهل التفاضل ,106هلك أهل التجمل.
من عجز عن اإلحسان ,ثقل على اإلخوان.
ت ّم الكالم بعونه الملك العالم.
104م :
105م :
106م :
107م +
77
نبيل
دلق
التغافل
انه ولي كل توفيق وإنعام
107
Changing Ethics of Journalism: From Traditional to Online
Research Assistant Halime SUVAY108
Lect., Serra ORKAN109
Abstract
Journalism is known as one of the first mass communication tool. Printing press first
invented in the 15th century by Johannes Gutenberg. First newspapers were published in
17th century and there are still discussions about the exact date of the first newspaper.
According to some studies the first newspaper was published in Netherlands in 1605 and
according to some it was first published in Augsburg in 1609.
The first newspaper in Turkey “Vakayı-i Mısrîye” was first published in 1828. Some
studies say “Takvim-i Vekayi” is the first printed source which was printed in 1831 by
sultan Mahmut II. In 1860s “Tercüman-ı Ahval” was published independent from the
government. According to some sources “Tercüman-ı Ahval” is the first printed press
because of its independence.
In Turkey first published magazine on the internet is “Aktüel” and first published
newspaper is “Zaman”. Addition to this “Xn” is the first online news sources. Milliyet is
also the first fully online published newspaper in Turkey in 1996.
Keywords: Journalism, online journalism, ethics of online journalism, digital
technology, communication
INTRODUCTION
Invention of the printed press has caused a great transformation for humanity. In the
first years it was not so effective. People were very attached to their habits and it was not
easy to adopt to an innovation.
From the middle of the twentieth century mass communication tools have been
improved and globalized. Liberal system’s supply and demand has shaped the production of
the knowledge. It is still a question mark that if journalism and journals or newspapers need
some new moral values, rules and ethic principles in twenty first century.
When knowledge combines with power it has the authority of the truth. Michel
Foucault had always seen information as a source of power. Sometimes it’s thought that
being influential was more important than reality. According to some sources when an
information is powerful then it has also have the ability to become true (Hall, 2017: 65).
108
Okan University, Faculty of Applied Sciences
109
Okan University, Faculty of Applied Sciences
78
Nowadays machines are more powerful than human beings. Physical and mental
power of labor almost belong to first electronic and then digital ones (Reinecke, 1992: 90).
When we look at the past of electronic media in Turkey, we see Aktüel Magazine
which started broadcast life in July 1995. Zaman is the first online published newspaper and
Milliyet is another populer newspaper in Turkey which fully published online in 1996.
One of the reasons for the rapid spread of digital journalism in Turkey was economic
crises in 2000s. Media industry was affected because of the crises and nearly four thousand
media employees were unemployed. These journalists used internet journalism, which
doesn’t require much investment. They tried to earn from the ads they published on their
new sites.
The speed of technological developments has led to the change of journalim
technique. People have been travelling through a galaxy where social networks have
dominated. It is also shows that Gutenberg Galaxy has become less popular than Zuckerberg
Galaxy which knows the powerfulness of digitization.
FIRST YEARS OF JOURNALISM
First collected and distributed document is “Acta Diurna-Acta Publica”. It had been
more than two thousands copies. It had been hung on the walls in Roma. First newspaper
was printed in Netherlands in 1605 and it was called “Niuewe Tijdingen”. Some sources
admit “Avis Relation Oder Zeitung” as first printed material which was published in
Augsburg in 1609.
In Turkey it took over 200 years to be published the first newspaper. In 1828
“Vakayı-i Mısrîye” was published; however many sources accepted “Takvim-i Vakayi” as
the first newspaper written Turkish. Takvim-i Vakayi was published by sultan Mahmut II.
He was such an innovative person. On the other hand, it was the first years of journalism and
it was seen as a communication tool which helped the government.
Nowadays individuals have lived in an information society. Before that industrial
revolution had been a turning point. In 1970s computers have been used all over the world.
Civilization course have been changed by software, new media species and computer
networks. They have caused the improvement of internet. Transformation of knowledge has
become much more easier than ever. World has become on people’s fingertips. These
technologies which have occured in 1980s made it necessary to redefine every part of the
world. Publishing and communication are one of the most important elements of this
improvement.
In the beginning of 1980s , Ted Turner, the owner of CNN had made some speeches
about traditional journalism. As he said traditional journalism ended and the press which
supported by internet has occured. In the western countries this change was also foresighted.
According to the researches it has been proved that in the western countries and Japan,
especially young generations have been not interested in written sources anymore (Gezgin,
2002: 32-33).
In 1996 according to a report in the Milliyet newspaper, in the past years, internet
was only seen as a supporter for using the information. However it was known that printing
cost and paper price would be the end of the journalism based on paper. Electronic broadcast
would make individuals leave the printed sources especially newspapers. In 1996 there were
79
only 40 million internet users. Every year the number of internet users have increased
exponentially.
In America some newspapers have been taken precautions after the spread of the
internet. Newspapers such as “The Wall Street Journal” and “Financial Times” were the first
samples which installed their system according to the internet technology (Gezgin, 2002:
30). After internet technology encircled our world it became possible to reach all the
newspapers at the desired time and place. So the world has become a global village as
philosopher Marshall Mcluhan said. Internet has revealed the difference between traditional
and online. It has also been proved that internet is the shortest way to access the information.
Network Systems in media may be the first innovation in the world. This
improvement has been driven by economy. And it is also related to the future media house
which is going to create new brands. In todays world it is easy to say that a media house is
occurred from brand products. On the other hand, nobody is feeling save about the
information written on the internet. Media places have been trying to find a solution to this
problem.
Newspapers are known as serious news resources . Journalists are main factors that
creates newspapers’ images and forms. Media users are reliable both in print and on the
internet. In recent years it has been observed that brand names are very important on the
internet (Riefler, 2002: 98-99).
It is known that the main source of journalism is information. In the globalizing
world, especially with the spread of internet journalism there has been a noticeable
confusion about information. In this context, the information density, which is generally
subjective creates information pollution. Despite the ability to reach more information it
should be noted that the information on internet is superficial. The use of the concept of
information pollution has increased with the use of internet. Especially in magazine news,
the information pollution seems to be more obvious and it has easily reached the wrong
dimensions.
ETHICS OF JOURNALISM
Media is the means that transmits the message. And as it is known “morality” is a
social phenomenon. The understanding of morality changes from one society to another.
Internet is also a media environment and has some ethical rules. There has become a positive
competition between traditional and online journalism. As Michael Getler from Washington
Post emphasized this positive competition has been improving the moral values between
traditional and online newspapers (Özgen, 2002: 124).
To save the freedom of individuals is a multidirectional and complicated problem.
Today it is easy to document that it is still a wish to have a proper press moral. It is known
that thousands of journalists from all around the world are as free as a bird in the cage
because of the commercialized media groups.
To define journalism as a profession there have to be some qualifications like
common educational presence, independent work, mutual trust between career members and
customers. Journalism as an art first has to be the blessing of the truth. According to the
french philosopher Alexis de Tocqueville without democracy there will be no real journals
and without journals there will be no democracy. So it is understood that these two imported
concepts have been linked to each other.
80
It is known that newspapers are periodic broadcastings and they inform individuals
about economy, culture, politics and the other stuff. They can be published at specific times
or everyday. They are the documents of the day and loyal notes of knowledge. Newspapers
use both writings and photographs. There may be comments after the news about both
political improvements and social tendencies.
When it is compared to digital and analog it is seen the changes in journalism ethics.
Digitization has taken its place very fast and at that time analog technologies have continued
to be used at certain stages.
As John Fiske stated that participants have a powerful impact on the media tools. He
espacially emphasized the audiences’ power against the television (Şeker, 2009: 124-125);
however there is a certain power on all media texts of users.
FUNDAMENTALS OF ONLINE/DIGITAL JOURNALISM
Internet is a communication network and it has its name in 1990. Before that is was
named as “Arpanet” (Advanced Research programme Agency) in 1969. The emergence and
development of internet is both coincidental and conjunctural (Özgen, 2000: 59).
The basis of internet or online journalism was teletext broadcasting, which was on
television. British Channel BBC had improved CEEFAX system in 1972 and it was the
beginning of internet journalism . 1970s and 1980s were very important years fort he
shaping of internet journalism and computerization of the editorial process of news centers.
Hypertext was the first step through digital publishing. Hypertext is formed by text
particles which are associated to each other. With the “world wide web” interface it has
helped the development and spread of the internet (Sütçü & Kara, 2005: 107-108).
Internet has also brought new arguments to technological improvements. First
internet as a word, not used too much by news agensies. A research had initiated by Anadolu
Agency and it showed that, in 1997, “internet” as a word had been used for only 289 times.
In 2000 this word and concept became much more popular and was used for more than 2000
(Kara, 2002: 37).
It is also known that in 1995, the number of internet users were 26 million in the
world. In 2001, it was about 420 million people, who connected to internet. In Turkey
people met internet in 1993 and in 1996 there were only 14 thousand people who connected
to it. In 2000 there were more than 3 million internet users (Kara, 2002: 37) and nowadays it
is noted that there are only a few people wo are not using it.
It is noted that the origin of internet is American and in 1994 it had started to be used
by Turkey. Some important scientific and academic institutions like TÜBİTAK, ODTÜ and
Boğaziçi University had made it possible for public internet access (Basım, 2002: 15). At
that times there were no turkish contents. And it was necessary to have turkish contents to
spread the usage of internet.
It was thought that newspapers, television and other traditional media stuff would be
useless for the future years. The rumor was not true; however there have been some radical
changes. The internet in the field of journalism is quite different from other media tools. It
has become much more popular day by day because of its fastness. At the very beginning
81
the language of internet was very problematic. Its eclectic nature was first made it hard to
use all elements effectively.
New communication tools have changed media both formal and contextual. In
chronological order the newspapers are on top in these system. The presence and use of
paper had started the system first in Egypt and China. It is noted that printing technology has
a long history. Now it is talking about digital papers created by computers. Newspapers have
used virtual environment to reach more readers. Many newspapers have been followed on
the internet. Milliyet is one of them and in the twenty-first century it has been the most
visited internet newspaper. So it has been seen that internet one has achieved great success
compared to the traditional one. In traditional newspaper an average of 56 news is published
and in the digital one, an average of 87 news is published (Özdemir & İlhan, 2012: 815).
The internet newspaper is more rich in many ways. Milliyet has an average of 2 million
visitors a day.
For advertisers it is also more advantageous to publish their advertisements on the
internet. It is known that advertisers target is to reach more people for less money. So it is
one of the main reason for its preference. Today’s people prefer is also internet journalism.
Especially young generations choice is virtual environment. Despite its popularity it should
be developed in terms of reliability and quality.
Journalism is an honorable profession; however governments from time to time
censor the press. They even try to apply control on them. It is not just about governments.
Press owners also use media to satisfy themselves and they search for power through
newspapers.
Newspapers allow information circulation. This information may include some news,
comments and opinions. All of these features are enough to qualify them as honorable media
tools. Democratic societies have to protect their press. It is a necessity for healthy
democracy; however free news flow is unacceptable for governments.
Today it is still a question mark on people’s mind if governments can control the
flow of information. In 1991 There was Algerian elections and the winner of the first round
was about to challange the press. At that times it was easier to control the press; on the other
hand it was not always easy to silence undergrond press. Nowadays, technological
possibilities are numerous and it makes it harder to silence newspapers. Unprecedented
technology cencorship is a necessity for governments who need control on the media.
The racist regime in South Africa was against a specific television channel and for
many years they created difficulties for their broadcasting. Racist regime’s thought was
obvious and that television channel could easily disrupt the spiritual unity of the people. It
was not a logical reason and when government decontrol on television broadcast public was
relieved.
When it comes to the media there are always new questions. Individuals need
information to live like a citizen of the world and the possibilities of the media are very high.
According to liberals satisfactory between democracy and journalism depends on free
market. French political thinker and historian Alexis de Tocqueville showed that survival of
journalism as a profession depends on the sharing of its principles by large number of people
(O’Neill, 2011: 41).
82
It is known that market-driven media can not serve democracy. Journalism history is
full of resignation due to the principles of journalists. The personality and ethical
understanding of the journalist can easily be harmed by authorities.
WEB TECHNOLOGIES AND FREE FORM OF JOURNALISM: BLOG
Generations are subtitled as X,Y and Z. Technological developments has also
seperated to different categories after Internet technology. First, there was “Web 1.0” and it
referred the beginning of internet. Users were in a very passive position at that time and it
continued until “Web 2.0”. With the technology “Web 2.0” internet users were both
producers and consumers. And it was Tim O’Reilly who named that technology. Web 3.0
has brought fresh breath to internet technology and a concept called “internet of things” has
emerged. After that it has become possible for an object to communicate with another
object. When it is the case it is not so easy to foresee the future of online journalism. It is
obvious that especially “Web 2.0” has brought many alternatives internet users and
journalists.
Blog is a website where individuals do independently their profession and can share
emotional, thoughts and experiences. It derived from the Word “we blog”. Because of the
emergence of blogs, the news production process has become an personal employment, not
teamwork. They provide free and ready templates on the internet. Thus, they have become
increasingly prevalent and important. In line these developments, humans have become
active subjects. People who become active don't need traditional media. Furhermore, they
can bring the issues that they care about and traditional media never touch on to agenda of
society.
Blogs are written in the spoken language, so their style are warner than traditional
media tools. News on the blog not published in other medias and blogs are perceived more
honestly from the traditional media. Due to these reasons, blogs are seen as reliable sources
(Tosun, 2007: 47-61).
It is criticized that traditional media doesn't give independent, reliable, exact
information to people. Addition to this, it is said that to overcome deficiencies in the media
will only be possible with the participation of everyone.
CREATING AND MANAGING ONLINE CONTENTS
After the development of online journalism it has become a necessity to redefine and
organize the content of information. Contents are creations that downloaded to websites. The
contents are quite comprehensive concepts. It means that all the pages on the websites are
contents. Social networks are also the other forms of the contents. Web contents are pieces
that help participants to be integrated into the pages. As Arianna Huffington said if people
choose to be traditional media users they just sit and watch the events around them. If they
are using the new media tools it means they are all riding their own horses (Handley &
Chapman, 2015: 39).
Today, there are many sources that guide the users about digital content
management. The universe is eaten by ones and zeros. The creating, protecting,
communicating, and using of knowledge are all being digitized, converted to the universal
language of computers. All kinds of attempts, from small businesses to big businesses to
83
non-profit organisations to government sector are going via “digital transformation,”
converting digitization to new operations, procedures, activities.
As from 1950s, with a significant bounce in the 1990s owing to the discovery of the
Web, digitization has altered the way we work, shop, bank, travel, educate, govern, manage
our health, and enjoy life. The technologies of digitization allow the transformation of
conventional styles of information storage such as paper and photographs into the binary
code (ones and zeros) of computer storage. The phrasing of data as ones and zeros eases its
reproduction, replication, compaction, and spreading (Press, 2013).
In term of businesses, digitalization refers to the transfer of all information and
knowledge that an operator has to digital media. This can also regard as the digitalization of
operating activities and processes. Businesses in the digital world have new opportunities
and start using new methods (Şeker, 2014: 6-8).
Because technology is constantly developing and changing, businesses need to keep
up with these changes. Enterprises that want to continue one’s existence integrate
themselves the requirements of the digital age. Otherwise, it can not struggle against its rival
companies and disappears. Because the internet has become a market where it can sell its
products and services, businesses have created their own web pages. In this way, they have
been able to interact with customers from anywhere in the world. Moreover, they do not
make expensive investments.
HYPERMEDIA AND OBJECT ORIENTED MULTIMEDIA
Online media stories can easily link to other media stories. There is no research on
the application of hyperlinks for journalism. Leading programme that examines hyperlinks
happened in Ohio University. Prabu David and Eric. R. Fradin are the researchers who
develeoped the programme that investigates the media and hypermedia. Everyone surfing on
the internet knows hyperlinks; however none of them had investigated the application of
hyperlinks except David and Fradin. As they said integration of audio, video, graphics and
textual information is a benefit provided by hypermedia.
Object oriented multimedia is an extension of digital objects. Colombia University
and IBM research made the first investigation and develeoped “Zest” software tool. Zest was
developed by professor Alex Eleftheriadis who works at Colombia University as an
electrical engineer (Pavlik, 2013: 34).
Contextual journalism has made it possible to mass participation. News is now
available in a three dimensional atmosphere. All of these improvements thanks to the
processing power of computers (Pavlik, 2013: 37). The dynamics of digital media provide a
better representation.
COMPARISON
JOURNALISM
OF
TRADITIONAL
JOURNALISM
AND
ONLINE
It is believed that over the years traditional journalism and online journalism will
play a complementary role. Online newspapers were not free for the first years and the
media ownerd were worried that traditional journalism would suffer because of the
development of the internet. In Turkey people had to pay to access the whole newspaper.
84
“Aktüel” is the first online published magazine and “Zaman” is the first published
newspaper. “Xn” is the first and only online published news source in Turkey. After a few
years all of the newspapers have started publishing on the internet.
Digitalization in the field of journalism, journalists who want to take advantage of
the Internet’s various possibilities have created internet pages for their newspaper. They
aimed to transmit broader news to different masses through these internet pages. Digital
journalism has shaped with the transfer of printed press processes to the internet.
Digital journalism has provided many advantages. Some of these advantages are less
costs and working hour, readers can access news at any moment, use multimedia-based
audio, graphic and image files, easy access to archives, store news, interactive
communication with readers, readers can instantly comment for the news.
When traditional methods are used in newspapers, the readers must accept what is
offered to them. Journalism on the internet provides substantial information transfer to
readers. In addition to that newspaper have turned into an atmosphere in which information
is reproduced and presented in new shapes
Traditional Readers
Online Readers
-There is no communication or disscussion -Digital readers can communicate and share
with other readers.
feelings and thoughts with other readers.
-They are independent from the content of - They are part of content of the news. They
the news. They only consume.
both produce and consume. They are called
prosumers.
-They do not share remarkable events in -They can become citizen journalists by
their environment. They are only passive sharing events or phenomenons and their
readers.
own decisions.
85
REFERENCES
Basım, Nevzat (2002): Aaa, Bilgisayarlar Aralarında Konuşuyor. İnternet Çağında
Gazetecilik. İstanbul: Metis Publishing. pp. 13-25.
Gezgin, Suat (2002): Geleneksel Basın ve İnternet Gazeteciliği.
Gazetecilik. İstanbul: Metis Publishing. pp. 29-36.
İnternet Çağında
Hall, Stuart (2017): Temsil- Kültürel Temsiller ve Anlamlandırma Uygulamaları. Translated
by İdil Dündar. İstanbul: Pinhan Publishing.
Handley, Ann & Chapman C.C. (2015): Dijital Çağda İçerik Yönetiminin Kuralları. 3rd
Edition. Translated by. Zeynep Kökkaya. İstanbul: MediaCat Publishing.
Kara, Hakan (2002): İnternetteki Cumhuriyet. İnternet Çağında Gazetecilik. İstanbul: Metis
Publishing. pp. 79-84.
O’Neill, John (2011): Piyasada Gazetecilik Yapmak. Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar.
Editors. Andrew Belsey & Ruth Chadwick. Translater. Nurçay Türkoğlu. 2nd Edition.
İstanbul: Ayrıntı Publishing.
Özgen, Murat (2000): İnternet ve Türkiye’de İnternet Gazeteciliği. Istanbul University
Faculty of Communication Journal. No:10. pp. 57-64.
Özgen, Murat (2002): Medya Etiği. İnternet Çağında Gazetecilik. İstanbul: Metis
Publishing. pp. 118-126.
Pavlik, John V. (2013): Yeni Medya ve Gazetecilik. Translated by. Müge Demir & Berrin
Kalsın. Ankara: Phoenix Publishing.
Press, Gill (2013): A Very Short History of Information (IT).
[https://www.forbes.com/sites/gilpress/2013/04/08/a-very-short-history-of-informationtechnology-it/#3021033f2440]
Reinecke, Ian (1992): Elektroniğin Büyüsü. Translated by Fatih Elmalı. İstanbul: İnsan
Publishing.
Riefler, Katja (2002): Yeni trendler. İnternet Çağında Gazetecilik. İstanbul: Metis
Publishing. pp. 97-102.
Sütçü, Cem S. & Akyazı, Erhan (2005): Yayıncılığın Değişen Yüzü. İstanbul: Der
Publishing.
Şeker, N. Tülay (2009): Teknoloji ve Televizyon. İstanbul: Literatürk Publishing.
Şeker, Ş. Evren (2014): Dijitalleşme. YBS Encyclopedia. 1(1). pp. 6-8.
Tosun, Nuray (2007): Yeni Medya ve Gazetecilik. Ankara University Social Sciences
Institute Department of Journalism Master Thesis.
86
Demokrat Parti ve Hürriyet Partisi’nin Programlarında Demokrasi ve Hürriyet
Anlayışının Karşılaştırılması
Assoc. Prof. Dr. Ali ÇİFTÇİ110
Özet
Demokrat Parti (DP), 7 Ocak 1946 tarihinde CHP’den ayrılan siyasetçiler tarafından
kurulmuş bir partidir. DP’nin kuruluşundaki iç sebeplerin başında CHP tek parti iktidarı
dönemindeki uygulamalara haklar ve özgürlükler açısından yapılan muhalefet gelmektedir.
DP, 1924 Anayasası’nı yeterince demokratik buluyor ve CHP iktidarının çeşitli sebeplerle
bu Anayasa hükümlerine uymadığını ileri sürüyordu. Milli irade, demokrasi, hürriyet gibi
kavramları öne çıkararak kurulan DP 1950 seçimlerinde halktan büyük destek almış ve
iktidara gelmiştir. DP, 10 yıl süren iktidarının ilk yarısında toplumun hak ve özgürlük
beklentilerine büyük oranda cevap vermiştir. 1954 yılından itibaren DP iktidarının sosyalekonomik politikalardaki başarı grafiğinde düşme başlamıştır. Aynı zamanda bu yıllardan
itibaren DP hak ve hürriyetlerle tanımladığı kuruluş gerekçelerine aykırı davranmaya
başlamıştır. Muhalefete karşı hoşgörüsüz söylemlerde bulunmaya başlamış, giderek
özgürlükleri kısıcı uygulamalara yönelmiştir.
Hürriyet söylemiyle işbaşına gelen DP’de bu defa basın, ifade ve örgütlenme
özgürlüğünü çiğnediği gerekçesiyle parti içinden muhalif sesler yükselmiştir. 1955 yılında
bir grup DP’li siyasetçi iktidarın haklar ve özgürlüklere dönük politikalarına tepki göstererek
DP’den ayrılmış ve Hürriyet Partisi’ni kurmuşlardır.
DP Programında demokrasi ve hürriyet vurgusu yer almakla birlikte daha çok tek
partili dönemin bazı uygulamalarına yönelik tepkiler dikkat çekmektedir. Programda tek
dereceli ve serbest seçim, gizli oy, partilerin eşitliği gibi hususların yasal güvenceye
kavuşturulması istenmektedir.
Hürriyet Partisi ise Programında demokrasi kavramına da çok vurgu yapmaktadır.
Parti, ülkede demokrasi rejiminin gerçek anlamda ve bütün gerekleriyle gerçekleştirilmesini
gerekli görmektedir. Hürriyet Partisi, demokrasiyi, kamu işlerinin müzakere, münakaşa ve
tam bir murakabe serbestliği içinde bütün vatandaşların katılımıyla yürütülen bir rejim
olarak tanımlamaktadır. İnsan haklarının öneminin altını çizen Hürriyet Partisi, insan hak ve
hürriyetlerini rejimin temeli olarak görmektedir. Parti, geçirilen tarihî tecrübelere atıfta
bulunarak Anayasanın fert haklarını daha iyi koruyacak şekilde değiştirilmesi gerektiğini
ifade etmektedir. Hürriyet Partisi, siyasi partilerle ilgili demokratik düzenlemelerin de
Anayasada yer almasını istemektedir.
110
Gümüşhane Üniversitesi, İİBF-SBKY.
87
Bu çalışmada çoğu aydın-entelektüel isimlerden oluşan Hürriyet Partisi’nin
demokrasi ve hürriyet anlayışı ile DP’nin demokrasi ve hürriyet anlayışı iki partinin
programları üzerinden karşılaştırılacaktır
Anahtar Kelimeler: Hürriyet Partisi, Demokrat Parti, Hürriyet, Demokrasi.
Comparison of Democracy and Freedom in Democrat Party and Hurriyet Party
Programs
Abstract
The Democrat Party (DP) was founded by politicians who left the CHP on January 7,
1946. One of the main reasons for the establishment of the DP was the opposition to the
practices of the CHP in terms of rights and freedoms during the period of one-party rule.
The DP considered the 1924 Constitution sufficiently democratic and claimed that the CHP
government did not comply with the provisions of this Constitution for various reasons. DP,
which was established by emphasizing concepts such as national will, democracy and
freedom, received great support from the people in the 1950 elections and came to power. In
the first half of its ten-year term, the DP has largely responded to society's expectations of
rights and freedom. Since 1954, the decline in the success of the DP government in socialeconomic policies has begun. At the same time, DP has started to act in contradiction to the
reasons of the establishment that it defines with rights and freedoms. He started to make
intolerant discourses against the opposition and gradually turned towards practices that
curtailed their freedoms.
In the DP, which came to power with the discourse of Hurriyet, dissenting voices
within the party increased on the grounds that it violated the freedom of the press,
expression and association. In 1955, a group of DP politicians reacted to the government's
rights and freedoms policies and left the DP and formed the Hurriyet Party.
Although DP and Democracy emphasize freedom, there are more reactions to some
implementations of the single-party period. The program seeks to ensure legal assurance of
unilateral and free elections, secret ballot and equality of parties.
The Hurriyet Party puts much emphasis on the concept of democracy in its Program.
The party deems it necessary to realize the democracy regime in the country in a real sense
and with all its requirements. The Hurriyet Party defines democracy as a regime with the
participation of all citizens in the freedom of negotiation, debate and full control of public
affairs. Underlining the importance of human rights, the Hurriyet Party considers human
rights and freedoms as the basis of the regime.The Party, referring to the historical
experiences passed, states that the Constitution should be amended to better protect the
rights of the individual. The Hurriyet Party wants the democratic arrangements related to
political parties to be included in the Constitution.
In this study, the understanding of the democracy and freedom of the Hurriyet Party,
which consists of many intellectuals and intellectuals, will be compared through the
programs of the two parties.
Key Words: Hurriyet Party, Democrat Party, Freedom, Democracy
88
GİRİŞ
Türk siyasal hayatında en çok tartışılan kavramların başında demokrasi ve hürriyet
kavramları gelmektedir. 2. Abdülhamit’in 1878’de Kanun-ı Esasi’yi uygulamadan kaldırıp
Meclisi tatil etmesinden sonra başlattığı otoriter modernleşme politikalarına karşı kısa
zamanda hürriyet merkezli mücadeleler başlamıştır. Denilebilir ki Osmanlı Devleti’nin son
yarım yüzyılı hürriyet mücadelesine sahne olmuştur. Hürriyet mücadelesinin başarıya
ulaştığı kabul edilen 2. Meşrutiyet’e 1908’de geçilmekle birlikte çok partili özgürlük
ortamının doğmasından çok kısa bir zaman sonra bu defa İttihat ve Terakki yönetimi otoriter
bir düzene kayarak hürriyetleri kısmaya başlamıştır. Savaşlarla geçen İT’li yıllardan sonra
1923’te cumhuriyetin kurulmasıyla hürriyetçi bir düzenin yerleşeceği konusunda çok
iyimser bir sosyo-politik, sosyo-psikolojik ortam oluşmuştu.
Cumhuriyetin 2. Yılında yaşanan Şeyh Sait Ayaklanması gerekçe gösterilerek
cumhuriyet rejiminden beklenen hürriyetçi ortamın kurulması ertelenmiş ve 1925 yılında
tekrar otoriter bir yönetime geçilmiştir. 1925’te başlayan tek partili otoriter siyasi düzen
halkın hak ve hürriyetlerini son derecede kısıtlı tutmuştu. İkinci Dünya Savaşı’nda
demokrasi cephesinin başarılı olması, Türkiye’nin karşılaştığı iç ve dış bazı gelişmeler
1945’te çok partili hayata geçilmesini beraberinde getirmiştir. 1945’ten itibaren kurulan
muhalefet partileri CHP tek parti iktidarının hak ve özgürlük ihlallerine karşı hürriyet ve
demokrasi mücadelesi başlatmıştır. Bunlar arasında Demokrat Parti gelişip serpilen parti
olmuş, davasını hürriyet, milli irade, demokrasi gibi kavramlarla simgeleştirerek 1950’de
iktidara gelmiştir.
Hürriyet ve demokrasi söylemleriyle iktidara gelen DP, bu alanda önemli bazı
değişimlere gitmekle birlikte kısa zaman sonra muhalif kesimlere, partilere ve basına karşı
hürriyeti kısıcı uygulamalara yönelmiştir. Bu defa DP içinde DP politikalarına karşı hürriyet
ve demokrasi söylemiyle bir muhalefet yükselmeye başlamış ve 1955’te parti içi muhalifler
DP’den ayrılarak Hürriyet Partisi’ni (HüP) kurmuşlardır. Hürriyet Partisi, lider partisi
değil fikir ve inanç partisi ve kadro partisi (Albayrak, 2008:364) görünümünde idi. Parti, çok
sayıda aydın ve yetişmiş bilim insanı kadrolarına sahipti.
Bu çalışmada DP ile Hürriyet Partisi’nin programlarında yer verilen demokrasi ve
hürriyet anlayışları karşılaştırılacaktır. Birisi yaklaşık 25 yıl süren CHP tek parti iktidarına
muhalefeten hürriyet ve demokrasi vaadiyle kurulan, diğeri ise bu vaatlerle kurulan partinin
icraatına tepki olarak hürriyet ve demokrasi söylemiyle ortaya çıkan iki partinin
programlarındaki demokrasi ve hürriyet söylemlerinin karşılaştırılması Türk siyasal
hayatının anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Çalışma konusunun seçilmesinde başlıca bu
düşünce rol oynamıştır. Çalışmada ana kaynaklar bu iki partinin programlarıdır. Ama konu
ele alınırken literatürde mevcut çalışmalar ile dönemin gazeteleri de incelenecektir.
Demokrasi Anlayışı
DP Programının ilk maddeleri bir demokrasi manifestosu görünümü arz etmektedir.
Demokrasiyi partinin kuruluş maksadı olarak ifade eden DP Programı 1. Maddesinde tek
partili hayatı demokratik bulmamakta ve Programın ilk maddesinden itibaren demokrasi
Bu çalışmada Hürriyet Partisi’nin kısa adı HüP olarak kullanılacaktır. Çünkü Türk siyasal hayatında 1983’te
kurulan Halkçı Parti’nin kısaltması HP olarak kullanılmaktaydı. İki partini kısa adının karıştırılmaması için
böyle bir tercihte bulunulmuştur.
89
vurgusunda bulunmaktadır. DP’nin kuruluşunu haber yapan gazeteler, Programın partinin
kuruluş maksadını belirten bu kısmını manşete taşımışlardır (Vatan, 8 Ocak 1946). 1.
maddenin öncelediği husus, siyasi hayatta birbirine karşılıklı saygı gösteren partilerin var
olmasıdır. Maddede siyasi hayatın böyle partilerle idaresinin gereğine inanıldığı
belirtilmektedir. Madde şöyledir:
Madde 1: “Siyasî hayatımızın, birbirine karşılıklı saygı gösteren partilerle
idaresi lüzumuna inanan Demokrat Parti, Türkiye Cumhuriyetinde demokrasinin
geniş ve ileri bir anlayışla gerçekleşmesine ve umumî siyasetin demokratik bir görüş
ve zihniyetle yürütülmesine hizmet maksadile kurulmuştur” (DP Programı,
https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/917).
Programın ilk maddesindeki demokrasi vurgusu, kurucuların “Dörtlü Takrir”de dile
getirdikleri demokrasi talebinin devamı olarak kabul edilmelidir. 2. Maddede cumhuriyetle
demokrasi ilişkisi kurulmakta ve demokrasi esaslarına en uygun devlet şeklinin cumhuriyet
olduğu belirtilmektedir. Programın 3. Maddesi de Türkiye’deki tek parti anlayışına tepkiyi
yansıtmaktadır. Tek partili dönemde kimi CHP’li siyasetçiler ve yazarlarca dile getirilen,
halkın tam demokrasiyi uygulamak için yeterince olgunluğa erişmediği fikrine karşı milletin
siyasi olgunluğuna inanıldığı belirtilen maddede şu ifadelere yer verilmektedir:
Madde 3: “Partimiz, demokrasiyi, millî menfaata ve insanlık haysiyetine en
uygun bir prensip olarak tanır ve Türk milletinin siyasî olgunluğuna inanır”.
DP Programının 4. Maddesi partinin “demokrasi”den ne anladığını ortaya
koymaktadır. Buna göre geniş ve ileri manasıyla demokrasi, bütün millet faaliyetleriyle
ilişkilendirilmekte ve millet faaliyetlerine milli iradeyi ve halkın menfaatini hakim kılmak,
yurttaşın ferdî ve içtimaî bütün hak ve hürriyetlerine sahip olmasını gerçekleştirmek olarak
izah edilmektedir. Ayrıca yurttaşlar arasında hukuk eşitliğini, menfaatlerde ahengi sağlamak
da demokrasi anlayışı içinde ifade edilmektedir. Madde şöyledir:
Madde 4—“Geniş ve ileri manasile demokrasi, bütün millet faaliyetlerine
millî iradeyi ve halkın menfaatini hâkim kılmak, yurddaşın ferdî ve içtimaî bütün hak
ve hürriyetlerine sahip olmasını gerçekleştirmek, yurddaşlar arasında hukuk
eşitliğini, menfaatlerde ahengi sağlamaktır”.
HüP de parti programının ilk maddelerinde demokrasi vurgusunda bulunmaktadır. 1.
Maddede parti, kuruluş gayesini demokratik rejim ideali ile ilgili olarak açıklamaktadır.
Madde şöyledir:
Madde 1: “Memleketimizi muasır medeniyetin ileri merhalesine götürmenin
ve vatandaşın huzur, emniyet ve refahını sağlamanın yolunu demokratik rejimi
yurdumuzda hakikî mânasiyle ve bütün icaplariyle gerçekleştirmekte gören partimiz
bu rejimi en kısa zamanda tesis etmeği hayatî bir dâva sayar.
Hedefimiz, bu programda gösterilen esasları tatbik suretiyle, üzerinde bütün
vatandaşların dostça yaşadıkları hür ve mamur bir vatan, içtimaî muvazenesizlikten
uzak, siyasî sahada olduğu kadar içtimaî sahada da her türlü korkudan azade
müstakar
bir
cemiyet
vücuda
getirmektir.”(HüP
Programı,
https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/discover)
HüP Programının ilk maddesinde demokrasi ile ilgili olarak dikkat çeken ilk husus
bunun muasır medeniyet seviyesi ile ilişkilendirilerek ele alınmasıdır. Ardından demokratik
rejimi yurdumuzda hakiki manasıyla ve bütün icaplarıyla gerçekleştirmekten
90
bahsedilmekte ve partinin bu rejimi en kısa zamanda tesis etmeyi hayati bir dava saydığı
ifade edilmektedir. 1955’te kurulan HüP’nin Programının aynı yıl yazıldığı kabul edilirse
HüP tarafından DP iktidarında ülkede demokratik rejimin gerçek anlamıyla mevcut
olmadığının kabul edildiği ve bunu tesis etmenin hayati bir dava sayıldığı dikkat
çekmektedir. Maddenin ikinci fıkrasında parti programının uygulanması suretiyle vatanda
bütün vatandaşların dostça yaşamasından bahsedilmektedir. Bu husus, DP iktidarının ikinci
döneminde başlayan siyasi kutuplaşma ve kavgaların etkisini yansıtmaktadır. 1950’lerde
yaşanan siyasi kutuplaşma ve kavgalara bir örnek olarak 1955 yılına ait bir günlük gazetenin
haberleri gösterilebilir. 18 Ağustos 1955 tarihli Akşam gazetesi, ‘tahrik edici ve siyasi
güçlük yaratıcı siyasi mahiyetteki toplantılar yasak mı ediliyor’ (Akşam, 18.08.1955) başlığı
ile gergin duruma işaret etmektedir. Gazetenin, 22 Ağustos 1955 tarihli sayısında ise ilk
sayfada iktidarla muhalefet arasındaki gergin ilişkilere dair çok sayıda haber ve yorum
dikkat çekmektedir (Akşam, 22.08.1955). Bunlar arasında Halk Partisi’nin yeni hadiselere
yol açılmaması için siyasi toplantılarını geri bıraktığı haberi, Fuat Köprülü’nün muhalefetten
gelen ‘hürriyetlere baskı ve toplantıların yasaklandığı’ şikayetlerine karşı CHP tek parti
iktidarı dönemindeki baskı ve yasakları hatırlattığı haberi, Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin
Tekirdağ toplantısının zabıta kuvveti ile dağıtıldığı haberi dönem hakkında bir fikir
vermektedir. Gazete Günün Siyasi Manzarası başlığı ile siyasi gerginliğe dair konuları
haberleştirmiştir.
HüP, Programının 2. Maddesinin başlığını “ Demokrasi
anlayışımız”
şeklinde
belirlemeyi tercih etmiştir. Bu durum DP’den ayrılarak kurulan partinin demokrasi anlayışı
konusunda DP’den farklı olduğunu ortaya koyma ihtiyacının bir ürünüdür. Madde şöyledir:
Madde 2. “Demokrasi, âmme işlerinin müzakere, münakaşa ve tam bir
murakabe serbestliği içinde bütün vatandaşların iştirakiyle yürütüldüğü rejimdir. Bu
rejim, vatanperverlikte ve hakikate hizmette inhisarcılığı reddeder. Demokrasi,
hareket noktasında, ferdin bizatihi bir kıymet olduğunu kabul eder. Bu itibarla, insan
hak ve hürriyetleri rejimin temelini teşkil eder”.
DP’nin çoğunlukçu demokrasi anlayışından kaynaklanan uygulamalarına karşı
toplumda ortaya çıkmaya başlayan tepkiyi yansıtan 2. Madde bir anlamda katılımcı,
uzlaşmacı, ideal demokrasiden bahsetmektedir. HüP’liler, bununla, üstü kapalı olarak DP
iktidarının demokrasi anlayışını paylaşmadıklarını, bunu vatanseverlikte ve hakikate
hizmette tekelci olarak değerlendirdiklerini ifade etmiş olmaktadırlar. Daha liberal bir
söylemle yola çıkan HüP Programında DP’den bir farklılık olarak birey öne çıkarılmakta
ve demokraside ferdin bizatihi bir kıymet olduğu ifade edilmektedir. HüP Programındaki bir
farklılık da demokraside kamu işlerinin müzakere, münakaşa ve serbest murakabe içinde
bütün vatandaşların katılımı ile yapılması gerektiğinin ifade edilmiş olmasıdır. HüP, ileride
CHP’ye katıldıktan sonra hazırlanmasına katkıda bulunacakları 1961 Anayasası’nda yer alan
“insan haklarına dayanan devlet” anlayışını Programı’nın 2. Maddesine “…insan hak ve
hürriyetleri rejimin temelini teşkil eder…” şeklinde koymuştur.
DP iktidarının ikinci yarısında demokratik haklarla ilgili ciddi tartışmalar gündeme
gelmiştir. Bu defa DP iktidarına karşı muhalefet partileri demokratik hakları savunmaktadır.
Akis dergisi, iktidar ve muhalefet yanlısı birer basın kuruluşunun günlük yorumlarını bir
araya getirerek “Kim Kimden Şikayet Etmeli” başlığı ile konuyu haberleştirmiştir. Habere
göre muhalefet yanlısı basın mensubu, demokratik hakların millete tanınmasından başka bir
şey istemediklerini ifade ederken iktidar yanlısı gazeteci, muhalefetin iktidara karşı tahrik,
91
tezvir, iftira ve isnatlarla davrandığını ileri sürerek tek parti iktidarı dönemini
hatırlatmaktadır (Akis, 27.08.1955).
Örgütlenme Özgürlüğü
DP Programında demokrasi ve hürriyet anlayışı bakımından ilgi çeken maddelerden
birisi 7. Maddedir. Bu madde DP’nin toplum ve millet hayatında örgütlenmeye verdiği
önemi göstermektedir. DP, bu madde ile sadece siyasi alanda örgütlenmeyi değil toplumsal
ve ekonomik bütün alanlarda örgütlenmeyi teşvik etmektedir. Dernek kurma hürriyeti
üzerinde ısrarla eden DP Programı (Eroğul, 2013:17), meslek gruplarının da dernek,
kooperatif, sendika şeklinde örgütlenmelerini gerekli görmektedir. Sivil toplum
örgütlenmesini işaret eden DP Programındaki bu demokrasi anlayışı yatay demokratikleşme
olarak adlandırılabilir. Maddede güçlü bir yatay demokrasi vurgusu dikkat çekmektedir.
Demokrasi vurgusu beraberinde örgütlenme özgürlüğü anlayışını da yansıtmaktadır.
HüP, Programındaki 11. Madde ile memurların, işçi ve işverenlerin; 36. Maddede
öğretmenlerin meslekî teşekküller kurmalarını desteklemektedir. HüP ayrıca Programının
103. Maddesinde sendikaların önemini ve gereğini vurgulamaktadır. HüP’nin bu konuda
dikkat çeken bir hassasiyeti icra makamlarının ve siyasî partilerin, işçi çıkarları için
kurulmuş bulunan sendikalara tesir ve nüfuz etmemeleridir. HüP, sendikalarda olduğu gibi
diğer bütün meslek kuruluşlarının da hükümet ve siyasî partiler tarafından siyasî hedeflerin
tahakkuku için bir vasıta haline getirilmemesi gerektiğine inanmaktadır
İki partinin toplumsal örgütlenme konusuna yaklaşımlarına bakıldığında DP’nin
HüP’e göre sivil toplum örgütlenmeleri konusunu Programında daha geniş ve belirgin olarak
vurguladığı görülmektedir.
Yukarıda HüP Programında daha fazla vurgu yapıldığı belirtilen “birey” kavramı,
Programın 2., 3., 13. Ve 50. Maddelerinde partinin demokrasi anlayışında ferdin, fert hak ve
hürriyetlerinin taşıdığı değer çerçevesinde tekrarlanmıştır. Hürriyet Partisi’ne göre
demokrasinin temelleri bireyde ve ona tanınmış hürriyetlerdeydi (Karpat, 2017:511).
İnsan Hakları Konusu
DP Programında insan hakları kavramına 8. Maddede yer verilmiştir. Maddede,
insanlık ana hakları kavramı, insanlık haysiyeti kavramı ile birlikte ele alınmaktadır.
İnsanlık ana haklarının teminat altına alınmasının vurgulandığı maddede DP, devlet
mevzuatında insan haklarına aykırı hükümler bulunmamasına dikkat etmeği kendisine görev
saydığını belirtmektedir. Programın 1946 yılında yazıldığı düşünülürse Birleşmiş Milletler
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin yayımlandığı 1948’den 2 yıl önce DP Programında
insan hakları ile ilgili bu hükümlerin ileri bir düşünce ve vaat olduğu söylenebilir. Liberal
hukuka uygun ve doğal hukuk çerçevesinde bir yaklaşımla programın yazıldığı
anlaşılmaktadır. Söz konusu madde şöyledir:
Madde 8: “Partimiz insanlık haysiyetine ve bu haysiyetin ancak
insanlık ana haklarının teminat altında bulunmasile korunabileceğine inanır
ve bütün devlet mevzuatında bu prensibe aykırı hükümler bulunmamasına
dikkat etmeği başlıca vazifesi sayar”.
İnsan Hakları kavramı DP Programı’nda bir başlık olarak yer almayıp 8. Maddede
düzenlenirken HüP Programı 13. Maddesinin başlığını “İnsan Hakları” olarak belirlemiştir.
Maddede BM İnsan Hakları Beyannamesi’ne göndermede bulunulmakta ve burada yer alan
birey hak ve hürriyetlerinin en geniş şekilde gerçekleştirilmesi istenmektedir. Ayrıca HüP,
92
Programının 2. Maddesinde insan hak ve hürriyetlerini önemsemekte, bunu rejimin temeli
olarak kabul etmektedir. HüP Programının İnsan Hakları başlıklı 13. Maddesi şöyledir:
Madde 13: “İnsan Hakları Beyannamesinde ifadesini bulan ferd hak ve
hürriyetleri en geniş şekilde tahakkuk ettirilmelidir. Antidemokratik mevzuat
kaldırılmalıdır”.
HüP’nin “Demokrasi anlayışımız” başlıklı 2. Maddesinin son cümlesi şöyledir:
“…Bu itibarla, insan hak ve hürriyetleri rejimin temelini teşkil eder.
İki partinin programlarında insan hakları ile ilgili yaklaşımları karşılaştırıldığında
birbirine benzerlik görülmekle birlikte HüP’nin, insan hak ve hürriyetlerini rejimin temeli
olarak gördüğünü ifade etmesi konuya vurgunun daha güçlü olduğunu göstermektedir. DP
ise sadece devlet mevzuatında insan hakları prensibine aykırı hükümlerin bulunmamasına
dikkat etmeği vaat etmektedir. Bu farklılık, 1961 Anayasası’nın devleti insan haklarına
dayanan devlet olarak tanımlarken 1982 Anayasası’nın devleti sadece insan haklarına
saygılı devlet olarak tanımlaması arasındaki farkı andırmaktadır (Soysal, 1992:190).
Siyasi Partiler, Seçimler ve Milli İrade
Türk siyasal hayatında seçimler her zaman çok önemli kabul edilmiştir. 1877
yılından itibaren yasama organı için seçimlerin yapıldığı Türkiye’de güçlü bir seçim
geleneğinin yerleştiği söylenebilir. Ancak bütün seçimlerin dürüst, adil ve demokratik
geçtiği söylenemez. 2. Meşrutiyet Döneminde 1912 seçimleri sopalı seçimler olarak tarihe
geçen, hileli ve şaibeli seçimlerdir (Çavdar, 2013:140). Cumhuriyetten sonraki seçimler ise
1930 belediye seçimleri hariç 1946’ya kadar tek partinin katıldığı seçimler olduğu için
bunları da tam bir seçim saymak mümkün değildir. Demokrasinin gerekleri olan evrensel
seçim esasları arasındaki eşit siyasi rekabet, genel-eşit-gizli oy ve açık sayım ilkeleri tek
parti iktidarı döneminde uygulanmamıştır. DP Programının 8. Maddesi seçimlerin
dürüstlüğü ve milli irade kavramlarına birbirleri ile ilişkili olarak yer vermektedir. DP
Programında, o döneme tepki olarak milli iradenin tam olarak tecelli edebilmesi için
seçimlerin müdahalesiz, serbest ve gizli oylama şeklinde yapılmasını, siyasi partilerin de eşit
haklara sahip bulunmalarını gerekli görmektedir. Seçimlerin serbestliğini bozacak
hareketlerin milli egemenliğe karşı işlenmiş bir suç addedileceği belirtilmektedir. İlgili 8.
madde şöyledir:
Madde 8: “Millî iradenin tam tecellisi, seçimlerin her türlü müdahaleden ve
serbest olarak gizli rey ile yapılmasına ve siyasî partilerin eşit haklara sahip
bulunmalarına bağlıdır. Seçimlerin serbestliğini bozacak hareketleri, millî hakimiyete
karşı işlenmiş bir suç addederiz”.
Çok partili ilk genel seçimler 21 Temmuz 1946’da yapılmış, bu seçimlerde açık oy
ve gizli sayım uygulandığı ve muhalefetin iddiasına göre iktidar tarafından hile, yolsuzluk,
usulsüzlük yoluna başvurulduğu için tek parti iktidarı değişmemiştir (Bila, 1987:160).
Evrensel seçim ilkelerine uygun ilk milletvekili genel seçimleri Türkiye’de 1950 yılında
yapılmıştır.
Hürriyet Partisi de seçimler ve siyasi partilerle ilgili konulara Programında önemli
bir yer vermiştir. HüP, ülkenin siyasi meselelerine çözümler önerirken seçmen yaşının 18’e
indirilmesini, nispi temsil sisteminin kabul edilmesini istemektedir. Bununla siyasi
mücadelenin normal şartlar altında yapılabileceği, Meclis denetiminin daha verimli olacağı,
kamuoyundaki eğilimlerin Parlamentoya daha iyi yansımasının sağlanacağı beklenmektedir.
93
HüP Programı, seçimlerde bir mebus seçen seçmen sayısının daha yüksek tutulmasını
önermektedir.
HüP, DP iktidarının muhalefet partilerine karşı izlediği politikaya tepki olarak siyasi
partilere keyfî müdahale ve baskıların önlenmesi yönünde bazı mekanizmaların Anayasada
yer almasını istemektedir. Ayrıca o zamana kadar Cemiyetler Kanunu’na tâbi olan siyasi
partilerin bundan ayrı hükümlere tâbi olmasını önermektedir. Siyasî Partiler başlıklı ilgili 7.
Madde şöyledir:
Madde 7: “Siyasî partilerin demokratik bir bünyeye sahip olmalarını temin
edecek, keyfî müdahale ve tazyiklere maruz kalmalarım önliyecek gelir ve
faaliyetlerini tanzim edecek ve hukukî eşitliklerini sağlayacak hükümler Anayasa'da
yer almalıdır. Siyasî partiler, Cemiyetler Kanunundan ayrı hükümlere tâbi olmalıdır”.
Parti ayrıca siyasi meselelere çözümler arasında iki Meclisli bir parlamentoya
geçilmesini, Cumhurbaşkanının partilerüstü olmasını, görev süresinin Meclislerin görev
süresinden uzun olmasını önermektedir. HüP, 1924 Anayasası’ndan farklı olarak bir kişinin
üst üste iki defadan fazla Cumhurbaşkanı seçilmemesini istemektedir.
Yargı ve Yargısal Denetim
DP, Programı’nın 25. Maddesinde “Adalet İşleri” başlığı ile yargı konusunu ele
almıştır. Burada dikkat çeken hususlardan birisi Yargı Birliğinin sağlanması isteğidir.
Bundan sonra 26. Maddede hakimlerin ve mahkeme çalışanlarının refah düzeylerinin
iyileştirilmesi konusuna yer verilmektedir. DP, ayrıca adalet mekanizmasının hızlı
işlemesini sağlamayı vaat etmektedir. HüP Programı ise yargı, yargı bağımsızlığı ve yargısal
denetim konusuna 14. Maddede yer vermiştir. İki partinin yargı bağımsızlığı konusundaki
anlayışları parti programlarında çok farklı değildir. HüP Programında bir yenilik olarak DP
icraatına tepki olduğu söylenebilecek olan idari tasarrufların yargı denetimine alınması
isteği dikkat çekmektedir. DP Programında ise idarenin yargısal denetimine ilişkin bir ilkeye
yer verilmemiştir. HüP Programında bundan sonra hukuk devleti, yargı bağımsızlığı, hakim
güvencesi kavramları kullanılmakta ve Yüksek Hâkimlik Şûrası kurulması isteği
belirtilmektedir. HüP, bu sayılan hususların Anayasada yer almasını önermektedir. HüP’nin
18. Maddede yer verdiği diğer bir husus, basın suçlarında jüri sisteminin kurulması
isteğidir. HüP’nin kuruluşunda basın özgürlüğü tartışmalarının etkisi bilindiğinden basın
suçları konusundaki hassasiyeti de dikkat çekmektedir.
İdarenin Tarafsızlığı
DP’nin kuruluşundan ve çok partili siyasi mücadelenin başlamasından sonra
Türkiye’de en çok tartışma konusu olan hususlardan birisi idarenin tarafsızlığı konusu idi.
Tek parti yönetimine göre oluşmuş idari alışkanlıklar çok partili hayatta sorunlara yol açmış,
yaşanan gerginliklerin giderilmesi hedefi 12 Temmuz Beyannamesi’nde de yer almıştı.
1950’li yılların ortasına gelindiğinde bu defa DP’nin çoğunlukçu idare anlayışına karşı
muhalefet cephesinden benzer tepkiler gelmeye başlamıştır. HüP, Programı’nın 19.
Maddesinde yalnızca kanunun emrinde ve vatandaşın hizmetinde çalışan tarafsız bir idarenin
kurulmasının ülkenin çözülmesi gereken önemli sorunlarından birisi olarak görüldüğü ifade
edilmektedir. Muhalefetin şikayetine konu olan iktidar icraatlarından birisi günlük
gazetelerden birisinde “C.H.P. toplantılarına Vilâyet izin vermedi” şeklinde haber
yapılmıştır (Akşam, 23.07.1955). Yürütme organı içinde yer alan idarenin tarafsızlığı ve
kanuni idarenin kurulmasının hukuk devletinin gereklerinden birisi olduğu bilinmektedir
(Atar, 2017:114). HüP Programının ilgili maddesinde bütün devlet hizmetlerinin,
94
vatandaşların eşit olarak yararlanmasına arz edilmesi, buna uymayanların cezalandırılması
istenmektedir.
DP Programının 19. maddesinde iyi bir idarenin özelliklerinden söz edilirken bunun
başta gelen gayesinin her şeyden önce vatandaşa güven vermek olduğu belirtilerek
bürokratik zihniyet ve usullerin terk edilmesi üzerinde durulmaktadır. HüP ise idarenin
tarafsızlığı ve vatandaşın devlet hizmetinden eşit yararlanma hakkını öne çıkarmaktadır.
Her iki parti, yaşanılan dönemin sorunlarını öne çıkaran bir yaklaşıma sahiptir.
HüP, Programda kamu personeli ve idare teşkilatı başlıklarını daha ayrıntılı olarak
ele almakta ve önerilerde bulunmaktadır. İyi yetişmiş idari personel, liyakate ve ehliyete
önem veren bir memur seçim usulü, yenilenmiş bir idare teşkilatı, merkeziyetçilikten
uzaklaştırılmış bir kamu hizmet teşkilatı önerileri dikkat çekmektedir. HüP Programında
idarenin ıslahı ve geliştirilmesine daha ayrıntılı yer vermiş olmakla birlikte iki partinin
idarenin tarafsızlığı ile ilgili görüşleri çok farklı değildir. HüP’nin idarenin yargısal
denetimini istemesine önemli bir fark olarak yukarıda değinilmişti.
HüP, Programında, Siyasi Rejim Meseleleri başlığı ile, önemsediği ülke içi siyasal
sorunları ve çözüm önerilerini sıralamıştır. Bunların başında anayasa konusu gelmektedir.
Anayasa
DP kurucuları, CHP üyesi iken hazırladıkları 7 Haziran 1945 tarihli Dörtlü Takrir’de
1924 Anayasası’nın demokratik niteliğe sahip olduğunu, çeşitli sebeplerle iktidarın bunu
tam uygulamadığını, artık savaş şartları bittiğine ve diğer şartlar uygun olduğuna göre kişiye
Anayasa’da yazılı olan hak ve hürriyetlerin tanınmasını teklif ediyorlardı (Karpat,
2017:233). Takrir’de Anayasa’nın değiştirilmesi isteği yoktu. Bu nedenle olmalı ki parti
programlarında 1924 Anayasası’nın değiştirilmesi ile ilgili açık hükümlere yer
verilmemiştir. Sonraki yıllarda, kamuoyunda Anayasa’nın çok partili hayatın gerektirdiği
şekilde değiştirilmemesi hep eleştiri konusu olmuştur. HüP ise programında Siyasi Rejim
Meseleleri başlığı altında “anayasa” konusunu bir başlık olarak ele almış ve bunun
değiştirilmesini istemiştir. HüP, Programının 3. Maddesinde 1924 Anayasası’nı kastederek
bunun, demokratik bir cemiyetin gerektirdiği toplumsal ve hukuki kurumları güvence altına
alması, ayrıca anayasanın fert haklarını daha iyi koruyacak şekilde değiştirilmesi gerektiği
belirtmektedir.
Anayasa Mahkemesi
DP Programında anayasa yargısı ve Anayasa Mahkemesi ile ilgili herhangi bir
hususa yer verilmemiştir. HüP ise, siyasi rejim meselelerinin çözümüne dair olarak bir
anayasa yargısı getirilmesini ve Anayasa Mahkemesi kurulmasını önermektedir. Programda,
Anayasa Mahkemesi’nin kanunların Anayasa’ya uygunluk denetimi yanında seçim yargısı,
uyuşmazlık yargısı, siyasi partilerin yargısal denetimi gibi görevleri de olması istenmektedir.
Üniversiteler
DP Programında 38. Maddede yer verilen üniversite özerkliği konusu HüP
Programı’nın 9. Maddesinde ele alınmıştır. Her iki partinin üniversitelerin özerkliği ve
geliştirilmesi ile ilgili düzenlemeleri birbirine benzerlik arz etmektedir. HüP Programı’nda
dikkat çeken bir farklılık idari ve ilmi özerkliğin yanında mali özerkliğin de sayılması ve
üniversite özerkliği konusunun Anayasa’ya girmesi isteğidir.
95
Basın
DP Programında basın kuruluşları ile ilgili de bir maddeye rastlanmamaktadır.
Hürriyet Partisi ise, DP iktidarındaki şikayet konularının başında yer alan basın özgürlüğü
konusuna “Basın Rejimi” başlığı ile Programında bir yer ayırmıştır. Basınla ilgili madde
Programda şöyle yer almıştır:
Madde 10: “Basın, her türlü tesir ve tazyikin dışında olmalıdır. Basının idarî
mercilerle münasebetlerinde hür basın teşekkülleri muhatap tutulmalıdır”.
Basın konusu HüP için ayrı bir öneme sahiptir. Zira, HüP, genel ifade özgürlüğü
yanında, basın mensuplarının ispat hakkı mücadelesini de desteklemiştir. DP iktidarı, basın
mensuplarının bakanlar ve bürokratlar hakkında ileri sürdüğü yolsuzluk ve benzeri iddialara
karşı kendileri hakkında açılan hakaret davalarında iddialarını ispat etmelerini engelliyordu.
DP içinde ispat hakkını savunan 19 milletvekili DP’den çıkarıldı ya da istifa etti (Bila,
1987:223). İşte HüP, “ispat hakkı”nı savunan ve DP’den kopan bu milletvekillerince 1955
yılı sonunda kurulmuştur (Akşin, 2002:216).
HüP Programı’nda radyo televizyonun önemi belirtilmekte ama bunların özel
işletmeye bırakılamayacağı, eğitici görevini görebilmesi için özerk bir kamu kuruluşu
olması gerektiği ifade edilmektedir.
Din ve Laiklik
Her iki partinin din ve laiklik konularına yaklaşımı ferdî hak ve hürriyetlerden olan
din ve inanç özgürlüğünü ilgilendirdiği için önemlidir. İki partinin konuya yaklaşımı
benzeşmektedir. DP, Programının 14. Maddesinde din konusunu ele almakta ve lâyikliği,
devletin din ile hiç bir ilgisi bulunmaması, hiç bir din düşüncesinin kanunların tanzim ve
tatbikinde etkili olmaması anlamında anladığını ifade etmektedir. Din hürriyetini ise
insanlığın mukaddes haklarından tanıdığını belirtmektedir. DP, dinin, siyasette
kullanılmasına karşı olduğunu belirtmenin yanında dinin başka dinler aleyhine propaganda
vasıtası yapılarak yurttaşlar arasındaki sevgi ve dayanışmayı bozmasına da karşıdır. Madde
şöyledir:
Madde 14: “Partimiz, lâyikliği, devletin din ile hiç bir ilgisi bulunmaması ve
hiç bir din düşüncesinin kanunların tanzim ve tatbikinde müessir olmaması
manasında anlar; din hürriyetini diğer hürriyetler gibi, insanlığın mukaddes
haklarından tanır.
Dinin siyaset olarak kullanılmasına, devlet işlerine karıştırılmasına, başka
dinler aleyhine propaganda vasıtası yapılarak yurddaşlar arasındaki sevgi ve
tesanüdü bozmasına, serbest tefekküre karşı taassup duygularını harekete getirmesine
asla müsamaha olunmamalıdır”.
HüP de, Programında DİN İŞLERİ başlığına yer vermektedir. Din ile devlet ve
siyaset ilişkisi konusunda DP ile hemen hemen aynı ifadelere yer verilmiştir. Farklı olarak
HüP, dinî teşkilat ve dinî öğretimin iyileştirilmesine özel bir önem vereceğini ifade
etmektedir. Maddede yer alan “…nıüsbet bilgilerle mücehhez yüksek ilmî ve ahlâkî vasıflara
sahip din adamları..” yetiştirmek hedefi dikkat çekmektedir. HüP Programındaki ilgili
maddeler şöyledir:
Madde 31 –“Lâikliği din ve devlet işlerinin birbirinden kesin olarak ayrılması
mânasında anlıyoruz. Dinî siyasî tesir ve tahavvüllerin ve her türlü istismarcı
96
düşünce ve cereyanların üstünde tutmak başlıca prensipimiz olacaktır. Din
serbestisini vicdan hürriyetinin tabiî bir icabı sayarız.
Madde 32—Dinî teşkilâtın idaresinde ve dinî öğretimde mütehassıslardan
müteşekkil bir heyet tarafından hazırlanacak bir programı derhal tatbik mevkiine
koymak kararındayız. Din âlimlerini ve din adamlarım yetiştirecek müesseseleri islâh
edici tedbirlerimiz bu programda yer alacaktır.
Dinî müesseselerde halkımızı irşada ve ona rehberlik etmeğe muktedir,
müsbet bilgilerle mücehhez yüksek ilmî ve ahlâkî vasıflara sahip din adamları
yetiştirmek esaslı hedefimiz olacaktır.
Mabetlerin, kutsiyetleriyle mütenasip şekilde, muhafaza, idame ve imarının
sağlanmasını, dini adamlarının esaslı şekilde terfihi ve istikballerinin teminat altına
alınmasını en kısa zamanda halli zaruri bir mesele telâkki ediyoruz”.
SONUÇ
DP ile Hürriyet Partilerinin kuruluşları arasında yaklaşık 9 yıl zaman farkı vardır.
DP, 25 yıllık bir tek parti iktidarına karşı demokrasi ve hürriyet söylemiyle 1946’da
kurulmuştu. HüP ise 1955’te DP’nin muhalefete ve basın özgürlüğüne karşı hoşgörüsüz
olarak kabul ettiği uygulamalarına karşı kurulmuştur. Her iki parti de kuruldukları dönemin
koşullarına, yaşanan siyasal olaylar karşısında duyulan ihtiyaca göre ve bunların etkisiyle
parti programlarını yazmışlardır.
DP, İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde, ülkenin hürriyet yokluğu yanında
ekonomik sıkıntılarla da mücadele ettiği bir dönemde kurulduğu için vatandaşın yönetime
katılması, iktisadî hayatın canlanması, milli iradenin siyasette ve her alanda etkili olması
vaatlerini öne çıkarmıştır.
Hürriyet Partisi ise çok partili siyasal hayatın hemen hemen yerleştiği, ülkenin
ekonomik olarak önemli bir yükselme kaydettiği, köylü nüfusun ezici çoğunlukta olduğu bir
toplum yapısından kentli topluma doğru gidilen bir dönemde kurulmuştur. Dolayısıyla
ekonomik vaatlerden ve halkın yönetimde sesinin duyulması taleplerinden ziyade kentli
toplumun talepleri olan birey hakları, hürriyetler, daha fazla demokrasi vaatlerini öne
çıkarmıştır. HüP’nin demokrasi anlayışında müzakere, münakaşa ve murakabe serbestliğinin
daha belirgin bir yer tutmasını da böyle anlamlandırmak gerekir. Dolayısıyla Hürriyet
Partisi’nin DP’ye göre daha liberal bir ideolojik çizgide olduğu görülmektedir.
Hürriyet Partisi’nin DP icraatlarına demokrasi ve özgürlük söylemleriyle tepki
göstererek ortaya çıkması Türkiye’nin daha ileri demokrasiye ulaşmasına katkıda bulunan
bir etken olmuştur. Çoğu durumda HüP Programının DP Programındaki demokrasi
ideallerinin daha da derinleştirilmesini öngördüğü söylenebilir.
DP’nin iktidara geldiğinde muhalefetteyken dillendirdiği söylemlere aykırı
uygulamalarda bulunması ise Türk siyasal hayatında sık görülen bir durumu
örneklendirmektedir. Türkiye’de siyasi kadrolar muhalefetteyken farklı, iktidardayken farklı
davranabilmektedirler. Muhalefetteyken iktidar baskısına karşı hak ve özgürlükleri savunan
siyasi kadrolar iktidara geldiklerinde kendileri muhalefetin hak ve özgürlüklerini
sınırlandırma yoluna kolayca gidebilmektedirler. Bu durum, 2. Meşrutiyette İttihat ve
Terakki iktidarında, 1950’lerde DP iktidarında ve sonraki yıllarda çok defa yaşanmıştır.
97
98
KAYNAKLAR
Akşin, Sina, “Siyasal Tarih (1950-1960)”, iç. Türkiye Tarihi-Çağdaş Türkiye, 1908-1980,
Cilt 4, Yay. Yön. Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul, 2002.
Albayrak, Mustafa, “Hürriyet Partisi’nin Türk Siyasî Tarihindeki Yeri Ve Önemi”, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi Cilt : XXIV/Temmuz 2008/Sayı: 71, ss. 341-379.
Atar, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Seçkin Yayıncılık, 11. Baskı, Ankara, 2017.
Bila, Hikmet, CHP, Milliyet Yayınları, 2. Baskı, İstanbul(?), 1987.
Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, 1839-1950, İmge Kitabevi Yayınları, 5.
Baskı, Ankara, 2013.
Demokrat Parti Programı (1946), https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/917.
Eroğul, Cem, Demokrat Parti, Yordam Kitap, İstanbul, 2014.
Hürriyet
Partisi
ana
nizamnamesi
https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/discover.
ve
programı
1956,
Karpat, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, 8. Baskı, İstanbul, 2017.
Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi, 9. Baskı, İstanbul,
1992.
Akis, 27.08.1955.
Akşam, 23.07.1955, 18.08.1955, 22.08.1955.
Vatan, 8 Ocak 1946.
99
Çok Partili Siyasal Hayata Geçiş Döneminde 1948 Tarihli Gazeteciler Beyannamesi ve
Yansımaları
Assoc. Prof. Dr. Ali ÇİFTÇİ111
Özet
Türkiye, 4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Sükun Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle
birlikte otoriter tek parti rejimine girmiş, siyasal ve toplumsal hayat büyük bir denetim altına
sokulmuştu. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra iç ve dış bir çok sebebe dayalı olarak çok
partili siyasal sisteme geçmeye karar veren Türkiye’de yavaş yavaş liberal eksenli hareketler
ortaya çıkmaya başlamıştır. Liberal içerikli hareketlerin bazıları yürürlükteki 1924
Anayasası’nın çok partili hayatın gereklerine ve özgürlüklerin genişletilmesi amacına uygun
olarak değiştirilmesini de gündeme getirmişlerdir.
Bu çalışmada, Anayasa değişikliği yapılarak kuvvetler ayrılığına geçilmesini isteyen
1948 tarihli Gazeteciler Beyannamesi ve etkileri üzerinde durulacaktır.
23 Aralık 1948 tarihli Gazeteciler Beyannamesi, Türk Gazeteciler Birliği Başkanı ve
aynı zamanda CHP Meclis Grubu Başkan Vekili olan Hüseyin Cahid Yalçın öncülüğünde
İstanbul gazetelerinin temsilcilerince hazırlanarak dönemin üst düzey devlet yetkililerine,
muhalefet partilerine ve bazı üniversite rektörlerine gönderilmiştir.
Beyanname’de imzacılar, özetle çok partili düzene geçilirken denetlenebilir, daha
demokratik ve istikrarlı bir düzenin tesisinde kuvvetler ayrılığının önemine değinmekte ve
kendilerinin böyle bir Anayasa değişikliğine taraftar olduklarını, destek vereceklerini beyan
etmektedirler. Dönemin basınındaki tartışmalardan anlaşıldığı kadarıyla kuvvetler ayrılığı
kavramı, yasama organının iki kanatlı hale getirilmesi, yürütmeyi temsil eden Devlet
Başkanının yetkilerinin de arttırılması şeklinde anlaşılmaktadır.
Gazetecilerin istekleri yerine gelmemiştir. Oysa çok partili hayata geçilirken
Anayasa’da uyum değişikliklerinin yapılması durumunda 1946-1950 arasındaki siyasal
gerginlikler ve hatta 27 Mayıs 1960 Darbesi yaşanmayabilirdi.
Gazeteciler Beyannamesi basında ve kamuoyunda belli bir ölçüde haber olmuş ve
tartışılmıştır. Ancak beklenen desteği bulamamıştır. Her şeyden önce teklifi ortaya atan
Hüseyin Cahit Yalçın’ın iktidardaki partisi CHP’den sıcak karşılık bulmamış ve Anayasa’da
değişiklik yapma yoluna gidilmemiştir. Kamuoyunda çok yankı bulmama sebebi, teklifin
iktidar partisine yakın bir gazetecinin öncülüğünde gündeme gelmesi de olabilir.
Anahtar Kelimeler: Demokratikleşme, kuvvetler ayrılığı, çok partili hayat,
Gazeteciler Beyannamesi
The Declaration and Reflections of the 1948 Journalists in the Period of
Transition to Multi-Party Politics
111
Gümüşhane Üniversitesi, İİBF-SBKY.
100
Abstract
Law on the maintenance order, entered the 4 March 1925, launched party
authoritarian regime in Turkey and this situation was allowed to take control of a major
political and social life. After the Second World War, decided to move towards multi-party
political system based on internal and external many reasons slowly it began to emerge in
Turkey liberal axis movements. Some of the liberal movements have also brought about the
amendment of the current 1924 Constitution in line with the requirements of multiparty life
and the purpose of expanding freedoms.
This study will focus on the 1948 Declaration of Journalists and their effects, which
would require a constitutional amendment and a separation of powers.
The Declaration of Journalists dated 23 December 1948 was prepared by the
representatives of Istanbul newspapers under the leadership of Hüseyin Cahid Yalçın,
President of the Turkish Journalists' Union and also Deputy Chairman of the CHP
Parliamentary Group, and sent to senior government officials, opposition parties and some
university rectors.
In the Declaration, the signatories refer briefly to the importance of the separation of
powers in establishing a more democratic and stable order, which can be supervised when
transitioning to a multi-party system and that they favor and support such a constitutional
amendment. As understood from the discussions in the press of the period, the concept of
separation of powers is understood as making the legislature bi-winged and increasing the
powers of the President representing the executive.
Journalists' requests were not fulfilled. However, the political tension between 19461950 and even the coup of May 27, 1960 could not have been experienced if the
constitutional amendments were made during the transition to multi-party life.
The Journalists' Declaration has been reported and discussed to a certain extent in the
press and the public. However, he could not find the expected support. First of all, Hüseyin
Cahit Yalçın, who proposed the proposal, did not find a warm response from the ruling party
CHP and no changes were made in the Constitution. The reason for the lack of public
resonance may be that the proposal came under the leadership of a journalist close to the
ruling party.
Keywords: Democratization, separation of powers, multi-party life, Journalists
Declaration
GİRİŞ
Türkiye, 4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Sükun Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle
birlikte otoriter tek parti rejimine girmişti. Aynı dönemde İstiklal Mahkemeleri’nin Kurtuluş
Savaşı’ndaki misyonundan farklı olarak iç siyasette devrim mahkemeleri niteliği
kazandırılarak devreye konulmasıyla birlikte siyasal ve toplumsal hayat büyük bir denetim
altına sokulmuştu. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra iç ve dış birçok sebebe dayalı olarak çok
partili siyasal sisteme geçmeye karar veren Türkiye’de yavaş yavaş liberal eksenli hareketler
ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu ortamda 1924 Anayasası’nın çok partili hayata uygun olarak
değiştirilmesi tartışmaları da başlamıştır.
101
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye’de sesini duyurmaya başlayan liberal,
özgürlükçü hareketler arasında 1946 tarihli İnsan Hakları Cemiyeti girişimi, 1947 yılında
kurulan ve Ali Fuat Başgil’in başkanlığını yaptığı Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti
(http://www.hurfikirler.com/hur-fikirler-mecmuasi) ile bunun yayın organı olarak 2.5 yıl
kadar yayın hayatında kalan Hür Fikirler Dergisi, 1948 tarihli İktisat Kongresi ve 1948
tarihli Gazeteciler Beyannamesi sayılabilir.
Gazeteciler Beyannamesi, Türk Gazeteciler Birliği Başkanı ve aynı zamanda CHP
Meclis Grubu Başkan Vekili olan Hüseyin Cahid Yalçın ve İstanbul gazetelerinin
temsilcilerince hazırlanarak dönemin Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı, Başbakan, CHP
Genel Başkan Vekili, Demokrat Parti Genel Başkanı, Millet Partisi Genel Başkanı ile bazı
üniversite rektörlerine gönderilen bir deklarasyondur. 23 Aralık 1948 tarihli Deklarasyon,
Anayasa’nın kuvvetler ayrılığını sağlayacak şekilde değiştirilmesi gerektiğini
savunmaktadır. Deklarasyon her ne kadar iktidar partisine mensup bir gazetecinin öncülüğü
ile yayımlanmış olsa da Türkiye’nin demokratikleşmesinde bir meslek kuruluşunun
insiyatifi ile başlatılan bir sivil toplum girişimi olarak görülmelidir.
Bu çalışmada Gazeteciler Beyannamesi ve etkileri üzerinde durulacaktır. Çok partili
demokratik hayata alışmaya çalışan Türkiye’de bir meslek kuruluşu olan Gazeteciler Birliği
öncülüğündeki adımın ne gibi siyasi etkileri ve sonuçları olduğunu ortaya koymak Türk
siyasal hayatının anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.
DÖNEMİN BAZI HÜRRİYETÇİ AKIMLARI
1940’lı yılların sonunda hürriyetçi temaları işleyen akımlardan birisi Hür Fikirleri
Yayma Cemiyeti’dir (HFYC). Cemiyet, 1 Ekim 1947’de Ali Fuad Başgil ve Ahmet Emin
Yalman öncülüğünde kurulmuştur (Dursun, 2017:221). Başgil Cemiyetin başkanı olmuştur.
Ali Fuad Başgil birçok gazete ve dergide yayınlanan yazılarında hürriyet, insan hakları ve
anayasa sorunları ile ilgilenmekte ve tek başına önemli bir “demokrat muhalefet”
sergilemekteydi (Birinci, 2017:181).
HFYC, aktif olarak iki buçuk yıl çalışmıştır (Çiçek-Önalp, 2017:2968). Adı geçen
Cemiyet, liberal çizgideki fikirlerini geniş kesimlere duyurabilmek amacıyla Kasım
1948’den başlayarak Hür Fikirler adıyla bir de dergi çıkarmış ve dergi 11 sayı
yayımlamıştır. Ayrıca günlük Vatan gazetesi Cemiyetin bir nevi yayın organı gibi ona
destek vermiştir.
HFYC, kuruluş amacını ve ana davasını kamuoyuna bir Beyanname ile duyurmuştur.
Beyanname, Hür Fikirler mecmuasının Kasım 1948 tarihli ilk sayısında yayımlanmıştır.
HFYC’nin Dünyaya bakışını ortaya koyan Beyanname’deki şu ifadeler bu konuda bir fikir
vermektedir:
“…Devrin totaliter rejim istidatları ve propaganda hücumları karşısında iyi
niyetli insanların birleşmesi ve hak, hürriyet müdafaası uğrunda tek bir fikir cephesi
teşkil etmesi bugün artık medenî ve insanî bir vazife olmuştur. İşte “Hür Fikirleri
Yayma Cemiyeti” bu vazifeyi yerine getirmek isteyen vatandaşlara bir hizmet
kadrosu ve bir faaliyet muhiti olmak üzere kurulmuştur….” (Hür Fikirleri Yayma
Cemiyeti Beyannamesi, İstanbul, 1947).
Hür Fikirler Dergisi’nde üzerinde yoğunlaşma sağlanan temalar hürriyet,
demokrasi, doğal düzen ekonomisi, çift meclislilik gibi kavram ve konulardır. Dergide
yayımlanan yazılarda totaliter ve diktatörlük düzenlerinin kötülükleri, hür demokratik
düzenin üstünlüğü üzerinde çokça durulmaktadır. Başgil ve Yalman’ın dışında derginin
102
kuruluşuna ve özellikle yayımlanan yazılarıyla derginin amaçlarına destek veren çok sayıda
yerli ve yabancı düşünce insanı dikkat çekmektedir. Bunlar arasında Adnan Adıvar, Osman
Fethi Okyar, Burhan Apaydın, Kemal Cündübeyoğlu, İhsan Yurdoğlu, Halide Edip Adıvar,
İsmet Alkan, Feyzi Necmeddin Feyzioğlu, Walter Lippmann, Max Salvadori, Albert
Einstein, Jean Lequiller de bulunmaktadır (Çiçek-Önalp, 2017:2968).
HFYC, toplumda görülen hürriyet ve hak ihlallerine karşı duyarlı davranmış,
kamuoyu oluşturmaya çalışmış ve konferanslar düzenlemiş, beyannameler yayımlamıştır.
HFYC, Ali Fuat Başgil ile Ahmet Emin Yalman’ın din ve laiklik konularında ortaya
çıkan anlaşmazlıklarından dolayı Başgil’in Nisan 1950’de istifasından sonra fiili olarak son
bulmuştur (Birinci, 2017:196, 197). 1950 seçimlerinde çok sayıda HFYC’li DP’den
milletvekili seçilerek TBMM’ye girmiştir.
1940’larda bir başka hürriyetçi gelişme olarak BM girişimleri çerçevesinde resmi
düzeyde bir insan hakları oluşumunun kurulması sayılabilir. Ankara’da 17 Ekim 1946’da
CHP’li Nihat Erim başkanlığında Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını ve Ana
Hürriyetlerini Koruma Türk Grubu adıyla bir grup kurulmuştur (Aydın, 2017:86). Bu
kuruluş, Birleşmiş Milletlerin insan hakları alanında faaliyet gösteren kuruluşların teşekkülü
için yaptığı tavsiyeler üzerine iktidar partisi CHP insiyatifi ile kurulmuştur.
Cemiyet resmi bir teşekkül olarak görülmekle birlikte muvazaalı da olsa insan
hakları kavramının ülke gündemine girmesi açısından önemsenmelidir. Zira bu girişimden
bir süre sonra İstanbul’da bağımsız olmak üzere başka bir insan hakları kuruluşu
kurulmuştur. Bu, kurucu Genel Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak olan, aralarında Tevfik
Rüştü Aras, Cami Baykut, Zekeriya Sertel, Sabiha Sertel gibi isimlerin de bulunduğu
kişilerce 17 Ekim 1946’da kurulan İnsan Haklarını Koruma Cemiyeti’dir (Aydın,
2017:88).
1940’lı yıllarda bir başka liberal girişim 1948 yılında düzenlenen İktisat
Kongresi’dir. 1923’te Cumhuriyetin kurucu kadrolarınca düzenlenen ve devletçi ekonomi
politikalarına yönelen İzmir İktisat Kongresi’nden farklı olarak özel teşebbüsün, daha açığı
İstanbul sermayesinin öncülüğünde 22-27 Kasım 1948’de düzenlenen Türkiye İktisat
Kongresi liberal çizgide kararlar almış ve devletin ekonomiden elini çekmesini istemiştir.
İstanbul Tüccar Derneği’nin tertiplediği Kongre, özel sektör ağırlıklı, piyasa hedefli liberal
devletçiliğin teorik ve pratik meselelerini tartışmış ve bir program önerisi ortaya koymuştur
(Erten, Dünya, 2013).
Gazeteciler Beyannamesi
Türkiye’nin Dünya’daki eğilimlere paralel olarak hürriyetçi bir düzene doğru
yönelişinde 1948 yılındaki Gazeteciler Beyannamesi de anılması gereken bir yer
tutmaktadır. Çok partili siyasal hayata geçme sancılarının yaşandığı bu süreçte çok sayıda
sivil ve siyasal oluşum içinde basın mensupları da bazı girişimlerde bulunmuşlardır. 23
Aralık 1948 tarihinde İstanbul gazetelerinin temsilcileri bir beyanname yayımlayarak
anayasa değişikliği önerisinde bulunmuşlardır. CHP Meclis Grubu Başkan Vekili Hüseyin
Cahit Yalçın’ın öncülük ettiği Beyanname’de, Anayasa’da bir değişiklik yapılarak
kuvvetler ayrılığı ilkesine geçilmesi isteniyordu.
Beyanname’nin hazırlanmasına öncülük eden Hüseyin Cahit Yalçın (1875-1957)
Türk siyasal hayatında ve basında güçlü kalemiyle ve üslubuyla etkili olmuş bir isimdir.
Servet-i Fünun dergisinde edebi ve fikri yazılarıyla şöhret olduktan sonra hayatının ileriki
dönemlerinde siyasi ve fikri hamleler yapmıştır (Ülken, 2013:185). Siyasi yazılarında keskin
103
üslubundan dolayı çoğu dönemde iktidarlarla zıtlaşmalar yaşamıştır. Gazeteci kimliği ile
entelektüel ve siyasetçi kimliğini birleştiren H. C. Yalçın, saltanat, meşrutiyet ve cumhuriyet
dönemlerinde faal olmuş liberal, laik ve Batıcı bir siyasal karakterdir. Baskıcı yönetim
uyguladığı gerekçesiyle 2. Abdülhamit’e muhalefet eden İttihat ve Terakki’nin listesinden
1908’de milletvekili seçilmiştir. Yalçın, 2. Meşrutiyetin ilanından hemen sonra Tevfik Fikret
ve Hüseyin Kazım’la beraber Tanin gazetesini çıkarmıştır (Yüksel, 2017:3). Tanin, o
dönemde İT’nin yayın organı olarak tanınmış ve faaliyette bulunmuştur.
1913’te İT yönetimi baskıcılığa kayınca Yalçın da İT’yi eleştirmeye başlamıştır. Bu
dönemde Sultan Abdülhamit’e yaptığı ağır eleştirilerden dolayı ne kadar çok yanıldığını
itiraf etmiştir (Çevik, 2006: 62). Cumhuriyet’in ilanının kamuoyunda tartışılmadan ve
aceleyle yapılmasına getirdiği eleştirilerle ve liberal çıkışlarıyla da dikkati çekmiştir.
Bundan dolayı muhalif olarak algılanmaya başlayan Yalçın’a, Nutuk’ta da M. Kemal Paşa
tarafından adını vermeden tepki gösterilmiştir. M. Kemal Paşa, Yalçın’ın ‘cumhuriyetçiyim’
dediği halde önce cumhuriyetin ilanını kutlamadan, bunu halka sevdirmeye çalışmadan
cumhuriyetin ilanı tarzını sorun yapmasını, cumhuriyetin kadrini ve kıymetini düşürmeye
kalkışmasını, cumhuriyet ilanıyla her sorunun halledilmiş olduğu zannını gündeme
getirmesini eleştirmiştir (Atatürk, 1989:1086).
İktidarlarla ilişkileri genelde sorunlu olan Hüseyin Cahit, cumhuriyet döneminde de
fikirlerinden dolayı defalarca yargılanmış, cezaevinde yatmıştır. Kendisi liberal çizgideki
fikrî mücadelesini 1930’larda da sürdürmüş, gazete yazarlığının yanında 1933’te çıkarmaya
başladığı Fikir Hareketleri adlı dergi ile liberal düşüncenin, bireyciliğin ve demokrasinin
savunuculuğunu yapmıştır (Ertan, 2010:45). Yalçın’ın CHP ile ilişkileri Atatürk’ün
ölümünden sonra İnönü’nün eski küskünleri rejimle barıştırma girişimi çerçevesinde
1939’da düzelmiştir. Bu dönemde devrimleri ve CHP politikalarını savunmuştur.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra başlayan soğuk savaşta SSCB ve Komünizm karşıtı
yazılarıyla dikkat çeken Yalçın 4 Aralık 1945 tarihinde Tanin’de yazdığı “Kalkın Ey Ehl-i
Vatan” başlıklı yazı ile CHP’li gençleri tahrik etmiş ve sol çizgide yayın yapmakla birlikte
filizlenmekte olan CHP içi demokrat muhalefeti de destekleyen TAN Gazetesi’ne baskın
düzenlemelerine yol açmıştır. Çok partili dönemde DP’ye muhalif olan Yalçın, DP iktidarı
zamanında da yazdığı bazı yazılardan dolayı bir süre hapis cezası çekmiştir. H. Cahit Yalçın,
1948’de CHP Meclis Grubu Başkan Vekili olarak Gazeteciler Beyannamesi’nin
hazırlanmasına öncülük etmiştir.
Gazeteciler Beyannamesi, 23 Aralık 1948 tarihli Cumhuriyet’te “Anayasanın tadili
ve İstanbul gazetecileri” başlığı ile haber yapılmıştır (Cumhuriyet, 23.12.1948).
Haberde, CHP Grubunda yapılan münakaşalar üzerine anayasanın tadili konusunda
düşüncelerini teati etmek üzere İstanbul Gazeteciler Cemiyeti’nde bir araya gelen İstanbul
gazeteleri temsilcilerinin müşterek bir kanaate vararak bir deklarasyon imzaladıkları
belirtilmektedir. Deklarasyonun Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı, Başbakan, CHP Genel
Başkan Vekiline, Demokrat Parti Başkanına, Millet Partisi Başkanına, bazı üniversite
rektörlerine gönderildiği ifade edilmektedir.
Beyanname’de, gazeteciler İstanbul gazetelerinin mümessilleri olarak;
“…yurdumuzdaki demokratik inkişafın ve kurulacak olan müteaddit partili
rejimin, milli birliği bozmayacak, murakabeyi en iyi tarzda işletecek, vatandaşlara
demokratik hayatın istikrarlı nizamını temin edecek, kuvvetlerin ayrılığı esasına
dayanan bir anayasa tadiline taraftar olduğumuzu; bu fikri partiler ve programlar
104
fevkinde millî bir dava olarak telakki ettiğimizi ve bu davanın tahakkuku için
elimizden gelen her türlü müzahereti esirgemiyeceğimizi beyan ederiz…”
ifadelerini kullanmaktadırlar. Beyanname’nin devamında gazeteciler;
“…Kuvvetlerin tefriki esasına dayana bir sistemin yurdumuzda yerleşmesi
uğrunda sarfedilecek gayretleri, aynı zamanda bizi içinde bulunduğumuz siyasi
çıkmazdan da kurtaracak bir çare olarak telakki eder, hiçbir tefrik yapmaksızın
iktidar ve muhalefetteki partilerin bu yoldaki çalışmalarını neşriyatımız ile
destekliyeceğimizi ilan etmeyi şerefli bir vazife biliriz..."
demektedirler. Ardından bu kanaatlerini bildirdikleri devlet organlarını ve
kurumlarını saymaktadırlar. Beyanname’nin sonunda imzacı gazetecilerin isimleri yer
almaktadır (Cumhuriyet, 23.12.1948).
Beyanname’yi imzalayanlar, özetle çok partili düzene geçilirken denetimi en iyi
tarzda işletecek, vatandaşlara demokratik hayatın istikrarlı düzenini temin edecek, kuvvetler
ayrılığı esasına dayanan bir Anayasa değişikliğine taraftar olduklarını beyan etmektedirler.
Gazeteciler, bu konuyu partiler üstü bir milli dava olarak gördüklerini ve bu yöndeki
gayretlere her türlü desteği vermeye hazır olduklarını da ifade etmektedirler. Çağrılarını hem
iktidar hem de muhalefet partilerine yönelten gazeteciler, kuvvetler ayrılığına dayanan
düzenin, içinde bulunulan siyasi çıkmaza da çare olacağını telakki ettiklerini ifade
etmektedirler.
BEYANNAME’YE TEPKİLER
İnönü’nün Tepkisi
Cumhurbaşkanı İnönü’nün Beyanname’ye nasıl bir tepki gösterdiğine ilişkin olarak
dönemin günlük gazetelerinde, İnönü’nün hatıralarında ve günlüklerinde bir bilgiye
rastlanamamıştır. CHP Genel Başkan Vekili Hilmi Uran’ın hatıralarına bakılırsa İnönü
gazetecilerin teşebbüsünden memnun olmuş ve yanındakilere bunun kendisinin öteden beri
takip ettiği bir iş olduğunu ifade etmiştir (Uran, 2008: 416). Ancak kaynaklarda İnönü’nün
bu teşebbüse güçlü destek verdiğine dair bir bilgi yoktur. Eğer İnönü, kuvvetler ayrılığı
yönünde bir anayasa değişikliğine taraftar idiyse gazetecilerin girişimine açık destek
vermemesi, onun parti içindeki dengeleri gözeterek hareket etmesiyle açıklanabilir. Uran
hatıralarında, demokrasi rejimini teminat altına alacak bir anayasa değişikliği konusunun
CHP’de o sıralarda çokça tartışıldığını ama İnönü’nün buna taraftar olmayıp 1950
seçimlerinden sonraya bıraktığını kaydetmektedir (Uran, 2008:420). Anlaşılan o ki, İnönü
1950 seçimlerini kazanacaklarını düşünüyordu ve belki de partide demokrasi yanlılarının
daha güçlü olduğu şartlarda anayasa değişikliğine gitmek istiyordu.
Siyasi Partilerin Tepkileri
Hem CHP’li hem de gazeteci kimliği bulunan H. Cahit Yalçın’ın öncülüğünde
yayımlanmış olan Gazeteciler Beyannamesi’ne Yalçın’ın da partisi olan iktidar partisi CHP
kurumsal olarak sıcak yaklaşmamıştır.
O sırada CHP’nin İnönü’den sonra en yetkili ismi olan Genel Başkan Vekili Hilmi
Uran CHP adına, kendisine de gönderilen gazetecilerin bildirisine cevaben İstanbul
Gazeteciler Cemiyeti Başkanlığı’na gönderdiği yazıda özetle “…demokrasimizi tekamüle
götürecek her mütalea ve gayretin memleket hayrına olacağını tabii bulur ve saygılarımı
sunarım” ifadelerini kullanmıştır (Cumhuriyet, 24.12.1948). Uran, gazete temsilcilerinin
çağrısına verdiği bu kısa cevapla partisinin söz konusu girişime isteksiz olduğu izlenimi
105
uyandırmıştır. Uran hatıralarında da anayasa değişikliği isteyen Beyanname’yi
değerlendirirken, Beyanname’de bahsedilen konunun Kurultayın yetki alanına giren bir
konu olduğunu düşündükleri için bir angajmana girmeyecek şekilde cevap vermeyi tercih
ettiklerini ifade etmektedir (Uran, 2008:415). Uran’ın anlatımı, bunu partide soğuk ve
önemsemeyen bir eda ile karşıladıklarını hissettirmektedir (Uran, 2008:414). Partili bir
gazeteci olan H. Cahit Yalçın’ın parti yönetiminin bilgisi dışında bu işte yer almasının
şaşkınlığını da hissettiren Uran, Yalçın’ın da bu işe, diğer gazetecilerin teşebbüsü olduğu
halde işi onlara bırakmış olmamak için karıştığını söylediğini iddia etmektedir (Uran,
2008:416).
Gazeteciler Beyannamesi etrafındaki tartışmaların CHP’de yaşanan parti içi tartışma
ve gruplaşmalarla ilişkili bir yönü de bulunmaktadır. CHP içinde, 1946 yılında çok partili
hayata geçilmesine sıcak bakmayan, çok partili hayatı içine sindiremeyen ve kamuoyunda
müfritler olarak adlandırılan geniş bir kesim vardı. Kendisi de çok partili hayata sıcak
bakmayan Recep Peker’in Başbakanlığı döneminde müfritlerin sesi hayli yüksek çıkıyordu.
Bunlara karşılık mutedil veya ılımlı denilenler İnönü tarafından desteklenip
cesaretlendiriliyordu. Partide farklı fikirleri savunanlar hakkında müfrit-mutedil ifadelerinin
kullanılması 1947 yılı Ağustos ayının sonlarında hayli yaygınlaşmıştı (Pektaş, 2003:229).
Müfritlerin cesaret aldığı Başbakan Peker 9 Eylül 1947’de istifa edince yerine ılımlı
Başbakan Hasan Saka getirilmiştir. Saka, çok partili hayata uygun bir başbakan profili
çizmekteydi. Bu gelişmeler CHP’de demokrasi rüzgârlarının etkisi olarak
değerlendirilmelidir. Özellikle Haziran 1948’de 2. Hasan Saka Hükümeti kurulduğunda
İnönü’nün cesaretlendirdiği mutediller partide biraz daha güçlendiler. Hüseyin Cahit
Yalçın’ın Gazeteciler Beyannamesi girişimini de CHP’deki değişimlerden güç alan bir
hamle olarak değerlendirmek gerekir. Kaldı ki, Aralık 1948 sonlarındaki Beyanname
girişiminden önce Aralık ayı başlarında İstanbul gazetecilerinin bir başka hürriyetçi
girişiminde yine H. Cahit Yalçın’ın adı öne çıkmaktadır. İstanbul gazetelerinin temsilcileri,
Basın Kanunu’nun yasakçı ve ağır cezai hükümler taşıyan maddeleriyle ilgili olarak
Gazeteciler Cemiyeti Başkanı ve CHP milletvekili H. Cahit Yalçın’a şikayetlerini ve
taleplerini iletmişlerdir. Yalçın da bu konuda gazetecilerle Hükümet arasında aracılık
yapmayı kabul etmiştir (Pektaş, 2003:67). İkinci Dünya Savaşı sonrasında hep gündemde
olan Basın Kanunu ancak 1950 yılında yenilenebilmiştir. Dalgalar halindeki değişmeye
rağmen CHP’de müfritlerin sayısal çokluğu partinin demokratik hayata intibak etmesini
güçleştirmekteydi. Gazeteciler Beyannamesi’nin partide pek destek görmemesi de bununla
açıklanabilir.
DP’nin Gazeteciler Beyannamesi’ne cevabını da Genel Başkan Celal Bayar
vermiştir. Ancak Bayar, Beyanname’yi imzalayan diğer gazetecilere cevabî yazısını tek tek
gönderirken CHP’li olduğundan dolayı olsa gerek ki Hüseyin Cahit’e göndermemiştir.
Bayar cevabî yazısında Beyanname’yi çok sıcak karşıladıklarını ortaya koymaktadır.
Beyanname’deki isteklerin aynı zamanda millî arzu olduğunu ifade eden Bayar, bu hamlenin
ülkenin demokratik inkişafında önemli bir adım olduğunu kaydetmiştir. Ülkedeki tek parti
sisteminin kontrolsüz Meclis yoluyla bir zümre hakimiyetine götürdüğünü belirten Bayar,
tam bir hürriyet nizamının kurulmasına ve milli iradenin tecellisine engel olmak isteyen geri
unsurların tek Meclisin hakimiyetini istediklerini, bu sorunların çözümünün bir anayasa
meselesi olduğunu, vatandaşın hak ve hürriyetlerini teminat altına alma ve milli iradenin tam
olarak tecellisi ile millet kontrolünün tesisini hedef tutan partilerinin, gazetecilerin bu
teşebbüsünü heyecanla karşıladığını kaydetmektedir (Akt.: Uran, 2008:417). Bayar’ın
kuvvetler ayrılığı kavramından iki kanatlı meclis yapısını anladığı görülmektedir. İstenen
106
şey, iki kanatlı bir meclis yapısı içinde Meclis içi denetimdir. DP Lideri, Gazeteciler
Beyannamesi’ndeki istekleri partilerinin güttüğü hedeflerle ilişkilendirmiş ve memnuniyetle
karşılamıştır.
Gazeteciler Beyannamesi’nin gönderildiği partilerden Millet Partisi Genel Başkanı
Hikmet Bayur, 29 Aralık 1948 tarihinde Beyanname’ye cevap vermiştir. Bayur, verdiği
cevapta Beyanname’ye ilke olarak sıcak bakmakla birlikte uygulamadaki öncelikler
bakımından eleştiriler getirmektedir. Partisinin devlet idaresi hakkındaki düşüncesinin parti
programında yazılı olduğunu ifade eden Bayur’un MP adına verdiği cevapta partinin
programına göndermede bulunularak kendilerinin, bazı kuru cereyanların kanunlaşmasını
önlemek ve daha esaslı incelenmesini sağlamak için halk tarafından seçilen bir âyan
meclisini gerekli gördükleri belirtilmiş ve İstanbul basınının talepleri partinin bu isteğinin
gerçekleşmesi lehinde bir temayül olarak değerlendirilmiştir. Mevcut düzenin fiili bir
diktatörlük olduğunu belirten MP cevabında, H. Cahid Yalçın’ın bir yazısı da anılarak
basındaki bazı yazılardan Devlet Başkanının yetkilerinin genişletilmek istendiği izlenimi
aldıkları ima edilmiştir. Partinin açıklamasında Devlet Başkanının yetkilerinin genişletilerek
kanunileştirilmesine karşı çıkılmakta, bunun kârdan çok zarar getireceği vurgulanmaktadır.
Açıklamada MP adına Bayur, siyasi çıkmaza çare olarak bir Anayasa değişikliğinden önce
mevcut Anayasa’nın hükümlerine uyulması, Anayasa’ya aykırı kanunların değiştirilmesi,
Devlet Başkanının Anayasal yetkileri dışında iktidar partisi başkanı sıfatıyla hiçbir nüfuz ve
yetki kullanmaması, dürüst bir seçimi teminat altına alacak bir kanun yapılması, bunun
samimi bir zihniyetle uygulanması gibi hususları göstermektedir. Anayasa değişikliklerinin
bu hususlar uygulandığı zaman bir değer ifade edeceği belirtilmektedir. Partinin cevabının
son kısmında, Uran’ın yaklaşımını andıracak şekilde kuvvetler ayrılığı konusunu tüzük
gereği ancak partinin kongresinin halledebileceği ifade edilerek (Cumhuriyet, 29.12.1948)
bu konuda kesin bir ifade kullanmaktan kaçınılmaktadır.
Gazetecilerin Tepkileri
H. C. Yalçın ile Cumhuriyet gazetesi başyazarı Nadir Nadi arasında geçen
yazışmada da konu ele alınmıştır. Yazılarına bakıldığında Nadi’nin bu konuda ümitsiz
olduğu anlaşılmaktadır. Nadir Nadi, anayasa değişikliği yapılarak kuvvetler dengesi
kurulması girişimini irdelemiş ve CHP Grubunun 3 yıldır seçim emniyeti, ferdi hürriyetler
konusunda yaptıklarının pek güven vermediğini, önceliğin seçim emniyetine ve bu konudaki
düzenlemelere verilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Nadi, CHP’yi kastederek bunu
yapamayan bir topluluğun demokratik mekanizmayı istikrara kavuşturacak bir anayasa
değişikliğine kolayca razı olacağını sanmadığını kaydetmiştir. Yalçın’ı iyimserlikle eleştiren
Nadir Nadi, CHP Grubunda H. C. Yalçın’a yönelik sataşmaların da bunu kanıtladığını
düşünmektedir. Nadi, 2. Dünya Savaşı bittikten sonra anayasal sistemde gerekli
değişikliklerin yapılmamasından dolayı mevcut düzeni gecekondu rejimine benzetmektedir
(Cumhuriyet, 25.12.1948). Kendisi bu durumdan partideki müfritleri sorumlu görmektedir.
Nadir Nadi, 23 Aralık 1948 tarihli Cumhuriyet’teki “Anlaşılmaz bir homurtu”
başlıklı yazısında CHP’deki müfritleri eleştirerek bunların hala ezilemediğini, kolay kolay
da ezilemeyeceğini ifade etmektedir. Çünkü demokratik esasları yadırgayan Halk Partililerin
sayısının üç beş kişi olmadığını, müfrit zihniyetin korkunç şekilde halâ ayakta olduğunu
kaydetmektedir. Nadi, CHP Grubunda kuvvetler birliğini savunanlara karşı çıkarak
kuvvetler birliğinin Meclis diktatörlüğüne, bunun da sonunda Şef diktatörlüğüne yol açtığı
bilindiği halde kuvvetler birliğini savunarak kendi hürriyetlerini başkasına hediye etmekten
ne gibi bir zevk duyacaklarını kavrayamadığını belirtmektedir (Cumhuriyet, 23.12.1948).
107
Cumhuriyet yazarlarından Burhan Felek “Anayasa Davası” başlıklı yazısında
kuvvetler ayrılığı hedefiyle bir anayasa değişikliğine sıcak baktığını ortaya koymaktadır.
Felek, konunun içerik bakımından değil de şekil bakımından tartışılmasını eleştirmektedir.
Felek, CHP’lilerce Yalçın’ın bu konuyu ortaya atış tarzının eleştirilmesini ve CHP’nin bu
anayasa değişikliklerini yapıp yapamayacağına odaklanılmasını yadırgamaktadır. Böyle
yapılarak esas davanın bir tarafa bırakılmış olunduğunu ifade eden Burhan Felek, kuvvetler
ayrılığı ile kastedilenin iki meclisli yapı olduğunu belirterek bunun zaten CHP kongrelerinde
daha önce tartışıldığını, çoğunluğun bunu istediğini kaydetmektedir. Felek, Türkiye’de milli
hakimiyeti temsil eden bir tek Meclisin bulunduğunu, bunun işleri çabuk görmek isteyen bir
ihtilal sistemi olduğunu ifade etmektedir. Felek, Faşizm, Komünizm gibi zümre
diktatörlüklerinde de tek meclis bulunduğunu kaydetmektedir. Felek’in yazısının satır
aralarından 1924 Anayasası’nın taşıdığı Meclis Hükümeti özelliklerine de olumsuz baktığı
anlaşılmaktadır. Bu sistemin artık yürütülemeyeceğine değinen Felek, CHP’nin gelecek
kongrede alacağı kararla kuvvetler ayrılığını kabul edeceğini, sonra anayasa değişikliği
yaparak Mebuslar Meclisi ve Ayan Meclisi şeklinde ikili bir meclis yapısı kuracağını,
ardından da Devlet Başkanının siyasi yetkilerini artıracağını tahmin etmektedir
(Cumhuriyet, 29.12.1948, s. 3).
SONUÇ
Türkiye’de 1940’lı yılların ikinci yarısı çok partili demokratik düzenin yerleşmesi
tartışmalarıyla geçmiştir. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün öncülüğünde ama iç ve dış
koşulların zorlaması ile başlayan hürriyetçi çok partili düzene geçilirken resmi girişimlerle
birlikte çok sayıda özel, meslekî, sivil insiyatifler de bu alanda rol almışlardır. Bunlardan
birisi Hüseyin Cahit Yalçın’ın öncülük ettiği Gazeteciler Beyannamesi girişimidir. Yalçın’ın
öncülüğünde İstanbul gazetecilerinin temsilcilerince yayımlanan Beyanname, çok partili
düzene geçilirken 1924 Anayasası’nın denetleme işini en iyi tarzda işletecek olan kuvvetler
ayrılığı esasına göre değiştirilmesini öneriyordu. Bu yaklaşımın ardında 1924 Anayasası’nın
getirdiği düzende tek partinin egemenliğine dayanan Meclis faaliyetlerinin yeterince
denetlenemediği kabulü bulunmaktadır. Gazeteciler, kuvvetler ayrılığını isterken bunun milli
birliği bozmaması ve istikrarlı bir düzen sağlaması konusunda hassas olduklarını
göstermektedirler.
Ancak dönemin basınında yapılan tartışmalara bakıldığında dikkat çeken bir husus,
kuvvetler ayrılığından anlaşılanın iki meclisli bir parlamento olduğudur. Yine halk
tarafından seçilen 2. Meclisin 1. Meclisi denetlemesi beklentisi vardır. Siyasi partilerin ve
kesimlerin hemen hepsi ikili meclise olumlu bakmakta hatta gerekli görmektedirler. Halbuki
anayasa hukuku literatüründe kuvvetler ayrılığı ile kastedilen özetle yasama-yürütme-yargı
kuvvetlerinin ayrı organlarda bulunmasıdır. Kamuoyunda 1940’lı yıllarda tek kanatlı
parlamento yapısına getirilen eleştiriler yaygındır ve böyle bir rejim komünist ve faşist
sistemlere benzetilmektedir. Türkiye hürriyetçi bir rejime geçmeye çalıştığına göre tek
kanatlı meclis yapısından kurtulmak gerektiğine inanılmaktadır.
Gazeteciler, Beyanname’de kuvvetler ayrılığı sisteminin ülkeyi içinde bulunduğu
siyasi çıkmazdan kurtaracak bir çare olarak da gördüklerini ifade etmektedirler. Bununla
kastedilen, çok partili hayatın başladığı ilk yıllarda yaşanan iktidar-muhalefet arasındaki sert
ayrışma ve kutuplaşmalar olmalıdır. Bilindiği gibi bir yandan DP-CHP gerilimi, diğer
yandan CHP’deki müfrit-mutedil ayrışması ile DP’nin muvazaa partisi olduğu iddialarına
dayanan kendi içindeki tartışma ve bölünmeler 1946 sonrasında ülkeyi ciddi bir siyasi
108
kavgaya götürmüştü. Bunlara, soğuk savaşın başlamasıyla Sovyet yanlısı sol akımların
ülkede oluşturduğu komünizm korkusunu da eklemek gerekir.
Gazeteciler Beyannamesi, önemsenmesi gereken bir girişim olmakla birlikte basında
ve kamuoyunda beklenen etkiyi göstermemiştir. Gazetelerde ve siyasi partilerde çok
yankılanmamış, ciddi siyasal sonuçlar doğurmamıştır. Gazeteciler isteklerini tekrarlayarak
yenileme yoluna gitmemiş, muhalefet partileri de bu konuya çok fazla ilgi gösterip takip
etmemişlerdir. Siyasi iktidar, sözcüsünün ağzından söz konusu Beyanname’yi Kurultayın
yetki alanına giren bir konu olarak görmüş, geçiştirici, sıradan ifadelerle olumlamıştır. Zaten
ilerleyen dönemde iktidar partisi bu yönde herhangi bir anayasa değişikliğini gündemine
almamıştır.
Gazeteciler Beyannamesi’nin beklendiği kadar yankıda bulunmayışının ve ciddi
etkilere yol açmayışının en önemli sebebi, girişimin iktidar partisine mensup bir gazetecinin
öncülüğünde gelişmiş olması olmalıdır. Zaten müfritlerin sayısal çoğunlukta olduğu CHP
Meclis Grubunda da girişim yoğun destek görmemiştir. Beyanname girişiminde Yalçın’ın
bir nebze parti yönetiminden kopuk olarak bireysel insiyatifle hareket ettiği de
anlaşılmaktadır. 1946’da çok partili dönem başladıktan sonra iktidar partisinin demokrasi,
haklar ve özgürlükler bağlamında yaptığı çok sayıdaki girişimin kamuoyunda siyasi bir
karşılık bulmaması gibi Gazetecilerin anayasa değişikliği girişimi de böyle bir akıbetten
kurtulamamıştır.
KAYNAKLAR
Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt II, Türk Tarih Kurumu, 3. Baskı, Ankara,
1989.
Aydın, Mehmed Korkud, “İkinci Dünya Savaşından Sonra Türkiye’nin Demokrasi
Arayışları İçinde Kaybolan Bir Kuruluş: İnsan Hakları Cemiyeti (1946)”, International
Journal of Social Science Research, Cilt 6, Sayı 2, 2017, ss. 83-101.
Birinci, Kürşad, “Terakkici Muhafazakâr Bir Mütefekkirin Sivil Toplum Tecrübesi:
Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti”, Muhafazakâr Düşünce, Yıl 14, Sayı 52, Eylül-Aralık
2017, ss. 177-199.
Çevik, Adem, II. Abdülhamid’de Yanılanlar, Ufuk Kitap, 1. Baskı, İstanbul, 2006.
Çiçek, Atıl Cem, Gökbörü Önalp, “Çok Partili Siyasal Hayatın İlk Yıllarında Liberal
Bir Çıkış: Hür Fikirler Dergisi ve Ali Fuad Başgil”, İnsan ve Toplum Bilimleri
Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 5, 2017, ss. 2963-2979.
Dursun, Davut, “Ali Fuad Başgil’in Hür Fikirler Mecmuası”, Muhafazakâr Düşünce,
Yıl 14, Sayı 52, Eylül-Aralık 2017, ss. 221-233.
Ertan, Temuçin Faik, Atatürk Döneminde Devletçilik-Liberalizm Tartışmaları,
Phoenix Yayınları, Ankara, 2010.
Erten, Taylan, “Unutulan iktisat kongresi”, Dünya gazetesi, 30.10.2013
Pektaş, Şerafettin, Millî Şef Döneminde (1938-1950) Cumhuriyet Gazetesi, Fırat
Yayınları, İstanbul, 2003.
Uran, Hilmi, Hatıralarım, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008.
109
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, 1. Basım, İstanbul, 2013.
Yüksel, Nahit, “TANİN (1922-1925)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt :
XXXIII / Bahar: 2017 / Sayı: 95, ss. 1-37.
Cumhuriyet, 23.12.1948, 24.12.1948., 25.12.1948, 29.12.1948.
http://www.hurfikirler.com/hur-fikirler-mecmuasi
110
İşkur’un Mesleki Eğitim Faaliyetlerinin İstihdam Üzerindeki Rolü: Edirne İli Örneği
Öğr. Gör. Meliha ÇETİN112
Özet
İstihdam, Dünya’da ve Türkiye’de önemli sorunların başında gelmektedir. Ekonomik
dalgalanmaların ve istikrarsızlığın arttığı dönemlerde istihdam sorunu, gelişmekte olan
ülkelerin sorunlarının ilk sıralarında yer almaktadır ve çözülmesi gereken önemli bir
sorundur. İstihdam sorunun nedenlerinin başında teknolojik gelişmeler, hızlı nüfus artışı,
üretimin mobil boyutta olması, sosyal güvenlik sistemlerinin özellikle gelişmiş ülkelerde
işgücü maliyetlerini yükseltmesi gibi nedenler gelmektedir. İstihdam sorunu sadece
ekonomik bir sorun değil, aynı zamanda sosyal bir sorundur. Dolayısıyla hükümetler de
istihdam sorununu aktif istihdam politikaları içinde sosyal bir sorun olarak ele almaktadırlar.
Ülkemizde uygulanan aktif istihdam politikaları çerçevesinde, İŞKUR’un istihdamı
arttırmaya yönelik bir takım uygulamaları bulunmaktadır. Bu uygulamaların başında mesleki
eğitim faaliyetleri gelmektedir. Bu çalışmada, öncelikle İŞKUR’un Türkiye üzerindeki
faaliyetleri incelenmiş, sonra da Edirne ilindeki mesleki eğitim faaliyetleri ve işe yerleştirme
oranları demografik yapılarına göre araştırılarak analiz edilmiştir.
Anahtar kelimeler: İşkur, Mesleki Eğitim, İstihdam, Edirne
The Role of İŞKUR's Vocational Training Activities on Employment: The Case
of Edirne
Abstract
Employment is one of the major problems in the world and Turkey. In times of
economic fluctuations and instability, the employment problem is one of the leading
problems of developing countries and is an important problem to be solved. Technological
developments, rapid population growth, mobile production and social security systems
increase labor costs, especially in developed countries. The problem of employment is not
only an economic problem, but also a social problem. Therefore, governments also consider
the employment problem as a social problem within active employment policies.
Within the framework of the active employment policies implemented in our
country, İŞKUR has a number of practices aimed at increasing employment. Vocational
training activities are the most important of these practices. This study examined primarily
on activities İŞKUR Turkey, then vocational training and job placement rates in Edirne
province investigated and analyzed according to their demographic structure.
Keywords: Unemployment, Employment, Professional activities/courses, Demographic
structure, İŞKUR
112
Trakya Üniversitesi, Edirne Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Dış Ticaret Programı, Dış Ticaret
Bölümü,
111
Giriş
İşsizlik tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de her dönem karşı karşıya kaldığı en
önemli sosyo-ekonomik sorunların başına gelmektedir. İşsizlikle mücadele hükümetler için
önemli maliyet kalemlerini oluşturmaktadır. Bu mücadele her ne kadar maliyetli olsa da
sosyal devletlerin asli görevleri arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Hükümetler bu soruna
çözümler üretemezler ise, işgücü piyasasına her gün katılan işsizler bu sorununun
sürekliliğine neden olacaktır.
Ülkemizdeki işsizlik sorununu arttıran en önemli faktörler arasında, kamunun
üretimden çekilmesi, üretim merkezlerinin yani özel sektörün fabrikalarını satması, devletin
küçülmeye gitmesi, kamu ve özel sektörün ise yeterli yatırımı ve üretimi yapmaması,
sermaye yetersizliği, işgücü maliyetlerinin yüksekliği, teknolojinin çok hızlı ilerlemesi ve bu
alandaki yetişmiş işgücünün olmaması, tarım sektöründeki yetersizlikler sayılabilir. Bu
sorunlara kayıt dışılık ve etkin olmayan iş arama süreçleri, işgücü arzı ve talebi arasındaki
uyumsuzluğu da ekleyebiliriz. (Duruel ve Kara.2005:368)
Bu çalışmada işsizlik sorunu ve işsizlikle mücadele de uygulanan politikalar ile
İŞKUR’un (Türkiye İş Kurumu) işsizlik sorunun çözümüne katkısı ve meslek edindirme
kursları genel bazda incelenmiş daha sonra özele indirgenerek Edirne İli incelenmiştir.
1.Türkiye’de İstihdam Sorunu
Türkiye’de işsizlik her dönem karşı karşıya kalınan en önemli sorunlardandır.
Mevcut sorunun giderilmesi için çeşitli politikalar uygulanmaktadır. İşsizliğin nedenleri en
genel anlama yapısal ve konjonktüreldir. Konjonktürel işsizlik, üretim hacminde zaman
zaman ortaya çıkan daralmaların yarattığı işsizliktir. Ekonominin bütün sektörleri ile toplu
ve devamlı olarak durgun bir düzeyde kaldığı dönemlerde ise “yapısal işsizlik” ortaya
çıkmaktadır.
Çalışma isteği ve yeteneği olan cari ücret haddi ile çalışma saatlerini kabul ettiği
halde iş bulamayan kimseye ise “işsiz” denir.
Toplam işgücü içerisinde işsiz olanların yüzdesine ise “işsizlik oranı” denmektedir.
Çalışma ve gelir sağlama isteğinde olan bireylerin, hizmetlerinden yararlanmak üzere
çalıştırılmalarına da “istihdam” denmektedir.
Dünyada işsizlik oranlar ülkeden ülkeye değişmekle birlikte, Avrupa ülkelerinde
2019 yılı Nisan ayı itibarıyla en yüksek %26,6 ile Yunanistan olurken 2.sırada %16,3
İspanya olmuştur. En düşük işsizlik oranı ise %2,4 ile Çek Cumhuriyeti %3,5 Malta, %3,6
ile Almanya olmuştur.(Dünyada İstihdam ve Sosyal Görünüm ve Eğilimler ILO 2019
Raporu)
Türkiye genelinde 15 ve daha yukarı yaştakilerde işsiz sayısı 2019 yılı Haziran
döneminde geçen yılın aynı dönemine göre 938 bin kişi artarak 4 milyon 253 bin kişi
olmuştur. İşsizlik oranı 2,8 puanlık artış ile %13,0 seviyesinde gerçekleşmiştir. Genç nüfusta
(15-24 yaş) işsizlik oranı 5,4 puanlık artış ile %24,8 olurken,15-64 yaş grubunda bu oran 2,9
puanlık artış ile %13,3 olarak gerçekleşmiştir.(TUİK )
112
15 - 65 Yaş Türkiye İşsizlik Oranları
11,4
11,2
11,2
11,1
11,1
2016
2017
İşsizlik Oranı %
11
10,8
10,5
10,6
10,4
10,2
10,1
10
9,8
9,6
9,4
2014
2015
2018
Yıllar
Grafik 1. 15-65 Yaş Türkiye İşsizlik Oranları (Kaynak: TUİK)
Grafik 1’den de anlaşılacağı gibi Türkiye’de 15-65 yaşa arası son 5 yıllık TUİK
tarafından verilen istatistiklerde 2016-2017 yıllarında aynı seyrederken 2018 yılında 1
puanlık bir artış göstermiştir. Ancak genç işsizlik oranları incelendiğinde artan bir seyir
izlediği görülecektir.
2. İşsizlikle Mücadelede Aktif İstihdam Politikaları
Aktif istihdam politikaları anlayışı ilk olarak İkinci Dünya savaşından sonra İsveç’te
tam istihdama ulaşmak ve enflasyonu kontrol altına almak için ortaya çıkarılmıştır. Bu
politikalar ABD (Amerika Birleşik Devletleri)’de otuz yıl, AB (Avrupa Birliği)’de ise 20
yıldır uygulandığı görülmektedir. Türkiye’de ise 1960’lardan beri işsizlikle mücadele için
çeşitli politikalar uygulanmış Türkiye İş Kurumu (İŞKUR)1946 yılından itibaren emek
piyasasında iş ve işçi bulmaya yönelik aracılık faaliyetlerine başlamıştır. Son yıllarda
İŞKUR tarafından işsizliği önlemede çeşitli politikalar aktif olarak uygulanmaktadır.
İŞKUR tarafından uygulanan politikalar arasında, pasif ve aktif istihdam politikaları
bulunmaktadır. İşsizlik ve istihdam sorununun çözümüne yönelik politikalar arasında, gelir
desteği yapılarak işsizlik sonuçlarını onarmaya yönelik önlem ve uygulamaları kapsayan
pasif politikalar, işsizlerin beceri ve yeteneklerini artırmaya yönelik eğitim programlarını
kapsayan aktif politikalar uygulanmaktadır. (Yönetim Ve Ekonomi,. 19/2 (2012) 321-341)
2.1. İŞKUR ve Mesleki Eğitimler
İŞKUR’un düzenlemiş olduğu meslek kursları, İşgücü piyasasının ihtiyaç duyduğu
tüm mesleklerde işsizlerin niteliklerini geliştirerek istihdam edilebilirliklerini artırmak
amacıyla yapılan meslek edindirme ve geliştirme kurslarıdır.
Bu kurslara katılma şartları İŞKUR tarafından şu şekilde belirlenmiştir: Kuruma
kayıtlı işsiz olmak, 15 yaşını tamamlamış olmak, Yetiştirilecekleri mesleğe uygun
113
özelliklere sahip olmak, İşverenin aradığı özel şartları taşımak, İş ve meslek danışmanlığı
hizmetlerinden faydalanmış olmak, Emekli olmamak. Bu şartları taşıyan bireyler bu
kurslardan faydalanabilmektedirler. Bu kursların süresi en fazla 160 gündür.
Şekil 1. İŞKUR Tarafından Uygulanan Eğitim Politikaları (Kaynak: İŞKUR)
İŞKUR özellikle işsizlikten en fazla etkilenen ve bu nedenle işgücü piyasasında
dezavantajlı gruplar olarak görülen gençlerin, kadınların, özürlülerin, eski hükümlülerin,
uzun süreli işsizlerin ve işsizlik sigortası kapsamındaki işsizlerin iş piyasasında ihtiyaç
duyulan mesleklere yetiştirilerek istihdam edilebilirliklerinin arttırılması amacıyla her yıl
artın bir sayı ile kurs ve eğitim faaliyetlerine devam etmektedir.
Yıllara göre açılan kurs ve kursiyer sayıları ise aşağıdaki grafikte net bir şekilde
görülmektedir.
114
Grafik 2. İŞKUR Tarafından Düzenlenen Mesleki Eğitim Kurslarının Yıllar
İtibarıyla Dağılımı (Kaynak: İŞKUR)
Grafik 2’ye göre 2006 yılı sonrasına kurs sayısı ve katılım sayısında önemli bir
artışın yaşandığı görülmektedir. Kurslardan yararlananlara cinsiyet açısından bakıldığında
2017 yılı Eylül ayında %69 kadın %31 i erkeklerden oluşurken 2018 yılın da bu oran
kadınlarda %72 civarında olduğu görülmektedir.
İŞKUR istatistikleri incelendiğinde Türkiye geneli olarak en fazla kurs düzenlenen
ilk 10 meslek arasında dokuma, konfeksiyon, makineci, süt sığırı yetiştiricisi, yöresel kilim
dokuyucusu, çoban/sürü yönetim elemanı müşteri hizmetleri görevlisi, kadın giysileri dikim
elemanı, el nakışçısı, aşçı yamağı (çırak) seramik imal işçisi, hasta ve yaşlı refakatçisi
meslekleri yer almaktadır.
3. İŞKUR Edirne İl Müdürlüğünün Mesleki Eğitim Faaliyetleri
İşsizlik oranlarının artmasıyla birlikte bölgesel ve il bazında İŞKUR’un önemi ve
mesleki kursları, aktif istihdam politikaları önem kazanmaktadır.
Bu çalışmada Edirne Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğü tarafından 2014-2018
yılına kadar gerçekleştirilmiş olan faaliyetler, istatistiki veriler için arşiv araştırması
yapılmış, demografik yapı, açılan kurslar incelenerek bu politika ve kursların sürdürebilirliği
araştırılmıştır.
Bölgenin temel işgücü göstergelerine bakıldığında cinsiyete göre işsizlik oranları
aşağıdaki tablodaki gibidir.
Grafik 3. İşsizlik Oranlarının Yıllara Göre Dağılımı (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli)
Kaynak İŞKUR
3.1. İş Gücü Yetiştirme Kursları
115
İŞKUR, aktif işgücü piyasası programları aracılığıyla istihdamın korunmasına ve
artırılmasına, işsizlerin mesleki niteliklerinin geliştirilmesine, işsizliğin azaltılmasına ve özel
politika gerektiren kişi ve grupların işgücü piyasasına kazandırılmasına yardımcı olmakta ve
işsizlikten istihdama geçişi kolaylaştırmaya çalışmaktadır. Aktif işgücü piyasası programları
içerisinde bulunan mesleki eğitim kursları, işbaşı eğitim programları ve girişimcilik eğitim
programları ile işgücüne nitelik kazandırmaktadır.
Mesleki Eğitim Kursları ve Katılımcı Sayısı (2010-2017 Edirne)
Yıllar
Açılan Kurs
Sayısı
Kurslara Katılan Sayısı
Kadın
Erkek
Toplam
2010
59
693
371
1064
2011
40
463
386
849
2012
60
864
460
1323
2013
26
423
168
591
2014
37
540
213
753
2015
88
1266
412
1678
2016
46
663
125
788
2017
42
608
121
729
Tablo 1. Mesleki Eğitim Kursları ve Katılımcı Sayısı (2010-2017 Edirne, Kaynak İŞKUR)
İşbaşı eğitim programlarının ön plana çıkmasından sonra Mesleki eğitim kurslarında,
azalma olduğu görülmektedir.
Mesleki eğitim kursları; yeni bir meslek kazandırılması veya var olan mesleki
becerilerin geliştirilmesi suretiyle bireylerin istihdam edilebilirliğini arttırmaya yönelik
programlardır. Bu kapsamda düzenlenecek kursların beceri eksikliği olan kitlelere ulaşması
büyük önem taşımaktadır. Cinsiyet bazında kursa katılan bireyler incelendiğinde kadın
katılımcıların daha fazla olduğu görülmektedir. Kadınların eğitim seviyesi arttıkça işgücüne
katılımlarının arttığı görülmektedir. Bu kurslarla kadınların beceri seviyeleri arttırılarak
işgücü piyasasına girişleri ve istihdam edilebilirlikleri kolaylaştırılmaktadır. 2017 yılında
katılımcıların yüzde 83,4’ünün kadınlardan oluştuğu görülmektedir.
Bölgede 2017 yılında en fazla düz dikiş makineci, çoban/sürü yönetim elemanı
(küçükbaş hayvan) ve müşteri hizmetleri görevlisi/asistanı mesleklerinde kurs
düzenlenmiştir. Kadınlarda en fazla düz dikiş makineci, saça geçici ve kalıcı şekil verme
teknikleri uygulayıcısı ve müşteri hizmetleri görevlisi/asistanı mesleklerinde kurs
düzenlenmiştir. Erkeklerde ise en fazla çoban/sürü yönetim elemanı (küçükbaş hayvan), oto
seslendirme ve görüntü sistemleri kurulum ve bilgisayar destekli reklam ve tasarım elemanı
mesleklerinde kurs düzenlendiği görülmektedir.
116
3.2. İş Başı Eğitim Programları
İşbaşı eğitim programının temel amacı mesleki deneyimi veya iş tecrübesi olmayan
kişilere mesleki deneyim ve iş tecrübesi kazandırmak ve istihdamı arttırmaktır. Bir diğer
amaç ise nitelikli işgücü temin etmekte zorlanan işverenlere, işe alacakları kişileri işyerinde
belli bir süre gözlemleyerek ve eğitim vererek kişiler hakkında ayrıntılı bilgi sahibi olma ve
işe alma konusunda isabetli bir karar verme imkânı sunmaktır.
İŞKUR tarafından 2011 yılından itibaren işbaşı eğitim programları uygulanmaya
başlanmış ve 2017 yılına gelindiğinde zirveyi görmüştür. İşverenler tarafından oldukça
rağbet gösterilen işbaşı eğitim programları, katılımcılar açısından da pratik eğitim almaları
ve işyerinde tecrübe kazanarak sonrasında daha kolay iş bulmaları açısından önemli bir aktif
işgücü programı olarak değerlendirilmektedir. İşbaşı eğitim programlarının uygulanmaya
başlandığı 2011 yılında 30 katılımcı bu programdan yararlanmış iken 2017 yılında 1.651 kişi
yararlanmıştır. Bu sayı 2011 yılında işbaşı eğitim programından yararlanan katılımcı
sayısının 55 katıdır. Bu durum İŞKUR’un kurslarının daha çok kişiye beceri kazandırdığını
ve işgücü piyasasının da etkinliğini arttırdığını göstermektedir.
İş Başı Eğitim Kursları ve Katılımcı Sayısı (2010-2017 Edirne)
Kurslara Katılan Sayısı
Açılan Kurs
Yıllar
Sayısı
Kadın
Erkek
Toplam
2011
17
2
28
30
2012
35
102
53
155
2013
101
342
153
495
2014
59
235
71
306
2015
223
453
254
707
2016
470
651
547
1.198
2017
476
1.154
497
1.651
Tablo 2. İş Başı Eğitim Kursları ve Katılımcı Sayısı (2010-2017 Edirne, Kaynak İŞKUR)
2017 yılında 476 program düzenlenmiş olup, toplam 1.651 kişi programa katılmıştır.
Katılımcıların yüzde 69,8’i kadınlardan, yüzde 30,2’si erkeklerden oluşmaktadır 2017 yılı
verilerine göre işbaşı eğitim programlarından yararlanan kişi sayısı bir önceki yıl verilerine
kıyasla yüzde 37,8 oranında artış göstermiştir.
Edirne ilinde 2017 yılında en fazla makineci (dikiş), müşteri hizmetleri
görevlisi/asistanı ve satış danışmanı/mesleklerinde işbaşı eğitim programı düzenlenmiştir
3.3. Girişimcilik Eğitim Programlar
Girişimcilik eğitim programları, istihdamın korunması, artırılması, geliştirilmesi ve
işsizliğin azaltılması hedefleri çerçevesinde işsizlere kendi işlerini kurma imkânı sunarak
hem işsiz olan bireyleri işsizlikten kurtarmayı hem de bireylere ilave istihdam imkânı
oluşturmayı hedeflemektedir.
117
Mesleki Eğitim Kursları ve Katılımcı Sayısı (2010-2017 Edirne)
Yıllar
Açılan Kurs
Sayısı
Kurslara Katılan Sayısı
Kadın
Erkek
Toplam
2010
4
40
40
80
2011
5
64
54
118
2012
2
35
15
50
2013
7
95
85
180
2014
6
87
82
155
2015
7
93
130
175
2016
12
149
272
279
2017
21
242
121
514
Tablo 3. Mesleki Eğitim Kursları ve Katılımcı Sayısı (2010-2017 Edirne, Kaynak İŞKUR)
2017 yılında 21 girişimcilik eğitim programı düzenlenmiştir. 2017 yılında
düzenlenen girişimcilik eğitim programı 2016 yılına göre yaklaşık 2 kat fazladır. Programa
2017 514 kişi katılmış ve bu katılımcıların yüzde 47’sini kadınlar, yüzde 53’ünü de erkekler
oluşturmaktadır.
Sonuç
Yapılan araştırmada bölgedeki İşgücü Piyasasının ihtiyaç duyduğu eğitilmiş
elemanlara yönelik kurslar açılarak, işgücünün eğitim ve becerileri tespit edilmiş, işsizliğin
azaltılması ve istihdamın artırılmasına yönelik politikaların geliştirilmesi için İŞKUR
tarafından önemli katkı sağlanmıştır. İşgücü ihtiyacına göre kurslar açılmıştır. Özellikle
temininde güçlük çekilen meslekler için kurslar açılmış gerekli planlamalar ve eğitimler
yapılarak işgücüne katılım oranı arttırılmıştır.
İlde 2013 yılında işsizlik oranı yüzde 7,8 olduğunu görülmektedir.2018 yılında ise
Edirne ilinin işgücü piyasası bağlamında temel verileri incelendiğinde işgücüne katılım oranı
yüzde 59,1, işsizlik oranı yüzde 8,8, istihdam oranı ise yüzde 54,2’ olduğu görülmektedir.
Edirne ilinde İŞKUR’da kaydı bulunan işsizlerin büyük bir bölümünün vasıfsız
olduğu görülmektedir. Edirne’de mesleksizlik kaynaklı işsizlik sıkıntısı kadar kalifiyeli
eleman sıkıntısı da yaşandığı, yapılan inceleme ve istatistiklerden anlaşılmaktadır.
İşverenler, açık işlerinde ve temininde güçlük çektiği mesleklerinde çalışacak personelin
mesleki becerisi ve tecrübesine önem verdiğini ifade etmektedir. Bu durum kalifiye eleman
talebinin karşılanamadığını göstermekte olup İŞKUR’un mesleki eğitim kursları
düzenleyerek bu açığı mesleki eğitimlerle giderme yoluna gitmiştir.
Yine İŞKUR’un yapmış olduğu talep araştırması sonuçlarına göre toplam
çalışanların yüzde 56’sı erkek, yüzde 44’ü de kadınlardan oluştuğu görülmektedir. Kadın
çalışanların ağırlıklı çalıştıkları sektörler imalat, hizmet, toptan ve perakende sektörüdür.
118
Hedef bu sektörlerde istihdamın artırılmasına yöneliktir. İstatistikler kadın istihdamını
artırmadan bu sektörlerdeki hedefe ulaşmanın mümkün olmadığını göstermektedir. Bunun
için de kadın eğitim seviyesinin artırılması ve düşük eğitim seviyesine sahip kadınların da
istihdamına yönelik teşviklerin ve girişimcilik programlarının geliştirilmesi gerekmektedir.
Edirne’de İŞKUR’a kayıtlı kadın işsizlerin çoğunun nitelik gerektirmeyen mesleklerde
kayıtlı olduğu görülmektedir. Bu kişilerin istihdamda yer alabilmeleri işverenin istediği
mesleki becerilere sahip olacak şekilde eğitilmelerine bağlı olduğu anlaşılmaktadır.
Edirne bölgesinde,2017 yılında aktif işgücü piyasası programları kapsamında toplam
1.042 kurs açılmış olup bu kurslardan 729 kişi faydalanmıştır. Katılımcıların 121’i erkek,
608’i kadınlardan oluşmaktadır. Cinsiyet bazında kursa katılan bireyler incelendiğinde kadın
katılımcıların daha fazla olduğu görülmektedir. Kadınların eğitim seviyesi arttıkça işgücüne
katılımlarının arttığı görülmektedir. Bu bağlamda mesleki eğitim kursları ile kadınların
beceri seviyeleri arttırılarak işgücü piyasasına girişleri ve istihdam edilebilirlikleri
kolaylaştırılmaktadır.
Edirne ilinde açık iş oranı yüzde 1,6 olarak tespit edilmiş olup, bu oran geçen yılın
verilerine göre de; 1,9 olmuştur. Açık iş oranı en yüksek olan sektörler ise; yüzde 2,6 ile
konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri sektörü ile 2,2 ile imalat sektörüdür.
Edirne ilinde ve Türkiye genelinde araştırma sonucunda elde edilen açık işlerde
Kadın işgücü istihdam etme eğilimi ise Türkiye genelinde yüzde 8,9 iken, Edirne ilinde
yüzde 10,8 düzeyine çıkmıştır. Edirne ilindeki işverenler kadınlar çalışanları Türkiye
geneline göre daha fazla tercih etmektedir. Zaten ildeki mesleki eğitim kurslarına katılım
oranı erkeklere oranla kadınlarda daha fazla olduğu görülmektedir.
Temininde güçlük çekilen ilk on meslekle bu yılki araştırma sonuçlarını
kıyasladığımızda; makineci (dikiş) ve garson (servis elemanı) meslekleri yine değişmeyerek
ilk onda yer aldıkları görülmektedir. Edirne ilinde söz konusu meslekler, son iki yıldır
temininde güçlük çekilen meslekler arasında yer almaya devam etmektedirler. Konfeksiyon
işçisi, makineci (dikiş), garson (servis elemanı), beden işçisi (genel) ve şoför-yük taşıma
mesleklerinin aynı zamanda açık işi en çok olan meslekler arasında ilk onda yer alması, ilin
istihdam politikalarına yön vermesi adına dikkate değer bir bilgi şeklindedir.
Sonuç olarak; gelişen teknoloji, mal ve hizmet üretim süreçlerini değiştirmektedir.
Bu değişim işgücü piyasalarına da yansımakta olup işgücünden talep edilen nitelik ve
beceriler her geçen gün değişmektedir. Bu her her yıl açılan kurs çeşitlerini değiştirmekte.
Piyasaya uygun eleman yetiştirme çabası ortaya çıkmaktadır. Üretim süreçleri ile işgücü
arzının niteliklerinin uyumlu bir biçimde değişmesi etkin bir işgücü piyasasının oluşması
için oldukça önem arz etmektedir. İşgücü piyasasının taleplerini karşılayabilecek nitelikli
işgücünün oluşmasında mesleki eğitimin önemi ön plana çıktığı ve kadınların bu eğitimlere
katılma oranın daha yüksek olduğu görülmektedir.
119
Kaynakça
Alkin, Kerem; Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği Lisanslama
Sınavları Eğitim Notları
Ataman, Berrin Ceylan, (2003), “İşsizlik Sorunu ve Türkiye’ nin AB İstihdam
Stratejisine
Uyumu”, TİSK İşveren Dergisi, Ekim 2003, (çevrimiçi) http://www.tisk.org.tr,
03.09.2006.
Aydın, İnayet, (2006), “Türkiye’de Eğitim ve Bazı Sorunları”, Kamuda Sosyal
Politika, cilt 1, sayı 1, Haziran, 2006.
Bircan, İsmail, (1998), Demokratik Eğitim Kurultayı, Bireysel Bildirgeler, İİBK
Yayını, Ankara.
Bulutay, Tuncer, (1998), “Türk İşgücü Piyasası ile ilgili Yükler ve Politikalar”, DİE,
Yayını, Ankara.
Kenar, Necdet, (2002), “Türkiye’de İstihdam Politikaları” Uluslararası Mesleki Eğitim
ve İstihdam Semineri, Milli Eğitim Vakfı Yayını, Ankara.
Uşen, Ş. (2007). “Aktif Emek Piyasası Politikaları”, Çalışma ve Toplum, 2, 65-94.
Varçın, R. (2004). “İstihdam ve İşgücü Piyasası Politikaları”, Siyasal Kitabevi,
Ankara,
ILO, (2011), Global Employment Trends 2011, Geneva: ILO Publication, 2012.
TUİK 2014-2018 Hane Halkı İşgücü Araştırmaları Verileri,
TÜİK, İşgücü İstatistikleri, (http://www.tuik.gov.tr).
İŞKUR, “İl ve Meslek Düzeyinde Kurs İstatistikleri. (http://iskur.gov.tr)
İŞKUR, 9.Genel Kurul Çalışma Raporu
İŞKUR, 2018 Yılı Faaliyet Raporu
İŞKUR, Edirne İşgücü Piyasası Araştırma Raporu (2018,2017,2016,2015,2014 )
120
Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümü Öğrencilerinin Aşçılığa Bakışlarının Metafor
Analizi ile Belirlenmesi
Öğr. Gör. Uğurcan METIN113
Doç. Dr. Yılmaz AKGÜNDÜZ114
Bilim Uzmanı Ezgi GÜNEŞ
Özet
Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümleri, son zamanlarda üniversitelerin en
popüler bölümleri arasında yer almaktadır. Bu bölümde öğrenim gören öğrencilerin aşçı
olabileceklerine ilişkin önemli beklentileri vardır. Bu araştırmanın amacı bölüm
öğrencilerinin aşçılık mesleğine ilişkin algılarını metafor analiz yöntemiyle belirlemektir. Bu
amaçla öğrencilere “Aşçılık …. gibidir, çünkü ……” şeklinde bir ifade yönetilmiş, birinci
boşluğa bir metafor, ikinci boşluğa bu metaforu tercih etme nedenlerini yazmaları
istenmiştir. Çalışmanın evrenini 2018-2019 öğretim yılında Mersin Üniversitesi Turizm
Fakültesi’nin Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümünde öğrenim gören öğrenciler
oluşturmaktadır. Geçerli olduğu belirlenen 32 metafor içerik analizine tabi tutulmuştur.
Analiz sonucunda aşçılık mesleğine ilişkin öğrencilerin metaforları soyut ve somut varlıklar
olmak üzere iki ana grupta toplanmıştır. Soyut varlıklar başlığı altında oyuna benzetilen
(sporcu, pubg, futbol ve dans etme), mesleğe benzetilen (fotoğrafçılık, askerlik, sanatçı,
kimyagerlik, hamallık, ressamlık, doktorluk ve müzisyenlik) ve manevi duygulara yönelen
(aşk, sabır taşı, hayat, anne, uzay boşluğu ve dünyanın merkezi) ifadeler; somut varlıklar
başlığı altında ise doğaya benzetilen (karınca, çınar, deniz, güneş, ay ve rüzgar) ve maddi
varlıklara benzetilen (orkestra, otoyol, robot, makine, telefon ve kumbara) ifadeler
toplanmıştır. Metaforlardaki bu farklılık aynı bölümde öğrenim gören öğrencilerin mesleğe
yükledikleri anlamların ve dolayısıyla beklentilerinin farklılaştığı yönünde yorumlanabilir.
Anahtar Kelimeler: Aşçılık, Metafor, Üniversite, Öğrenci
GİRİŞ
Aşçılık mesleği menü planlaması yapabilen, soğuk ve sıcak ürünleri, pastaları
hazırlayabilen, dünya mutfağı bilgisine sahip, hijyen ve sanitasyon kurallarına göre gıdaları
pişirebilen nitelikli eleman olarak tanımlanmaktadır (Kurnaz vd., 2014: 42). Aşçılık mesleği
planlı davranmayı ve becerikli olmayı gerektiren, aynı zamanda yüksek özveri isteyen bir
meslektir. Aşçılık ise gıdaların tarladan sofraya ulaşması için gıdaların satın alınması, teslim
alınması, depolanması, üretim ve sunumuna kadar olan süreci yönetebilen nitelikli elaman
olarak da tanımlanmaktadır.
Aşçılık mesleğine olan ilgiye bağlı olarak günümüzde nitelikli aşçıların sayısı
giderek artmaktadır. Üniversitelerde yer alan Aşçılık, Gastronomi ve Mutfak Sanatları
(GMS) bölümü nitelikli eleman yetiştirme konusunda sektör ihtiyacını karşılamayı
hedeflemektedir (Alyakut ve Küçükkömürler, 2018: 826). GMS ile Aşçılık bölümü
113
114
Toros Üniversitesi, Meslek Yüksek Okulu, Meslek Yüksekokulu Öğretim Görevlisi
DEU, Seferihisar Fevziye Hepkon Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu Öğretim Üyesi
121
arasındaki temel fark ise GMS bölümünde hem teorik hem de pratik eğitimin birlikte
verilmesidir (Harbalıoğlu ve Ünal, 2014: 56).
GMS bölümü öğrencileri üzerinde yapılan bu araştırmada öğrencilerin, aşçılık
kavramına ilişkin algıları metaforlar aracılığıyla belirlenmiştir. Çalışmada nitel araştırma
yöntemlerinden olan olgubilim (fenomenoloji/phenomology) deseni kullanılmıştır.
Öğrencilerden “Aşçılık....... gibidir, çünkü......” cümlesini tamamlamaları istenmiştir. Bunun
sonucunda elde edilen verilere içerik analizi uygulanmıştır. Böylelikle bu araştırmada GMS
bölümü öğrencilerinin aşçılık mesleğine bakışları belirlenerek literatüre katkı sağlayacağı
düşünülmektedir.
KURAMSAL İNCELEME
Metafor Kavramı
İnsanoğlu sürekli iletişim ve etkileşim içerisinde olan bir varlıktır. Düşüncelerini
ifade etmek ve karşı tarafa bu düşünceleri aktarmak insanoğlunun doğasında vardır.
Düşünceleri ifade etmenin bir yöntemi ise metaforlardır. Bir anlamın bir şeyden diğerine
aktarılması anlamında kullanılan metaforun kökeni Grekçe ‘‘metapherin’’ kelimesine
dayanmakta, ‘‘meta (arasında)’’ ve ‘‘pherein (taşımak, nakletmek)’’ sözcüklerinin bir araya
gelmesiyle oluşmaktadır (Kantekin, 2015: 15). Metaforlar, kişilerin kendilerini ifade etmekte
güçlük çektiklerinde daha fazla kullanılmaktadır ve metaforlar aracılığıyla kişiler duygu,
düşünce ve isteklerini daha anlaşılır hale getirmektedirler. Metafor kullanımında önemli olan
kavramın anlamlandırılması, anlaşılabilir olması ve somut halde sunulmasıdır. Metaforlar,
aynı zamanda insanların tecrübelerinin de bir parçasıdır. Bu nedenle metaforlar, ‘tecrübeler
dili’ olarak da tanımlanmaktadır. Metaforların en önemli yanlarından birisi de var olan iki
olay, olgu veya durum arasında benzerliklerle anlam bağı kurmaya çalışması ve bu
bağlardan bir anlam çıkarmaya çalışmasıdır (Çil, 2018: 28).
Metaforlar, söylenmek istenilenleri, daha az kelime ile ifade etmeyi mümkün kılar.
Böylece birey kendisini daha az kelime kullanarak, fakat daha vurgulu anlatma imkanına
sahip olur. Yaşamın bütün alanlarında metaforlar, en karmaşık anlamları, durumları, olayları
ve düşünceleri basit bir şekilde anlaşılabilir hale getirmektedirler. Farklı kişilikteki
bireylerin birbirini anlaması daha da kolaylaşır ve en karışık durumlar metaforlar yoluyla
açıklanabilir. Metaforların iki önemli amacı bulunmaktadır: (1) bir durumun betimlenmesi
ve resmedilmesi (2) süreci hızlandırma ve iyileştirmedir. Metaforların durumu ve olayları
daha iyi ortaya koyabilmesi için “niçin” ve “neden” sorularıyla desteklenmeleri de
gerekmektedir (Uzun, 2018: 20).
Metaforların, dünyayı daha iyi açıklamak, anlamak, örgütlemek ve kurmak amacıyla
insanlar tarafından dilsel bir araç olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Bu nedenle
metaforların, bireylerin dünyayı nasıl algıladıklarının anlaşılmasına yardımcı olduğu ifade
edilmektedir. Metaforlar günlük hayatta kullandığımız konuşma dilini sadece süslemeye
yönelik bir söz sanatından ibaret değildir, metaforların insan hayatındaki önemi bu süslü
dilden çok daha fazlasını kapsamaktadır (Gökçe ve Bülbül, 2014: 66). Metafor bazı
yorumları öne çıkarırken, diğerlerini arka plana iter. Başka bir ifadeyle açıklayacak olursak
görme durumu, aynı zamanda bir görmeme durumu haline gelir. Böylece “insan aslandır”
metaforu, insanın aslan gibi güçlü, cesaretli ve vahşi oluşuna dikkat çeker. Metafor,
benzerlikleri görmemizi sağlarken, farklı yönlerin ise göz ardı edilmesine neden olur.
122
Metafor, insanların hayal gücünü genişletirken aynı zamanda çarpıtma tehlikesi de
taşıyabilir (Zembat vd., 2015: 447).
Metafor bireyi, bir anlamdan alır ve başka bir anlama ulaştırır. Bunu yaparken
gerçeklikten kaçmaz ve gerçeklik hakkında yeni durumlar gösterir. Metaforların en dikkat
çekici özelliği, zihin bilinen benzerliklerden uzaklaşması ve bireyin yaratıcı bir şekilde kendi
benzerliği ile metafor oluşturmasıdır. Metaforlar; bireyin kendisini, çevresini ve dünyayı
yeniden keşfetmesini ve hayata yeniden farklı bir gözle bakmasını sağlar (Gökçe ve Bülbül,
2014: 66).
Aşçılık Kavramı ve Eğitimi
Aşçılık mesleği ilk olarak İngiltere’de bir sanat dalı olarak kabul görmüş, yemeğin
niceliğinden çok lezzetine, içeriğine ve görünümüne önem verilmiştir. Modern zamanlarda
ise ilk restoran 1765 yılında Paris’te açılmıştır. Fransız İhtilali’nden sonra iş bulamayan
birçok aşçı Paris’te ve ülkenin diğer büyük şehirlerinde restoranlar açmaya başlamıştır. Bu
durumun ardından aşçılık mesleği zamanla gelişmiş ve günümüzde çok önem verilen,
insanlara hizmet eden bir meslek haline gelmiştir. Aşçılık mesleği günümüze kadar usta
çırak ilişkisi içerisinde devam etmiş ve bu yöntemle aşçılık mesleği öğrenilmiştir (Görkem,
2011: 36).
Aşçılık mesleği, ulusal aşçılık meslek standardına göre; belirli bir zaman dilimi
içerisinde bütün yemek türlerini (kahvaltı, çorba, zeytinyağlı, hamur işi, meze, salata, sıcak
ve soğuk yemekler gibi) tek başına hazırlayabilme bilgi ve becerisine sahip nitelikli eleman
olarak tanımlanmaktadır. Aşçı, müşteri memnuniyetine önem veren mesleki anlamda
kendisini geliştiren ve sürekli yenileyen, çalışma ortamını yönetebilen ve denetleyen nitelikli
eleman olarak da tanımlanmaktadır. Aşçılar mesleği gereği yiyecek ve içecekle ilgili her
şeye meraklı ve ilgili olmalıdır. Beden gücü sağlıklı ve dirençli olmalıdır. Aynı zamanda
temiz, titiz, sorumluluk sahibi ve eli çabuk olmalıdır (Kurnaz vd., 2014: 42).
Aşçılık eğitimi yiyecek ve içecekleri endüstri standartlarına uygun olarak hazırlama,
pişirme, sunma bilgi-becerisi kazandırma süreci olarak tanımlanabilir. Aşçılar genel olarak
restoran, otel, hastane, kulüp, askeri birimler, yemek fabrikaları ve eğitim kurumlarında
istihdam edildikleri gibi ulaşım sektöründe de (tren, gemi, uçak) çalışmaktadırlar.
Aşçılık eğitimi, GMS bölümü öğrencilerine verilen eğitim kadar ayrıntılı bir eğitimi
kapsamamaktadır. Gastronomi bir bilim olarak literatürde yer almaktadır. Gastronomi
sadece yemek yapmakla ilgilenmez. Gastronomi yiyecek ve içeceğin bütün ayrıntısıyla
ilgilenen bir bilim dalıdır. Gastronomi ve mutfak sanatları eğitimi ise, gıda bilimi, yiyecek
hazırlama, beslenme, pişirme ağırlıklı bir süreçtir. Okul ve atölyelerde, öğretim
elemanlarınca dersler verilerek, öğrenciler mesleğe hazırlanmaktadır (Aratoğlu, 2015: 57).
YÖNTEM
Bu çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden olan olgubilim deseni kullanılmıştır.
Olgubilim deseni farkında olunan, ancak derinlemesine ve ayrıntılı bir anlayışa sahip
olunmayan olgulara odaklanmaktadır. Bireye tümüyle yabancı olmayan, aynı zamanda da
tam anlamını kavrayamadığı olguları araştırmayı amaçlayan çalışmalar için olgubilim uygun
bir araştırma zemini oluşturur. Olgubilim çalışmalarında genellikle bir olguya ilişkin
bireysel algıların ortaya çıkarılması ve yorumlanması amaçlanır (Yıldırım ve Şimşek, 2008).
123
Bu araştırmada GMS bölümü öğrencilerinin aşçılık kavramına ilişkin algıları ortaya
çıkarılarak yorumlanmıştır.
Bu araştırmada araştırmacılara yakın olması nedeniyle 2018-2019 öğretim yılında
Mersin Üniversitesi Turizm Fakültesi Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümünde lisans
eğitimi alan öğrencilere 2019 yılı Nisan ayında uygulanmıştır. Bölümde öğrenim gören tüm
öğrenciler araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Örnekleme yöntemi olarak olasılığa dayalı
olmayan örnekleme yöntemlerinden kolayda örnekleme yönteminin tercih edilmiştir. Bu
nedenle ulaşılabilen bölüm öğrencilerinin tamamı örnekleme dahil edilmiştir.
Araştırmanın uygulaması, ders saatleri içerisinde izin alınarak gerçekleştirilmiştir.
Öncelikle öğrencilere metafor tekniği hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra öğrencilere
“Aşçılık....... gibidir, çünkü......” cümlesini tamamlamaları istenmiştir. Cümlede "çünkü"
kelimesine yer verilerek öğrencilerin, geliştirdikleri metaforlar için bir gerekçe sunmaları
istenmiştir. Öğrencilerden sadece tek bir metafor üzerinde yoğunlaşarak 25 dakikalık süre
içerisinde bir kompozisyon yazmaları istenmiştir. Toplam 47 öğrenci araştırmaya katılmıştır.
Bu öğrencilerin oluşturdukları metaforlar araştırmanın birincil veri kaynağını
oluşturmaktadır. Böylelikle aşağıdaki araştırma sorularına cevap aranmıştır.
AR1: GMS bölümü öğrencilerinin “aşçılık” kavramı için geliştirdikleri metaforlar
nelerdir?
AR2: Bu metaforlar ortak özellikleri bakımından hangi kavramsal kategoriler
altında toplanmaktadır?
Verilerin Analizi
Araştırmada, veriler “içerik analizi” ile analiz edilmiştir. İçerik analizin amacı, ham
verilerin okuyucunun rahatlıkla anlayabileceği bir biçimle sunulmasıdır. İçerik analizinde,
veriler ayrıntılı bir şekilde işlenerek fark edilemeyen kavram ve temalar keşfedilmektedir.
Toplanan verilerin önce kavramsallaştırılması, daha sonra da bunların anlamlı ve mantıklı
bir biçimde düzenlenmesi, buna bağlı olarak veriyi açıklayan temaların saptanması
gerekmektedir. Araştırmada elde edilen verilerinin analizinde literatürdeki farklı çalışmaları
bulunan Köroğlu vd. (2018) ve Karaçam ve Aydın’ın (2014) yaptığı çalışmalardan
yararlanılarak ve aşağıda belirtilen aşamalardan oluşan bir süreç izlenmiştir:
1- Aşama: Metaforlar belirlenmiş, ayıklanmış ve kodlanmıştır.
2- Aşama: Metaforlardan örnek metaforlar derlenerek, ana metaforlar belirlenmiştir.
3- Aşama: Ana metaforlar kendi aralarında gruplandırılmıştır.
Metaforların belirlenmesi, ayıklanması ve kodlanması aşamasında öğrencilerin
yazdıkları metinler 1’den 47’e kadar numaralandırılmıştır. GMS bölümü öğrencilerinin
ürettiği metaforlar değerlendirildiğinde 14 öğrencinin farklı 14 öğrenci ile aynı metaforu
üretmesi nedeniyle ve 2 öğrencinin yazdıklarının tam anlaşılamaması nedeniyle toplam 16
metafor araştırma kapsamı dışında bırakılmıştır. Geriye kalan 31 metaforun ortak yönleri
üzerinde durularak ana metaforlar belirlenmiş ve bu ana metaforları en iyi temsil ettiği
düşünülen örnekler seçilmiştir. Ana metaforların kendi aralarında gruplandırılması
aşamasında ise öğrenciler tarafından üretilen metaforlar, ortak özellikleri bakımından 2
farklı kavramsal kategori altında toplanmıştır. Bu kategorilerin belirlenmesinde genel olarak
aşçılık kavramına yönelik çalışmalardan yararlanılmıştır.
124
Güvenirlik ve Geçerlilik
Araştırmanın geçerliliğinin sağlanması amacıyla verileri toplama ve analiz etme
süreci ayrıntılı bir şekilde açıklanmış ve sonuca nasıl ulaşıldığı belirtilmiştir. Kodlamalar,
kodlamayı yapacak 31 kişi tarafından birbirinden bağımsız olarak yapılmıştır ve her birinin
yaptığı kodlama birbiri ile karşılaştırılarak farklılıklar konusunda uzlaşıya varılmak suretiyle
araştırmanın güvenirliği sağlanmıştır. “Derecelendirilenler arası güvenirlik” olarak
adlandırılan bu yöntem, nitel çalışmalarda kullanılan ve araştırmaların güvenirliğini
arttırmaya yarayan bir yöntemdir (Köroğlu vd., 2018: 102). Bu yöntemde [Güvenirlik =
(Görüş Birliği / Görüş Birliği + Görüş Ayrılığı) x 100] formülüne göre elde edilmektedir
(Korkut ve Keskin, 2016: 200; Ekici, 2016: 762; Karaçam ve Aydın, 2014: 555). Buna göre
bu araştırmanın güvenirliği (2/2+0) x 100 = %100 olarak hesaplanmıştır.
BULGULAR
GMS bölümü öğrencilerinin ürettiği metaforlar değerlendirildiğinde 14 öğrencinin
farklı 14 öğrenci ile aynı metaforu üretmesi nedeniyle ve 2 öğrencinin yazdıklarının metafor
niteliği taşımaması veya birden fazla metafor üretmeleri nedeniyle 31 metafor dikkate
alınmıştır. Üretilen metaforlara ilişkin içerik analizi sonucunda ortaya çıkan sınıflandırma
Tablo 1’de sunulmuştur.
Tablo 1: Metaforların Sınıflandırılması
Soyut Varlıklara Benzetilen Metaforlar
Somut Varlıklara Benzetilen Metaforlar
(n=19)
(n=12)
1.Oyuna Benzetilen Metaforlar (n=4)
1.Doğaya Benzetilen Metaforlar (n=6)
Sporcu, Pubg, Futbol, Dans Etme
Karınca, Çınar, Deniz, Güneş, Ay, Rüzgar
2.Mesleğe Benzetilen Metaforlar (n=8)
2.Maddi Varlıklara Benzetilen Metaforlar
Fotoğrafçılık,
Askerlik,
Sanatçı, (n=6)
Kimyagerlik,
Hamallık,
Ressamlık, Orkestra, Otoyol, Robot, Makine, Telefon,
Doktorluk, Müzisyenlik
Kumbara
3.Manevi Duygulara Yönelik Metaforlar
(n=7)
Ask, Sabır Taşı, Hayat (2), Anne, Uzay
Boşluğu, Dünyanın Merkezi
Öğrenciler metaforlar Soyut Varlıklara Benzetilen Metaforlar ve Somut Varlıklara
Benzetilen Metaforlar olmak üzere iki ana başlıkta sınıflandırılmıştır. Öğrenciler tarafından
soyut metaforların, somut metaforlardan daha fazla kullanıldığı Tablo 1’de görülmektedir.
Soyut varlıklara benzetilen metaforlar “Oyuna benzetilen metaforlar”, “Mesleğe yönelik
metaforlar” ve “Manevi duygulara yönelik metaforlar” olmak üzere üç alt başlık altında
toplanmıştır.
Sporcu, Pubg, Futbol ve Dans etme oyuna benzetilen metaforlar başlığının altında
yer almıştır. Bu başlığın altında toplanmasının nedeni ise katılımcıların aşçılığı keyif verici,
eğlenceli ve takım halinde yapılması gerektiğine yönelik ifadeleridir.
Fotoğrafçı, askerlik, sanatçı, kimyagerlik, hamallık, ressamlık, doktorluk ve
müzisyenlik mesleğe yönelik metaforlar başlığının altında yer almıştır. Araştırmaya katılan
öğrenciler aşçılığın disiplinli çalışma ortamı, yemek yaparken kendilerini özgür hissetmeleri
125
ve işin yorucu olmasına yönelik ifadeleri bu metafor alt başlığın ortaya çıkmasında etkili
olmuştur.
Aşk, sabır taşı, hayat, anne, uzay boşluğu ve dünyanın merkezi manevi duygulara
yönelik metaforlar başlığının altında ifade edilmiştir. Bu başlığın altında toplanma nedeni
katılımcıların cevapların yemek yaparken duygusallığın ön planda olması, başarı güdüsü ve
özgüvenin artması ifadelerine yer vermeleridir.
Somut varlıklara benzetilen metaforlar ise “Doğaya benzetilen metaforlar” ve
“Maddi varlıklara benzetilen metaforlar” olarak iki alt başlıkta toplanmıştır. Karınca, çınar,
deniz, güneş, ay ve rüzgar doğaya benzetilen metaforlar başlığının altında yer almıştır. Bu
başlığın altında toplanmasının nedeni öğrencilerin cevaplarında aşçılığı ile yoğun çalışma
duygusu, zamana ihtiyacın olması ve mesleği diğer insanlara öğretme isteği ile
ilişkilendirmeleridir.
Orkestra, otoyol, robot, makine, telefon ve kumbara ise maddi varlıklara benzetilen
metaforlar başlığının altında ifade edilmiştir. Bu başlığın altında toplanmasının nedeni
katılımcıların cevaplarında aşçılık ile takım çalışması, tekrarlanan işler, bilgi birikimi ile
ilişkilendirmeleridir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Bu çalışmanın amacı Gastronomi ve Mutfak Sanatları bölümünde eğitim gören
öğrencilerin, aşçılık mesleğine yönelik algılarını metafor yardımıyla ortaya çıkarmak
amaçlanmıştır. Araştırma bulguları öğrencilerin aşçılık mesleğine ilişkin metaforlarının
soyut varlıklara ve somut varlıklara ilişkin olmak üzere iki ana başlıkta toplandığı
göstermektedir. Soyut varlık metaforları oyun, meslek ve manevi duygulara yönelik
metaforlar olmak üzere üç alt başlıkta, somut varlık metaforları ise doğa ve maddi varlıklara
yönelik metaforlar olmak üzere iki alt başlıkta ifade edilmiştir. Araştırmanın GMS bölümü
öğrencilerinin, aşçılığın keyif vermesi nedeniyle ifade ettikleri oyuna yönelik metaforları
Alyakut ve Küçükkömürler (2018) bulgusuyla benzerlik göstermektedir.
Araştırmanın bulguları aynı bölümde öğrenim gören öğrencilerin mesleklerine
yönelik algılarının farklılaştığını göstermektedir. Öğrencilerin aşçılığı bir meslek, bir hobi,
bir sanat, bir tutku olarak metaforlaştırmaları mesleğin ve yakın zamanda meslek erbabı
olacak öğrencilerin hem bölümlerinden hem de çalışacakları örgütlerden beklentilerinin
farklılık gösterdiği/göstereceği şeklinde yorumlanabilir. Metaforlarda en dikkat çekici bulgu,
metaforların tamamının bireysel ve toplumsal olarak kabul gören değerlerden oluşmasıdır.
Bu durum öğrencilerin GMS bölümüne isteyerek geldikleri yönünde de yorumlanabilir.
Çalışma Gastronomi Mutfak Sanatları öğrencilerinin mesleki algısının metaforlar
yöntemiyle belirlenmesine yönelik bir araştırmaya sık rastlanmadığı için önemli olarak
görülmektedir. Bundan dolayı literatürdeki önemli bir boşluğu dolduracağı düşünülmektedir.
Bu çalışmadan elde edilecek bulguların önemli bir veri kaynağı olacağı düşünülmektedir.
Sonuç olarak bakıldığında Gastronomi ve Mutfak Sanatları bölümü öğrencilerinin aşçılık
mesleğine yönelik yüksek sıklıkla olumlu algılar yansıtmıştır.
Bu araştırmanın en önemli sınırlılığı araştırmanın sadece Mersin Üniversitesi Turizm
Fakültesi GMS bölümü öğrencilerini kapsıyor olmasıdır. Yapılacak araştırmalarda
öğrencilerin staj öncesi ve staj sonrası mesleğe ilişkin metaforları belirlenerek benzerlik ve
farklılıkları tespit etmek mümkümdür. Ayrıca farklı üniversitelerin GMS bölümünde
126
öğrenim gören veya aynı akademik birimdeki diğer bölüm öğrencilerinin araştırmaya dahil
edilmesi aşçılık mesleğine ilişkin farklı bakış açılarının belirlenmesini sağlayabilir.
KAYNAKÇA
Alyakut, Ö. ve Küçükkömürler, S. (2018). Gastronomi Eğitimi Alan Üniversite
Öğrencilerinin Mesleklerine Yönelik Metafor Algılarının Değerlendirilmesi. Uluslararası
Toplum Araştırmaları Dergisi, 9(11), 823-852.
Aratoğlu, C. (2015). Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesinde ve Meslek Yüksekokulunda
Aşçılık Eğitimi Alan Öğrencilerin Gıda Güvenliği Konusundaki Bilgi ve Uygulama
Düzeyleri. Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Ankara.
Çil, Damla. (2018).Ortaokul Öğrencilerinin Temel Fizik Kavramlarına Yönelik
Metaforik Algılarının İncelenmesi. Kırıkkale Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.
Ekici, G. (2016). Biyoloji Öğretmeni Adaylarının Mikroskop Kavramına İlişkin
Algılarının Belirlenmesi: Bir Metafor Analizi Çalışması. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir
Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(1), 615-636.
Gökçe, A.T. ve Bülbül, T. (2014). Okul Bir İnsan Bedenidir: Meslek Lisesi
Öğrencilerinin Okul Algılarına Yönelik Bir Metafor Çalışması. Eğitim Bilimleri
Araştırmaları Dergisi, 4(1), 64-88.
Görkem, O. (2011). Ulusal Aşçılık Meslek Standardı Çerçevesinde Mutfak Eğitimi
Yeterliliği: Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liselerinde Bir Uygulama. Gazi Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Harbalıoğlu, M. ve Ünal, İ. (2014). Aşçılık Programı Öğrencilerinin Mesleki
Tutumlarının Belirlenmesi: Ön Lisans Düzeyinde Bir Uygulama. Turizm Akademik Dergisi,
1(1), 57-67.
Kantekin, S. (2018). Sosyal Bilgiler Öğretmen Adaylarının Sosyal Bilgiler, Tarih ve
Coğrafya Kavramlarıyla İlgili Metaforik Algılarının Metafor Analizi Yoluyla İncelenmesi.
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Trabzon.
Karaçam, S. ve Aydın, F. (2014). Ortaokul Öğrencilerinin Teknoloji Kavramına
İlişkin Algılarının Metafor Analizi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(2),
545-572.
Korkut, A. ve Keskin, İ. (2016). Üniversite Öğrencilerinin Kariyer Algıları:
Metaforik Bir Analiz Çalışması. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, 13(33), 194-211.
Köroğlu, Ö., Yıldırım, H.U. ve Avcıkurt, C. (2018). Kültürel Miras Kavramına
İlişkin Algıların Metafor Analizi Yoluyla İncelenmesi. Turizm Akademik Dergisi, 5(1), 98113.
127
Kurnaz, A., Kurnaz, H.A. ve Kılıç, B. (2014). Önlisans Düzeyinde Eğitim Alan
Aşçılık Programı Öğrencilerinin Mesleki Tutumlarının Belirlenmesi. Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, (32), 41-46.
Uzun, İ. (2018). Öğretmenlerin ve Okul Yöneticilerinin Okul Rehberlik Hizmetleri ve
Psikolojik Danışman ile İlgili Metaforik Algılarının İncelenmesi. Biruni Üniversitesi, Eğitim
Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri,
Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Zembat, R., Tunçeli, H. İ. ve Akşin, E. (2015). Okul Öncesi Öğretmen Adaylarının
“Okul Yöneticisi” Kavramına İlişkin Algılarına Yönelik Metafor Çalışması. Hacettepe
University Faculty of Health Sciences Journal, 1(2), 446-459.
128
Anabaptist Harekete Göre Vaftiz Sakramenti
Asst. Prof. Dr. Hatice KELEŞ115
Özet
Anabaptistler, 16. yüzyıldaki Protestan Reformu sırasında meydana gelen bir
harekettir. Anabaptistler, sakramentler hakkında farklı inanç ve uygulamalarıyla, Protestan
Reformunun Radikal kanadını oluşturmuşlardır. Sakrament olarak sadece, yetişkin vaftizini
ve İsa’nın son akşam yemeğini kabul etmeleri ve diğer sakramentlerin geçerliliğinin
bulunmadığını vurgulamalarıyla büyük çalkantılara sebep olmuşlardır. Katolikler ve
Protestanlar, yetişkin vaftizi uygulamasının sapkınlık olduğunu belirtmiş ve onları heretik
ilan etmiştir.
Vaftiz, asli günahtan kurtulmak ve Tanrı’nın çocuğu olmak için yani bir Hıristiyan
olmak için kullanılan temel sakramenttir. Bu sebeple Katolikler, Ortodokslar ve Protestanlar,
çocuklarını bebekken vaftiz ettirmişlerdir. Ancak Anabaptistler, bebek vaftizinin geçerli
vaftiz olmadığını ileri sürmüşlerdir. Onlara göre geçerli olan vaftiz, yetişkin vaftizidir.
Bebek vaftizini kabul etmemelerini, Kutsal Kitap’ta bununla ilgili hiçbir bilginin
bulunmamasına ve İsa’nın bir yetişkin olarak vaftiz edilmesine dayandırmışlardır. Kişinin
Hıristiyan olabilmesi için iman ikrarında bulunması gerektiğini belirtmişlerdir. Vaftiz
konusundaki uygulamaların Kutsal Kitap’a göre gerçekleştirilmesini ve dine daha sonradan
eklenen uygulamaların kaldırılmasını savunmuşlardır. Bu sebeple gerçek Hıristiyan
olabilmek için yeniden vaftiz olmuşlardır. Böylece onlara, tekrar vaftiz edenler anlamında
Anabaptist denilmiştir. “Ana” kelimesi tekrar, “Baptize” kelimesi de vaftiz anlamına
gelmektedir. Bu iki kelimenin birleşmesiyle Anabaptist kelimesi ortaya çıkmış ve tekrar
vaftiz edenler manasında kullanılmıştır. Aynı şekilde Anabaptistlere yetişkin- inanan
vaftizini uygulayanlar da denilmiştir.
Bu çalışmada, Anabaptist harekete göre vaftiz sakramenti hakkında bilgi verilmeye
çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Reform, Protestan, Anabaptist, Vaftiz.
Abstract
Anabaptists are a movement that occurred during the Protestant Reformation in the
16th century. Anabaptists, with different beliefs and practices about sacraments, have
formed the Radical wing of the Protestant Reform. As sacraments, they only led to great
turmoil when they accepted adult baptism and Jesus' last supper, and emphasized the lack of
validity of other sacraments. Catholics and Protestants stated that adult baptism was heresy
and declared heretic.
115
Bayburt Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı
129
Baptism is the basic sacrament used to get rid of the original sin and become a child
of God, that is to say, a Christian. For this reason, Catholics, Orthodox and Protestants
baptized their children as infants. However, Anabaptists have argued that infant baptism is
not a valid baptism. According to them, valid baptism is the adult baptism. They relied on
their refusal to accept the baptism of the infant in the absence of any information in the
Bible and the baptism of Jesus as an adult. They stated that in order to become a Christian
one must confess faith. They advocated the practice of baptism according to the Bible and
the abolition of later practices. For this reason, they were baptized again to become a true
Christian. So they were called Anabaptists in the sense of those who were baptized again.
“Ana” means again, “Baptise” means baptise to. With the merger of these two words, the
word Anabaptist emerged and used to means that baptized again. Anabaptists are also called
adult-believer baptists.
Key words: Reform, Protestant, Anabaptist, Baptism.
Giriş
Vaftiz sakramenti en eski apostolik kilise emridir. Yüzyıllardır kilisenin en iyi
bilinen ilk kuralıdır.116 Vaftiz, kişinin Mesih ile karşılaşması için hazır hale gelebilmesinin
tek yoludur. Ayrıca vaftizin kişinin asli günahından kurtulmasının tek çaresi olduğuna
inanılmıştır. Kişi, vaftiz olarak saf hale gelir.117 Mesih’in çarmıhta kendini feda etmesinin
faydaları, vaftiz yoluyla kişiye aktarılabilir.118
Bebek vaftizi geleneksel olarak Ester ve Pentakost günlerinde yapılırdı. Daha sonra
yılın diğer günlerinde de yapılmaya başlanmıştır. Vaftiz sakramenti yüzyıllar boyunca
bebeklerin doğumunun ilk haftasının sonunda yapılmıştır. Böylece en kısa zamanda
bebeklerin vaftiz olup Hıristiyan topluluğuna katılımı sağlanmıştır.119
Anabaptistlere Göre Vaftiz Sakramenti
Anabaptistler, 16. yüzyıl reform çağı sırasında meydana gelen bir harekettir.
Reformdan etkilenen Anabaptistler, Protestanlardan ayrı fikirlere sahiptirler. Anabaptist,
kelimesi, tekrar vaftiz edenler anlamına gelmektedir. “ana” kelimesi tekrar, “baptist”
kelimesi de vaftiz anlamına gelir. Bu iki kelimenin birleşmesiyle de Anabaptist kelimesi
oluşmuştur. Anabaptistler, Kutsal Kitap’ta bebek vaftizine dair hiçbir bilginin bulunmadığını
iddia ederler. Onlara göre bebek vaftizi gerçek bir sakrament değildir. Gerçek sakrament
116
117
118
119
Lizette Larson Miller, “The Liturgical Inheritance of the Late Empire in the Middle Ages”, A Companion
The Eucharist in the Middle Ages, Edit: Ian Christopher Levy, Gary Macy, Kristen Van Ausdall, Vol.26,
(Brill, Leiden, Boston: 2012), 37.
Joseph Wawrykow, “The Heritage of the Late Empire: Influential Theology”, A Companion The Eucharist
in the Middle Ages, Edit: Ian Christopher Levy, Gary Macy, Kristen Van Ausdall, Vol.26, (Brill, Leiden,
Boston: 2012), 67.
Alizabeth Saxon, “Art and the Eucharist: Early Christian to ca.800”, A Companion The Eucharist in the
Middle Ages, Edit: Ian Christopher Levy, Gary Macy, Kristen Van Ausdall, Vol.26, (Brill, Leiden, Boston:
2012), 90.
Celia Chazelle, “The Eucharist in Early Medieval Europe”, A Companion The Eucharist in the Middle
Ages, Edit: Ian Christopher Levy, Gary Macy, Kristen Van Ausdall, Vol.26, (Brill, Leiden, Boston: 2012),
224.
130
yetişkin- inanan vaftizidir. Bu inançları sebebiyle Katolikler ve Protestanlar tarafından
heretik ilan edilmişlerdir.120
Anabaptistler üç ayrı topluluk olarak meydana gelmiştir. Bunlar Hutteritler,
Mennonitler ve İsviçre Kardeşlerdir.121 Anabaptistlerin çıkış yerleri Nikolsburg, Moravya,
güney Almanya ve İsviçre’nin bazı bölgeleridir. Ancak merkez Almanya’daki Anabaptizm
daha büyük bir oluşumdur.122
Yetişkin vaftizi fikri 1520 yılının başlarında Thomas Müntzer, Andreas Karlstadt ve
Zwickau peygamberleri tarafından öne sürülmüştür. Ancak bu kişiler Anabaptist olarak
isimlendirilmemiştir. Özellikle Müntzer, Anabaptist tarihinde ve Anabaptizmin oluşmasında
önemli bir liderdir.123 İlk yetişkin- inanan vaftizi 21 Ocak 1525 yılında Zürih’te yapılmıştır.
Bu hareketin ortaya çıkışında en etkili kişi Conrad Grebel’dir. İlk yetişkin vaftizini
uygulayan kişi de Grebel’dir. Ancak Anabaptist düşünceyi öne süren kişi, Thomas Müntzer
olarak bilinmesine rağmen Müntzer, yeniden vaftiz olmamıştır. Buna rağmen reformun
ortaya çıkışından sonra bebek vaftizini reddetmesiyle ortalığı karıştırmış ayrıca birçok
taraftar kazanmıştır.124
Anabaptistler neden bebek vaftizinin yapıldığını sorgulamıştır. Birçok dini lidere bu
soruyu yöneltmişlerdir. Aldıkları cevap genelde kutsal bir sakrament olduğudur. Ancak bu
cevap onları tatmin etmemiştir. Vaftizin Tanrını Krallığına giriş için gerekli bir sakramnet
olduğu cevabı da onları ikna etmemiştir. Anabaptistlere göre bebek vaftizi geçerli bir vaftiz
olmadığı için bütün Hıristiyanların tekrar vaftiz olması gerekir. Bu sebeple Anabaptistliğe
inanan birçok kişi yeniden vaftiz olmaya başlamıştır. Çünkü Anabaptistlere göre kişinin
vaftiz olması için iman ikrarını bilmesi gerekir. Kişi ne yaptığını bilecek yetişkinlikte
olmalıdır. Bebekler iman ikrarında bulunamazlar. Bu sebeple bebek vaftizi geçerli bir vaftiz
değildir.125
Rahip vaftiz sırasında bebeğe adını sorduğu zaman cevabı vaftiz ailesi (godparents)
verir. Yine rahip kilisenin kurallarını kabul edip etmediğini bebeğe sorar ve cevabı verenler
vaftiz ailesi (godparents) olur. İşte bu noktada Anabaptistlere göre vaftiz olacak kişi bu
sorulara cevap verecek derecede akılbaliğ olmalıdır. Bu sebeple geçerli olan vaftiz yetişkininanan vaftizidir.126
Anabaptistler, yetişkin vaftizini Matta’nın 28: 19 pasajına dayandırarak yaymaya
çalışmıştır. Buna göre:
120
121
122
123
124
125
126
Cornelius J. Dyck, An Introduction to Mennonite History: A Popular History of the anabağtist and the
Mennonites, (Scottdale Pensilvanya, Waterlo, Ontaryo, Herald Press: 1993), 33- 34.
Hans Jürgen Goertz, “Karlstadt, Müntzer and the Reformation of the Commoners, 1521-1525”, A
Companion to Anabaptism and Spiritualism, 1521-1700, Edit: John D. Roth, James M. Stayer, (Brill,
Leiden Boston 2007), Vol:6, xvii.
Kat Hill, Baptism, Brotherhood, and Belief in Reformation Germany; Anabaptism and Lutheranism, 15251585, (UK, Oxford University Press: 2015), 7,25.
C. Arnold Snyder, “Swiss Anabptism: The Beginning”, A Companion to Anabaptism and Spiritualism,
1521-1700, Edit: John D. Roth, James M. Stayer, (Brill, Leiden Boston 2007), Vol:6, 48.
Kaspar von Greyerz, “The Reformation in German- Speaking switzerland”, A Companion To The
Reformation World, Edit: R. Po-chia Hsia, (Malden, Blackwell Publishing: 2004) 96-97.
John D. Roth, Practices, Mennonite Wprship and Witness, (Scottdale, Pensilvanya: Herald Press: 2009),
196-197.
Hill, Baptism, Brotherhood, and Belief in Reformation Germany, 101.
131
“…gidin bütün ulusları öğrencilerim olarak yetiştirin; onları, Baba, Oğul ve Kutsal
Ruh’u adıyla vaftiz edin.”127
Anabaptistler, yetişkin vaftizinin gerçek vaftiz olduğunu iddia etmeleriyle birlikte
Katolikler ve Protestanlar tarafından hapse atılmış, işkence görmüş ve birçok kişi de idam
edilmiştir.128
Sonuç
Anabaptistler, reform sırasında meydana gelen bir harekettir. Ancak yetişkin vaftizini
savunmalarıyla Katolikler, Protestanlar ve devlet tarafından heretik ilan edilmişlerdir. Bu
sebeple takibat altına alınmışlar, zulüm ve işkence görmüşlerdir. Birçok Anabaptist, idam
edilmiştir. Böylece Avrupa ve Rusya’da birçok yere göç etmişlerdir. En son Amerika ve
Kanada’ya göç eden Anabaptistler halen burada rahat bir hayat yaşamaktadırlar. Bugün
dünya genelinde 4 milyon nüfusa sahiptirler. En geniş Anabaptistler Mennonitler olup 2.1
milyon nüfusları vardır. Alman Anabaptistler 1.5 milyon, Amişler 300.000 ve Hutteritler de
50.000 kişidir.
Kaynakça
Chazelle, Celia. (2012). “The Eucharist in Early Medieval Europe”. A Companion
The Eucharist in the Middle Ages, Edit: Ian Christopher Levy, Gary Macy, Kristen Van
Ausdall. Vol.26. (Brill. Leiden. Boston.
Dyck, Cornelius J. (1993). An Introduction to Mennonite History: A Popular History
of the anabağtist and the Mennonites. Scottdale Pensilvanya. Waterlo. Ontaryo. Herald
Press.
Goertz, Hans Jürgen. (2007). “Karlstadt, Müntzer and the Reformation of the
Commoners, 1521-1525”, A Companion to Anabaptism and Spiritualism, 1521-1700, Edit:
John D. Roth, James M. Stayer. Vol.6. Brill. Leiden Boston.
Hill, Kat (2015). Baptism, Brotherhood, and Belief in Reformation Germany;
Anabaptism and Lutheranism, 1525-1585. UK. Oxford University Press.
Kitab-ı Mukaddes. (2003). Matta 28: 19. 3. Basım. İstanbul. Ohan Matbaası.
Larson Miller, Lizette. (2012). “The Liturgical Inheritance of the Late Empire in the
Middle Ages”. A Companion The Eucharist in the Middle Ages, Edit: Ian Christopher Levy,
Gary Macy, Kristen Van Ausdall. Vol.26. Brill. Leiden. Boston.
Saxon, Alizabeth. (2012). “Art and the Eucharist: Early Christian to ca.800”. A
Companion The Eucharist in the Middle Ages, Edit: Ian Christopher Levy, Gary Macy,
Kristen Van Ausdall. Vol.26. Brill. Leiden. Boston.
Snyder, C. Arnold. (2007). “Swiss Anabptism: The Beginning”, A Companion to
Anabaptism and Spiritualism, 1521-1700, Edit: John D. Roth, James M. Stayer, Vol. 6.
Brill. Leiden. Boston.
127
128
Kitab-ı Mukaddes, Matta 28: 19, 3. Basım, (Ohan Matbaası, İstanbul, 2003), 1241.
Russel Tarr, Keith Randell, Luther and the German Reformation 1517-55, 3. Baskı, (Hodder Education,
London: 2012), 117.
132
Roth, John D. (2009). Practices, Mennonite Wprship and Witness. Scottdale.
Pensilvanya. Herald Press.
Tarr, Russel ve Randell, Keith. (2012). Luther and the German Reformation 151755. 3. Baskı. Hodder Education. London.
Von Greyerz, Kaspar. “The Reformation in German- Speaking switzerland”. A
Companion To The Reformation World, Edit: R. Po-chia Hsia, (Malden, Blackwell
Publishing: 2004)
Wawrykow, Joseph. (2012). “The Heritage of the Late Empire: Influential
Theology”. A Companion The Eucharist in the Middle Ages, Edit: Ian Christopher Levy,
Gary Macy, Kristen Van Ausdall. Vol.26. Brill. Leiden. Boston.
133
Mobbingin Tekstil ve Konfeksiyon Sektöründe Çalışanlar Üzerindeki Etkisinin
Araştırılması ve Çözüm Önerileri
Öğr. Gör. Nezla ÜNAL129
Özet
İşyerinde zorbalık diğer adıyla duygusal taciz, ya da uluslararası kabul görmüş ortak
adıyla mobbing (bullying), bir ya da birkaç kişinin çeşitli sebeplerden dolayı hedef seçtikleri
kişi yada kişilere karşı uyguladıkları ısrarlı, sistematik, aşağılayıcı, yıldırıcı, psikolojik
baskısıdır.
Bu çalışmada mobbing in tekstil ve konfeksiyon sektöründe çalışan kişiler üzerindeki
etkisini araştırmaktır. Mobbing yani çalışanlar üzerindeki psikolojik şiddetin moda
sektöründe çalışan insanlar üzerindeki etkisini araştırmak üzere yapılan bu araştırmada
bilimsel yöntemler kullanılmıştır. Araştırmanın hazırlık aşamasında çeşitli kütüphanelerden,
resmi kurumlardan ve konuyla ilgili internet sitelerinden yararlanılarak literatür araştırması
yapılmıştır. Literatür araştırmaları sonucunda bulunana bilgiler sentez edilmiş ve kavramsal
çerçeve oluşturulmuştur.
Araştırma konusunun moda sektöründe çalışan insanlar üzerinde uygulanan mobbing
yani psikolojik şiddet olmasından dolayı değişik yaşlarda, farklı deneyimlere sahip,
işletmede farklı statüde görevine devam etmekte olan toplam 50 kişiye anket uygulanmıştır.
Anket içerisinde ilk olarak mobbing yani psikolojik
uygulanmadığı, uygulandıysa kimlerin mobbing uyguladığı, statüleri,
yaşları, mobbing e maruz maruz kalan kişinin yaşı, eğitim durumu,
davranışına maruz kaldığı ve bu davranışların süresini belirleyen
oluşmuştur.
şiddetin uygulanıp
eğitim durumları ve
ne tür bir mobbing
toplam 30 sorudan
Mevcut durumu açıklamaya, değerlendirmeye ve çeşitli çözüm önerileri geliştirmeye
yönelik olarak yapılan bu araştırmada verilerin toplanması için çeşitli sorulardan oluşan
anketler moda sektöründe çalışan işçilere uygulanmasından sonra anket sonuçları yüzdelik
oranlara çevrilerek sonuçları değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Mobbing, tekstil, konfeksiyon, psikolojik taciz.
Investigation f The Impact of Mobbing on The Workers In The Textile And
Apparel Sector And Solution Proposals
ABSTRACT
Bullying in the workplace, also known as emotional abuse, or bullying, which is an
internationally recognized partner, is a persistent, systematic, humiliating, intimidating,
129
Denizli Pamukkale Üniversitesi, Buldan Mesek Yüksek Okulu
134
psychological pressure that one or several people apply to the person or people they target
for various reasons.
The aim of this study is to investigate the effect of mobbing on people working in
textile and apparel industry. Scientific methods were used in this study to investigate the
effect of psychological violence on mobbing on people working in fashion sector. In the
preparation phase of the research, literature research was conducted by using various
libraries, official institutions and related web sites. As a result of the literature research, the
information obtained has been synthesized and a conceptual framework has been
established.
Since the subject of the research is mobbing, which is applied to the people working
in the fashion sector, a questionnaire was applied to a total of 50 people who have different
experiences and have different status in the company.
The questionnaire consisted of 30 questions that first determined whether mobbing,
psychological violence was applied, who applied mobbing, their status, educational status
and age, age of the person exposed to mobbing, educational status, type of mobbing
behavior and duration of these behaviors. .
In this study, which was conducted to explain the current situation, to evaluate and to
develop various solutions, the questionnaires were applied to workers working in the fashion
sector and the results of the questionnaires were collected and evaluated.
Keywords: Mobbing, textile, apparel, psychological abuse.
1.GİRİŞ
Mobbing en genel tanım ile, psikolojik taciz, duygusal bir saldırıdır. Mobbing’ de
saldırıyı yapan kişi ya da kişiler, saldırıya maruz kalan kişi yada kişiler üzerinde sistemli bir
baskı ve yıpratma girişiminde bulunurlar (Tetik, 2010).
Mobbing kavramının tarihçesi incelendiğinde ilk olarak etolojist bilim adamı Lorenz’
in 1960’lı yıllarda hayvanların birbiri üzerindeki saldırıları anlatmak için kullanmıştır.
Heinemann ise 1972 yılında öğrencilerin sınıf içinde birbirlerine neler yapabilecekleri, bir
grup arkadaşın tek bir öğrenciye karşı yaptıkları zararlı davranışları tanımlamak için
kullanmıştır.1980 yıllarında ise Leymann, baskı, zorlama gibi zararlı davranışların çalışma
ortamlarında da olduğunu belirlemiştir (Alparslan ve Tunç, 2010)
Mobbing kavramı örgütsel çatışma kavramı ile karıştırılmaktadır. Ancak mobbing
kavramı örgütsel çatışma kavramlarından 2 özellik bakımından farklıdır. Bu farklardan ilki
mobbing etik olmayan davranışlar içermesi diğer özellik ise işyerine olumsuz getirilerinin
olmasıdır (Acar ve Dündar, 2008).
Mobbbing, saldırıya maruz kalan kişinin saygısız ve zararlı davranışa maruz kalması
ile başlar. Mobbinge uğrayan birey kendisine ve işine yabancılaşmaya başlar ve ilerki
aşamada işine karşı ilgisizlik, yorgunluk, bıkkınlık gibi sonuçlar ortaya çıkmaya başlar
(Tınaz, 2006).
Birçok çalışma iş yerinde uygulanan mobbingin diğer tüm stres kaynaklarından daha
fazla ve yıkıcı olduğunu ortaya koymuştur. Mobbinge uğrayan bireylerde depresyon,
uykusuzluk, çaresizlik, güvensizlik hatta alkol kullanımına kadar ilerleyen davranışlar
görülebilir (Solmuş, 2005).
135
Leyman’a göre mobbing grubuna giren davranışlar beş gruba ayrılır. Bu davranışlar;
kişinin kendini ifade etmesini engelleyen davranışlar, sosyal ilişkileri engelleyen
davranışlar, kişinin toplumdaki itibarını engelleyen davranışlar, kişinin iş ve özel hayatının
kalitesini düşürecek davranışlar ve kişinin fizyolojik sağlığına zarar verecek davranışlar
olarak sınıflandırılabilir (Karcıoğlu ve Çelik, 2012).
Mercanlıoğlu’na göre mobbingin sonuçları üç farklı alanda etkilerini gösterir.
Bunlardan birincisi toplum üzerindeki etkisidir. Mobbing toplum üzerindeki etkisi,
mobbinge maruz kalan kişilerin erken emekli olması ve sağlık giderlerinin artmasıdır.
İkincisi işyeri üzerindeki etkisidir. Mobbingin iş yerlerine etkisi iş gücü kaybı, işçi
sirkülasyonu ve bu sirkülasyona bağlı işe alınanların eğitim maliyetleri, iş yeri kültürünün
zarar görmesidir. Üçüncüsü ise mobbinge maruz kalan birey üzerindeki etkidir. Mobbinge
maruz kalan birey hem fiziksel hem ruhsal açıdan zarar görmesidir (Mercanlıoğlu, 2010).
2. Materyal ve Yöntem
Mobbing yani çalıanlar üzerindeki psikolojik şiddetin moda sektöründe çalışan
insanlar üzerindeki etkisini araştırmak üzere yapılan bu araştırmada bilimsel yöntemler
kullanılmıştır. Araştırmanın hazırlık aşamasında çeşitli kütüphanelerden, resmi kurumlardan
ve konuyla ilgili internet sitelerinden yararlanılarak literatür araştırması yapılmıştır. Literatür
araştırmaları sonucunda bulunana bilgiler sentez edilmiş ve kavramsal çerçeve
oluşturulmuştur.
Mobbing’in moda sektöründe çalışan insanlar üzerindeki etkisini araştırılması
sırasında farklı kaynaklardan bilgiler toplanmış mobbing sistemini anlatan kavramsal
çerçeve oluşturulmuştur. Araştırma konusunun moda sektöründe çalışan insanlar üzerinde
uygulanan mobbing yani psikolojik şiddet olmasından dolayı değişik yaşlarda, farklı
deneyimlere sahip, işletmede farklı statüde görevine devam etmekte olan toplam 50 kişiye
anket uygulanmıştır. Anket içerisinde ilk olarak mobbing yani psikolojik şiddetin uygulanıp
uygulanmadığı, uygulandıysa kimlerin mobbing uyguladığı, statüleri, eğitim durumları, ve
yaşları, mobbinge maruz maruz kalan kişinin yaşı, eğitim durumu, ne tür bir mobbing
davranışına maruz kaldığı ve bu davranışların süresini belirleyen toplam 30 sorudan
oluşacaktır. Mevcut durumu açıklamaya, değerlendirmeye ve çeşitli çözüm önerileri
geliştirmeye yönelik olarak yapılan bu araştırmada verilerin toplanması için çeşitli
sorulardan oluşan anketler moda sektöründe çalışan işçilere uygulanmasından sonra anket
sonuçları yüzdelik oranlara çevrilerek sonuçları değerlendirilmiştir.
Gönderilen
Geri dönen
Eleman
13
13
0
13
Uzman
18
18
0
18
Orta
kademe yönetici
13
13
0
13
Üst
kademe yönetici
6
6
0
0
50
50
50
50
Toplam
Geçersiz
Geçerli
136
Tablo: 1 anket çalışmasına katılanların sayısal verileri
Tabloda görüldüğü gibi Mobbing’ im moda sektöründe çalışan işçiler üzerindeki
etkisini araştırmak üzere yapılan bu araştırmada anketi cevaplayanların;
% 26 eleman
% 36 uzman
% 26 orta kademe yönetici
% 12 üst kademe yöneticidir.
Toplam 50 kişiye anket uygulanmıştır. Bu anketlerin % 100 geri dönmüş ve geçerli
sayılmıştır.
3. BULGULAR VE YORUM
Seçenekler
Sayı
20 / 25
7
14
25 / 30
23
46
30 / 35
12
24
40 ve üzeri
8
16
Toplam
50
100
%
Tablo: 2 Moda sektöründe çalışanların yaşlarına göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin;
% 14’ü 20 / 25
% 46’sı 25 / 30
% 24’ü 30 / 35
% 8’i 40 ve üzeri yaşlarda olduğu görülmektedir.
Cinsiyetiniz
Sayı
%
Kadın
32
64
Erkek
18
36
Toplam
50
100
Tablo: 2 Moda sektöründe çalışanların yaşlarına göre dağılımı;
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 64 Kadın
% 36 Erkek olduğu görülmektedir.
137
Seçenekler
Sayı
%
İlköğretim
3
6
Lise
11
22
Yüksek okul
6
12
Üniversite
19
38
Yüksek lisans
11
22
Toplam
50
100
Tablo: 3 Moda sektöründe çalışanların öğrenim durumlarına göre dağılımı;
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin;
% 6’sı ilköğretim
% 22’si lise
% 12 Yüksekokul
% 38 Üniversite
% 11 Yüksek lisans mezunu olduğu görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
Eleman
13
26
Uzman
18
36
Orta kademe yönetici
13
26
Üst kademe yönetici
6
12
50
100
Toplam
Tablo: 4 Moda sektöründe çalışanların işletmedeki statülerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin;
% 26 ‘sı eleman
% 36 sı uzman
% 26 sı orta kademe yönetici
% 12 ‘si üst kademe yönetici olduğu görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
0-5
8
16
5-10
17
34
15-20
21
42
20 ve üzeri
4
8
Toplam
50
100
Tablo: 4 Moda sektöründe çalışanların işletmedeki statülerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
138
% 16 ‘sı 0-5yıl
% 34 ‘si 5-10 Yıl
%42 ‘si 15- 20 yıl
% 8 ‘si 20 ve üzeri süredir çalıştığı görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
44
88
Hayır
0
0
Bilmiyorum
6
12
Toplam
50
100
Tablo: 5 Moda sektöründe çalışanların mobbing davranışına maruz kalmalarına
göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin;
% 88 ‘si evet
% 0 ‘ı hayır
% 12 ‘si bilmiyorum dediği görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
20-25
%
16
25-30
11
22
30-35
24
48
40 ve üzeri
7
14
Toplam
50
100
Tablo : 8 Moda sektöründe çalışanlara mobbing davranışını uygulayanların
yaşlarına göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 16 sı 20-25
% 22 si 25-30
% 48 si 30-35
% 14 si 40 ve üzeri yaşlarda olduğu görülmektedir.
139
Seçenekler
Sayı
%
Firma sahibi
13
26
Genel müdür
9
18
Yöneticim
6
12
Arkadaşım
4
8
Astım
18
36
Toplam
50
100
Tablo : 9 Moda sektöründe çalışanlara mobbing davranışını uygulayanların
İşletmedeki statülerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 26 firma sahibi
% 18 genel müdür
% 12 yöneticim
% 8 arkadaşım
% 36 astım olduğu görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
37
74
Hayır
13
26
Toplam
50
100
Tablo : 10 Moda sektöründe çalışanlara mobbing davranışını uygulandığında
işlerine gelmedikleri günlere göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 74 evet
% 26 hayır cevabını verdiği görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
1-3 hafta
26
52
1-3 ay
9
18
3-6 ay
2
4
6 aydan fazla
13
26
Toplam
50
100
140
Tablo : 11 Moda sektöründe çalışanlara mobbing davranışına ne kadar süreyle maruz
kaldıklarına göre dağılımı
% 52 1-3 hafta
% 18 1-3 ay
% 4 3-6 ay
% 26 6aydan fazla süreyle maruz görülmektedir.
Seçenekler
*Sürekli
olarak
küçümsenmesi
çalışmamın
*herkesin önünde küçük düşürülmem
*sürekli
olarak
eleştirilmesi
yaptığım
işlerin
*hakaret ve iğneleyici sözler söylenmesi
*gerekli
bilgilere
engellenmesi
Sayı
8
%
16
13
26
12
24
8
16
9
18
0
0
ulaşmamın
*diğer
Toplam
50
100
Tablo: 12 Moda sektöründe çalışan işçilerin ne tür mobbing davranışına maruz
kaldıklarına göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
Sürekli olarak çalışmamın küçümsenmesi %16
Herkesin önünde küçük düşürülmem %26
Sürekli olarak yaptığım işlerin eleştirilmesi% 24
Hakaret ve iğneleyici sözler söylenmesi %16
Gerekli bilgilere ulaşmamın engellenmesi %18 oranında olduğu görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
8
16
Hayır
14
28
Bazen
26
52
Fikrim yok
2
4
Toplam
50
100
Tablo: 13 Moda sektöründe çalışan işçilerin ne tür mobbing
sağlıklarını etkiledikleri düşüncelerine göre dağılımı
davranışlarının
141
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 16 evet
% 14 hayır
% 26 bazen
% 4 Fikrim yok cevabını verdiği görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
13
26
Hayır
16
32
Bazen
21
42
Fikrim yok
0
0
Toplam
50
100
Tablo :14 Moda sektöründe çalışan işçilerin kendilerini hasta hissetmelerine göre
dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 26 evet
%32 hayır
% 42 bazen
% 0 fikrim yok cevabını verdiği görülmektedir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
19
38
Hayır
17
34
Bazen
13
26
Fikrim yok
1
2
Toplam
50
100
Tablo: 15 Moda sektöründe çalışan işçilerin kendilerini depresyonda hissetmelerine
göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 38 evet
% 34 hayıt
% 26 bazen
% 2 fikrim yok cevabını vermiştir.
142
Seçenekler
Sayı
%
Evet
28
56
Hayır
6
12
Bazen
14
28
Fikrim yok
2
4
Toplam
50
100
Tablo :16 Moda sektöründe çalışan işçilerin kendilerini sinirli hissetmelerine
göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 56 evet
% 12 hayır
% 28 bazen
% 4 Fikrim yok
Seçenekler
Sayı
%
Evet
15
30
Hayır
8
16
Bazen
23
46
Fikrim yok
4
8
Toplam
50
100
Tablo :17 Moda sektöründe çalışan işçilerin kendilerini değersiz hissetmelerine göre
dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 30 evet
% 16 hayır
% 46 bazen
% 8 fikrim yok
Seçenekler
Sayı
%
Evet
34
68
Hayır
6
12
Bazen
9
18
Fikrim yok
1
2
Toplam
50
100
143
Tablo :18 Moda sektöründe çalışan işçilerin işi bırakmayı düşünmelerine göre
dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 68 evet
% 12 hayır
%18 bazen
% 2 fikrim yok
Seçenekler
Sayı
%
Evet
6
12
Hayır
27
54
Bazen
17
34
Fikrim yok
0
0
Toplam
50
100
Tablo :19 Moda sektöründe çalışan işçilerin kişilerle karşılaşmaktan korkmalarına
göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 12 evet
% 54 hayır
% 34 bazen
% 0 fikrim yok
Seçenekler
Sayı
%
Evet
31
62
Hayır
11
22
Bazen
8
16
Fikrim yok
0
0
Toplam
50
100
Tablo :20 Moda sektöründe çalışan işçilerin işlerinden soğuduklarını düşünmelerine
göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 62 evet
% 22 hayır
% 16 bazen
% 0 fikrim yok cevabını vermiştir.
144
Seçenekler
Sayı
%
Evet
27
54
Hayır
5
10
Bazen
14
28
Fikrim yok
4
8
Toplam
50
100
Tablo :21 Moda sektöründe çalışan işçilerin iş dönüşü kendilerini ruhen
tükenmiş olarak düşünmelerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 54 evet
% 10 hayır
% 28 bazen
% 8 Fikrim yok cevabını vermiştir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
21
42
Hayır
13
26
Bazen
10
20
Fikrim yok
6
12
Toplam
50
100
Tablo :22 Moda sektöründe çalışan işçilerin bir gün daha bu işe katlanamayacağını
düşünmelerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 42 evet
% 26 hayır
% 20 bazen
% 12 Fikrim yok
Seçenekler
Sayı
%
Evet
39
78
Hayır
4
8
Bazen
7
14
Fikrim yok
0
0
Toplam
50
100
145
Tablo :23 Moda sektöründe çalışan kendi işlerinde daha başarılı olacaklarını
düşünmelerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 78 evet
% 8 hayır
% 14 bazen
%0 fikrim yok
Seçenekler
Sayı
%
Evet
26
52
Hayır
5
10
Bazen
15
30
Fikrim yok
4
8
Toplam
50
100
Tablo :24 Moda sektöründe çalışan kendi işçilerin insanlarla uğraşmanın sıkıcı
olduğunu düşünmelerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 52 evet
% 10 hayır
% 30 Bazen
% 8 fikrim yok cevabını vermiştir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
37
74
Hayır
3
6
Bazen
10
20
Fikrim yok
0
0
Toplam
50
100
Tablo :25 Moda sektöründe çalışan kendi işçilerin işlerinin kendilerini kısıtladığını
düşünmelerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 74 evet
% 6 hayır
% 20 bazen
% 0 fikrim yok cevabını vermiştir.
146
Seçenekler
Sayı
%
Evet
16
32
Hayır
17
34
Bazen
14
28
Fikrim yok
3
6
Toplam
50
100
Tablo :26 Moda sektöründe çalışan kendi işçilerin işlerinde çalışmaya
başladıklarından beri insanlara karşı olumsuz düşünceler oluşturduklarını
düşünmelerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 32 evet
% 34 hayır
% 28 bazen
% 0 fikrim yok cevabını vermiştir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
38
76
Hayır
3
6
Bazen
9
18
Fikrim yok
0
0
Toplam
50
100
Tablo :27 Moda sektöründe çalışan kendi işçilerin işinde çok fazla çalıştıklarını
düşünmelerine göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 76 evet
% 6 hayır
% 18 bazen
% 0 hayır cevabını vermiştir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
39
78
Hayır
11
22
Toplam
50
100
Tablo :28 Moda sektöründe çalışan kendi işçilerin kendilerine mobbing davranışı
uygulandığında bir eylemde bulunduklarına göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin;
% 78 evet
147
% 22 hayır cevabını vermiştir.
Seçenekler
Sayı
%
*Duygusal taciz yapan kişi yada kişileri
görmezden gelmez
9
18
*Duygusal taciz yapan kişiyi
kaynaklarına şikayet etmek
13
26
*resmi şikayet te bulunmak
8
16
*işletmeye maddi zararlarda bulunmak
6
12
* işten istifa etmek
3
6
Toplam
39
78
insan
Tablo :29 Moda sektöründe çalışan kendi işçilerin kendilerine mobbing
davranışı uygulandığında nasıl bir eylemde bulunduklarına göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
Duygusal taciz yapan kişi ya da kişileri görmezden gelmez % 18
Duygusal taciz yapan kişiyi insan kaynaklarına şikayet etmek % 26
Resmi şikayet te bulunmak % 16
İşletmeye maddi zararlarda bulunmak % 12
İşten istifa etmek % 6 cevabını vermiştir.
Seçenekler
Sayı
%
Evet
12
24
Hayır
18
36
Emin değilim
9
18
Toplam
39
78
Tablo :30 Moda sektöründe çalışan işçilerin kendilerine mobbing davranışı
uygulandığında uyguladıkları bir eylemde tatmin edici bir sonuca ulaştıklarına göre
dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 24 evet
% 36 hayır
% 18 Bazen cevabını vermiştir.
148
Seçenekler
Sayı
%
Evet , sık olarak
17
34
Evet , arada sırada
18
36
Hayır, hiçbir zaman
12
24
Bilmiyorum, Fikrim yok
3
6
50
100
Toplam
Tablo: 31 Moda sektöründe çalışan işçilerin diğer çalışanlarında mobbing davranışına
şahit olduklarına göre dağılımı
Uygulama çalışmalarına katılan işçilerin ;
% 34 evet , sık olarak
% 36 evet , arada sırada
% 24 hayır
% 6 fikrim yok cevabını vermiştir.
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
Araştırma kapsamına giren işletmelerde çalışan işçilere uygulanan anketlere göre
işçilerin,
- % 38 üniversite mezunu
- % 36 uzman olarak
- % 42 15 ile 20 yıl arasında çalışmaktadırlar.
Araştırma kapsamına giren işçilerin %88 , 30 ile 35 yaş arasında ki
Firma sahipleri tarafından 1 ile 3 hafta arsında değişen süre boyunca herkesin önünde
küçük düşürülerek mobbing davranışına maruz kalmışlardır.
* Yapılan ankete göre mobbing davranışları işçileri genel olarak şu şekilde
etkilemiştir.
-
% 52 sağlığının etkilendiğini
-
% 32 hasta olduğunu
-
% 38 depresyona girdiğini
-
% 56 sinirli bir kişiliği oluştuğunu
-
% 46 kendini değersiz hissettiğini
-
% 68 İşi bırakmayı düşündüğünü
-
% 54 kişilerle karşılaşmaktan korktuğunu
-
% 62 işinden soğuduğunu
149
-
% 54 iş dönüşü ruhen tükenmiş olduğunu
-
% 42 sabahları bir gün daha bu işe katlanamayacağını
-
% 78 kendi işinde daha başarılı olacağını
-
% 52 insanlarla uğraşmanın zor olduğunu
-
% 74 işinin kendini kısıtladığını
-
% 32 insanlara karşı olumsuz duygularının oluştuğunu
-
% 76 işinde çok çalıştıklarını
düşünüyorlar.
Yapılan anket sonucuna göre mobbing davranışına maruz kalan işçilerin % 78
uygulayan kişiyi insan kaynaklarına şikayet ederek eylemde bulunmuşlardır. Ancak bu
eylemlerin % 36 bir sonuç alınamamıştır.
Mobbinge maruz kalan işçilerin % 38 işletmede çalışan diğer işçilerinde
mobbing davranışına maruz kaldığına şahit olmuştur.
İş yerlerinde görülen mobbinge karşı, yönetimde saydamlık sağlanmalı, bunu
gerçekleştirmek için kararlara katılmaya önem verilmeli ve katılma ortamı yaratılmalıdır
.Örgütte iletişim sürecinin etkinliği sağlanmalıdır. Çalışanlar, örgütün hedef ve amaçlarına
yönlenmeleri için sürekli eğitilmelidir.
KAYNAKÇA
Alparslan, M. A. ve Tunç, H. (2010). “Mobbing Olgusu ve Mobbing Davranışında
Duygusal Zeka Etkisi” ,http://sdu.edu.tr/edergi, (Erişim Tarihi:09.08.2019).
Dündar, G , Acar, A . (2009). İşyerinde psikolojik yıldırmaya (mobbing) maruz
kalma sıklığı ile demografik özellikler arasındaki ilişkinin incelenmesi. İstanbul Üniversitesi
İşletme
Fakültesi
Dergisi
,
37
(2)
,
111-120
.
Retrieved
from
https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuisletme/issue/9243/115664
KARCIOĞLU, F , ÇELİK, Ü . (2012). MOBBİNG (YILDIRMA) VE ÖRGÜTSEL
BAĞLILIĞA ETKİSİ. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi , 26 (1) , 59-75
. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/atauniiibd/issue/2704/35552
MERCANLIOĞLU, Ç . (2010). “Çalışma Hayatında Psikolojik Tacizin (Mobbing)
Nedenleri, Sonuçları ve Türkiye’deki Hukuksal Gelişimi”. Organizasyon ve Yönetim
Bilimleri
Dergisi
,
2
(2)
,
37-46
.
Retrieved
from
https://dergipark.org.tr/tr/pub/oybd/issue/16336/171026
Tınaz, P. (2006); İşyerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), Beta Basım Yayım, İstanbul,
s. 8-12.
SOLMUŞ, T . (2005). İş Yaşamında Travmalar: Cinsel Taciz Ve Duygusal
Zorbalık/Taciz (Mobbing). ISGUC The Journal of Industrial Relations and Human
150
Resources
,
7
(2)
,
1-14
https://dergipark.org.tr/tr/pub/isguc/issue/25509/268950
.
Retrieved
from
Tetik, S . (2010). Mobbing Kavramı: Birey ve Örgütler Açısından Önemi.
Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi , 2010 (1)
, 81-89 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/kmusekad/issue/10218/125608
151
Hazır Giyim İşletmelerinde İş Yaşamı Stresleri ve Koruyucu Yaklaşımların
Ergonomik Açıdan İncelenmesi
Öğr. Gör. Nezla ÜNAL130
Özet
Mal ve hizmet üreten tüm işletmelerin genel amacı minimum düzeyde iş gücü ve
sermaye ile zamanda maksimum düzeyde hizmet vererek ya da ürün üreterek varlığını
sürdürmek, büyümek ve kar elde etmektir.
İşletmelerin bu amaçlarını gerçekleştirebilmesindeki en önemli etmen işgücüdür.
İşçilerden en yüksek düzeyde verim alabilmek için ilk olarak çalışanların kendilerini her
açıdan rahat ve güvende hissetmeleri gerekir.
Bu çalışmanın amacı hazır giyim sektöründe çalışan işçilerde strese neden olabilecek
etkenleri araştırmak, mevcut sorunlara farklı çözüm öneriler geliştirmektir. Geliştirilen
çözüm önerileri ile işçinin kendisini rahat ve huzurlu hissetmesi sağlanarak çalışan kişiden
maksimum düzeyde verim sağlamaktır. Böylece çalışan kişinin başarı ve gurur duygusu ile
tanışması sağlanarak, işletmede en az işgücü ile en fazla karı elde edecektir.
Bu çalışmanın evrenini tekstil ve konfeksiyon sektöründe çalışan işçiler
oluştururken, evrenini Ankara il sınırları içerisinde hazır giyim işletmelerinde farklı
statülerde çalışan 180 kişi oluşturmaktadır. Bu çalışmada ilk olarak farklı kaynaklardan
oluşan iş yaşamında stresin nedenleri ve sonuçlarını anlatan kavramsal çerçeve
oluşturulmuştur. Daha sonra araştırmanın yöntemi anket olarak belirlenmiş ve 32 sorudan
oluşan ‘Hazır Giyim İşletmelerinde Ergonomik Açıdan İş yaşamı Stresleri ve Koruyucu
Yaklaşımlar Geliştirme Anketi’ hazırlanmıştır. Hazırlanan anketler hazır giyim
işletmelerinde çalışan işçilere uygulanmıştır. Uygulama sonucunda anketler analiz edilmiş
ve yorumlanmıştır.
Sonuç olarak lise mezunu erkek işçilerin çoğunun stres altında olduğu, işyerinde
stresi ortaya çıkaran kişinin yöneticiler olduğu belirlenmiştir. Strese ortadan kaldırabilmek
için ise işverenlerin yönetim kadrolarını ve çalışanların ücretlerini yeniden düzenlenmesi
gerektiği belirlenmiştir.
Stresi önleyebilmek için örgütteki belirsizliğin giderilmesi gerekmektedir. Görev
tanımları açıkça yapılmalı, sorumluluklar belirlenmelidir. Beklenen davranışların ne
olduğunu ve etik standartları açıkça ortaya koyan, birbiriyle çelişmeyen personel politikası
oluşturulmalıdır. Yönetimin söylemleri ile eylemleri arasında tutarlılık sağlanmalıdır.
Özellikle yöneticiler etik düşünüş ve davranış bakımından kendilerini geliştirmeli ve diğer
çalışanlara örnek olmalıdır.
Anahtar kelimeler: Stres, Hazır Giyim, Ergonomi, İş yaşamı.
130
Denizli Pamukkale Üniversitesi, Buldan Mesek Yüksek Okulu
152
Stresses and Protective Approaches of Work Life in Ready-To-Wear
Enterprises Examination of Ergonomics
Abstract
The general purpose of all enterprises producing goods and services is to maintain
their existence, grow and make profit by providing maximum service in time with minimum
labor and capital and producing products.The most important factor in achieving these goals
is the labor force. In order to get the highest level of productivity from workers, first of all,
employees should feel comfortable and secure in every aspect.
The aim of this study is to investigate the factors that may cause stress in workers
working in the garment sector and to develop different solutions to the existing problems. To
provide maximum efficiency from the employee by ensuring that the worker feels
comfortable and peaceful with the solutions proposed. In this way, the employee will be
introduced to a sense of success and pride, with the least labor force in the business will get
the most profit.
The universe of this study consists of workers working in textile and apparel sector,
and the universe consists of 180 people working in ready-made clothing enterprises in
Ankara province. In this study, firstly, conceptual framework explaining the causes and
consequences of stress in work life, which consists of different sources, is formed. Then, the
method of the research was determined as a questionnaire and Anket Ergonomic Perspective
in Business Life Stress and Protective Approaches Development Questionnaire ‘consisting
of 32 questions was prepared. The questionnaires prepared were applied to the workers
working in garment enterprises. As a result of the application, the questionnaires were
analyzed and interpret
As a result, it was determined that most of the high school graduates were under
stress and it was the managers who caused the stress in the workplace. In order to eliminate
stress, it was determined that employers should reorganize their management and wages of
employees.
In order to prevent stress, the uncertainty in the organization needs to be eliminated. Job
descriptions should be clearly defined and responsibilities should be defined. A noncontradictory personnel policy should be established which clearly sets out the expected
behavior and ethical standards. Consistency should be ensured between the discourses and
actions of the administration. In particular, managers should develop themselves in terms of
ethical thinking and behavior and set an example for other employees.
Key words: Stress, Clothing, Ergonomics, Work life.
1.GİRİŞ
Stres, günümüzde toplum hastalığı olarak bilinse bile, aslında stres gündelik yaşamın
bir parçasıdır. 17, 18 ve 19 yüzyıllarda stres için farklı tanımlamalar yapılmıştır.
17.Yüzyılda dert, keder, tasa olarak tanımlanan stres kelimesi, 18 ve 19. Yüzyıllarda ise
kuvvet, baskı, güç gibi anlamlar yüklenerek kişinin kendisine ve ruhsal yapısına yönelecek
şekilde tanımlanmıştır (Güçlü, 2001). Stres1930’lu yıllarda Hans Selye tarafından; ‘Bireyin
herhangi bir fiziksel veya psikolojik uyarıcı karşısında gerekli uyumu sağlayabilmek için
ruhsal ve bedensel olarak harekete geçmesi, tepki göstermesi’ olarak tanımlanmıştır (Özkaya
ve diğerleri, 2008).
153
Aydın’a göre farklı stres tanımlarından çıkarılabilecek ortak noktalar şu şekildedir;
Stres çift yönlü kavramdır, hem bireyi hem de tepkiyi etkiyi etkiler.
Stres hem olumlu hem de olumsuz faktörleri içerebilmektedir.
Stres kişinin fırsat ve istekleri ile ilgilidir, çevresel faktörler ile kişilerin etkileşimi
sonucu stres meydana gelir.
Bireyin çevresindeki stres sebepleri çevresel stres nedenleri, bireysel stres nedenleri
ve iş çevresi stresleri olarak gruplandırılabilir (Aydın, 2004).
Bir işyerinde görevin bulunduğu pozisyona göre, iş çevresinden ya da iş yerindeki
hiyerarşik yapılanmadan dolayı stres ortaya çıkabilir. İş yerinde stres kaynakları, Görev
yapısına bağlı, yetki yapısına bağlı, üretim yapısına bağlı, kümeleşme yapısına bağlı, rol
yapısına bağlı ve kültürel yapıya bağlı olarak gruplandırılabilir (Aydın, 2008).
Stresin birey üzerinde farklı sonuçları vardır. Bunlar stresin fizyolojik sonuçları
(Dolaşım sistemi, solunum sitemi, sindirim sistemi, üreme sistemi, hareket sistemi
rahatsızlıkları), stresin psikolojik sonuçları (endişe, depresyon, uykusuzluk, huzursuzluk) ve
davranışsal sonuçları (İşe devamsızlık, sağlık ödemesindeki artış, tazminat ödemeleri vb.)
şeklinde gruplandırılabilir.
Stresin iş yeri üzerindeki etkileri incelendiğinde ise, stresin iş yerindeki verimlilik
düşüklüğe neden olması ile kişinin kendini iş yerine yabancı hissetmesine bağlı olarak
ortaya çıkabilecek performans düşüklüğüdür. Ayrıca çalışanın yaşadığı strese bağlı olarak
yaşanılan iş günü kayıpları sonucunda firmalara yüksek miktarda ödemelerde bulunabilirler
(Okutan ve Tengilimoğlu, 2002).
İş yaşamında ortaya çıkan stres, çalışanların sorumluluklarını yerine getirmesini
engellemekte, bireyin fiziksel ve duygusal olarak tepkilerinin ortaya çıkmasında neden
olmaktadır. Özellikler özel işletmelerde yaşanılan rekabet, belirli orana kadar çalışanları
olumlu etkilerken, aşırı rekabet ise çalışanlar üzerinde endişelenen birey üzerimde stres
yaratır (Cam, 2004).
Günümüzde stresi önlemek pek mümkün görünmediği için, çalışanlara stresi
kaynağından çözümleyerek stresle başa çıkmaları bilgisi verilmelidir. stres yönetimi
sağlandığında kişi çalışanın hayat kalitesi yükselecek, daha kaliteli ve verimli
çalışabilecektir (Soysal, 2009)
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Hazır Giyim İşletmelerinde Ergonomik Açıdan İş Yaşamı Streslerini belirlemek ve
Koruyucu Yaklaşımlar geliştirmek üzere yapılan bu araştırmanın hazırlık aşaması ve
kavramsal çerçevesinin oluşturulmasında materyal olarak Türkiye cumhuriyeti milli
kütüphanesi, Gazi Üniversitesi kütüphanesi, Milli Prodüktivite Merkezi kütüphanesi,
Yüksek Öğrenim kurulu kütüphanesi ve konuyla ilgili internet sitelerinden yararlanılmıştır.
Ergonomik Açıdan İş Yaşamı Streslerini belirlemek ve Koruyucu Yaklaşımlar
geliştirmek için hazir giyim sektöründe çalışan insanlar üzerindeki etkisini araştırmak üzere
yapılan bu araştırmada bilimsel yöntemler kullanılmıştır. Araştırmanın hazırlık aşamasında
çeşitli kütüphanelerden, resmi kurumlardan ve konuyla ilgili internet sitelerinden
yararlanılarak literatür araştırması yapılmıştır. Literatür araştırmaları sonucunda bulunana
bilgiler sentez edilmiş ve kavramsal çerçeve oluşturulmuştur.
154
Hazır Giyim İşletmelerinde Ergonomik Açıdan İş Yaşamı Streslerini belirlemek ve
Koruyucu Yaklaşımlar geliştirmek üzere yapılan bu çalışmanın literatür araştırılması
sırasında farklı kaynaklardan bilgiler toplanmış stresin tanımını, stres nedenlerini ve genel
olarak stresin sonuçlarını anlatan kavramsal çerçeve oluşturulmuştur
Araştırma konusunun hazır giyim işletmelerinde ergonomik açıdan iş yaşamı
streslerini belirlemek ve koruyucu yaklaşımlar geliştirilmesi olmasından dolayı değişik
yaşlarda, farklı deneyimlere sahip, işletmede farklı statüde görevine devam etmekte olan
toplam 180 kişiye anket uygulanacaktır.
Anket içerisinde birinci bölümde kişinin genel bilgileri, ikinci bölümde işletmenin
sahip olduğu çalışma ve çevre koşullarının çalışan kişi üzerindeki etkisi, üçüncü bölümde iş
yerinde, çalışan kişinin performansının düşmesine yada strese neden olabilecek faktörler
belirlenmeye, dördüncü bölümde çalışan kişinin performansının düşmesine yada strese yol
açabilecek davranışlardan ne derece etkilendiği son olarak beşinci bölümde ise iş yaşamında
strese neden olan etkenler, bu etkenlerin kimler tarafından nasıl düzeltilebileceği
belirlenmeye çalışılmıştır.
Mevcut durumu açıklamaya, değerlendirmeye ve çeşitli çözüm önerileri geliştirmeye
yönelik olarak yapılan bu araştırmada verilerin toplanması için çeşitli sorulardan oluşan
anketler hazır giyim sektöründe çalışan işçilere uygulanmasından sonra anket sonuçları
yüzdelik oranlara çevrilerek sonuçları değerlendirilmiştir.
3. BULGULAR VE YORUM
Tablo: 1 Hazır Giyim İşletmelerinde Ankete Katılanlar İle İlgili Bilgiler
İşveren
Yönetici
İşçi
Diğer
Toplam
Gönderilen
Sayı
Yüzde
9
%5
31
% 17
140
% 68
0
%0
180
% 100
Geri Dönen
Sayı
Yüzde
9
%5
31
% 17
140
% 68
0
%0
180
% 100
Geçerli
Sayı
9
31
140
0
180
Yüzde
%5
% 17
% 68
%0
% 100
Geçersiz
Sayı Yüzde
0
%0
0
%0
0
%0
0
%0
0
%0
Hazır Giyim İşletmelerinde Ergonomik Açıdan İş Yaşamı Streslerini belirlemek ve
Koruyucu Yaklaşımlar geliştirmek üzere yapılan bu araştırmada anketi cevaplayanların;
% 5 İşveren
% 17 Yönetici
% 68 işçidir
Toplam 180 kişiye anket uygulanmıştır. Bu anketlerin % 100 geri dönmüş ve geçerli
sayılmıştır
155
Tablo: 2 Katılımcıların cinsiyetleri ile ilgili bilgiler
Sayı
88
92
180
Cinciyet
Kadın
Erkek
Toplam
Yüzde %
% 49
% 51
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının cinsiyetleri verilmiştir. Cinsiyetiniz sorusuna
katılımcılardan; 92 kişi (%51) ve 88 kişi (% 49) Kadın olarak cevap vermişlerdir.
Katılımcıların çoğunun erkek olduğu görülmektedir.
Tablo: 3 Katılımcıların yaş ortalamaları ile ilgili bilgiler
Sayı
Yüzde %
18 –25
37
% 21
26 – 30
43
% 24
31 –35
51
% 28
36 – 40
32
% 18
40 ve üzeri
17
% 17
Toplam
180
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının yaşları verilmiştir. Yaşınız sorusuna
katılımcılardan; 51kişi 31–35 (%28) 43kişi 26-30 (%24) 37kişi 18-25 (% 21) arası, 32kişi
36-40 (%18) arası ve 17 kişi 40 ve üzeri (%7) cevabını vermişlerdir. Katılımcıların çoğunu
31- 35 yaş arası kişiler olduğu görülmektedir.
Tablo: 4’de Katılımcıların medeni durumu ile ilgili bilgiler
Evli
Bekar
Toplam
Sayı
104
76
180
Yüzde %
% 58
% 42
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının medeni durumları verilmiştir. Medeni
durumunuz sorusuna katılımcılardan 104 kişi (%58) evli; 76 kişi (% 42) Bekar cevabını
vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun medeni durumunun evli olduğu görülmektedir.
156
Tablo: 5’de Katılımcıların eğitim durumları ile ilgili bilgiler
İlköğretim
Lise
Yüksekokul
Lisans
Lisans üzeri
Toplam
Sayı
46
53
47
21
13
180
Yüzde %
% 26
% 29
% 26
% 12
%7
%100
Eğitim durumunuz sorusuna katılımcılardan 53 kişi (% 29) lise, 46 kişi (% 26)
ilköğretim,, 47 kişi (%26) yüksekokul, 21kişi (%12) lisans, 13 kişi (% 7) lisans üzeri
cevabını vermiştir. Anket katılımcılarını çoğunun eğitim durumu lise olduğu görülmektedir
Tablo: 6 Katılımcıların işyerindeki pozisyonu ile ilgili bilgiler
İşveren
Yönetici
İşçi
Diğer
Toplam
Sayı
9
31
140
0
180
Yüzde %
%5
% 17
% 78
%0
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının iş yerindeki pozisyonu ile ilgili bilgiler
verilmiştir. İş yerinizdeki pozisyonunuz sorusuna katılımcılardan 140 kişi (%78) işçi, 31 kişi
(% 17) yönetici ve 9kişi (% 5) işveren,, cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun
işçi olduğu görülmektedir.
Tablo: 7 Katılımcıların işyerinde çalıştığı bölüm ile ilgili bilgiler
Yönetim
Modelhane
Dikimhane
Ütü
Kalite control
Toplam
Sayı
40
29
66
28
17
180
Yüzde
% 22
% 16
% 37
% 16
%9
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının iş yerinde çalıştığı bölüm ile ilgili bilgiler
verilmiştir. İş yerinizde çalıştığınız bölüm sorusuna 66 kişi (% 37)dikimhane,40 kişi (% 22)
yönetim, 29 kişi (16) modelhane, 28 kişi (%16) ütü, 17 kişi (% 9) kalite kontrol bölümü
cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun dikimhane bölümünde çalıştığı
görülmektedir.
157
Tablo: 8 Çalışanların kaç yıldır çalışma hayatı içinde olduğu ile ilgili bilgiler
0-5
6-10
11-15
16 ve üzeri
Toplam
Sayı
43
37
62
38
180
Yüzde %
% 24
% 21
% 34
% 21
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının kaç yıldır çalışma hayatı içinde olduğu ile
ilgili bilgiler verilmiştir. Kaç yıldır çalışma hayatı içerisindesiniz sorusuna 62 kişi (%34) 1115 yıl,13 kişi (%24) 0-5 yıl,37 kişi(%21) 6-10 yıl, 38 kişi (%21)16 ve üzeri cevabını
vermiştir Anket katılımcılarının çoğunun 11-15 yıldır çalışma hayatı içerisinde olduğu
anlaşılmaktadır.
Tablo 9: Günlük ortalama çalışma süresi ile ilgili bilgiler
0-8 saat
9-12 saat
13 saat ve üzeri
Toplam
Sayı
21
122
37
180
Yüzde %
% 12
% 68
% 20
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının günlük ortalama çalışma süresi ile ilgili
bilgiler verilmiştir. Günlük ortalama çalışma süreniz sorusuna katılımcılardan 122 kişi (%
68) 9-12 saat, 37 kişi (% 20) 13 saat ve üzeri, 21 kişi (%12) 0-8 saat, cevabını vermiştir.
Anket katılımcılarının çoğunun günde ortalama 9-12 saat çalıştığı anlaşılmaktadır.
Tablo: 10 Günlük ortalama dinlenme süresi ile ilgili bilgiler
25-30dk
31-45dk
46-60dk
61dk ve üzeri
Toplam
Sayı
3
23
137
17
180
Yüzde %
%2
% 13
% 76
%9
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının günlük ortalama çalışma süresi ile ilgili
bilgiler verilmiştir. Günlük ortalama dinlenme süreniz sorusuna katılımcılardan 137 kişi (%
76) 46-60dk, 23 kişi ((% 13) 31-45 dk, 17 kişi (%9) 61 dk ve üzeri, 3 kişi (%2) 25-30 dk,
cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun günde ortalama 46-60dk arasında
dinlenmekte olduğu anlaşılmaktadır.
158
Tablo:11 Ortalama mesaiye kalma süreleri ile ilgili bilgiler
Haftada bir
İki haftada bir
Ayda bir
Kalmıyorum
Toplam
Sayı
61
58
48
13
180
Yüzde %
% 34
% 32
% 27
% 13
% 100
Değerlendirmede Anket katılımcılarının ortalama mesaiye kalma süreleri ile ilgili
bilgiler verilmiştir. Ortalama olarak ne sıklıkla mesaiye kalıyorsunuz sorusuna
katılımcılardan 61 kişi (%34) haftada bir, 58 kişi (% 32) iki haftada bir, 48 kişi (% 27) ayda
bir, 13 kişi (%7) katılmıyorum cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun haftada
bir mesaiye kaldığı anlaşılmaktadır.
Tablo: 12 Çalışanların mesai saatlerinde bakmakla yükümlü olduğu kişileri
nerelere emanet ettiği ile ilgili bilgiler
İşyerindeki bölüme
Özel yerlere
Eve
Diğer
Toplam
Sayı
0
42
102
36
180
Yüzde %
%0
% 23
% 57
% 20
% 100
Değerlendirmede Anket katılımcılarının mesai saatlerinde bakmakla yükümlü olduğu
kişileri nerelere emanet ettiği ile ilgili bilgiler verilmiştir. Çalışma saatleriniz içerisinde
bakmakla yükümlü olduğunuz kişileri kimlere emanet ediyorsunuz sorusuna katılımcılardan
102 kişi (% 57) eve, 42 kişi (% 23) özel yerlere, 36 kişi (% 20) diğer cevabını vermiştir.
Anket katılımcılarından çoğu bakmakla yükümlü olduğu kişileri çalışma süresi içerisinde
eve bıraktığı anlaşılmaktadır.
Tablo: İşyerinde çalışanları en fazla rahatsız eden çalışma arac gereci ile ilgili
bilgiler
Sayı
Yüzde %
Masa
6
%3
Sandalye
117
% 65
Bilgisayar
16
%9
Makineler
41
% 23
Diğer
0
%0
Toplam
180
% 100
Değerlendirmede Anket katılımcılarını işyerinde en fazla rahatsız eden çalışma araç
gereci ile ilgili bilgiler verilmiştir. İş yerinizde sizi en fazla rahatsız eden çalışma aracı nedir
sorusuna katılımcılardan 117 kişi (% 65) sandalye, 41 kişi (%23)makine, 16 kişi (%9)
159
bilgisayar ve 6 kişi (%3) masalardan rahatsız olmaktadır. Anket katılımcılarının çoğu
işyerinde en fazla sandalyeden rahatsız olduğu anlaşılmaktadır.
Tablo: 14 Çalışanların işyerindeki gürültü, aydınlatma ve sıcaklık
derecelerinden etkilenip etkilenmediği ile ilgili bilgiler
Sorular
İş yerinizdeki gürültüden rahatsız
oluyor musunuz ?
İş yerinizdeki aydınlatmadan rahatsız
oluyor musunuz ?
İş yerinizdeki ısıdan rahatsız oluyor
musunuz ?
Evet
Hayır
Kısmen
Sayı Yüzd sayı Yüzd sayı yüzde
e
e
103 %57 36 %20 41 %23
37
%21
49
%27
94
%52
55
%31
87
%48
38
%21
Değerlendirmede Anket katılımcılarının gürültü, aydınlatma ve sıcaklık derecelerinden
etkilenip etkilenmedikleri ile ilgili bilgiler verilmiştir. İş yerinizdeki gürültüden rahatsız
oluyor musunuz sorusuna katılımcılardan 103 kişi (% 57) evet 41 kişi (% 23)ise kısmen ve
36 kişi (% 20) hayır cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun işyerlerinde ki
gürültüden rahatsız olduğu anlaşılmaktadır.
İş yerinizdeki aydınlatma sisteminden rahatsız oluyor musunuz sorusuna
katılımcılardan 94 kişi (%52) kısmen, 49 kişi (% 27) hayır, 37 kişi ise (%21) evet cevabını
vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun iş yerlerindeki aydınlatma sisteminden kısmen
rahatsız olduğu anlaşılmaktadır.
İş yerinizdeki ısıtma sisteminden rahatsız oluyor musunuz sorusuna katılımcılardan 55
kişi evet, 87 kişi hayır, 38 kişi ise kısmen cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun
iş yerlerindeki ısıtma sisteminden rahatsız olmadığı anlaşılmaktadır.
Tablo:15 Çalışanların işyerindeki gürültü, aydınlatma ve sıcaklık gibi
faktörlerin iş motivasyonunuzu etkileyip etkilemediği ile ilgili bilgiler
Sayı
Yüzde %
Evet, olumsuz etkiliyor
139
% 77
Evet, olumlu etkiliyor
17
%9
Etkilenmiyorum
24
% 14
Toplam
180
% 100
Değerlendirmede Anket katılımcılarının İş yerininiz de ki gürültü, aydınlatma ve
sıcaklık gibi faktörlerin iş motivasyonunuzu etkileyip etkilemediği ile ilgili bilgiler
verilmiştir. İş yerininiz de ki gürültü, aydınlatma ve sıcaklık gibi faktörlerin iş
motivasyonunuzu etkilediğini düşünüyor musunuz sorusuna katılımcılardan 139 kişi (% 77)
evet olumsuz etkileniyorum, 24 kişi (% 14) etkilenmiyorum,17 kişi (% 9) evet olumlu
etkileniyorum cevabını vermiştir Anket katılımcılarının çoğunun iş yerininiz de ki gürültü,
160
aydınlatma ve sıcaklık gibi faktörlerin iş motivasyonlarını etkilediğini düşündüğü
anlaşılmaktadır.
Tablo:16 Çalışanların işyerindeki çalışma ve çevre koşullarından nasıl
etkilendikleri ile ilgili bilgiler
Fiziksel yorgunluk hissediyorum
Duygusal yorgunluk hissediyorum
Gün boyu strese girmeme neden oluyor
Mesai bitiminde sinirlerim bozuluyor
Etkilenmiyorum
Toplam
Sayı
71
33
52
24
0
180
Yüzde %
% 39
% 18
% 29
% 14
%0
% 100
Değerlendirmede anket katılımcılarının çalışma ve çevre koşullarından nasıl
etkilendikleri ile ilgili bilgiler verilmiştir. İş yerinizdeki çalışma ve çevre koşulları sizi nasıl
etkiliyor sorusuna katılımcılardan 71 kişi (%39) Fiziksel yorgunluk hissediyorum, 52
kişi(%29) Gün boyu strese girmeme neden oluyor, 33 kişi (% 18) Duygusal yorgunluk
hissediyorum ve 24 kişi (%14) Mesai bitiminde sinirlerim bozuluyor cevabını vermiştir
Anket katılımcılarının çoğunun iş yerinizdeki çalışma ve çevre koşullarının kendilerinde
fiziksel yorgunluğa yol açtığını düşünmektedir.
Tablo: 17 Çalışanların çalışma performansını düşürecek ya da strese neden olabilecek
davranışlar ile ne sıklıkla karşılaştıkları ile ilgili bilgiler
Sorular
Her zaman
Bazen
Yapılmıyor
Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde
106 % 59 47 % 26 27
% 15
Performansımla ilgili sürekli olumsuz
eleştiri alıyorum
37 % 21 79 % 44 21
% 35
Ortak yapılan işlerin olumsuz
sonuçlarından yalnızca ben sorumlu
tutuluyorum
% 25
Yaptığım işlerin sonuçları ile ilgili sürekli 46 % 26 89 % 49 45
kusur hata bulunuyor
119 % 66 41 % 23 20
% 11
Kendimi göstermeme fırsat verilmiyor
74 % 41 69 % 38 37
% 21
Benden daha az deneyimli ve eğitimsiz
kişiler tarafından denetleniyorum
% 27
Sürekli işimi bitirmem konusunda baskı 58 % 32 74 % 41 48
yapılıyor
Değerlendirmede anket katılımcılarının çalışma performansını düşürecek ya da strese
neden olabilecek davranışlar ile ne sıklıkla karşılaştıkları ile ilgili bilgiler verilmiştir.
Performansımla ilgili sürekli olumsuz eleştiri alıyorum sorusuna katılımcılardan 106 kişi (%
59) her zaman, 47 kişi bazen (% 26), 27 kişi (% 15) yapılmıyor cevabını vermiştir. Anket
katılımcılarının çoğunun sürekli performansı ile ilgili olumsuz eleştiri aldığını
anlaşılmaktadır. Ortak yapılan işlerin olumsuz sonuçlarından yalnızca ben sorumlu
tutuluyorum sorusuna katılımcılardan 79 kişi (% 44) bazen, 37 kişi (% 21) her zaman, 21
kişi (% 35) yapılmıyor cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun ortak yapılan
işlerin olumsuz sonuçlarından yalnızca kendisinin sorumlu tutulduğu anlaşılmaktadır.
161
Yaptığım işlerin sonuçları ile ilgili sürekli kusur hata bulunuyor sorusuna katılımcılardan 89
(% 49) kişi bazen, 45 (%25) yapılmıyor,46 (% 26) kişi her zaman cevabını vermiştir. Anket
katılımcılarının çoğunun yaptığı işlerin sonuçları ile ilgili sürekli hata bulunduğunu
anlaşılmaktadır. Kendimi göstermeme fırsat verilmiyor sorusuna katılımcılardan 119 (%66)
kişi her zaman, 41 (%23) kişi bazen, 20 (%11) kişi hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket
katılımcılarının çoğunun işlerinde kendini göstermesine izin verilmediğini anlaşılmaktadır.
Benden daha az deneyimli ve eğitimsiz kişiler tarafından denetleniyorum sorusuna
katılımcılardan 74 (% 41) herzaman, 69 (%38)kişi bazen, 37 (% 21) kişi hiçbir zaman
cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun kendisinden daha az deneyimli ve
eğitimsiz kişiler tarafından denetlendiğini anlaşılmaktadır. Sürekli işimi bitirmem
konusunda baskı yapılıyor sorusuna katılımcılardan 74 (%41) kişi bazen, 58(% 32)kişi her
zaman, 48 (% 27) kişi hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun işini
bitirmesi konusunda baskı altında olduğunu anlaşılmaktadır.
Tablo: 18 Çalışanların işyerindeki çalışma performansını düşürecek ya da strese yol
açabilecek davranışlardan ne derece etkilendikleri ile ilgili bilgiler
Sorular
İş yerinde kendimi yalnız hissediyorum
Sabahları işe gelmek istemiyorum
İş performans ve motivasyonum azalıyor
Özel hayatımı olumsuz etkiliyor
Kontrol dışı hareketlerim gelişti
Kendimi yorgun ve gergin hissediyorum
Depresyonda olduğumu düşünüyorum
Bazen
Sayı yüzde
100
%56
89
%49
102
%57
76
%42
108
%60
86
%48
104
%58
Her zaman
Sayı Yüzde
69
%38
74
%41
57
%32
86
%48
49
%27
78
%43
63
%35
Hiçbir zaman
Sayı yüzde
11
%6
17
%10
21
%11
18
%10
23
%13
16
%9
13
%7
Değerlendirmede Anket katılımcılarının işyerindeki çalışma performansını düşürecek
ya da strese yol açabilecek davranışlardan ne derece etkilendikleri ile ilgili bilgiler
verilmiştir. İş yerinde kendimi yalnız hissediyorum sorusuna katılımcılardan 100 (% 56) kişi
bazen, 69 (% 38) kişi her zaman, 11 (% 6) kişi hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket
katılımcılarının çoğunun bazen iş yerinde kendini yalnız hissettiği anlaşılmaktadır. Sabahları
işe gelmek istemiyorum sorusuna katılımcılardan 89 (% 49) kişi bazen, 74 (% 41) her
zaman, 17 (% 10) kişi hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun
bazen sabahları işe gelmek istemediği anlaşılmaktadır. İş performans ve motivasyonum
azalıyor sorusuna katılımcılardan 102 (% 57) kişi bazen, 57 (% 32) kişi her zaman, 21 (%11)
kişi hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun bazen iş performans ve
motivasyonun düştüğüne inandığı anlaşılmaktadır. Özel hayatımı olumsuz etkiliyor sorusuna
katılımcılardan 76(%42) her zaman, 86 (% 48) kişi bazen, 18 (% 10) hiçbir zaman cevabını
vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun her zaman özel hayatlarının olumsuz etkilendiğini
anlaşılmaktadır. Kontrol dışı hareketlerim gelişti sorusuna katılımcılardan 108 (% 60) kişi
bazen, 49kişi (% 27) her zaman, 23kişi (% 13) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket
katılımcılarının çoğunun bazen kontrol dışı hareketlerinin geliştiğini anlaşılmaktadır.
Kendimi yorgun ve gergin hissediyorum sorusuna katılımcılardan 86 (% 48) kişi bazen, 78
(% 43) kişi her zaman, 16 (% 9) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının
çoğunun bazen kendini yorgun ve gergin hissettiği anlaşılmaktadır. Depresyonda olduğumu
düşünüyorum sorusuna katılımcılardan 104 (% 58)kişi bazen, 89 (% 64) kişi her zaman, 74
162
(% 27) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğunun kendisinin bazen
depresyonda olduğunu düşündüğü anlaşılmaktadır.
Tablo: 19 İş hayatında strese neden olabilecek etkenlerin kimler tarafından
oluşturulduğu ile ilgili bilgiler
Sayı
İşveren
17
Yöneticiler
89
Çalışma arkadaşlarım 74
Diğerleri
0
Toplam
180
Yüzde %
%9
% 64
% 27
%0
% 100
Değerlendirmede Anket katılımcılarının iş hayatında strese neden olabilecek
etkenlerin kimler tarafından oluşturulduğu ile ilgili bilgiler verilmiştir.
İş yerinde size göre strese neden olan kimlerdir sorusuna katılımcılardan 89 (% 64)
yöneticiler, 74 (% 27) kişi çalışma arkadaşlarım ve 17 (% 9) kişi işveren, cevabını vermiştir.
Anket katılımcılarının çoğuna göre işyerinde strese neden olan kişini yöneticiler olduğu
anlaşılmaktadır.
Tablo: 20 İşyerinde strese neden olan faktörlerin kimler
tarafından düzeltilebileceği yada ortadan kaldırılabileceği ile ilgili bilgiler
İş veren
Yöneticiler
Çalışma arkadaşlarım
Diğerleri
Toplam
Sayı
37
114
29
0
180
Yüzde %
% 21
% 63
% 16
%0
% 100
Değerlendirmede Anket katılımcılarına göre işyerinde strese neden olan faktörler
kimler tarafından düzeltilebilir ya da ortadan kaldırılabileceği ile ilgili bilgiler verilmiştir.
Size göre strese neden olan faktörler kimler tarafından düzeltilebilir ya da ortadan
kaldırılabilir sorusuna 114 (% 63) yöneticiler, 37 kişi (%21) işveren, 29 (% 16) kişi cevabını
vermiştir. Anket katılımcılarının çoğuna göre strese neden olan faktörlerin yöneticiler
tarafından düzeltilebileceği ya da ortadan kaldırılabileceği anlaşılmaktadır.
163
Tablo: 21 Strese neden olan faktörlerin nasıl ortadan kaldırılabileceği ile
ilgili bilgiler
Sayı Yüzde %
Çalışma saatleri ve dinlenme süreleri yeniden
43
% 24
düzenlenmelidir
Çalışma ekipmanları ergonomik hale getirilmelidir
19
% 11
Çalışma ve çevre koşulları yeniden düzenlenmelidir
26
% 14
Yönetim kadrosu yeniden düzenlenmelidir
23
% 13
Sosyal etkinliklere yer verilmelidir
18
% 10
Alınan ücret emeğimin karşılığı olmalıdır
51
% 28
Diğer
0
%0
Toplam
180 % 100
Size göre Strese neden olan etkenler nasıl ortadan kaldırılabilir sorusuna; anket
katılımcılarından 51 (% 28) kişi Alınan ücret emeğimin karşılığı olmadığı, 43 (%24) kişi
Çalışma saatleri ve dinlenme süreleri yeniden düzenlenmelidir, 26 (%14) kişi Çalışma ve
çevre koşulları yeniden düzenlenmelidir, 23 (% 13) kişi Yönetim kadrosu yeniden
düzenlenmelidir, 19 (% 11) kişi Çalışma ekipmanları ergonomik hale getirilmelidir, 18 (%
10) Sosyal etkinliklere yer verilmelidir cevabını vermiştir. Anket katılımcılarının çoğuna
göre strese neden olan etkenler alınan ücret emeğinin karşılığı olursa strese neden olan
faktörlerin ortadan kaldırılabileceği anlaşılmaktadır.
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
Çalışmanın sonunda araştırma kapsamına giren işletmelerde çalışan işçilere uygulanan
anketlere göre işçilerin;
% 51 Erkek,
% 28 31 ile 35 yaş arasında
% 58 medeni durumu evli
% 29 lise mezunu
% 68 işçi
% 37 dikimhane bölümünde çalışmakta
% 34 yaklaşık 11 ile 15 yıldır çalışmakta
% 68 günde 9 ile 12 saat arasında çalışmakta
% 76 günde yaklaşık 46-60dk arasında dinlenmekte
% 34 haftada bir mesaiye kalmakta
% 57 çocuk kardeş vb bakmakla yükümlü olduğu kişileri eve bırakmakta
% 65 işyerinde en çok sandalyeden rahatsız olmakta
% 57 işyerindeki gürültüden rahatsız olmakta
164
% 52 işyerindeki aydınlatma sisteminden kısmen rahatsız olmakta
% 48 işyerindeki sıcaklık derecesinden rahatsız olmamakta
% 77 işyerindeki aydınlatma, gürültü ve sıcaklık gibi faktörlerin iş motivasyonunu
olumsuz etkilediğini düşünmekte
% 39 işyerindeki çalışma ve çevre koşullarının sonucunda fiziksel yorgunluk
hissetmekte
% 59 nun performansı ile ilgili sürekli olumsuz değerlendirme yapılmakta
% 44 yapılan işlerin olumsuz sonucundan sorumlu tutulmakta
% 49 yaptığı işlerde sürekli hata aranmakta
% 66 işyerinde kendisini göstermesine fırsat verilmemekte
% 41 kendilerinden daha eğitimsiz kişiler tarafından denetlenmekte
% 41 sürekli işini bitirmesi konusunda baskı yapılmakta
% 56 işyerinde kendini yalnız hissetmekte
% 49 sabahları işe gelme istememekte
% 57 bazen performansı ve motivasyonu azalmakta
% 48 özel hayatı olumsuz etkilenmekte
% 60 kontrol dışı hareketleri gelişmekte
% 48 bazen kendini yorgun hissetmekte
% 58 bazen depresyonda olduğunu düşünmekte
% 64 göre işyerinde stresi yöneticiler ortaya çıkarmakta
% 63 göre işyerinde strese neden olan faktörler yine yöneticiler tarafından
düzeltilebilmekte
% 28 ise stresi ortadan kaldırabilmek için alınan ücretin emeklerinin karşılığı olması
gerektiğini düşünüyor.
İş yerinde stresi önleyebilmek için görev tanımlıları ile ilgili tüm belirsizlikler
giderilmelidir, görev tanımlamaları açıkça yapılmalıdır. Çalışanlarında karar verme sürecine
dahil olması sağlanabilir. İş yeri içerisinde tüm iletişim kanalları açık tutulabilir, böylece
yanlış anlaşılma, eksik ya da yanlış bilgi aktarımının önüne geçilebilir. Disiplin sorunları
hızlı ve etkili şekilde çözüme kavuşturulmalı böylece iş disiplini sağlanabilir. Çalışma
yaşamının kalitesini arttırmak, çağdaş yönetim anlayışının en önemli gereklerinden biri
olarak kabul edilmelidir.
165
KAYNAKÇA
Aydın, İ. (2008), İş Yaşamında Stres, Pegem akademi yayınları, 41-68.
Aydın, Ş. (2004), Örgütsel Stres Yönetimi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, 6, 3, 49-74.
Cam, E. (2004), Çalışma Yaşamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalışanlar,
Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 1-10.
Güçlü, N. (2001), Stres Yönetimi, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21, 1, 91-109.
Okutan, M., Tengilimoğlu, D. (2002), İş ortamında Stres ve Stresle Başa Çıkma Yöntemleri:
Bir alan Uygulaması, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 3, 15- 42.
Özkaya, M.O., Yakın, v., Ekinci, T. (2008), Stres Düzeylerinin Çalışanların İş Doyumu
Üzerindeki Etkisi, Celal Bayar Üniversitesi Çalışanları Üzerine Ampirik Bir Araştırma,
Yönetim ve Ekonomi, 15, 1, 163-180.
Soysal, A. (2009), İş Yaşamında Stres, Çimento İşveren, Mayıs, Makale 2, 17-24.
166
Üniversite Öğrencilerinin Bağlanma Stilleri, Kimlik Statüleri ve Eş Seçim Tercihleri
Ebru EDİS131
Özet
Bu bildiri, ‘Üniversite Öğrencilerinin Bağlanma Stilleri, Kimlik Statüleri ve Eş
Seçim Tercihleri’ başlıklı tez çalışmamın literatür özeti ve çalışma tasarımıdır. Sunulan
bildiri ile ilgili henüz hali hazırda bir anket çalışması ve veri bulunmamakta, çalışma veri
toplama aşamasında olup devam etmektedir.
Araştırma; bağlanma stilleri, kimlik statüleri ve eş seçim tercihleri konusunda
literatür taraması ile kuramsal çerçevenin belirlenmesi ve bağlanma stilleri, kimlik statüleri
ile eş seçim tercihleri arasındaki ilişkilerin birtakım psiko-sosyal değişkenlerle (yaş, cinsiyet,
eğitim durumu, aile türü vb.) birlikte etkileşimlerinin irdelenmesini amaçlamaktadır.
Bağlanma, hamilelikten başlayıp bebeklik, çocukluk, ergenlik, yetişkinlik evrelerinin
tümünde var olan, mezara kadar devam eden bir olgudur. Bebeklikte güvenli,
kaygılı/kararsız, kaygılı/kaçınmacı, dağınık/yönü belirsiz olmak üzere dört tip bağlanma stili
tanımlanırken yetişkinlikte bu dört tip güvenli, saplantılı, korkulu, kaygılı olarak
nitelendirilmiş ve tanımlanmıştır. İlk bağlanmasını bakım vereni ile yaşayan bebeğin bu
bağlanma örüntülerine göre zihninde şemalar oluşmakta ve kişi ilerleyen yaşlarındaki
ilişkilerinde bu şemalara göre davranışlar sergilemekte ve kendisine sergilenen davranışları
bu şemalara göre yorumlamaktadır. Kimlik oluşumu ise Erikson’a göre ergenlik döneminde
başlayıp oluşan kimlik statüsünün özelliklerine de bağlı olarak belli bir süreç içerisinde
tamamlanan veya ömür boyu devam eden, bireyin kendine özgü biricik tarzını, kimliğini
oluşturması sürecidir. Literatürde başarılı, moratoryum, ipotekli ve dağınık (kargaşalı)
olmak üzere dört tip kimlik statüsü tanımlanmaktadır. Bireyin geçmiş yaşantıları, aile yapısı,
bağlanma stili gibi değişkenler kimlik oluşumunda etkilidir. Eş seçimi ise bireyin daha çok
ergenlikten sonraki genç yetişkinlik/yetişkinlik dönemine denk gelen, karşı cins ile hayatını
birleştirerek kendi çekirdek ailesini oluşturma süreci olan evlilik ile karşımıza çıkan bir
olgudur. Bireylerin değer yargıları, davranışları, inançları, beklentileri ve evlilikle alakalı
mitleri eşlerinden beklentilerini oluşturmaktadır. Bireyin bağlanma stili ve kimlik statüsü
özelliklerine göre oluşturduğu ben ve başkaları modelleri onun tüm yaşamındaki
ilişkilerinde bir model niteliğindedir. En nihayetinde denilebilir ki; anne rahminde başlayan
ve yaşam boyu devam eden bağlanma sonucu oluşan şemalar kimlik statülerinin oluşumunu,
bu şemalar yani bağlanma stilleri ve kimlik statüleri de eşten beklentileri, eşte aranan
özellikleri etkilemektedir. Araştırma, bu üç kavramın karşılıklı ve tümden etkileşimini
literatür taraması ile gözler önüne sermeyi amaçlamaktadır.
131
Selçuk Üniversitesi
167
1. Araştırmanın Konusu
Bağlanma, özellikle stresli durumlarda aktif olan, belli bir figüre karşı yakınlık arama
ve bunu sürdürme eğilimidir (Bowlby, 1973: 196-202). Bowlby’nin (1973) erken çocuklukta
biçimlenen bağlanma yaşantılarının yaşam boyu önemli rollerinin olduğu, sonraki ilişkilere
dönük yaklaşımların temelini oluşturduğu ve değişmez olduğu anlayışı bağlanmanın tüm
yaşam sürecine yansıdığı görüşünü ortaya çıkarmıştır (Aktaran; Şahin, 2009: 2). Bireyin
yaşamını sağlıklı bir şekilde sürdürebilmesi belirli etkenlere bağlıdır. Ebeveynlik de
bunlardan biridir. Yakın ve duyarlı bir bakım, sağlıklı bir psikolojik ve duygusal gelişim
üzerinde oldukça etkilidir (Thompson, 2006; Akt. Şahin, 2009: 113-120). Bowlby ruh
sağlığının önemli bir ilkesi olan anne çocuk ilişkisine dikkat çekmiş ve yeni doğmuş bir
bebeğin veya çocuğun bir aile ortamı içinde yetişmek, anne ile sürekli bir duygusal bağ
kurmak gereksinimi içinde olduğunu, bu duygusal bağın çocuk için olduğu kadar, anne için
de bir doyum ve sevgi kaynağı olması gerektiğini belirtmiştir (Bıyıklı, 1995: 3-10).
Kimlik ise bireyin tüm yaşamındaki tercihlerini kapsayan, kişi tarafından oluşturulan
ve dinamik halde olan içsel yapıdır (Marcia, 1966: 551-552). Ergenlik dönemi, Erikson’un
Psikososyal Gelişim Kuramı’na göre kimlik kazanımına karşı rol karmaşası dönemi içinde
yer almaktadır. Erikson’a (1968: 127) göre ergenin yüz yüze kaldığı başlıca görev bir kimlik
duygusu geliştirmektir. Çocukluk bağlanma örüntülerini bırakıp etkin keşifler yaparak kendi
değerlerini keşfedip bunlara bağlanan ergenler başarılı bir kimlik geliştirebilmektedir. Anne
baba ve çocuğun çevresi tutarlı değerler yansıtabilirse ergenin kimlik arayışı
kolaylaşmaktadır. Bu noktada sağlıklı bir ailenin varlığı çocuğun kimlik gelişimini olumlu
yönde etkilemektedir (Gündoğdu ve Zeren, 2004: 57-63). Yaşamı 8 döneme ayıran Erikson
(1968: 82-83), ilk dönem olan temel güvene karşı güvensizlik döneminde bakım sağlayan
kişinin çocuk ile olan ilişki ve iletişimine göre çocukta temel güven duygusunun oluştuğunu
ifade etmiştir.
Hem Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramına hem de Bowlby’nin Bağlanma
Kuramına bakıldığında iki kuramcının da gelişimsel açıdan yaşamın ilk yıllarına vurgu
yaptıkları görülmektedir (Morsünbül, 2005: 37). Sonuç olarak ergenin sağlıklı bir kimlik
geliştirmesi, erken çocuklukta ebeveyni veya bakım vereni ile güvenli bağlanma yaşamasına
bağlıdır ve erken çocuklukta yaşanan bu deneyimler ileriki yaşamı da etkilemektedir.
Eş seçimi ise bireyin genellikle yetişkinlik görevleri arasında sayılmaktadır. Kişi,
içinde yaşadığı aile formasyonu ve önceki yaşantılarında edindiği deneyimler sonucunda
evliliğe yönelik birtakım mitler oluşturmaktadır. Bu mitler kişilerin evlilikten ve eşten
beklentilerini şekillendirmektedir. Birey bebeklik yaşantılarında sağlıklı/güvenli bir
bağlanma yaşar, ergenlik döneminde de başarılı kimlik statüsü geliştirirse ilerleyen
dönemlerde sağlıklı romantik ilişkiler kurma olasılığı yükselecektir.
Pek çok etkene bağlı olarak değişen evlilikten beklentiler ve eş seçimi, gencin
geçmiş yaşantılarına bağlı olarak geliştirdiği ilişki örüntüleriyle de yakından alakalıdır.
Bağlanma kuramına göre yaşamın ilk yıllarında şekillenen bağlanma örüntüleri, bireyin
gelecekte yaşayacağı yakın ilişkilerine de yansıyacak, birey bu örüntülere göre yakın
ilişkiler kuracak ve ilişkilerini sürdürecektir. Bu perspektiften bakıldığında bağlanma
örüntüleri sadece bebeklik dönemi ile sınırlı kalmamakta, erken çocukluktan yaşlılığa kadar
olan dönemleri de etkilemektedir (Akdağ, 2017: 10-11). Çalışmalar, erken bağlanma
ilişkisinin gelecekteki sevgi ilişkilerinin prototipi olduğunu göstermektedir (Waters ve
diğerleri, 2002; Akt. Kaya Balkan, 2009: 1). Bu sebeple bağlanma stillerinin evlilik ilişkisi
168
üzerinde etkilerinin olup olmadığı, hangi bağlanma stiline sahip bireylerin ne tür ilişki
beklentileri içinde olduğu, ebeveyn kaybının kişinin bağlanma stilini ne şekilde etkilediği
gibi soruların incelenmesi önemli görünmektedir.
Çalışmada; üniversite öğrencilerinin yaş, cinsiyet gibi birtakım değişkenlerle birlikte
Bowlby’nin Bağlanma Kuramı ve Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı çerçevesinde
bağlanma stilleri ve kimlik statülerinin oluşumu ve bunların eşten beklentilere etkisi
araştırılmaktadır.
1. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmada, üniversite öğrencilerinin bağlanma stilleri, kimlik statüleri ve eş
seçim tercihleri arasındaki ilişkinin bu üç değişken ve bunun yanı sıra çeşitli değişkenler
açısından incelenmesi amaçlanmıştır.
Alt Amaçlar
Araştırmanın genel amacına bağlı olarak aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır:
Bağlanma stilleri açısından;
Üniversite öğrencilerinin bağlanma stilleri yaş, cinsiyet, ebeveyn özellikleri,
ekonomik durum, yaşanılan yer, herhangi bir romantik ilişkinin var olup olmaması
değişkenlerine göre farklılaşmakta mıdır?
Kimlik statüleri açısından;
Üniversite öğrencilerinin kimlik statüleri yaş, cinsiyet, ebeveyn özellikleri,
ekonomik durum, yaşanılan yer, herhangi bir romantik ilişkinin var olup olmaması
değişkenlerine göre farklılaşmakta mıdır?
Eş seçimi açısından;
Üniversite öğrencilerinin eş seçim tercihleri yaş, cinsiyet, ebeveyn özellikleri,
ekonomik durum, yaşanılan yer, herhangi bir romantik ilişkinin var olup olmaması
değişkenlerine göre farklılaşmakta mıdır?
Bağlanma stilleri, kimlik statüleri ve eş seçim tercihleri arasında ikili ve
tümden ilişki var mıdır?
2. Varsayımlar (Sayıltılar)
Bağlanma stilleri, kimlik statüleri ve eşten beklentilerin bilimsel olarak
ölçülebilir kavramlar olduğu,
Araştırmada kullanılan anketlerden İlişki Ölçekleri Anketi’nin bağlanma
stillerini ölçtüğü, Ego Kimlik Statüleri Ölçeği’nin kimlik statülerini ölçtüğü, Eşten
Beklenti Ölçeği’nin eşten beklentileri ölçtüğü ve bu ölçme araçlarının geçerli ve
güvenilir olduğu,
Araştırmaya katılan öğrencilerin ölçme araçlarını içtenlikle, doğru ve tarafsız
olarak yanıtladıkları,
Araştırmada örneklemin evreni temsil ettiği varsayılmaktadır.
3. Sınırlılıklar
Araştırmada incelenen bağlanma stilleri, İlişki Ölçekleri Anketi’ne verilen
yanıtlarla; kimlik statüleri, Ego Kimlik Statüleri Ölçeği’ne verilen yanıtlarla; eş
seçim tercihleri, Eşten Beklenti Ölçeği’ne verilen yanıtlarla sınırlıdır.
Araştırma grubu üniversite öğrencileri olup, Kütahya Dumlupınar
Üniversitesi ve Kütahya Sağlık Bilimleri Üniversitesi’ndeki öğrenciler ile sınırlıdır.
169
Bu araştırma sonuçları yalnızca araştırmanın örnekleminde yer alan
öğrencilerle benzer niteliklere sahip öğrencilere genellenebilir.
4. Tanımlar
Bağlanma: Bireylerin kendileri için önemli olan başkalarıyla güçlü duygusal bağlar
kurmasıdır (Bowlby, 1969; 1973; 1980).
Bağlanma Stili: Bireyin kendisi ve başkaları hakkında olumlu ya da olumsuz
temsillere sahip olmasına göre yaptığı sınıflamadır. Güvenli, kayıtsız, saplantılı, korkulu
olmak üzere dört bağlanma stili vardır (Bartholomew ve Horowitz, 1991: 227).
Kimlik: Bireyin biriciklik duygusunun sürekliliğidir (Erikson, 1968; Akt. Şahin,
2009: 33).
Kimlik Statüsü: İdeolojik ve kişiler arası alanda kişilerin seçenekleri araştırması ve
bağlanmalarıyla birlikte şekillenen sınıflamadır (Marcia 1966: 551). 4 kimlik statüsü
şunlardır; başarılı, moratoryum, ipotekli, dağınık (Marcia 1980: 161).
Evlilik: Cinsler arasında meydana gelen bir sözleşme ile başlayan, meşru cinsellik,
meşru çocuk doğurma, neslin devamını koruma, toplumsal sürekliliği sağlama gibi çeşitli
işlevleri bulunan sosyal bir olgudur (Canatan ve Ergün, 2011: 66).
5. Yöntem
Bu araştırma, üniversite öğrencilerinin bağlanma stilleri, kimlik statüleri ve eş seçim
tercihleri arasındaki ilişkinin incelendiği nicel bir araştırma olup ilişkisel tarama
modelindedir. İlişkisel tarama modelleri, iki ya da daha çok sayıdaki değişken arasında
birlikte değişimin varlığını ve/veya derecesini belirlemeyi amaçlayan araştırma modelleridir.
Araştırmanın örneklemi; Dumlupınar Üniversitesi ve Kütahya Sağlık Bilimleri
Üniversitesi’nde öğrenim görmekte olan öğrencilerdir. Araştırmada öğrencilerin bağlanma
stilleri; Griffin ve Bartholomew tarafından geliştirilen ve güvenli, kayıtsız, korkulu,
saplantılı olmak üzere 4 bağlanma stilini ölçmeyi amaçlayan İlişki Ölçekleri Anketi yoluyla
ölçülecektir. Kimlik statüleri; Bennion ve Adams tarafından geliştirilen ve Marcia tarafından
tanımlanmış olan başarılı, ipotekli, dağınık, moratoryum olmak üzere 4 kimlik statüsünü
ölçmeyi amaçlayan Ego Kimlik Statüleri Ölçeği, eş seçim tercihleri ise Eşten Beklenti
Ölçeği kullanılarak ölçülecektir. Yaş, cinsiyet, yaşanılan yer gibi değişkenlerle ilgili bilgiler
araştırmacı tarafından hazırlanan kişisel bilgi formu üzerinden toplanacak, elde edilen
verilerin frekans dağılımları, ölçeklerin faktör analizleri, t-testi ve korelasyon analizleri
SPSS 20.0 paket programından yararlanılarak yapılacaktır.
Kaynakça
Akdağ Ceren, Genç Yetişkin Bireylerin Anne-Babalarıyla Kurdukları İlişki
Örüntüsünün Romantik İlişkilerindeki Kaygı ve Kaçınma Düzeylerini Yordama Gücü,
Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017.
Bartholomew, Kim and Horowitz, Leonard M. (1991). Attachment styles among
young adults: a test of a four – category model. Journal of Personality and Social
Psychology, 61 (2), 226-244.
Bıyıklı, L. (1995). Korunmaya muhtaç çocuklar ve S.O.S. çocuk köyleri. Özel Eğitim
Dergisi. 2 (1), 3-10.
170
Bowlby, John (1973). Attachment and Loss: Separation Anxiety and Anger. New
York: A Member of the Perseus Books Group.
Gündoğdu, M. ve Zeren, Ş.G. (2004). Yetiştirme yurdunda kalan ergenlerin kimlik
statüleri. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi. 3 (22), 57-63.
Kaya Balkan İdil, Bağlanma Stillerinin Evlilik İlişkisi Üzerindeki Etkisi, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2009.
Marcia, James E. (1966). Development and validation of ego-identity status. Journal
of Personality and Social Psychology, 3 (5), 551-558.
Marcia, James E. (1980). Identity in Adolescence. (Edited by: Joseph Adelson).
Handbook of Adolescent Psychology. New York: Wiley, 159-187.
Morsünbül Ümit, Ergenlikte Kimlik Statülerinin Bağlanma Stilleri, Cinsiyet ve
Eğitim Düzeyi Açısından İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2005.
Şahin Gülçilem, Yetiştirme Yurdunda ve Ailesi Yanında Yaşayan Ergenlerin
Bağlanma Stilleri İle Kimlik Statüleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2009.
171
Üniversite Öğrencilerinde Evlilik Tutumu ve Algılanan Sosyal Destek Arasındaki
İlişkinin İncelenmesi
Sinem GÜRÜL132
Özet
Bu bildiri ‘Üniversite Öğrencilerinin Evlilik Tutumu ve Algılanan Sosyal Destek
Arasındaki İlişkinin İncelenmesi’ başlıklı tez çalışmamın çalışma tasarımıdır. Veri toplama
araçları ile elde edilen bilgiler bilgisayar ortamında SPSS 20.0 programına sayısal ifadeler
olarak girilmeye devam etmektedir. Araştırma henüz tamamlanmamış olduğu için bu
metinde sonuçlar kısmı yer almamaktadır.
Bu araştırmada üniversite öğrencilerinin evlilik tutumları ve algıladıkları sosyal
destek arasındaki ilişkinin incelenmesi amaçlanmaktadır. Öte yandan katılımcıların
ölçeklerden ve varsa alt boyutlarından elde ettikleri toplam puanların demografik
değişkenlere göre istatistiksel olarak anlamlı bir farkları olup olmadığına bakılacaktır.
Araştırmanın evren ve örneklemi 2018-2019 eğitim-öğretim yılı içerisinde Konya
Selçuk Üniversitesi’nde öğrenim gören ve rastgele seçilen üniversite öğrencilerinden
oluşturmaktır. Araştırmaya katılan öğrencilerin tamamı bekardır.
Araştırmada üniversite öğrencilerinin evliliğe yönelik tutumlarını belirlemek
amacıyla ‘‘İnönü Evlilik Tutum Ölçeği’’, öğrencilerin algıladıkları sosyal desteği ölçmek
için ‘‘Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği’nin Gözden Geçirilmiş Formu’’
kullanılmıştır. Ayrıca araştırmada katılımcıların yaş, cinsiyet, romantik ilişki (flört, sözlü,
nişanlı), sosyo-ekonomik durum gibi bilgilerinin elde edilmesi amacıyla araştırmacı
tarafından bir ‘‘Sosyodemografik Form’’ hazırlanmıştır. Verilerin analizinde SPSS 20.0
paket programından yararlanılacaktır.
Bu araştırmanın sonucunda üniversite öğrencilerinin evlilik tutumu ve algılanan
sosyal destek arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişkinin saptanacağı düşünülmektedir.
Anahtar Sözcükler: Evlilik, evlilik tutumu, sosyal destek, algılanan sosyal destek.
1. Araştırmanın Konusu ve Amacı
Aile, evlilik bağıyla birbirine bağlanmış, aynı mekanda yaşayan aynı geliri paylaşan
ve sergiledikleri çeşitli rollerle birbirine etki ederek içinde yaşadıkları toplumun kültürel
yapısına uyumlu bir kültür yaratıp bunu diğer kuşaklara da aktaran toplumsal bir birimdir
(Güler, 1992). Günümüz toplumunun temel yapı taşlarından biri olan ailenin oluşumunda
evliliğin önemi giderek artmaktadır. Evlilik bireyin ihtiyaçlarını karşılayabileceği en doğal
132
Selçuk Üniversitesi
172
ilişki biçimi olarak görülmektedir ve kişinin maddi manevi doyum sağlayarak görevlerini iyi
bir şekilde yerine getirmesi ve yaşadığı çevreyle uyumlu bir birey olarak topluma yararlı
olabilmesinde evlilik kurumunun önemli katkıları bulunmaktadır (Aktaran: Maden, 2015).
Evlilik insan yaşamında çok önemli bir dönüm noktasıdır ve evlilik kararı da alınan en zor
ve en önemli kararlarından birisi olarak düşünülmektedir. Toplumun hangi kesiminden
olursa olsun bireyler, belirli bir yaşa geldiklerinde hayatı başkasıyla paylaşmak isteyip
kendilerine uygun bir eş bularak evlenmektedirler (Aktaran: Bayoğlu ve Atlı, 2014).
Bireylerin evlenme amaçlarına bakıldığında insan neslinin devamını sağlamanın yanı
sıra insanların evlilik kararı vermesinde birçok sebep ortaya konmuştur. Bunlar; toplumsal
beklentiler, aşk ve sevgi, çocuk yetiştirme isteği, cinsel yaşamın düzenli olması olarak
sıralanmaktadır. Bunların yanı sıra temel ihtiyaçlardan olan sevmek ve sevilmek, ait olma
duygusu, yalnızlığı gidermek ve güçlü sosyal destek sağlamak gibi amaçlarla bireyler yakın
ilişkiler kurarak evliliği gerçekleştirmektedir (Aktaran: Koca, 2017).
Bireyin evlenme amaçlarından biri olan sosyal destek faktörü bireyin yaşamında her
zaman yardım alabileceği kişilerin bulunması ve bu kişilerden yardım alabilmesi olarak
tanımlanmaktadır. Sosyal destek sevgi, şefkat, benlik saygısı gibi temel sosyal ihtiyaçları
karşılamakta ve bireyin fiziksel ve psikolojik sağlığını olumlu olarak etkilemektedir. Ayrıca
aile ve arkadaşları ile ilişkilerinde problemleri aşabilmesi, çevreye uyum sağlaması ve
yaşam zorlukları ile başa çıkabilmesinde sosyal destek önemli bir yardımcıdır (Aktaran:
Gümüş, 2015).
Üniversite öğrencilerinin içinde bulundukları döneme bakıldığında ise gencin
arkadaşlık ilişkilerine çok değer verdiği ve arkadaşlık ilişkileri kurarak sosyal becerilerini
geliştirdiği, bağımsızlığını kazandığı ve uyum sağlamaya çabaladığı görülmektedir.
(Aktaran: Bayraktar, 2011).
Üniversite dönemindeki gençler genellikle genellikle 18-30 yaş aralığında bulunan
genç yetişkinlerden oluşmaktadır. Bu dönemde gençler, Erikson’un psiko-sosyal gelişim
kuramına göre yakınlığa karşı yalıtılmışlık/yalnızlık dönemi içerisinde bulunmaktadır.
(Aktaran: Bayoğlu ve Atlı, 2014). Havighurst’a göre de, bireyler 18-30 yaş arasında
bulundukları bu dönemde eş seçme, aile kurma, bir eş ile yaşamayı öğrenme, bağımsız bir ev
kurma, aile kurma gibi gelişim ödevlerini yerine getirmekle sorumludur (Aktaran: Bayoğlu
ve Atlı, 2014).
Üniversite öğrencileri genellikle ailesinin bulunduğu şehirden ayrılarak başka bir
şehirde okumaktadır ve ailesinden uzakta bir yaşam sürmektedir. Bu durumda öğrencilerin
ailesinden algıladıkları sosyal destek azalırken arkadaşlarından ve yakın ilişkilerinden
algıladıkları sosyal destek artabilmektedir.
Bu sebeple bu çalışma yakınlığa karşı yalıtılmışlık döneminde bulunan ve eş seçme,
aile kurma gibi gelişim ödevlerini yerine getirmesi beklenen üniversite öğrencilerinin
ailesinden, arkadaşlarından, romantik ilişkisinden (flört, nişanlı, sözlü) algıladığı sosyal
destek düzeyi ile öğrencilerin evliliğe karşı tutumları arasındaki ilişkiyi incelemek amacıyla
oluşturulmuştur.
173
2.
Tanımlar
Aile: İnsan neslinin devamının sağlandığı, toplumsal sürece hazırlığın temelinin
oluştuğu, farklı sosyo-ekonomik düzeye, kültürel çevreye ve kişiliklere sahip iki insanın bir
araya gelip evlenerek oluşturdukları kurumdur (Aktaran: Koca, 2017).
Evlilik: Özgüven’e (2009) göre evlilik iki insanın birlikte yaşamak, yaşantılarını
paylaşmak, çocuk yapmak ve yetiştirmek gibi nedenlerle bir araya gelerek oluşturdukları
kurumdur (Aktaran: Demir, 2015).
Evlilik Tutumu: Evlilik tutumu kişinin genel olarak evliliğe ve gelecekte
gerçekleşmesi muhtemel olan evlilik ilişkisine yönelik takındığı durum ve beklentileri
olarak tanımlanmaktadır (Willoughby, 2010).
Sosyal destek: Sarason’ a göre sosyal destek, kişinin güvendiği kişilerle yaşadığı
ilişkiler yoluyla sosyal kaynaklardan yararlanma derecesidir (Gümüş, 2015).
Algılanan sosyal destek: Algılanan sosyal destek, bireyin değer gördüğüne ve
ihtiyaç duyduğunda yardım alabileceği kişiler bulunduğuna dair inancı, kişisel bir
değerlendirmesi olarak tanımlanabilmektedir (Arıcıoğlu, 2008).
3. Araştırmanın Modeli, Evreni ve Örneklemi
Bu araştırmada 2018-2019 yılı içerisinde öğrenim gören üniversite öğrencilerinin
evlilik tutumu ile algıladıkları sosyal destek arasındaki ilişki incelenmeye çalışılmaktadır.
Bu araştırma nicel bir araştırma olup ilişkisel tarama modelindedir. İlişkisel tarama
modelleri, iki ya da daha çok sayıdaki değişken arasında birlikte değişimin varlığını ve/veya
derecesini belirlemeyi amaçlayan araştırma modelleridir (Karasar, 2005).
Araştırmanın evren ve örneklemi 2018-2019 eğitim-öğretim yılı içerisinde Konya
Selçuk Üniversitesi’nin farklı fakülte ve bölümlerinde öğrenim gören ve rastgele seçilen
üniversite öğrencilerinden oluşturmaktır. Araştırmaya katılan öğrencilerin tamamı bekardır.
4. Veri Toplama Araçları Ve Verilerin Analizi
Araştırmada üniversite öğrencilerinin evliliğe yönelik tutumlarını belirlemek
amacıyla İnönü Evlilik Tutum ölçeği kullanılmıştır. Ölçek genç yetişkin bireylerin evliliğe
yönelik tutumlarını belirlemek amacıyla geliştirilmiştir. Ölçek 21 maddeden oluşan 5’li
likert tipindeki bir ölçektir. Hiç katılmıyorum (1), Nadiren katılıyorum (2), Biraz
katılıyorum (3), Katılıyorum (4) ve Kesinlikle katılıyorum (5) şeklindedir. Elde edilen
puanın yüksek olması evliliğe yönelik olumlu tutumu, düşük puan ise evliliğe yönelik
olumsuz tutumu ifade etmektedir (Bayoğlu ve Atlı, 2014).
Üniversite öğrencilerinin algıladıkları sosyal desteği ölçmek için Çok Boyutlu
Algılanan Sosyal Destek Ölçeği’nin Gözden Geçirilmiş Formu (GÇASDÖ) kullanılmıştır.
Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği Zimet ve arkadaşları (Zimet ve ark.,
1988, 1990) tarafından geliştirilmiştir ve 12 maddeden oluşmaktadır. Ölçek, üç farklı
kaynaktan (aile, arkadaş, özel bir insan) alınan sosyal desteğin yeterliğini değerlendirmekte
ve üç alt ölçekten (aile, özel bir insan ve arkadaş) oluşmaktadır. Ölçek yedi aralıklı Likert
tipi bir ölçektir. Yüksek puan, algılanan sosyal desteğin yüksek olduğunu göstermektedir.
Ölçeğin ülkemize uyarlama çalışmaları Eker ve arkadaşları tarafından yapılmıştır. Aile ve
özel bir insan terimlerinin tanımlarını ortaya çıkarmak için ölçekte bazı düzenlemeler
174
yapılmıştır. Orjinal MSPSS maddeleri, örnekler verilerek (ebeveyn, eş, çocuklar, kardeşler)
tanımlanmaya çalışılan aile maddeleri ve dışlama yoluyla ve örnekler verilerek tanımlanan
özel bir insan dışında, Türkçe olarak aynı kalmıştır. Bu durumda, özel bir insan terim olarak
hiç kullanılmamış ve bu terim yerine ailenin ve arkadaşların dışında olan bir kişi terimi
kullanılmıştır (örneğin, flört, nişanlı, sözlü, akraba, komşu, doktor) (Eker vd., 2001).
Ayrıca araştırmada katılımcıların yaş, cinsiyet, romantik ilişki (flört, sözlü, nişanlı),
sosyo-ekonomik durum gibi bilgilerinin elde edilmesi amacıyla araştırmacı tarafından bir
‘‘Sosyodemografik Form’’ hazırlanmıştır.
Veri toplama araçları ile elde edilen bilgiler bilgisayar ortamında SPSS 20.0
programına sayısal ifadeler olarak girilmeye devam etmektedir. Araştırma henüz
tamamlanmamış olduğu için bu metinde sonuçlar kısmı yer almamaktadır.
5. Varsayımlar (Sayıltılar)
1. Araştırmada kullanılan Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği’nin Gözden
Geçirilmiş Formunun algılanan sosyal desteği ölçtüğü, İnönü Evlilik Tutum
Ölçeğinin evlilik tutumunu ölçtüğü ve bu ölçme araçlarının geçerli ve güvenilir
olduğu varsayılmaktadır
2. Araştırmaya katılan kişilerin araştırma veri toplama araçlarını içten ve samimi bir
şekilde doldurdukları varsayılmaktadır.
3. Araştırma evreninden seçilen örneklemin, evreni temsil edebilecek yeterlikte
olduğu varsayılmaktadır.
4.
6. Sınırlılıklar
1. Bu çalışma üniversitelerin 2018-2019 eğitim yılında öğrenim gören bekar
üniversite öğrencileriyle sınırlıdır.
2. Araştırmadan elde edilen bulgular; araştırmada kullanılan veri toplama
araçlarıyla ulaşılan verilerle sınırlıdır.
175
Kaynakça
Arıcıoğlu, Ahu (2008). Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Algıladıkları
Sosyal Destek. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü,
Ankara
Bayoğlu, F. ve Atlı, A. (2014). İnönü evlilik tutum ölçeği: Geçerlik ve güvenirlik
analizleri. Ege Eğitim Dergisi, 15(2), 397-415.
Bayraktar, Ö. (2011). Üniversite öğrencilerinin algılanan sosyal destek düzeyleri ile
duygusal zekaları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Selçuk
Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Demir, Y. ve Durmuş, E. (2015). Uzun evlilikler: Bir yastıkta kırk yıl. Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, 8(36).
Eker, D., Arkar, H ve Yaldız, H. (2001). Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği’nin
Gözden Geçirilmiş Formunun Faktör Yapısı, Geçerlik ve Güvenirliği. Türk
Psikiyatri Dergisi, 12(1), 17-25.
Güler, D. ve Ulutak, N. (1992). Aile kavramının tarihsel gelişimi ve Türk toplum
yaşantısında aile. Kurgu Dergisi, (11), 51-76
Gümüş, H. (2015). Evli bireylerin sosyal destek düzeyleri ile yaşam doyumları ve problem
çözme becerileri arasındaki ilişki. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 4(3),
150-162.
Karasar, N. (2005). Bilimsel araştırma yöntemi (15. Basım). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım
Koca, B.Ü. (2017). Üniversite öğrencilerinde evlilik tutumu ile karar verme stratejileri
arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Üsküdar Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
Maden, H. (2015). Anne babası boşanmış üniversite öğrencilerinin evlilik tutumu ile anne
babası evli üniversite öğrencilerinin evlilik tutumunun karşılaştırılması. Yüksek
lisans tezi, Üsküdar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Willoughby, Brian J. (2010). Marital attitude trajectories across adolescence. Journal of
Youth and Adolescence, 39(11), 1305-1317. doi: 10.1007/s10964-009-9477-x
176
Ekonomik Yoksulluğun Aile Bütünlüğüne Etkisi
Gülden KARASU133
Özet
Bu araştırma tasarısında ekonomik yoksulluğun aile bütünlüğüne etkisi psiko-sosyal
değişkenler ele alınarak araştırılmıştır. Aile bütünlüğünü etkileyen psiko-sosyal değişkenler
içerisinde algılanan sosyal destek, yaşam doyumu, cinsiyet, sosyo-ekonomik durum,
büyükanne veya büyükbaba ile yaşayan çocukların algıladıkları sosyal destek, parçalanmış
aile düzeyleri değişken olarak ele alınmıştır.
Araştırma tasarımız temelde ekonomik yoksulluk sonucu bireylerde rastlanan
boşanma, aile bütünlüğünü hissetmeme, yaşamdan zevk alamama gibi durumlarının ne
düzeyde olduğu, bunun nasıl düzeltilebileceği, ne şekilde müdahale edilebileceği, yakın
çevreleri ile ilişkilerinin ne düzeyde olduğu, bir bütünlüğe sahip olup olmadıklarının
betimlenmesi açısından önemlidir.
Araştırmanın evren ve örneklemini 2018-2019 yıllarında Aile, Çalışma ve Sosyal
Hizmetler Bakanlığının hizmet modeli olan Sosyal Ekonomik Destek (SED)’ten faydalanan
200 aile oluşturmaktadır. Araştırma model olarak betimsel yöntemli ilişkisel tarama modelli
bir yordama çalışması niteliğindedir.
Bu araştırma tasarısında ekonomik yoksulluğun aile bütünlüğüne etkisini
değerlendirmek için; algılanan sosyal desteği ölçmek için “Çok Boyutlu Algılanan Sosyal
Destek Ölçeği”, yaşam doyumunu ölçmek için “Yaşam Doyumu Ölçeği”, ailenin bütünlüğü
duygusu için de “Aile Bütünlük Duygusu Ölçeği Kısa Formu” kullanılmıştır. Ailelerin
demografik özelliklerine ilişkin verilerin elde edilmesinde araştırmacı tarafından geliştirilen
“Kişisel Bilgi Formu” kullanılmaktadır.
Verilerin analizinde SPSS 20.0 paket programından yararlanılarak frekans
dağılımları, Pearson Korelasyon Katsayısı Tekniği, t-testi, Tek Yönlü Varyans Analizi
Tekniği ve Hiyerarşik Regresyon Analizi Tekniği kullanılacaktır.
Bu araştırmanın sonucunda ekonomik gelir, cinsiyet, medeni durum ve ailede
algılanan sosyal destek değişkenlerinin aile bütünlüğünü ve yaşam doyumunu yordayacağı
düşünülmektedir.
Anahtar Kelime: Aile Bütünlüğü Duygusu, Yoksulluk, Yaşam Doyumu, Algılanan
Sosyal Destek
1- ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ
Ekonomik yoksulluk çoğu ailede görülen ya da görülme olasılığı olan bir durumdur.
Bazı aileler bu ekonomik yoksulluktaki süreci kolayca atlatabilirken bazı aileler kolayca
atlatamadığı için farklı sonuçlar doğmuştur. Bu farklılıkların başında aile içi iletişim
133
Selçuk Üniversitesi, Lisansüstü Öğrencisi
177
eksikliğine bağlı olarak şiddet, boşanma, yalnızlık, yaşamdan zevk alamama gibi durumlar
görülmektedir.
Ülkemizde ekonomik yoksullukla mücadele edebilmek, kriz anında aileye yardımcı
olabilmek adına Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı 03.03.2015 tarih ve 29284
sayılı Sosyal ve Ekonomik Destek Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, “yoksulluk içinde olup
temel ihtiyaçlarını karşılayamayan ve hayatını sürdürmekte güçlük çeken çocuk ve gençlerin
bakımı konusunda ailelerin desteklenmesi amacıyla verilecek sosyal ve ekonomik destek
hizmetine ilişkin esas ve usullerin düzenlenmesi” hazırlanmıştır (ASPB,2016). 2015’ten
günümüze kadar SED hizmet modelinin yeterliliği, verilmesindeki belirsizlikler ya da
eksiklikler tartışma konusu olmuştur.
Bu çalışmada SED hizmet modelinden faydalanan ebeveynlerin ekonomik yoksulluk
yaşadıklarında nasıl ve hangi düzeyde etkilendikleri, yaşam doyumları, algıladıkları sosyal
destek, aile bütünlüğü duygusuna bakış açıları gerekli ölçekler ile tespit edilmesi
amaçlanmıştır.
TÜİK, 2016 verilerine göre ülkemizde boşanma oranlarının nedenlerine bakacak
olursak; boşanma nedenleri cinsiyete göre incelendiğinde en önemli boşanma nedeni her iki
cinsiyette de sorumsuz ve ilgisiz davranma oldu. Bu oran, kadınlar için %61,5, erkekler için
ise %40,2 oldu. Kadınlar için sorumsuz ve ilgisiz davranmadan sonra en önemli boşanma
nedenleri %42,6 ile evin ekonomik olarak geçimini sağlayamama, %36,4 ile dayak/kötü
muamele oldu. Erkekler için sorumsuz ve ilgisiz davranmadan sonra en önemli boşanma
nedenleri ise %24,5 ile eşin ailesinin aile içi ilişkilere karışması ve %24 ile eşlerin ailelerine
karşı saygısız davranması oldu (TÜİK, 2016). Bu nedenler tabloda ayrı ayrı ele alınsa da
aslında hepsi birbiri ile ilişkilidir yani dayak veya kötü muamelenin, ilgisiz ve sorumsuz
olmanın ekonomik yoksullukla döngüsel bir ilgisi vardır.
Araştırma tasarısı temelde ekonomik yoksulluk sonucu bireylerde rastlanan boşanma,
aile bütünlüğü duygusunu hissetmeme, yaşamdan zevk alamama gibi durumlarının ne
düzeyde olduğu, bunun nasıl düzeltilebileceği, ne şekilde müdahale edilebileceği, yakın
çevreleri ile ilişkilerinin ne düzeyde olduğu, bir bütünlüğe sahip olup olmadıklarının
betimlenmesi açısından önemlidir.
2- SAYILTILAR
1. Katılımcıların veri toplama araçlarına samimi cevaplar verdiği kabul
edilmiştir.
2. Verilerin toplanacağı örneklemin evreni yansıttığı ve evren hakkında kanılara
varmamızı sağladığı varsayılmaktadır.
3. Araştırmada kullanılacak olan nicel araştırma yöntemin sayısal verilere
dayanmasından dolayı genellenebilirliği ve geçerliliği yüksek olduğu
varsayılmaktadır.
4. Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeğinin, Aile Bütünlüğü Duygusu
Ölçeğinin ve Yaşam Doyumu Ölçeğinin güvenilir ve geçerli olduğu
varsayılmaktadır.
178
3- SINIRLILIKLAR
Araştırma örneklemini oluşturan 2018-2019 yıllarında Bartın Aile, Çalışma ve
Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğünden Sosyal Ekonomik Destek alan 250 aile ile sınırlıdır.
4- TANIMLAR
Aile Bütünlüğü: Aile en basit tanımı ile anne-baba ve çocuktan oluşan sosyal bir
yapıdır.
Bütünlük (tutarlılık) kavramı ise ilk kez Antonovsky tarafından 1987’de ortaya
atılmıştır. Temelde sağlıklı olmanın nedeni, iyi olma halini araştırma amacıyla ortaya atılan
bu teoriye ‘salutojenik’ kavramı denilmiştir. Salut Latince ‘iyi olma-Sağlıklı olma’ anlamına
gelmektedir. Antonovsky bütünlüğün ana çekirdeğinin çocukluktan başlayıp ergenlik ile
devam ettiğini ancak ergenlikten sonra büyük farklılıklar göstermediğini ifade etmiştir.
Bütünlük kendi içerisinde üç ana unsuru barındırmaktadır ki bunlar; bir kişinin dünyayı
anlaşılabilir, yönetilebilir ve anlamlı olarak görmesine ilişkin teorik bir yapıyı ifade
etmektedir.
Anlaşılabilirlik bütünlüğün bilişsel ögesi olup bireyin içsel ve dışsal uyarıcıları
anlaşılabilir veya tahmin edilebilir bir düzen içinde algılamasını sağlarken; yönetilebilir
olma ise birey stres anlarında hangi kaynakları seçerek bu duruma karşı koyacağını
bilmesini sağlar. Anlamlılık, bütünlüğün motivasyonel kaynağıdır ki bireyin neye karşı
koyup ya da karşı koymayacağına ne derece önem verdiği ile ilgilidir. Antonovsky’ye göre
bu oluşumun parçaları her bireyde değişiklik göstermektedir (Antonovsky, 1987; Akt:
Çeçen,2007:1202-1204).
Bütünlük duygusu güçlü ailelerin, karşılaşacakları stres anlarını daha kolay bir
biçimde yönetilebileceklerini, kaynaklarını daha etkin kullanabileceklerini ve hatta bu stres
anlarının ailenin bütünlük duygusuna katkıda bulunduğunu ve bu nedenle aileyi daha güçlü
kılacağını ayrıca aile bütünlüğü hissi güçlü ailelerin düşük ailelere göre yaşam kalitelerinin
yüksek olduğunu rapor etmektedir (Anderson, 1998; Antonovsky, & Sourani, 1988;
Wickens & Greeff, 2005; Akt: Çeçen,2007:1202-1204).
Yaşam Doyumu: Öznel iyi oluş veya psikolojik iyi oluşun bilişsel yönüdür. İnsanın
mutluluğunun tanımlanmasında kullanılan bu kavram bireyin yaşamından ne kadar haz
aldığı, beklentileri, iyi bir yaşamın ne olduğu, yaşadığı olaylar karşısında yaşamdan
memnun olup olmadığı ile ilgilidir. Yani bir insanın ne istediği ile sahip olduklarının
karşılaştırılması neticesinde hissedilen duygudur (Tuzgül Dost, 2007;133).
Genel olarak bireyin boş zaman veya diğer iş dışı zamanlarda yaşama karşı
gösterdiği duygusal reaksiyondur (Sung-Mook & Giannakopoulos, 1994; Akt: Ülker Tümlü
& Recepoğlu, 2013; 207).
Sosyal Destek: Bireyin çevresinden gördüğü doğru ve empatik tepki, ilgi, sevgi,
güven, saygı, takdir görme, bilgi edinme ve maddi yardım gibi kişisel, sosyal, psikolojik ve
ekonomik nitelikli her türlü yardım şeklinde tanımlanmaktadır. Sosyal destek sistemi bireyin
nasıl bir çevrede yaşadığını, ailesini, aile dışında diğer çevreyi, arkadaşlarını,
öğretmenlerini, akrabalarını ve bireyin yaşamında önemli olan diğer kişiler ile ilişkilerinin
niteliğini ve bu kişilerden ne derece destek aldığını içeren geniş bir kavramdır (Oktan,
2005:185).
179
Bireyin sosyal destek kaynaklarını yaşamında önemli bir yere sahip olan anne, baba,
eş, sevgili, aile, arkadaşlar, akrabalar, öğretmenler, komşular, uzmanlar gibi kişiler
oluşturmaktadır.
Sosyal Desteği kuramsal olarak ilk ele alan Kurt Lewin olmakla birlikte Lewin’e
göre davranış psikolojik çevrede olan değişmedir. Kişinin olumsuz davranışlarını ortadan
kaldırmak ve yeni davranış örüntüleri kazanmasını sağlamak, bireyin aile- arkadaş ortamı
gibi psikolojik çevresinde farklılıklar yapmasına yardımcı olmakla mümkün olabilir. Bireyin
sosyal destek sistemi, onun psikolojik çevresinde yer almaktadır (Yıldırım, 1994; Akt: Terzi,
2016:3).
Yoksulluk: Günümüzde yoksulluğun tam ve net bir tanımı yapılamamaktadır. Çeşitli
boyutları olduğu, mekana ve zaman göre farklılaştığı için farklı tanımlar söz konusudur.
Genel mana da baktığımızda yoksulluk; bireylerin temel ihtiyaç ve gereksinimlerini
karşılayamamaları, asgari yaşam standartlarının altında olmaları, yeterli varlığa sahip
olamama ve gelirden mahrum olma şeklinde tanımlanabilir (Ak, 2016: 296-295). Gordon
Marshall’ a göre yoksulluk ikiye ayrılır: Mutlak ve göreli yoksulluk. (Marshall,1999:825).
Mutlak yoksulluk, en kolay tanımıyla bireyin temel ihtiyaçlarını karşılayacak
düzeyde gelirinin olmayışı, Göreli yoksulluk ise beslenme, yaşam zevkleri, yaşam
standartları, sosyal hizmetler ile toplumda yaygın ya da alışkın olunan aktivitelerden
mahrum olma şeklinde tanımlanabilir (Sarıkoca & Daşlı, 2016:1299-1300).
Birçok çalışmada yoksulluk barınma, istihdam, sağlık hizmetleri, eğitim ve sosyal
hayatın gereklerinden faydalanamama anlamlarında yorumlanmıştır (Fortuijn–Ostendorf,
2004: 239).
5- EKONOMİK YOKSULLUK VE AİLE
Yoksulluk kesin tanımı yapılamayan, sosyal, kültürel, ekonomik ve politik bir içeriğe
sahip olan kavramlaştırılması konusunda çeşitli yorumlara açık, genel geçer tanımının
yapılmasının zor olduğu bir olgudur. Baktığımızda “yoksulluğun nedeni nedir?, kim veya
kimler yoksuldur?, söz konusu bireylerin yoksul olduğuna kim karar veriyor?, yoksullukla
nasıl mücadele edilir veya ortadan kaldırılabilir mi?” gibi sorulara kesin ve net yanıtlar
bulanamamaktadır. Yoksulluğun çok boyutlu olmasından dolayı kadınlar, engelliler,
çocuklar gibi farklı sosyal gruplar için değişik dinamikleri bulunmaktadır.
Yoksulluk kavramı, bazen iş yaşamı ile ilgili eğitim, sağlık, temel altyapı
hizmetlerinden faydalanamamayla ilgili bazen de yoksul bireyi kişisel, siyasal ve kültürel
şartlardan dolayı etkileyen bir durum olarak tanımlanabilmektedir (Buğra, 2005:4).
Aktan ve arkadaşları (2002) yoksulluğu tanımlanırken; düşük gelir düzeyi, psikolojik
ve ekonomik kişisel güvensizlikle, sağlıksız hayat koşuluyla, doğal çevrenin bozulması ve
buna bağlı oluşan kısır döngüyle, yetersiz beslenme, risk ve belirsizlikler karşısında
herhangi bir eylemde bulunmamayla ilişkilendirmişlerdir (Akt: Alpaydın, 2008: 50).
Yoksulluk sadece ekonomik bir sorun olarak görülmemekte aynı zamanda kültürel,
sosyal, siyasi ve etnik nitelikleriyle de ele alınmaktadır (Can, 2017, s.1112).
Yoksulluk; işsizlik, eğitimsizlik, mental/fiziksel hastalık, kadın olmak, sigorta
güvencesi olmadan düşük ücret ile çalışma, geniş aile içerisinde yaşama, gelir adaletsizliği,
180
ekonomik ve siyasi krizler, dezavantajlı coğrafyalarda yaşamak, madde bağımlısı olma,
etnik azınlık olmak gibi birçok sebeple ilişkilendirilip tanımlanabilir (Turgut, 2019:109).
Yoksulluğun nedensel boyutları genelde üç temel boyutta incelenebilir. İlki bireyin
çevresinden kaynaklanan, işsizlik, ekonomik kriz, yoksula karşı duyulan önyargı gibi dış
etmenleri içeren ‘yapısal atıflar (structural attributions)’, ikincisi bireyin yoksulluğunun
kendisinden ve davranışlarından kaynaklandığını öne süren ‘bireyci atıf (individualistic
attributions)’, sonuncusu ise yoksulluğun kader, şans gibi olgulara atfedildiği ‘kaderci atıf
(fatalistic attributions)’tır (Solak & Göregenli, 2009: 73).
Yoksulluğun ölçülmesini, gelir yoksulluğunun ve insani yoksulluğun ölçülmesi
olarak ikiye ayırmak mümkün olup gelir yoksulluğunu; mutlak, göreli ve öznel yoksulluk
olarak alt başlıklar altında ele alabiliriz. İnsani yoksulluk kavramı ise Dünya Bankasının
yaklaşımı, Sen’in yaklaşımı, UNDP yaklaşımı ve Avrupa Birliğinin yaklaşımı olarak ayrı
ayrı incelenebilir ancak bu çalışmada, gelir temelli yoksulluk kavramı, kültürel olarak
yoksulluğu benimseyenler ele alınacağı için insani yoksulluk kavramına ve yöntemlerine
değinilmeyecektir.
Mutlak yoksulluk; Toplumun veya toplumdaki belirli bir kesiminin asgari yaşam
düzeyini sürdürebilmek için gıda, giyim ve barınma gibi sadece en temel ihtiyaçlarını bile
karşılayabilme konusunda yetersiz olma olgusuna mutlak yoksulluk denmektedir
(Uzun,2003:156). Bu kişilerin sayısı ise genellikle belirli bir minimum gelir düzeyinin
altında yaşayan insanların sayısı ile hesap edilmekte olup bu düzey ulusal gelir
düzeylerinden bağımsız olarak günlük bir doların altında gelir düzeyine sahip olanların
sayısı şeklinde belirlenmektedir.
Dünya bankası, uluslararası karşılaştırmalar için mutlak yoksulluk sınırını, kişi
başına günlük olarak, gelişmemiş ülkeler için,1,25 $, gelişmekte olan ülkeler için 2 $ ve
gelişmiş ülkeler için ise 4 $ olarak belirlemiştir (Özcan, 2016:294).
TÜİK 2008 yoksulluk çalışmasında Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ve Dünya Sağlık
Örgütü (DSÖ) tarafından belirlenen yetişkin bir kişinin minimum harcaması gereken günlük
kalori değerini 2.100 olarak belirlemiştir (www.tüik.gov.tr). Örneğin, Dünya Bankası’nın
1990’daki çalışmasına göre bir insanın hayatını idame ettirebilmesi için gerekli olan
minimum kalori miktarı 2.400 kalori olarak belirlenmiş olup bu gıda sepetinin fiyatını
mutlak yoksulluk sınırı olarak çizmişlerdir (Taş & Özcan,2012;3).
Göreli yoksulluk; yaklaşımına göre kişinin yalnızca biyolojik olarak değil,
“toplumsal olarak da kendini üretebilmesi” için gerekli olan tüketim miktarının veya da
yaşam standardının belirlenmesini öneriyor oluşu ve belli bir toplumsal bağlam içinde, kabul
edilebilir minimum yaşam standardına ulaşmayı sağlayacak olan geliri elde edemeyen
bireyleri “göreli yoksul” olarak tanımlamaktadır (Aktan ve Vural, 2002: 2; Adaman ve
diğerleri, 2002: 8).
Yoksulluğun göreli olarak tanımlanmasında aynı zamanda nüfusun düşük gelirli bir
oranı yoksul olarak alınmakta ya da ortalama gelir düzeyinde bir sınır belirlenerek bu sınırın
altında kalan kişiler yoksul olarak tanımlanabilmektedir (Arpacıoğlu ve Yıldırım, 2011: 6076).
Öznel yoksulluk; yöntem olarak anketleri önermekte ve bireylerin beyanları üzerine
oturtulmaktadır. Bu yaklaşıma göre, ayrıntılı anketler ile her bireyin kendisi için yeterli
gördüğü tüketimi yapabilmesi için bir gelire sahip olup olmadığını tespit etmektir. Kritik bir
tüketim/refah seviyesi seçilecek ve bu seviyeye tekabül eden gelir seviyesi yoksulluğun
181
sınırını çizecektir (Gürsel ve diğerleri, 2000: 98; Eren ve Bahar: 2004: 39; Akt: Bilen,Şan ve
Aydın,2005,4-5).
1990’lı yılların sonuna doğru Oscar LEWİS yoksulluk kavramını kültür ile
bağdaştırmış ve yoksulluğun devam etmesinde kişinin yaşadığı kültürden etkilendiğini,
yoksul bireyin toplumdan bu yüzden ayrıştığını, yoksulluğa mahkum edildiklerini
vurgulamıştır. Ülkemizde bu alanda yapılan önemli sosyolojik çalışmalardan biri olan
‘Yoksulluk Kültürü’ adlı kitapta, TÜRKDOĞAN 1973 yılında Erzurum İlinde
gecekondularda yaşayanlar üzerine bir alan taraması yapmış ve yoksulluk kültürünün
yoksulluktan farklı bir durum olduğunu söylemiştir (Şentürk,2009:208-211).
Lewis, yoksulluk kültürünün kuşaktan kuşağa aktarıldığını, çaresizlik, bağımlılık ve
alt sınıfa ait olma gibi hislerin çocuklara aktarıldığını, bu yüzden yoksulların koşullar
değişince ortaya çıkan imkanlardan etkin şekilde faydalanamadıklarını belirtmektedir.
(Wedel, 2001: 15-16)
Yoksulluğun oluşturduğu psikolojik acı onura ve özsaygıya yapılan küçük düşürme
ve saldırı, utanç ve kusur; güçsüzlük, insan haklarını red ediş gibi duyguları barındırmakta,
bireyin toplumdan dışlanmasına yol açmaktadır. Ötekileşmeyle beraber durumun daha da
derinleşmesi ve kendini işe yaramaz, dışlanmış hisseden, gelecek beklentisi olmayan, suç
işleme ve şiddete eğilimli kimseler olmaları söz konusu olmaktadır (Karatay Gögül, 2018:
62).
Türkiye'de kimler yoksul diye yoksulluk profillerine bakıldığında;
• Kırsal kesimde yaşayanlar,
• Eğitim düzeyi düşük olanlar,
• Tarım ve hayvancılık kesiminde çalışanlar,
• Kalabalık ailelerde yaşayanlar,
• Kalitesiz, sobalı ve 50 m2'den az konutlarda yaşayanlar yoksullukla karşı karşıya
kalmaktadır (Erdoğan,2003:179).
Yoksulluk ile eğitim arasındaki ilişkiye değinecek olursak eğitimin kişiye daha çok
gelir sağlaması, kısa ve uzun süreli toplumsal değişimlere daha kolay adapte olabilmesi,
risklere karşı korunmayı artırması, siyasal ve toplumsal katılımı sağlaması gibi
fonksiyonlarının olduğu düşünülmektedir (Ereş, 2005). Gelir dağılımı dengesinin
sağlanması ve yoksullukla mücadelede eğitimin önemi ön sıralarda gelmektedir (Alpaydın,
2008:50).
182
Tablo 2: Hane Halkı Fertlerinin Cinsiyet ve Eğitim Durumuna Göre Yoksulluk
Oranları
TÜİK 2009 yılındaki verileri incelendiğinde eğitim durumu ve yoksulluk arasında bir
ters orantı olduğunu görülmektedir. Eğitim seviyesi yükseldikçe yoksulluk oranı önemli
ölçüde azalmaktadır. Diğer göze çarpan bir durum ise kadın ve erkek yoksulluk oranları
arasında önemli farkların olmayışıdır. Tabloda lise mezunlarının yüksekokul mezunlarına
oranla daha yoksul oldukları görülmektedir. Bu durum üniversite mezunlarının iş
sektörlerinde daha çok tercih edilmesi ile açıklanabilir.
Günümüzde ayrıca teknolojik gelişme ile beraber yapısal değişimler yaşanmaya
başlamış, bu durum vasıflı elemanlara olan talebi arttırmış ve vasıfsız kişilerin kendisini
sürekli yenilemesini (Kurtulmuş, 2001:166) gerektirmiştir ki bu da bize vasıflı eleman
olabilmek için aldığımız eğitimin ne kadar önemli olduğunu fark ettirmiştir. Teknoloji ile
beraber belli alanlarda işsizlik yaşansa da kısa süre sonra farklı istihdam alanları ortaya
çıkmaya başlar. Örneğin; otomotiv sektöründe teknolojinin işsizlik üzerine olan etkileri
araştırılmış, Japonya’ da bu rakam toplam iş gücü alanında %2-3,5 arası iken Brezilya’ da
istihdam kaybının olmayacağı sonucuna ulaşılmıştır (Orhan & Savuk, 2014: 22). Yine
İngiltere’ de 1965’ te imalat sanayisinde iş gücü %32 iken bu oran 1977’ de %18 e düşmüş,
1997’ de hizmet sektörü ise %75 olmuştur (Alçın, 2010:131).
Ülkemizde kadınların yoksulluğunun incelemesiyle ilgili bir çalışmada; kadınların
yoksullukla ilişkilendirilmesin de toplumsal cinsiyet eşitsizliğini ortadan kaldırmaya yönelik
çalışmalar ve kadınlar tarafından hane içinde geçim stratejilerinin bir kaynak olarak ele
183
alınması etkili olmuştur. Çalışma, yoksulluğu anlamak için haneye bakmanın yaşanan
mağduriyetin boyutlarını anlamamızı sağladığı, hane üyelerinin yaşadıkları mağduriyetleri
ayrı ayrı görmemizi ve bunla başa çıkmak için hiç olmazsa hafifletmeye çalışan toplumsal
özneler olarak görebilmemizi sağladığını vurgulamıştır. Yapılan çalışma kapsamında
görüşülen kadınlar yoksulluklarını anlatırken ‘akraba-yakın çevre-komşu gibi çevrelerden az
çok yardım aldıklarını veya hiç destek alamadıklarını, kriz nedeniyle eşinin işi olmasına
rağmen uzun zamandır iş bulamadığını, kendi ailelerinden destek göremediklerini, belediyevakıf veya sosyal hizmetlerden aldıkları yardımlar ile geçimlerini sağlamaya çalıştıklarını,
küçük çocukları olduğu için veya çevreye güvenip çocuklarını birine emanet edemedikleri
için çalışamadıklarını, bazıları ise eşlerinin çalışmaya izin vermediğini, eşinden gizli
çalıştığını, çocuklarının da aynı hayatı yaşamamak için okumalarının gerektiğini ancak
çocukları okula ekonomik sıkıntıları yüzünden göndermediklerini, kimse yardım etmediği
için çaresizlik ve kırgınlık yaşadıklarını’ ifade etmişlerdir. Çalışmada önemli noktalardan bir
tanesi ise sosyal yardımlara başvuranların kadınlar olması ki bu kadınların yoksulluğu
erkeklere göre daha kolay kabullendiklerini göstermektedir (Bora,2002:97-139).
Genel olarak ekonomik yoksulluk ve aile başlığı altında; bireylerin yoksulluk
nedeniyle yiyecek- giyecek, barınma, sağlık, eğitim, vb. olanaklara ulaşamadığı ve
toplumda yoksul olarak nitelendirildikleri, kadınların işgücüne katılımının az olduğu ve
erkeklere göre düşük ücret karşılığı çalıştıkları, sosyal yardımlardan kadınların daha çok
faydalandığı, ailenin yoksul olmasından dolayı çocukların yeterli imkanlara ulaşamadığı,
ekonomik yoksulluğun boşanmaya kadar varan aile içi sorunlara yol açtığı, bireyleri
psikolojik (dışlanmış, yalnız..) olarak olumsuz etkilediği, bazı kesimlerin ise yoksulluğu
kültür gibi benimsemiş olması gibi konular ele alınmıştır.
6- ARAŞTIRMANIN MODELİ, EVRENİ VE ÖRNEKLEMİ
Ekonomik yoksulluğun aile bütünlüğüne etkisini incelemeyi amaçlayan bu araştırma
betimsel yöntemli ilişkisel tarama modelli bir yordama çalışması niteliğindedir. Tarama
modeli geçmişte ve halen var olan durumu var olduğu şekilde betimlemeyi amaçlayan bir
araştırma yaklaşımıdır (Karasar, 1998). İlişkisel taramada ise iki veya daha fazla sayıdaki
değişken arasında birlikte değişim varlığını ve/veya derecesini belirlemeyi amaçlayan
araştırma modelidir (Karasar,2013:81).
Araştırmanın evrenini 2018-2019 yılları arası Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler
Bakanlığı’ndan (AÇSHB) Sosyal Ekonomik Destek (SED) alan 250 aile oluşturmaktadır.
Araştırma için uygun örneklem ise küme örnekleme yöntemi ile belirlenmiş olup
oranlı küme örnekleme yapmak için evren, önce araştırma bulguları açısından önemli
farklılıklar getirebileceği düşünülen değişkenlere göre alt evrenlere ayrılmıştır. Elde edinilen
sonuca göre diğer kümeler hakkında yorum yapılabilir. Küme örneklemi sayesinde
araştırmacı;
1- Araştırmanın geniş bir fiziki alana yayılmasını önleyerek, maliyeti düşürür.
2- Fiziki alanın daralmasıyla denetim olanakları artar (Karasar,2013:111).
184
7- VERİ TOPLAMA ARAÇLARI VE VERİLERİN ANALİZİ
Bu araştırma için Zimet, Dahlem, Zimet ve Farley (1988) tarafından geliştirilen,
Çakır (1993), Eker ve Arkar (1995) tarafından Türkçe’ye uyarlanan “Çok Boyutlu Algılanan
Sosyal Destek Ölçeği” ve Diener, Emmans, Lorsen ve Giffin (1985; Akt: Aysan, 2001)
tarafından geliştirilen, Aysan (2001) tarafından Türkçe’ye uyarlanan “Yaşam Doyumu
Ölçeği” ; Antonovsky ve Sourani (1988) tarafından 26 madde olarak geliştirilen ve daha
sonra Sagy (1998) tarafından 12 maddelik kısa formu oluşturulan “Aile Bütünlük Duygusu
Ölçeği”(ABDÖ) (Çeçen,2007) ve araştırmacı tarafından geliştirilen “Kişisel Bilgi Formu”
kullanılmıştır. Yapılan formlar bireylere yüz yüze görüşme yoluyla verilmiş ve veriler
toplanmıştır.
Veri toplama araçları ile elde edilen bilgiler bilgisayar ortamında SPSS 20
programına sayısal ifadeler olarak girilmeye devam etmektedir. Araştırma henüz
tamamlanmamış olduğu için bu metinde sonuçlar kısmı yer almamaktadır.
8- KAYNAKÇA
ARPACIOĞLU , Ö., & YILDIRIM, M. (2011). Dünyada ve Türkiye’de
Yoksulluğun Analizi. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 60-76.
ÜLKER TÜMLÜ, G., & RECEPOĞLU, E. (2013). Üniversite Akademik
Personelinin Psikolojik Dayanıklılık ve Yaşam Doyumu Arasındaki İlişki. Yükseköğretim ve
Bilim Dergisi(3), 207.
ACAR, H. (2013). Sosyal Hizmet Temelleri ve Uygulama Alanları. Ankara: Maya
Yayınları.
ADAMAN, F., AKGÜNGÖR, S., ERMAN, T., ÖZKAYNAK, B., & TAHRAN, S.
(2002). Yoksulluk ve Sürdürülebilir Kalkınma (Çalıştay Raporu). TESEV.
AK, M. (2016). Toplumsal Bir Olgu Olarak Yoksulluk. Uluslararası Hakemli Sosyal
Bilimler E-Dergisi, 296-295.
AKKAŞ, İ., & UYANIK, Z. (2016). KADINA YÖNELİK ŞİDDET. Nevşehir Hacı
Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 6(1), 32-42.
ALÇIN, S. (2010). Teknoloji İle Değişen Üretim İlişkileri, Emek ve Siyaset. Ankara:
Dipnot Yayınları.
ALPAYDIN, Y. (2008). Türkiye’de Yoksulluk ve Eğitim İlişkileri. İlmi Etütler
Derneği Dergisi, 3(3), 49-64.
ASPB.
(2016).
2016
Yılı
Faaliyet
Raporu.
http://www.aile.gov.tr/data/58b58e4c691407119c139239/2016%20%20Faaliyet%20Raporu.
pdf adresinden alınmıştır
AYSAN, F. (2001). Bir grup lise öğrencisinin yaşam kalitesine ilişkin bazı
değişkenler. Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12; 101-124.
BİLEN, M., ŞAN, M. K., & AYDIN, M. K. (2005). Yoksulluk Üzerine. Dergi
Park(10), 4-5.
185
BORA, A. (2002). Kadınlar ve Hane:"Olmayanın Nesini İdare Edeceksin?". N.
ERDOĞAN içinde, Yoksulluk Halleri-Türkiye' de Kent Yoksulluğunun Toplumsal
Görünümleri (s. 97-139). İstanbul: İletişim Yayınları.
BUĞRA, A. (2005). Yoksulluk Ve Sosyal Haklar. Boğaziçi Üniversitesi Sosyal
Politika Forumu (s. 4). İstanbul: Sivil Toplum Geliştirme Merkezi.
CAN, Y. (2017). Yoksulluk, Yerel ve Küresel Eşitsizlikler. Elektronik Sosyal
Bilimler Dergis, 16(63), 1111-1126.
ÇEÇEN, A. R. (2007). Aile Bütünlük (Tutarlılık) Duygusu Ölçeği (ABDÖ-K) Kısa
Formunun Türkçeye Uyarlanması: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları. Kuram ve
Uygulamada E¤itim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 7(3), 1202-1204.
ERDOĞAN, G. (2003). DÜNYADA
ÖLÇÜMLERİ. Ekonomik Yaklaşım, 174-179.
VE
TÜRKİYE'DE
YOKSULLUK
EREŞ, F. (2005). Eğitimin Sosyal Faydaları Türkiye-Avrupa Karşılaştırılması. Milli
Eğitim Dergisi, 33(167).
FORTUIJIN, J., & OSTENDORF, W. (2004). Gender and Urban Poverty: Single
Mothers in. Geo Journal(61), 239-246.
KARASAR, N. (1998). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınevi.
KARASAR, N. (2013). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayıncılık.
KARATAY GÖGÜL, P. (2018). Yoksulluk Sorununa Yönelik Kamu Politikası
Algısı Açısından Gelir Düzeyinin Belirleyiciliği: Diyarbakır Örneği. Dicle Üniversitesi
İktisadi ve İdar Bilimler Fakültesi Dergisi.
KURTULMUŞ, N. (2001). Sanayi Ötesi Dönüşüm. İstanbul: İz Yayıncılık.
MARSHALL, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü. (O. AKINHAY, & D. KÖMÜRCÜ,
Çev.) İstanbul: Bilim ve Sanat Yayınları.
OKTAN, V. (2005). Yalnizlik Ve Algılanan Sosyal Destek Düzeyinin Ergenlerdeki
Öfkenin Gelişimine Etkisi. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, Sayı;
21, 183-187.
ORHAN, S., & SAVUK, F. (2014). Emek- Teknoloji- İşsizlik İlişkisi. ÇSGB
Çalışma Dünyası Dergisi, 2(2), 9-24.
ÖZCAN,
S.
E.
(2016).
YOKSULLUK
GÖSTERGESİ
OLARAK
HOŞNUTSUZLUK ENDEKSİ, TÜRKİYE İÇİN BİR DENEME . Sosyal Bilimler Dergisi,
294.
SARIKOCA, E., & DAŞLI, Y. (2016). YOKSULLUĞUN DÜNYADA VE
TÜRKİYE’DE SEYRİ . Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi , 1298-1309.
SOLAK, N., & GÖREGENLİ, M. (2009). Yoksulluğa İlişkin Nedensel Atıflar
Ölçeği'nin Geliştirilmesi ve Psikometrik Özellikleinin Değerlendirilmesi. Türk Psikoloji
Yazıları, 12(24), 72-89.
ŞENTÜRK, M. (2009). Türkiye'de Yoksulluk Çalışmaları. Sosyoloji Dergisi, 205221.
186
TAŞ, H. Y., & ÖZCAN, S. (2012). Türkiye’de ve Dünya’da Yoksulluk Üzerine Bir
Araştırma. INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2012, 2-9.
TERZİ, Ş. (2016). Üniversite öğrencilerinin psikolojik dayanıklılıkları ve
algıladıkları sosyal destek arasındaki ilişki. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi,
3.
TURGUT, A. Ş. (2019). Umudunu Kaybetme Filminin Yoksulluk Olgusu
Bağlamında Değerlendirilmesi. Sosyal Çalışma Dergisi, 3(1), 108-119.
TUZGÖL DOST, M. (2007). Üniversite Öğrencilerinde Yaşam Doyumunun Bazı
Değişkenlere Göre İncelenmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri
Dergisi(22), 133.
TÜİK. (2009, 08 02). Yoksulluk Çalışması Sonuçları. Türkiye İstatistik Kurumu:
www.tüik.gov.tr adresinden alınmıştır
TÜİK. (2019, 03 15). Türkiye' de Boşanma Nedenleri-2016. Türkiye İstatistik
Kurumu: www.tüik.gov.tr adresinden alınmıştır
UZUN, A. M. (2003). YOKSULLUK OLGUSU ve DÜNYA BANKASI .
Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 156.
WEDEL, H. (2001). Siyaset ve Cinsiyet. (C. KURULTAY, Çev.) İstanbul: Metis
Yayınları.
187
Sürdürülebilir Moda İçin Modüler Giysi Tasarım Çalışmaları
Öğr. Gör. Nezla ÜNAL134
Özet
Moda sektöründe son yıllarda etkisini gösteren hızlı moda akımı, insanları çok hızlı
bir şekilde gardroplarında ki giysilerini yenilemeye teşvik etmektedir. Hızlı moda akımının
sonucu olarak da ortaya kullanılmayan giysi yığınları çıkmaktadır. Yapılan araştırmalar
incelendiğinde kullanılmayan giysilerin bir kısmının kullanıcılar arasında el değiştirdiği, bir
kısmının dönüştürülerek yeniden kullandığı, önemli bir kısmının ise çöpe giderek atık
konumuna düştüğü görülmektedir. Oysa günümüzde her alanda karşımıza çıkan
sürdürülebilirlik kavramını kullanmadığımız ya da farklı formalarda kullanmak istediğimiz
kıyafetlerimiz içinde uyarlayabiliriz.
Bu noktadan hareketle bu çalışmada tek kullanımlık giysi kategorisinde bulunan
abiye elbise gelinliğe, özel gün kıyafeti kına kıyafetine, lastikli pantolon degaje yaka günlük
elbiseye dönüştürülerek modüler giysi tasarım çalışması yapılmıştır.
Çalışmanın sonucunda üç kıyafetten altı farklı modüler giysi tasarımı yapılarak
sürdürebilir moda anlayışına katkı sağlamaya ve giysi israfının önüne geçebilecek tasarımlar
yapılmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilir moda, modüler tasarım, moda.
Modular Clothing Design for Sustainable Fashion
Abstract
The rapid trend of the fashion industry, which has been influencing the fashion
industry in recent years, encourages people to renew their clothes in their wardrobes very
quickly. As a result of the rapid fashion trend, unused clothing piles emerge. When the
researches are examined, it is seen that some of the unused garments are changed hands
among the users, some of them are transformed and reused, and a significant part of them
goes to the trash and becomes waste. However, we can adapt the concept of sustainability
that we encounter in every field in our clothes that we do not use or we want to use in
different jerseys.
From this point of view, modular garment design work has been done by converting
evening dress to wedding dress, special day dress to henna dress, rubber pants degaje collar
everyday dress in disposable garment category.
As a result of the study, six different modular garment designs were designed from
three outfits to contribute to the sustainable fashion understanding and designs that could
prevent garment wastage.
Keywords: Sustainable fashion, modular design, fashion.
134
Denizli Pamukkale Üniversitesi Buldan Meslek Yüksek Okulu
188
1. Giriş
Tekstil ve moda endüstrisi en eski ve en büyük sektörler arasında yer almaktadır.
Bununla birlikte çevreyede en fazla zararı veren sektör grubu içerisinde yer almaktadırlar.
Tüketicilerin hızlı moda akımına uyması ve üretim kaynaklarının ve modellerinin sınırsız
oluşuda çevreye verilen zararı artırmaktadır. Hem çevreye olan zararı, hem de ekonomik
yükü gibi çeşitli sebepler incelenmiş ve zamanla sürdürülebilir moda kavramı ortaya
çıkmıştır (Mangır, 2016).
Sürdürülebilir moda, geri dönüşümü sağlanabilen moda ürünlerinin tasarlanıp,
piyasaya sürülmesi olarak tanımlanabilir. Sürüdürülebilirlik kavramı için en bilinen tanım
Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Komisyonun yaptığı ‘bugünün gereksinimlerini
gelecek kuşakların kendi gereksinimlerinin karşılamamalarını engelllemeyecek şekilde
karşılayabilmesidir’ şeklindeki tanımıdır (Ayanoğlu ve Ağaç, 2017)
Sürdürülebilir moda ile ilgili kaynaklar incelendiğinde modanın yerel standarlar ile
üretilmesi, etik olarak üretilmesi, geri dönüşüm materyallerinin kullanılması, organik
materyal seçilmesi ve uzun ömürlü üretim yapılması gibi ortak kriterler ortaya
çıkmaktadır(Mangır, 2016).
Sürdürülebilir moda kavramının önündeki en büyük engellerden bir taneside hızlı
moda akımıdır. Hızlı moda akımında bir ürünün tasarım ve ürün geliştirme aşaması iki
haftadan daha az bir süreye sığdırılmaktadır. Hızlı moda akımı tekstil ve konfeksiyon
sektörüne sürdürülebilirlik açısından bakıldığında önemli bir tehdit unsurudur (Can ve
Ayvaz, 2017).
Hızlı moda akımına karşılık bazı kesimlerce yavaş moda akımı oluşturulmuştur.
Yavaş moda ürünlerinin uzun ömürlü, dayanıklı, çevre dostu ürünlerin dikkatli ve hassas bir
şekilde işinin ehli kişilerce üretimesi tasarımcı-üretici ve kullanıcı arasında şeffaf bir iletişim
oluşmasını sağlar (Kipöz, 2013).
Her alanda üretimin hızlanması, üretim maliyetlerinin düşürülerek ürün çeşitliliğine
önem verilebilmesi için modüllerden faydalanılması , kişiye özel ürünlerin toplumsal
olarakta üretilebilmesi içinde bulunduğumuz dönemde büyük önem taşımaktadır. Modüler
üretim yaklaşımı sadece üretim aşamalarında değil, tasarım gibi farklı aşamalarda da avantaj
sağlamaktadır (Soyuer, 2005). Yavaş moda akımında etkilenen Bernardes vd. İse ikinci el
giysi kiralama sisteminin incelemişler ve bu sistemin sonucunda geri dönüşlerin olumlu
olduğunu belirtmişlerdir (Bernardes, 2018).
Sürdürlebilir moda için tasarımlar üç farklı başlık altında toplanabilir. Bunlar
malzeme odaklı tasarım, kalıp odaklı tasarım ve modüler tasarımdır. Malzeme odaklı
tasarım da atık malzemeler, eski giyilmeyen kıyafetlerin kumaş ve yardımcı malzemeleri
dönüştürülüp yeni tasarım ürünü olarak ortaya çıkarılması hedeflenir. Kalıp odaklı tasarım
ise, zero wate design yani kumaş firesiz kesimi önermektedir. Carrrico ve Kim kumaş firesiz
tasarımda pastal planları mozaik kesim, puzzle kesim, çoklu giysi kesim gibi çeşitli
önerilerde bulunmuştur. Modüler tasarım, cırt bantlar, fermuarlar, kopçalar, çeşitli
birleştirici ve kapatıcı yardımcı malzemeler ile farklı giyim şekillerine dönüştürülebilen
elbiseler tasarlanmaktadır (Ayanoğlu ve Ağaç, 2017).
2. Materyal ve Metot
Bu çalışmada, sürdürülebilir moda kavramına katkı sağlayabilmek için modüler giysi
tasarım çalışmaları yapılmıştır. Çalışmadaki modüler giysi tasarımları şu şekildedir;
189
Tek kullanımlık giysi kategorisinde bulunan abiye elbise gelinliğe,
Özel gün kıyafeti kına kıyafetine,
Lastikli pantolon degaje yaka günlük elbiseye dönüştürülmüştür.
3. Bulgular ve Yorum
Çalışmanın bu bölümünde modüler giysi tasarımlarının forografik görünümleri ve
model tanımlamalarına yer verilmiştir.
Şekil 1: Mini Abiye Elbisenin Gelinliğe Dönüşümünün Fotografik Görünümü
190
Şekil 1’de Beyaz saten kumaş üzerine dantel geçirilerek 38 beden pensli, fakir kollu,
sıfır yaka ve arkadan fermuarlı mini elbiseye, sağ ve sol yanlarından bel hizasında çıt çıt
yardımıyla organze tül geçirilerek kuyruklu mini etek modelli gelinliğe dönüştürülmüştür.
Şekil 2: Özel Gün Kıyafetinin Kına Kıyafetine Dönüşümünün Fotografik Görünümü
Şekil 2’de kırmızı ipek kumaştan, straptez, kalp yakalı, diz üstü hizasında, arkadan
fermuarlı ve pensli elbiseye, ön ortasından başlayarak bel çevresini tamamen saran ve
kopçalar ile tutturulan büzgülü şifon tül ile etek parçası eklenmiş, baş kısmına ise şifon tülün
191
kenarlarına boncuklu güpür eklenerek duvak örtüsü yapılmış ve kına kıyafetine
dönüştürülmüştür.
Şekil 3: Lastikli Pantolonun Degaje Yakalı Elbiseye Dönüşümünün Fotografik
Görünümü
Şekil 3’de turuncu renkli Buldan Bezi kumaşından beli lastikli geniş paça pantolon,
sağ bacak kısmının beden, sol bacak kısmının yaka olarak boyun çevresıne geçirilmesi ile
degaje yakalı midi boy elbiseye dönüştürülmüştür.
192
4. Sonuç
Bu çalışmanın sonucunda sadece bir fonksiyonlu olan kıyafetler üzerine çeşitli
kapatıcı, birleştirici yardımcı malzemler aracılıgıyla küçük eklentiler yapılarak farklı giysi
tasarım çalışması yani modüler tasarım çalışmalarına örnek uygulamalr yapılmıştır. Bu
çalışmanın sürdürülebilir moda ve ekolojik uygulamalra katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Bu bakımından önemli olduğu varsayılmaktadır.
KAYNAKÇA
Soyuer, H. (2005), Kitlesel Kişiye Özel Üretimde Modüler Üretim Anlayışı, 5.Uluslararası Üretim
Araştırmaları Sempozyumu Tam Metin Kitabı, İstanbul Ticaret Üniversitesi, 25-27 Kasım 2005,
İstanbul, 177-180.
Ayanoğlu, S, Ağaç, S . (2017). Sürdürülebilir Moda Kavramına Yönelik Tasarım Fikirleri. Art-e
Sanat Dergisi, 10 (19) , 252-273 . DOI: 10.21602/sduarte.285083
Mangır, A . (2016). Sürdürülebilir Kalkınma İçin Yavaş ve Hızlı Moda. Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi , 19 (41.YIL ÖZEL SAYISI) , 143-154 . Retrieved from
https://dergipark.org.tr/tr/pub/selcuksbmyd/issue/26854/282493
Can, Ö., Ayvaz, K.M. ( 2017), Tekstil ve Modada Sürdürülebilirlik, Akademia Sosyal Bilimler
Dergisi, 3, 110-119.
Kipöz, Ş. (2013), Slow Fashion Ethics: Re- production of Memory Through Deconstruction, 10th
European Academy of Design Conference – Crafting the Future, 1-12.
http://www.revistaindustriatextila.ro/images/2018/02/IndustriaTextila_02_2018.pdf,
Sayfa
152
Bernardes vd. (2018).
193
Tehâfüt’te Gök Akılları, Nefisleri ve Küreleri Tartışmaları
Asst. Prof. Dr. Ömer Faruk ERDOĞAN135
Özet
Tartışmanın zemininde yer alan Gazzâlî’nin Tehâfüt’ünde yer bulan felekler
hakkındaki görüşleri, yine diğer meselelerde olduğu gibi, filozoflara gösterilen reaksiyonun
bir yansımasıdır. Tehâfüt’ün on dört, on beş ve on altıncı meselelerini kapsayan bu konu,
Gazzâlî tarafından ontoloji, kozmoloji ve epistemoloji gibi felsefenin omurgasını oluşturan
başlıklar bağlamında tartışılmıştır. Feleklerin dairesel hareket etmesiyle başlayan tartışma,
onların canlılığı, irade sahibi olmaları ve bu iradelerinin neticesinde Allah’a ibadet etmeleri
ve nihayetinde sonsuz cüz’î bilgiyle müşerref olmaları gibi filozof kabullerinin eleştirisi ile
son bulmaktadır. On dört ve on beşinci meselelerde feleklerin dairesel hareketiyle adeta
Allah’a ibadet eden bir canlı ve bu özelliğinden dolayı sudûr sürecinin en şerefli varlığı
olduğunu filozoflardan nakleden Gazzâlî, on altıncı meselede hem önceki tartışmaları devam
ettirmekte hem de bilgi meselesini merkeze alarak tartışma zeminini farklı bir noktaya
çekmektedir. Gazzâlî’nin Tehâfüt’te tartıştığı her üç mesele aslen din-felsefe münasebetinin
izlerini taşımaktadır. Bu münasebetin izleri ilk olarak, filozofların felekler ile melekleri
kategorik olarak eşitlemelerinde ve göksel varlıkları nübüvvet ile ilişkilendirmelerinde
aranabilir.
Anahtar Kelimeler: Gök Akılları, Göksel Nefisler, Gök Küreleri, Gazzâlî, Tehâfüt.
Discussions of Celestial Minds, Celestial Spirits and Celestial Spheres at Tahāfut
Al-Falāsifa
Abstract
Al-Ghazālī's views on the paralyzes in Tahāfut al-falāsifa are, as in other matters, a
reflection of the reaction to philosophers. This issue, which covers fourteen, fifteen and
sixteenth issues of Tahāfut al-falāsifa, has been discussed by al-Ghazālī in the context of the
basic disciplines of philosophy such as ontology, cosmology and epistemology. The
controversy, which began with the circular movement of the celestial/paralysis, ended with a
critique of philosophers assumptions such as being alive, having will and knowing endless
particulars. In the fourteenth and fifteenth issues, Ghazali has conveyed from the
philosophers that they are a creature worshiping God through the circular movements of the
paralysis. According to Ghazali, philosophers argue on the sixteenth issue by focusing on
the epistemology of the celestials that are at the top of creation because they worship God.
Al-Ghazālī's three issues discussed in Tahāfut al-falāsifa are essentially traces of the
relationship between religion and philosophy. The traces of this relationship can first be seen
when philosophers accept the celestials and angels in the same category. Secondly, it can be
sought in associating celestial beings with prophecy.
Key Words: Celestial Minds, Celestial Spirits, Celestial Spheres, Al-Ghazālī,
Tahāfut al-falāsifa.
135
Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Orcid ID: 0000-0003-4131-3532
194
A. GİRİŞ
Din-felsefe ilişkisi üzerinden Gazzâlî’nin Müslüman Meşşâî filozofları ve bunların
akıl hocalarını Tehâfüt’te ve bağlantılı eserlerinde tenkit etmesiyle başlayan süreç, tercihe
açık bir ikililiğe sebep olmuştur. Gazzâlî’nin eleştirisindeki haklılık ya da haksızlık payı bir
değerlendirme konusu iken, filozofların aslen ne dediği ya da demek istediği de ayrı bir
değerlendirme konusudur. Buna Tehâfüt şerhlerinin ve reddiyelerinin ne dediklerini de
eklediğimizde ortaya din-felsefe ilişkisinde çözümü zorunlu bir sürecin varlığı zuhur
etmektedir.
Tehâfüt’ün felsefî düşünceye yaptığı en büyük katkı, amacının dışında
gerçekleşmiştir. Muhatabı susturmaktan ziyade kendisine birçok muhatap kazandıran ve
farklı görüşlerin tartışıldığı bir zeminin inşasına katkı yapmıştır. Bu katkı daha sonraları İbn
Rüşd’ün Gazzâlî tenkidiyle başlayan ve sonraki süreçlerde daha çok Gazzâlî destekçiliği ile
devam eden “Tehâfüt Geleneği” diye adlandırılabilecek bir akımın ortaya çıkmasına
sebebiyet vermiştir. Bilindiği kadarıyla Gazzâlî’nin Tehâfüt’ünden sonra, sayısı onları bulan
Tehâfütler yazılmış ve bunların İbn Rüşd’ün Tehâfüt reddiyesi hariç tamamı Gazzâlî’nin
kitabına yapılan şerh, hâşiye ya da taliklerden meydana gelmiştir. Gazzâlî’nin yirmi
meselede işlediği felsefî tartışmalar Hocazâde Muslihuddîn Efendi (ö. 893/1488) tarafından
daha da genişletilerek yirmi üç meseleye çıkartılmıştır. Hocazâde’den sonraki Tehâfüt
şerhleri ise Gazzâlî’nin sistematiğinden ziyade Hocazâde’nin sistematiğini takip etmişlerdir.
Gazzâlî’den sonraki ilk Tehâfüt şerhi anlaşılacağı üzere Osmanlı’nın felsefe-kelâm
sentezinin bir ürünü olan Hocazâde’ye aittir. Bir yarışmanın ürünü olarak bununla aynı
dönemde yazılan Alâüddîn Alî et-Tûsî’nin (ö. 887/1482) Tehâfüt şerhi de bu geleneğin
önemli kaynaklarından diğeri olmuştur. Yazılan diğer Tehâfütler de yer yer bütün meseleleri
çözüme kavuşturmak istemiş, yer yer ise yazarları tarafından bir anda sonlandırılmışlardır.
Hocazâde ve Ali Tûsî’den sonraki süreçte bildiğimiz kadarıyla Mehmed Emin elÜsküdârî’nin (ö. 1149/1736) talik niyetiyle yazdığı Tehâfüt dışında bütün meseleleri ele alan
bir Tehâfüt şerhi yazılmamıştır. Yukarıda sayılanlar dışında Kemâl Paşazâde (ö.
940/1534)136 ve Muhyiddîn Muhammed el-Karabâğî’nin (ö. 942/1535) önemli kabul edilen
Tehâfüt haşiyeleridir.137
Tehâfütler’deki en önemli ayrım, bünyelerini teşkil eden önermelerin menşelerinin
birisinde vahiy diğerinde akıl olduğu iki sistemde, din ile felsefede kurulduğu iddia edilen
ahenktir. Gazzâlî aklı topyekûn kaldırıp atmamıştır. Aslında onun eleştirisinin doğrudan akla
değil, bu aklı yanlış kullandığını iddia ettiği Fârâbî, İbn Sînâ ve bunların akıl hocaları
Aristo’ya yapıldığı Tehâfüt incelendiğinde görülecektir. İlahiyat konusu bütün felsefe demek
olmadığına göre, Gazzâlî’nin, ilahiyat konusunda filozofların çelişkilerini göstermesi bütün
felsefeyi ve bilhassa matematik ilimlerini yıktığına delalet etmez, aksini iddia etmek
Tehâfüt’teki Gazzâlî’yi tahrif etmektir.138 Gazzâlî’nin Tehâfüt’ü ve bu kitaba yapılan
136
137
138
Kemâl Paşazâde'nin Haşiyâ alâ tahâfüt al-felâsifesinin gerek adı, gerekse muhtevası hakkında kaynaklarda
farklı bilgiler verilmektedir; onun Hocazâde'nin Tehâfüt al-felâsifesinin bir hâşiyesi veya hâşiyeleri veya bir
şerhi veya bir ta'likatı olduğuna dair farklı görüşler ileri sürülmektedir ki bunlardan doğrusu birinci görüş,
yani söz konusu eserin bir haşiyesi veya haşiyeleri olduğudur. Arslan bunu Kemal Paşazâde’nin Tehâfüt
haşiyesi Gazzâlî sonrası kelâm düşüncesinin bu meseleler üzerindeki çalışmalarını, elaborasyonlarını
tekrarlamak, özetlemekten ibarettir şeklinde dillendirir. Bk. Kemal Paşazâde, Hâşiye alâ tehâfüt el-felâsife,
trc. Ahmet Arslan (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987), 4-16.
Bu konuda bk. Ömer Faruk Erdoğan, “Osmanlı’da Kelâm-Felsefe İlişkisi ve Tehâfüt Geleneği”, TALİD
Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28, (Aralık 2016): 273-326.
Mübahat Türker Küyel, Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti (Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 1956), 356.
195
şerhlerin maksatlarına dair bu girişten sonra Tehâfüt’te gök akıları, nefisleri ve kürelerinin
tartışıldığı bölümleri şu başlıklar altında inceleyebiliriz.
1. GÖĞÜN CANLI OLUP DAİRESEL HAREKETİYLE YÜCE ALLAH’A
İTAAT ETTİĞİNE DAİR FİLOZOFLARIN DELİL GETİRME
KONUSUNDA ACİZ BIRAKILMALARI
Bu mesele Gazzâlî’nin Tehâfüt’ünün on dördüncü meselesi iken, Hocazâde’nin
Tehâfüt şerhinin on beşinci, Ali Tûsî’nin kitabının on dördüncü ve Üsküdârî’nin Tehâfüt’e
yazdığı Telhîs’in on altıncı meselesi olarak tartışılmıştır. İbn Rüşd, meseleyi Gazzâlî’nin
sıralamasına uymak suretiyle on dördüncü mesele olarak ele almıştır. Diğer önemli Tehâfüt
şârihleri Kemal Paşazâde ve Karabâğî ise Tehâfüt’ün sadece belli meselelerini incelemek
kaydıyla feleklerin tartışıldığı meselelere kitaplarında yer vermemişlerdir.
Meselenin odağında tartışılan konular şunlardır: Filozoflara göre felek canlı ve nefis
sahibidir. Feleklerin canlılıkları onların dairesel hareketlerinden kaynaklanmaktadır.
İnsanların iradeli hareketleri ile feleklerin dairesel hareketlerinin neticesinde ortaya çıkan
hareketleri de iradelidir. Feleklerin bu hareketi filozoflara göre zorlamalı ya da tabiî olamaz.
Zorakî değildir çünkü zorakî hareket ettiren şey, ya irade ile veya zorakî olarak hareket eden
bir başka cisimdir ve bu durum zorunlu olarak bir iradede sona erer. Tabiî değildir, çünkü
tek başına tabiat asla hareketin sebebi olamaz. Cismin bulunduğu yer kendine uygunsa asla
başka yere hareket etmez. Çünkü cismin tabiî olarak uzaklaştığı yer, tabiî olarak varmak
istediği yer değildir. Her hareket, -eğer zorunluysa- bir yere ulaşmak veya bir yerden
uzaklaşmaktan ibarettir. Dolayısıyla geriye feleğin dairesel hareketinin sebebinin irade
olduğu kalır.
Gazzâlî’nin bu konudaki iddiaları, kanaatimizce İbn Sînâ’nın Metafizik, İşârât139,
Necât, Dânişnâme-i Alâî, Semâ ve Âlem, Oluş ve Bozuluş gibi eserlerinden etkilenerek
oluşmuştur. Hatta bu tasnif, metinlerin anlatım sırasına da yansımaktadır. Yalnız bu tasnifte
Gazzâlî, İbn Sînâ’nın ulaştığı amacı ilk başta söylemiş (feleklerin hareketindeki amaç Yüce
Allah’a itaat etmektir), ondan sonra bunun nasıl gerçekleştiğini fizik ve metafizik ilişkisi
üzerinden kozmolojiye vurgu yaparak açıklamıştır. Bu konu Fârâbî ve İbn Sînâ’da cisimlerin
hareketlerinden başlayarak feleklerin nefislerini hareket ettiren Yüce İlke’ye kadar
götürülmüştür. Gazzâlî’nin Tehâfüt’teki tasnifinin bu bağlamda kelâmî olmaktan öte felsefî
olduğuna şüphe yoktur. Gazzâlî’nin itirazı bu fikre değil, zira canlı olmak için özel bir şekil
sahibi olmak şart değildir, sadece bu fikre akıl delaleti ile ulaşıldığı iddiasına karşı
yöneltilmiştir.
“Filozofların, göğün canlı olduğu ve Allah’a ibadet ettiği yönündeki kabullerini inkâr
etmek mümkün olmadığı gibi bunun imkânsızlığı da ileri sürülemez. Cisim her ne
139
Son derece veciz bir üslûpla yazılan İşârât, girişinde felsefenin ilke ve önermelerinin ele alınacağı
belirtmekte, mantık ilmiyle başlayıp fizikle devam etmekte ve metafizik bölümüyle sona ermektedir.
Bundan önce yazılan Kitâbü’n-necât ve muhtemelen daha sonra kaleme alınan Uyûnü’l-hikme gibi mantık,
tabiat (fizik), metafizik ve ahlâk (el-ilâhiyyât ve’t-tasavvuf) şeklinde üç bölümden oluşan el-İşârât ve’ttenbîhât’ın mantık bölümü on “nehc”den (yöntem) meydana gelirken fizik, metafizik ve ahlâk
bölümlerinden her biri belli bir konu bütünlüğü oluşturan on “nemat”tan (ünite) oluşmaktadır. Bk. Ali
Durusoy, “el-İşârât ve’t-Tenbîhât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul TDV Yayınları,
2001), 23: 421-422.
196
şekilde olursa olsun, Yüce Allah her cisimde hayat yaratmaya kâdirdir.140 Bizim
buradaki temel itirazımız bunun aklî delillerle ispatlanamayacağı üzerine olacaktır.
Eğer bu doğru ise, bunu ancak Allah'tan gelen bir ilham ya da vahiy aracılığıyla
peygamberler bilirler. Dolayısıyla aklın kanıtı böyle bir şeyi ortaya koyamaz. Fakat
biz deriz ki: Filozofların bu konuda ortaya koydukları (her ne kadar aklî olduğunu
iddia etseler de) sadece zandan ibarettir, burhan değildir.”141
Ona göre buradaki asıl sorun, meselenin ancak aklî delillerle bilinebileceğini savunan
filozofların tutumudur. Oysa feleklerin canlılığı aklî delillerle bilinemez. Çünkü Allah’tan
gelen bilgi ancak vahiy ve ilham yoluyla ve Peygamber aracılığı ile gelebilir. Gazzâlî’nin bu
tavrı Tehâfüt’üne yazdığı girişle ve diğer meselelere karşı almış olduğu tavırla tutarlıdır.
Ona göre filozofların bu hususta sahip oldukları bilgiler birer zannî ifadedir.142
2. GÖĞÜ HAREKET ETTİREN AMAÇ HAKKINDA FİLOZOFLARIN
GÖRÜŞLERİNİN ÇÜRÜTÜLMESİ
Gazzâlî’nin Tehâfüt’ünün on beşinci meselesi olan feleğin hareketindeki amaç
hakkındaki tartışmalar Ali Tûsî’nin kitabında on beşinci, Hocazâde’nin Tehâfüt şerhinde on
altıncı ve Üsküdârî’nin Telhîs’inde on yedinci mesele olarak tartışılmıştır. İbn Rüşd,
meseleyi yine Gazzâlî’nin sırasına uygun olarak on beşinci meselede ele almıştır. Kemal
Paşazâde ve Karabâğî ise bu meseleye kitaplarında yer vermemişlerdir.
Gazzâlî’ye göre filozoflar, feleğin canlı ve iradeli olduğunu; dairesel hareketi ile
Allah’a itaat ve ibadet ettiğini söylemişlerdir. Her iradeli hareketin bir amacı vardır.
Feleklerin hareketinin amacı da Allah’a benzemek ve O’na ibadet etmektir. Feleklerin
nefislerinden en değerlileri Allah’a en yakın olanlarıdır. Onların amacı yalnızca kendileri
için olabildiğince en yüksek yetkinliğe erişmek bakımından, İlk İlke'ye benzemektir. Gök
meleklerinin Allah'a boyun eğmelerinin anlamı işte budur. Böylece bunlar mecazi olarak her
şeyden münezzeh olan Allah’a yaklaşırlar ve ona yüce bir aşk ile bağlanırlar. 143 Bu bağlılık
hiyerarşik bir sıradüzene göre konumlanır. En yukarıda her şey bilfiil yetkindir. Aşağı doğru
indikçe bilkuvvelik varlığa bulaşarak süflî âlemdeki bayağı varlıkların sıralanmasına kadar
giden ontik bir varlık süreci meydana gelir.
Anlaşılmaktadır ki meselenin odağında yer alan felekî hareketlerin gayesi; konusu,
öncelikle ay üstü âlemde vuku bulan felekî hareketlerin bir gayeye yönelik olmasından
dolayı, meydana gelen hareketlerin ay altı âleme de etki etmesini gerekli kılması
hakkındadır.144 Bu durum doğal olarak yaratan ile yaratıcı arasındaki irtibatın sağlanmasında
felekî hareketlere yüklenen anlam ve görevin teşhisini zorunlu kılmaktadır.
Sonuç olarak göğün muharrik sebebi ve maksadı hususunda Gazzâlî’nin filozoflara
karşı yöneltmiş olduğu itiraz, onların bu konuda burhanî delillere sahip olmadıklarını
göstermek gayesini taşımaktadır. ‘Göğün muharrik maksadının hareket etmek suretiyle
140
141
142
143
144
Benzer olarak Gazzâlî Tehâfüt’te şunu da söyler: “(Filozofların) göğün bir amaca yönelik hareket eden
canlı olduğuna yönelik fikirlerini kabul etmek mümkündür.” Gazzâlî, Tehâfütü’l-felâsife, tah. Süleyman
Dünya, trc. Mahmut Kaya (İstanbul: Klasik Yayınları, 2014), 154.
Gazzâlî, Tehâfüt, 144-145; İbn Rüşd, Tehâfütü’t-tehâfüt, trc. Mehmet Dağ (Samsun: 19 Mayıs Üniversitesi
Yayınları, 1986), 259.
Küyel, Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti, 327.
Bk. Gazzâlî, Gazzâlî, Felsefenin Temel İlkeleri Makasıd el-Felasife, trc. Cemalettin Erdemci (İstanbul:
Vadi Yayınları, 2001), 223.
Gürbüz Deniz, Kelâm-Felsefe Tartışmaları Tehâfütler Örneği (Ankara: Fecr Yayınları, 2009), 226.
197
Allah’a benzemek olduğu hususunda filozofların çürütülemez delilleri yoktur. O bakımdan
mesela, mekândan mekâna geçmek bir kemâl değil, bir budalalık olabilir. Allah’a benzemek
maksadı Doğu’ya ve Batı’ya dönmekle izah edilemez, zira bu yönlerin tersine olması da
mümkündür. Allah tagayyürden uzak olduğu için ona benzemek isteyenin sükûnette kalması
daha akla uygundur.’145 gibi görüşler Gazzâlî’nin bu meselede filozofları tenkit ettiği başlıca
hususlardır.
3. GÖKLERİN NEFİSLERİNİN BU ÂLEMDE MEYDANA GELEN BÜTÜN
CÜZ’ÎLERİ BİLDİĞİ HAKKINDA FİLOZOFLARIN GÖRÜŞLERİNİN
ÇÜRÜTÜLMESİ
Gazzâlî’nin Tehâfüt’ünde epistemolojik bakımdan tartışılan bu husus kitabın on
altıncı meselesi olarak yer bulmuştur. Aynı konu Ali Tûsî’de yine on altıncı, Hocazâde’nin
Tehâfüt şerhinde on yedinci ve Üsküdârî’nin Telhîs’inde ise on sekizinci mesele olarak
tartışılmıştır. İbn Rüşd Tehâfüt’teki sırayı takip ederek tartışmaya kitabının on altıncı
meselesinde yer vermiştir. Kemal Paşazâde ve Karabâğî yine sınırlı Tehâfüt şerhlerinin bir
meselesi olarak bu hususu müstakil bir konu başlığında tartışmamışlardır.
Gazzâlî Tehâfüt’ün bu meselesinde ontolojik-kozmolojik olan tartışmayı epistemik
bir zemine çekmektedir. Feleklerin canlılığı, hareketleri, itaati ve iradeleriyle yöneldikleri
yüce İlke’ye benzeme arzuları önceki meselelerde ontolojik-kozmolojik olarak
temellendirilmiş iken; bu meselede feleklerin iradeye sahip olmalarının neticesinde cüz’î bir
bilgiye mazhar oldukları iddiaları ile epistemik bir alana çekilmiştir. Filozoflara göre
dairesel hareket, bütün hareketlerin tasavvurunu/bilgisini kuşattığı için felek bütün meydana
gelenlerden haberdardır. Böylece gökteki ve yerdeki düzen de bu bilginin bir sonucu olarak
ortaya çıkmaktadır. Ayrıca filozoflar semavî cisimler ile insan nefisleri arasındaki ilişkiyi
sebeplilik zincirinin bir halkası olarak görmüşler ve bu teselsülü İlk İlke’de sona
erdirmişlerdir. Cüz’î olayların sebepleri semâvî hareketlere yükselip sona erdiğine göre, bu
hareketleri tasavvur edenin onları da tasavvur etmesi gerekir. İnsan sınırlı ve eksik bilgisi ile
bunu yapamaz. Oysa göklerin nefisleri, ilk sebebi ve ilk sebebin gereklerini ve gereklerin de
gereklerini, sebeplilik zinciri sona erinceye kadar bilir.
Bu mesele bazen dolaylı bazen de dolaysız olarak peygamberlerin vahyi nasıl
anladıkları ile de ilgilidir. Tartışma konusu; âlemde olmuş, olmakta olan ve olacak olanların
bilgisinin nereye dayandırılacağıdır. Âleme ait bilgiler, filozoflar tarafından semavî
nefislere, yani üst sebeplere dayandırılırken, kelâmcılar tarafından ise her hangi bir üst
yaratılmışlığın illetine değil doğrudan Allah’a dayandırılmıştır.146 Gazzâlî bu meselede
kelâmcılar gibi düşünerek filozofların sadece kelâmcılara değil, aklı başında bütün şeriat
ehline karşı geldiklerini söylemektedir. Gazzâlî filozofların fikirlerine itiraz etmekle birlikte
onların bu görüşlerinin referans kaynağının yanlışlığına da vurgu yapmaktadır. Yani
Gazzâlî’nin bu konuda asıl iddiası bu hususta söz sahibinin akıl değil, şeriat olduğudur.147
145
Küyel, Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti, 332.
Deniz, Kelâm-Felsefe Tartışmaları, 213.
147
İbn Rüşd’e göre Gazzâlî’nin, "insan aklının kavrayamayacağı her şey için Şeriata başvurulması zorunludur."
sözü doğrudur; çünkü vahiyle elde edilen bilgi, ancak aklî bilgilerin bir tamamlayıcısı niteliğindedir. Başka
bir deyişle, aklın yetersiz olduğu her şeyi Allah insana vahiy vasıtasıyla bildirmiştir. Bilinmesi insan hayatı
ve varlığı için zorunlu olan şeyleri kavrayamamak, ya mutlak anlamdadır, yani akıl olması bakımından bu
tür şeyleri kavramak aklın tabiatında bulunmamaktadır, ya da bu şeyleri kavramak belli bir insan sınıfının
tabiatının dışında bulunmaktadır. Bu tür güçsüzlük, ya yaratılıştan vardır, ya da eğitimden yoksunluk gibi
dış bir nedenden ileri gelmektedir. Vahyin verdiği bilgi ise, bütün bu insan sınıflarına Allah'ın bir bağışıdır.
146
198
Gazzâlî, ‘nebi gaybı Mahfuz Levha’ya muttali olarak değil, sadece Allah’ın bildirmesiyle
bilebilir,’ demek suretiyle meseleyi imkân, irade ve kudret mefhumlarına dayanmaktadır.148
B. SONUÇ
Gazzâlî, çalışmamızın konusu olan Tehâfüt’ün üç meselesindeki filozof iddialarına,
göğün canlı olmasının aklî olarak ispat edilemeyeceği varsayımından yola çıkarak kademeli
bir şekilde itiraz etmektedir. On dördüncü mesele, filozoflar adına, göğün nefis sahibi canlı
olduğu ve dairesel hareketinin neticesinde bir irade ile hareket ettiği; bunun sonucu olarak
da gök nefislerinin Allah’a ibadet ettiği iddiasına dayanmaktaydı. On beşinci meselede ise
bu iddiayı bir basamak ileri götüren Gazzâlî, filozoflar adına, göğün canlılığı ve iradeli
hareketinin bir sonucu olarak ortaya çıkan Allah’a benzeme konusuna değinmektedir. Bu
benzeşmeyi izah ederken de filozofların aşağıdan yukarı ve yukarıdan aşağı hareket alanına
sahip sudûr anlayışlarındaki varlık hiyerarşisine vurgu yapmaktadır.149 On altıncı meselede
ise Gazzâlî’ye göre filozoflar, feleklerin cüz’îleri kuşattığı kabulünden yola çıkarak dairesel
hareketleri iradeli yapanın, feleklerin, irade edilen şeylerin yani cüz’îlerin bilgisine sahip
olması olduğunu iddia etmişlerdir. Böylece onların görüşüne göre gökteki ve yerdeki düzen
de bu bilginin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Gazzâlî, bu meselede hem önceki
tartışmaları devam ettirmekte hem de bilgi meselesini merkeze alarak tartışma zeminini
farklı bir noktaya çekmektedir. Bu kısım yine din-felsefe münasebetinin izlerini
taşımaktadır. Bu münasebetin izleri ilk olarak, filozofların felekler ile melekleri kategorik
olarak eşitlemelerinde ve göksel varlıkları nübüvvet ile ilişkilendirmelerinde aranabilir. Dinfelsefe ilişkisinde Gazzâlî için asıl dikkat çeken husus, gök nefislerinin her şeyi bildiği gibi
bir iddianın dini açıdan ne kadar vahim sonuçlar doğuracağıdır. Çünkü ona göre gök
nefisleri yaratılmıştır ve onların sonsuz sayıda tikelleri bilmeleri imkânsızdır.
Bk. İbn Rüşd, Tehâfütü’t-tehâfüt, 135; Hüseyin Sarıoğlu, İbn Rüşd Felsefesi (İstanbul: Klasik Yayınları,
2003), 103.
148
Küyel, Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti, 337-339.
149
Gazzâlî, Tehâfüt, 154-155.
199
C. KAYNAKÇA
Deniz, Gürbüz. Kelâm-Felsefe Tartışmaları Tehâfütler Örneği. Ankara: Fecr
Yayınları, 2009.
Durusoy, Ali. “el-İşârât ve’t-Tenbîhât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.
23: 421-422. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Erdoğan, Ömer Faruk. Osmanlı’da Kelâm-Felsefe İlişkisi ve Tehâfüt Geleneği.
TALİD Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (Aralık 2016): 273-326.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Felsefenin Temel İlkeleri Makasıd el-Felasife. Trc. Cemalettin
Erdemci. İstanbul: Vadi Yayınları, 2001.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife. Thk. Süleyman Dünya. Trc. Mahmut Kaya.
İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd. Tehâfütü’t-tehâfüt. Trc. Mehmet Dağ. Samsun: 19 Mayıs
Üniversitesi Yayınları, 1986.
Kemal Paşazâde. Hâşiye alâ tehâfüt el-felâsife. Trc. Ahmet Arslan. Ankara: Kültür
ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
Küyel, Mübahat Türker. Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti. Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1956.
Sarıoğlu, Hüseyin. İbn Rüşd Felsefesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.
200
Eflâtun’un Timaios Dialoğunda Felek Kavramı
Asst. Prof. Dr. Ömer Faruk ERDOĞAN150
Özet
İnsanlık tarihi boyunca var eden (ler) ve var olanlar arasındaki ilişki
tartışılagelmiştir. Bu da doğal olarak Tanrı-âlem-insan arasındaki bağlantıda kozmolojiye
kilit bir rol vermektedir. Yaratılışın mahiyetine dair oluşan merak, evrenin varlığa
getirilmesi ile ilgili kozmik boyutta bir kısım teorilerin çıkmasına sebebiyet vermiştir. Bu
noktada Antik dönemin en önemli filozoflarından biri kabul edilen Eflâtun, özellikle
Timaios diyaloğunda kozmolojiye dair önemli tespitlerde bulunmaktadır. Timaios diyalogu,
öz olarak Tanrı-evren-insan ilişkisini ve bunlar arasındaki varlık hiyerarşisini belirleyen üç
adet metafizik makaleden oluşmaktadır. Devlet’in bir devamı niteliğindeki diyalog Atlantis
mitiyle başlar, sonrasında göksel cisimleri anlatır. Bunlar akıl, nefis ve küre şeklinde
sıralanan Tanrı’nın ilk olarak yarattığı ikincil Tanrılar yani feleklerdir. İkinci makale dört
elementin nitelikleri ve evrenin oluşundaki yerini tartışır. Üçüncü makale ise insanın
yaratılması ile Tanrı ve Tanrı’nın ilk yarattığı felekler arasındaki ontik ve kozmik ilişki
anlatılır. Timaios diyaloğunda Eflâtun, kaotik düzensizlikten uzak, evrenin bir yaratıcısı,
yaşatıcısı ve düzenleyicisi olduğunu savunur. Eflâtun’un Tanrısı Demiurgos, ilkel kaos
durumunu düzenli ve planlanmış bir kozmosa dönüştüren mitsel bir karakterdir.
Anahtar Kelimeler: Tanrı, Felek, Eflâtun, Timaios.
The Term Celestial In Plato’s Thimaios Dialogue
Abstract
Throughout the history of humanity, the relationship between creative power and creation
has been discussed. This, of course, gives cosmology a key role in the connection between
God-world-human. The curiosity about the nature of creation has led to the emergence of
some cosmological theories about the creation of the universe. At this point, Plato,
considered the most important philosopher of the ancient period, makes important
determinations about cosmology especially in the Timaios dialogue. The Timaios dialogue
consists of three metaphysical articles that essentially determine the relationship between
God and the universe and the human being and the hierarchy of existence between them.
The dialogue, which is a continuation of the state dialogue, starts with the myth of Atlantis
and then tells the celestial objects. These are the first creations of God, which are arranged in
the form of mind, spirit and sphere. They are secondary gods/the paralysis. The second
article discusses the properties of the four elements and their place in the formation of the
universe. The third article describes the ontic and cosmic relationship between the creation
of man and the celestial/paralysis that God first created. In the Timaios dialogue, Plato
argues that he is a creator, a keeper and a regulator of the universe, far from chaotic disorder.
150
Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Orcid ID: 0000-0003-4131-3532
201
Demiurgos, the God whom Plato believes, is a mythical character that transforms primitive
chaos into a regular and planned cosmos.
Key Words: God, Celestial/Paralysis, Plato, Timaios.
A. GİRİŞ
Eflâtun’a kadar gelen süreçte Tanrı, evren ve insan ilişikli bağlamında felekler
hakkındaki müktesebât Babilliler,151 Fenikeliler, Yahudiler, Persler, İslâm Öncesi Türkler ve
Hellenistik dönemin düşünürleri tarafından tartışılagelmiştir. Bunlar daha çok mitolojik
unsurlardan oluşan çeşitli varlığa gelme ya da getirilme teorileridir.152 Daha çok mitik, dinî
ve ahlâkî yönüyle kendinden söz ettiren Grek düşüncesinde, Eflâtun’a kadar yaratılış ile
ilgili çeşitli teoriler öne sürülmüştür. Evrenin yaratılışı ile ilgili teorilerde dikkat çeken
husus, yaratıcı gücün varlığına olan inanç ve varlığın ondan çıkışının mutlaklığına
bağlanmasıdır. Buranın doğal bir neticesi olan Tanrı-âlem ilişkisinde insanın mikro evren
olarak telakki edilmesi ise bilindik bir düşüncenin ilk merhalesi olarak kabul edilebilir.153
İslâm kaynakları Eflâtun hakkında iki ayrı kategori üzerinden bilgilendirme
yapmıştır. Bunlardan ilki malum olduğu üzere meşhur tabakât kitaplarından aktarılan
bilgilerdir. Diğeri ise Kindî, Fârâbî, İbn Sînâ gibi filozofların eserlerinden aktarılan
bilgilerdir. Bu ikinci tip kaynaklar Eflâtun’un felsefesini anlamak bakımından daha
faydalıdır.154 Özellikle Fârâbî bu noktada yazdığı müstakil eserle onun anlaşılmasına önemli
katkı yapmıştır.
1. TİMAİOS DİYALOGUNUN İÇERİĞİNE DAİR
Eflâtun’un diyalogları içinde çalışma konumuzu ilgilendireni Timaios'tur. Bu
diyalogda Eflâtun din-felsefe uzlaşısının bir denemesini de yapmak istemektedir. Eflâtun’un
bilhassa Timaios’ta vurguladığı Tanrı kuramı dinsel düşünceler tarihinde özellikle de
dördüncü yüzyıldan itibaren Hıristiyan teolojisi, İsmailliye Batinilik’i ve İtalyan Rönesans’ı
üzerinde farklı biçimlerde de olsa etkide bulunmuştur.155 Bu dialogun içeriği Müslüman
tabakât kitaplarında genel olarak şöyle geçer: “Metafiziğe dair üç makaleden ibarettir. Bu
kitapta Eflâtun âlemlerin tertibini zikretmiştir. Tabiat hakkındaki bölümlerde ise tabiat
âleminin oluşunu, ondaki varlıkları, oradaki tanzimi, renkleri, onların terkibini, farklılıkları
anlatmıştır.”156
Şiirsel bir anlatım biçimi olarak mite başvurulan Timaios diyalogunda Eflâtun,
duyumsanabilir fiziki âlemin bir başlangıcı olup kör bir tesadüfün ve akıl-dışı düzensiz
151
152
153
154
155
156
Bu konu hakkında bk. Mircea Eliade, Babil Kozmolojisi ve Simyası, trc. Mehmet Emin Özcan (İstanbul:
Kabalcı Yayınları, 2002), 22-25, 36-39.
Walther Kranz, Antik Felsefe, trc. Suad Y. Baydur (İstanbul: Sosyal Yayınları, 1994), 11-12; Hamdi Rakıp
Atademir, Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,
1974), 20.
Bk. Jennifer Trusted, Fizik ve Metafizik, trc. Seval Yılmaz (İstanbul: İnsan Yayınları, 1995), 22.
Fahrettin Olguner, “Batı ve İslâm Kaynakları Işığında Eflâtun”, İdealar Kuramı Platon Felsefesi Üzerine
Araştırmalar, der. Ahmet Cevizci (İstanbul: Gündoğan Yayınları, 1999), 10.
Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi trc. Ali Berktay (İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2003),
2: 229.
Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihâl, trc. Mustafa Öz (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017), 320-325; Fahreddin
Olguner, Batı ve İslâm Dünyasında Eflâtun’un Timaios’u, (Konya: Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Yayınları,1990), 3.
202
zorunlulukların olduğu kaotik durumdan düzenleyici yaratıcı bir zekânın eylemiyle kozmos
olarak biçimlendirildiğine değinir. Kurucu, düzenleyici, zanaatkâr ve evrenin babası olarak
Demiurgos, idealar dünyasını rol-model alarak ezelî dört maddi öğeyi olumsal dünyanın
annesi veya kapı olarak tanımlanan khorada biçimlendirerek maddi dünyayı oluşturmuştur.
Ayrıca kurucu ilk neden olarak Tanrı, ölümlü varlıkların yaratımından sorumlu olan ikincil
Tanrıları da yaratmıştır.157
“Sokrates! İşte tam da bu nedenle, tanrıların var oluşları,158 dünyanın ortaya çıkışı
gibi çok sayıda konuyla ilgili olarak birbirleriyle tam anlamıyla uyumlu ve her
şeyiyle doğru açıklamalar yapamazsam buna şaşırma. Ancak yaptığım açıklama, akla
uygun açıklamalardan biri olursa bu açıklamaları yapan kimsenin ve bu konuda
karara varan sizlerin akla en yakın gelen şeyi kabul etmenize sevinmeliyim. Zaten
daha fazlasını da bekleyemem.”159
Kısacası Timaios, Eflâtun’un diğer eserlerinde nadiren görülen fiziksel, fenomenel
dünya konusunu ele alır. Bu Timaios’u önemli kılan göz ardı edemeyeceğimiz bir unsurdur.
Çünkü Eflâtun eserlerinde daha çok insan davranışları, siyaset, bilgi, sanat gibi konuları ele
almıştır. Burada ise farklı bir üslûpla kozmoloji ya da kozmogoni konusuna eğilir.
Timaios’ta dikkat çeken bir başka özellik ise, oluş ve Tanrı ya da tanrılar ile ilgili getirmiş
olduğu açıklamalardır. Bunun gerçek anlamda bir teizmin göstergeleri olup olmadığı
tartışmalıdır.160
2. TİMAİOS’TA TANRI VE FELEKLER:
Timaios’ta Tanrı ile beraber diğer tanrılardan bahsedilmesi dikkat çekicidir. Bunda
Atina, İyonya ve Mısır öğretilerinin etkisi olabileceğini kabul etmekle beraber, bu husus
ilâhî dinlerdeki melek inancının Eflâtun felsefesine yansımış şekli olarak da yorumlanabilir.
Bunların Tanrı’dan sonra gelen ve evrenin düzen ve işleyişinden sorumlu tutulan varlıklar
olduğunu söylemek suretiyle Tanrılar yerine, felekler ya da melekler ifadelerini kullanmak
yanlış olmayacaktır.161
Diyalog, Sokrates ile Timaios’un konuşması ile başlar. Timaios evren ve yaratılışı
hakkında en yetkin kişidir. İlk soru doğal olarak evrenin ezelî mi sonradan mı var edilmiş
olduğudur. Eflâtun bu konudaki görüşünü bazı mitsel hikâyeleri dercettikten sonra evrenin
sonradan yaratıldığı kabulüyle neticelendirmektedir. Bu hâdis olma, doğal olarak onu
yaratan bir yaratıcıyı da zorunlu kılmaktadır. Eflâtun’a göre bu evrenin yaratıcısını (baba)
bilmek zordur, bildikten sonra ise başkalarına anlatmak daha da zordur. Yaratıcı, evreni
ilksiz örnekten yaratmıştır.162
157
158
159
160
161
162
Bk. Eduard Zeller, Grek Felsefesi Tarihi, trc. Ahmet Aydoğan (İstanbul: İz Yayıncılık, 2001), 195-196;
Adnan Akan, “Timaios Diyaloğunun Etik-Politik Okuması”, ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde
Diyaloglar 9/2 (Temmuz 2016): 2-3.
Eflâtun daha önceki diyaloglarında da tanrı ya da tanrılardan bahsetmektedir. Bunlardan biri de Phaidon
diyalogudur. Phaidon diyalogunda insanların tanrıların malı olduğundan ve tanrılar tarafından
korunduğundan söz edilir. Bk. Platon, Phaidon, trc. Suut Kemal Yetkin ve Hamdi Rakıp Atademir
(İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989), 19-22.
Platon, Timaios, trc. Erol Güney ve Lütfi Ay (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989), 30.
Şamil Öçal, “ Platon’un Timaios Diyalogunda Tanrı ve Evrenin Oluşumu”, Beytülhikme An International
Journal of Philosophy 1 (2017): 68.
Bk. Platon, Timaios, 109.
Bk. Platon, Timaios, 27-29.
203
Eflâtun, buraya kadar evrenin sonlu ve başlangıcı olduğunu, bununla birlikte bir
yaratıcısı bulunduğunu vurgulamakta ve bunu kavramanın ve meseleyi felsefî anlamda izah
etmenin zorluğuna değinmektedir.163 Bu aşamadan sonra asıl soruna, yani varlığın
Yaratıcı’dan nasıl var olduğu sorusuna çözüm bulmak gerekir. Eflâtun meseleyi Timaios
karakteri üzerinden şöyle anlatır:
“Evreni yaratan, varlığı neden yarattı? Çünkü yaratan iyidir, iyi olanda da hiçbir şeye
karşı hırs uyanmaz. O, bundan dolayı her şeyin kendisine benzemesini ister. Evren
düzeninin en esaslı ilkesi budur. O, düzenin her bakımdan iyi olduğunu düşünerek
onu düzensizlikten düzene soktu. Lakin her şeyden üstün olanın yaratacağı nesnenin
en güzel nesne olmamasına imkân yoktur. Biraz düşününce farkına vardı ki, gözle
görünecek şekilde yaratılmış şeylerden, hiçbir zaman zekâsı olan bir bütünden daha
güzel, zekâsız bir bütün çıkmaz. Bundan başka, hiçbir varlıkta ruh olmayınca zekâ
bulunmayacağını da anladı. Bu düşüncenin sonunda zekâyı ruha, ruhu da bedene
koydu ve evrene en mükemmel şeklini verdi. İşte bu vasıfla donatılmış evrenin bir
ruhu, bir zekâsı olduğunu Tanrı’nın yarattığı bir canlı olduğunu söylemek
gerekir.”164
Mitik dilde evrenin canlı olduğunu söylemek onun akla ve kendiliğinden hareket
edebilmek yeterliğine sahip olduğu anlamına gelir. Evrenin akla sahip olduğunu söylemek
de temelde onun davranışının düzenli olduğu anlamına gelir. Evrenin canlı bir yaratık ve akıl
sahibi olduğunu söylemek onun davranışının düzenli olduğu şeylerin rastgele olmayıp en
iyiden yana oldukları anlamına gelir.165 Bu bakımdan Eflâtun, Yunan dünyasına özgü olan
kaostan kozmosa geçiş fikrini ve hiçbir şeyin hiçlikten, yokluktan yaratılamayacağını
söylemektedir. Elbette Eflâtun da kendisinden önceki düşünürlerden veya mitolojik
anlatılardan farklı bir yön bulunur. Bu yön, evrenin düzenli bir kozmos olarak inşa edilmesi
sürecinde aktif ve fail bir rol oynayan Tanrı fikrinden ileri gelir. Eflâtun’da görülen Tanrı
fikri tragedyaların insan biçimli Tanrı söylemlerinden ve doğa filozoflarının insanın yapıp
ettiklerinden ve içinde bulunduğu sosyo-kültürel dünyadan kopuk Tanrı kavrayışlarından
farklı bir mahiyete sahiptir.166
Eflâtun’un ifadeleri akla doğrudan sudûr sürecini getirmektedir. Evrendeki oluş ona
göre de akıllara bağlanmakta, İlk Yaratan bu vasfa sahip olmakla varlığa, varlığını vermekte
ve bunlar ruh sahibi olarak iyiliğin kaynağından çıkmaktalar. Bu bakımdan İslâm
filozoflarının metafiziği ile mukayese edildiğinde Eflâtun’un İslâm filozoflarına kaynaklık
ettiği söylenebilir. Ona göre Tanrı, varlığı zorunlu olanı; evren de Tanrı’dan sudûr eden
hâdis ve mümkün varlığı temsil etmektedir. Evren, varlığını Tanrı’dan aldığı için en
mükemmel şekle sahip, aklı ve ruhu olan canlılık vasfına haiz yüce bir varlıktır.
Eflâtun bu ifadelerin devamında evrenin gözle görülür tek bir canlı varlığa
benzediğini iddia etmiştir. Eflâtun’a göre tek bir gök ve iki canlı vardır. Biri Tanrı diğeri ise
her şeyi içine alan evren.167 Filozof, evrenin varlığa gelmesini bir sürece bağlamaktadır.
Eflâtun’a göre Tanrı, önce ateş ve toprağı yaratıcı unsur kılmış; bunların arasına da orantılı
163
Platon, Timaios, 30.
Platon, Timaios, 30-31; Phaidros, trc. Hamdi Akverdi (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990),
50-51.
165
William Thomas Jones, Klasik Düşünce: Batı Felsefesi Tarihi, trc. Hakkı Hünler (İstanbul: Paradigma
Yayınları, 2006), 1: 297.
166
Charles Kahn, Plato and The Post-Socratic Dialogue (New York: Cambridge University Press, 2013), 179;
Akan, “Timaios Diyaloğunun Etik-Politik Okuması”, 10.
167
Platon, Timaios, 32.
164
204
olarak su ve havayı koymuştur. Bu uyum, maddesel bir göğü meydana getirmiştir. Onun
şekline gelince, ona en uygun şekil olarak da küreyi belirlemiştir.168 Timaios’un Demiurgos
tarafından yaratılan bu ilk tanrısal küresi, bir, eşsiz, ebedî, tam, küresel ve homojen bir
bütündür.169
“Yapıcısı, onun (evrenin) başka şeylere muhtaç olmaktansa kendi kendine
yetmesinin daha iyi olacağını düşünmüştü. Hiçbir şeyi ne tutmayı, ne de itmeyi ona
gerekli kıldı. Onun için ayaklar yahut hareket etmeye yarayan başka organlar
yaratmadı. Ona bünyesine uygun bir hareket, yedi hareketten akla, zekâya en çok
yarayan hareketi verdi. Böylece onu kendi üzerinde olduğu yerde döndürdü ve ona
dairesel hareketi verdi. Böylece Tanrı kendini düşünerek evreni kusursuz bir cisim
yaptı. Ortasına bir ruh koydu, onu evrenin dışı dâhil her yana yaydı. Böylece Tanrı;
daire şeklinde, biricik, kusursuzluğu ile başka hiçbir şeye ihtiyaç duymayan, bilgisi
ile kendine yeten bir gök kurdu.”170
Ona göre ruhun kuruluşu bitince, tene ait her şey konulmuş, ruhla ten birbirine
bağlanmıştı. Böylece, ortasından ta uçlarına kadar göğün her tarafına yayılan, onu dışarıdan
daire şeklinde çeviren ve kendi üzerinde dönen ruh, bundan sonra gelecek zamanların
devamlı ve sakin hayatının Tanrılık başlangıcı olur. Böylece bir yandan göğün gözle
görünür vücudu, öte yandan da gözle görünmeyen, fakat akılla ahenge bağlı olan, akıl ve
ölmezlik sahibi varlıkların en kemâle ermişi tarafından yaratılmış şeylerin en kemâle ermişi
olan o ruh doğmuştur.171 Evrenin ruhu ile insan ruhunu dairesel harekette birleştiren Eflâtun,
yaratılış ve amaç olarak her ikisinin de kemâle ermek istediğini ve kemâl sahibi bir
Yaratıcı’da varlık bulduklarını söylemektedir. Bu kemâl ya da ölümsüzlük, ölümsüzlüğün
taklidi olan zamanın yaratılmasına sebep olmuştur. Ama bu zaman, geçmişi, şimdiyi ve
geleceği kapsayan, oldu, olacak gibi bir süreci içine almaz.172
Eflâtun’a göre Tanrı zamanı korumak için gök cisimlerini yaratmış, her birini belli
bir konuma yerleştirerek, sayılan zamandan sayılamayan zamana giden bir dairesel süreç
meydana getirmiştir. Sudûr sürecindeki kozmolojik hiyerarşiyi anımsatan, Gazzâlî’nin
filozof iddiaları bakımından önemli olan ve kökeninde Hermes’in olduğu bu tasnif
Eflâtun’un kozmolojiye dair görüşlerinin İslâm felsefesine tesir ettiğine dair önemli bir
göstergedir.173
Eflâtun Timaios diyaloğunda şu ana kadar Yaratıcı, âlem ve ruh arasındaki ilişkiyi
zaman ve mekân üzerinden açıklamıştır. Evrenin dairesel hareket ettiğini söyleyen filozof,
hareket ile hareket ettirenin, ontolojik eşitsizlik ve nedensellik bağlamında birbirinden ayrı
olduğunu iddia eder. Bu ikisi Eflâtun’a göre gereklidir. Hareket daima bir hareket ettiriciye
bağlıdır. Bunlar aynı cins değillerdir. Evren daire şeklinde olduğu için tabiî olarak hareket
eder. Bu hareket cisimleri birbirine sıkıştırır ve asla boşluğa müsaade etmez. Bütün
mevcudat, dört unsurun boşlukları sıkıştırarak meydana getirdiği nispetiyle varlıklarını
alırlar.174 Eflâtun’un evren sisteminde boşluğun varlığına yer olmadığı hususu, işleyiş
168
169
170
171
172
173
174
Platon, Timaios, 33-35.
Bk. Öçal, “ Platon’un Timaios Diyalogunda Tanrı ve Evrenin Oluşumu”, 74.
Platon, Timaios, 36.
Platon, Timaios, 39.
Platon, Timaios, 39-41.
Bk. Platon, Timaios, 42-43, 44.
Platon, Timaios, 80-84, 115.
205
bakımından benzer şekilde özellikler barındıran insan vücudu için de geçerlidir. 175 Onun
mikro evren insan ile makro evren kâinat arasındaki benzerlikten müteşekkil bir
karşılaştırma yapması dikkat çekicidir.
B. SONUÇ
Timaios'ta Eflâtun fizik-metafizik, madde-ruh ilişkilerinden hareketle din-felsefe
uzlaşısının bir denemesini yapmak istemiştir. Diyalog, Tanrı, bütün olarak evren ve insan
ilişkisi üzerine kurulmuştur. Mitlere bağlı kalınsa da her şeyi yaratan yaşatan ve düzenleyen
Demiurgos adında bir Tanrıdan bahsedilmektedir. Demiurgos ilkel kaos durumunu düzenli
ve planlanmış bir kozmosa dönüştüren mitsel bir karakterdir. Eflâtun, bu Tanrının yarattığı
ilk varlığın ikincil Tanrılar olduğunu söylemekte ve bunlara Tanrısal vasfa haiz özel
görevler vermektedir. Bunlar Tanrı’dan sonra gelen ve evrenin düzen ve işleyişinden
sorumlu tutulan varlıklardır. Bu haliyle Tanrılar yerine, felekler ya da melekler ifadelerini
kullanmak yanlış olmayacaktır. Varlığa ait bu iki aşamanın insanla ilişkisi, insanın
varlığından ötürüdür. İnsan ruh ve bedeniyle Tanrı ve evrene bağlıdır. Evrenin ruhu ile insan
ruhu dairesel hareketle birleşir, yaratılış ve amaç olarak her ikisi de kemâl sahibi bir
Yaratıcı’da varlık bulmak isterler. Bu yaratıcı filozofa göre her şeyi sonsuz aşk ve sevgisi ile
birbirine bağlamakta, kendisine benzetmek isteyerek kemâle ulaştırmayı arzu etmektedir.
C. KAYNAKÇA
Akan, Adnan. “Timaios Diyaloğunun Etik-Politik Okuması”. ETHOS: Felsefe ve
Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar 9/2 (Temmuz 2016): 1-23.
Atademir, Hamdi Rakıp. Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı. Ankara: Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Eliade, Mircea. Babil Kozmolojisi ve Simyası. Trc. Mehmet Emin Özcan. İstanbul:
Kabalcı Yayınları, 2002.
Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 2. Trc. Ali Berktay. İstanbul:
Kabalcı Yayınları, 2003.
Kahn, Charles. Plato and The Post-Socratic Dialogue. New York: Cambridge
University Press, 2013.
Kranz, Walther. Antik Felsefe. Trc. Suad Y. Baydur. İstanbul: Sosyal Yayınları,
1994.
Jones, William Thomas. Klasik Düşünce: Batı Felsefesi Tarihi 1. Trc. Hakkı Hünler.
İstanbul: Paradigma Yayınları, 2006.
Olguner, Fahreddin. Batı ve İslâm Dünyasında Eflâtun’un Timaios’u. Konya: Selçuk
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,1990.
175
Doğa ve insanın kökenini işleyen mit bu çerçevede makro kozmos ile mikro kozmos benzerliği ve
vurgulanan bu benzerlik bakımından ele alınan gayeyi bize sunarken M.R. Wright’in dikkat çektiği gibi
eğitsel bir amacı da içermektedir. Bk. Maureen Rosemary Wright, “Myth, Science and Reason in the
Timaeus”, The Southwestern Journal of Philosophy 6/2 (1975): 7-15.
206
Olguner, Fahrettin. “Batı ve İslâm Kaynakları Işığında Eflâtun”. İdealar Kuramı
Platon Felsefesi Üzerine Araştırmalar. Der. Ahmet Cevizci. 10-35. İstanbul: Gündoğan
Yayınları, 1999.
Öçal, Şamil. “Platon’un Timaios Diyalogunda Tanrı ve Evrenin Oluşumu”.
Beytülhikme An International Journal of Philosophy 1 (Aralık 2017): 65-83.
Platon. Timaios. Trc. Erol Güney ve Lütfi Ay. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları, 1989.
Platon. Phaidros. Trc. Hamdi Akverdi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,
1990.
Platon. Phaidon. Trc. Suut Kemal Yetkin-Hamdi Rakıp Atademir. İstanbul: Milli
Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.
Rosemary, Maureen Wright. “Myth, Science and Reason in the Timaeus”. The
Southwestern Journal of Philosophy 6/2 (1975): 7-15.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn. el-Milel ve’n-Nihâl. Trc. Mustafa Öz. İstanbul:
Litera Yayıncılık, 2011.
Trusted, Jennifer. Fizik ve Metafizik. Trc. Seval Yılmaz. İstanbul: İnsan Yayınları,
1995.
Zeller, Eduard. Grek Felsefesi Tarihi. Trc. Ahmet Aydoğan. İstanbul: İz Yayıncılık,
2001.
207
Yerel Seçimlerde Seçmen Tercihine Etki Eden Faktörlerin Belirlenmesi: Alanya
Örneği
Asst. Prof. Dr. Engin ÜNGÜREN176
Yaşar Yiğit KAÇMAZ177
Serdar ARSLAN178
Özet
Yapılan araştırmalar seçmenlerin, seçimlerde oy kullanırken tercihlerinin kültürel,
dinsel, ekonomik, politik, sosyolojik ve psikolojik faktörler gibi birçok faktör tarafından
etkilendiğini ortaya koymaktadır. Bu kapsamda seçmenin neye göre oy verdiğini,
tercihlerini hangi faktörler tarafından etkilendiğinin belirlenmesi birçok bilim dalının merak
ettiği ve araştırdığı bir olmuştur. Aynı zamanda seçmen davranışları üzerinde yapılan
araştırmalar, seçmenlerin yerel seçimler ile genel seçimlerdeki tercihlerinin farklılaştığını
ortaya koymaktadır. Bu araştırmanın temel amacını, yerel seçimlerde Alanya’da bölgesinde
oy kullanacak seçmenlerin tercihlerinin kültürel, dinsel, politik, sosyolojik, faktörler
tarafından nasıl ve ne derece etkilendiğinin belirlenmesi oluşturmaktadır. Aynı zamanda
seçmenlerin demografik özelliklerine göre tercihlerinin nasıl şekillendiğinin belirlenmesi ve
kültürel, dinsel, politik, sosyolojik faktörlerin seçmenlerin demografik özelliklerine göre
nasıl bir etki ve farklılık oluşturduğunun belirlenmesi araştırmanın alt amacını
oluşturmaktadır. Nicel yöntemle gerçekleştirilen araştırmada, veriler anket formları
aracılıyla elde edilmiştir. Anket formaları seçmenlerle yüz yüze görüşülerek doldurulmuştur.
Araştırmanın ana kütlesini Alanya bölgesi kapsamında yaşamakta olan 18 yaş ve üstü tüm
seçmenler oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında bölgeler merkez, doğu ve batı olmak
üzere üç tabakaya ayrılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Seçmen Davranışı, Yerel Seçimler, Alanya.
1. GİRİŞ
Demokratik ülkelerde gerek hükümetler gerekse yerel yöneticiler seçmenlerin
seçimlerde kullandıkları oylar ile iş başına gelmektedir (Akgün, 2000: 75; Çağlar ve Gelir,
2014: 28). En genel anlamıyla seçim, birden fazla seçenek arasında yapılan tercihi ifade
etmektedir. Siyasi anlamda seçim ise kamu yöneticilerini belirlemek amacı ile seçmenin çok
sayıda aday arasında yapacağı tercihtir (Türk, 2006: 76; Canöz ve Bakan, 2015:485;
Çavuşoğlu ve Pekkaya, 2016: 19). Seçimler, siyasi partiler, adaylar ve seçmenleri bir araya
getirerek aralarında iletişim ve etkileşim kurmayı sağlayan bir işleve sahiptir (Baltacı ve
Eke, 2012:115). Seçimlerin ortaya çıkması ile siyasal iletişimin aktörleri olan siyasi partiler,
adaylar ve seçmenle çeşitli iletişim mecraları içerisinde etkileşim içerisine girmektedir
(Başarır, 2017:219). Bu noktada siyasi partiler ve adaylar seçmenlerin davranışlarını
dikkatle izlemekte ve ona göre hareket etmektedir. Bu nedenle seçmen davranışları son
176
Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi, İşletme Fakültesi,
Doktora Öğrencisi, Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
178
Arş. Gör., Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi, İşletme Fakültesi
177
208
zamanlarda bir hayli üzerinde araştırma gerçekleştirilen bir konu olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Seçmen, kendisine genel ya da yerel seçimlerde yasalar çerçevesinde oy kullanma
hakkı tanınan yani seçme hakkına sahip birey olarak tanımlanmaktadır (Baltacı ve Eke,
2012:115; Gümüş, 2006:6). Demokratik ülkelerde seçmenler birbirinden farklı niteliklerde
heterojen bir yapıya sahiptir. Seçmenlerin bu heterojen yapısı seçimlerde farklı davranışlar
sergilemesine neden olabilmektedir (Başarır, 2017:220). Seçmenlerin seçim süresince veya
öncesinde verdikleri seçimlerine yönelik kararlar birçok farklı değişkenin etkisi altında
kalabilmektedir (Baltacı ve Eke, 2012:115). Bu noktada, siyasi partiler oylarına talip
oldukları seçmenleri çok iyi tanımaları ayrıca seçmenlerin oy verirken hangi davranışları
sergilediklerini ve hangi etkenlerden etkilendiklerini bilmeleri gerekmektedir (Ercins,
2007:26). Bu çalışma, yerel seçimlerde seçmenlerin kararlarını etkileyen değişkenlerin
belirlenmesi amacı ile gerçekleştirilmiştir.
2.SEÇMENLERİN OY VERME KARARLARINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER
Siyasal iktidarın belirlenmesinde siyasi partilerin davranışları kadar seçmenlerinde
davranışları da etkilidir (Çinko, 2006:104). Bir siyasi partinin ya da adayın başarısını
belirleyen en önemli unsur olan seçmen, elinde bulundurduğu oy ile bütün seçim
çalışmaların bir numaralı hedefi halindedir (Demirtaş, 2017:35). Bu nedenle seçmenlerin
davranışlarının ve oy verme kararlarının incelenmesi gerekmektedir. Gerçekleştirilen
çalışmalar seçmenlerin davranışlarının ve seçim süresince veya öncesinde verdikleri
seçimlerine yönelik kararların birçok farklı değişkenin etkisi altında kalabildiğini
göstermektedir (Baltacı ve Eke, 2012:115). Siyasi partilerin seçmenleri etkilemek için
yaptıkları propagandalar, adayların profil ve davranışları, sosyolojik yapı, psikolojik yapı,
ekonomik yapı gibi birçok değişken seçmenlerin kararlarında etki sahibi olabilir. Bu
bölümde seçmenlerin kararlarını etkileyen değişkenler kavramsal çerçevede ele alınmıştır.
2.1. Siyasi Propagandalar
Türk Dil Kurumu propagandayı “bir öğreti, düşünce veya inancı başkalarına
tanıtmak, benimsetmek ve yaymak amacı ile söz, yazı ve benzeri yollarla gerçekleştirilen
çalışma, yaymaca” olarak tanımlamaktadır (TDK, 2018). Siyasal anlamda propaganda ise,
dikkat dağılımını etkileyerek, dikkatleri belirli konulara çekilmesine yönelik bir etkileme
aracı olarak tanımlanır (Divanoğlu, 2008:114). Siyasi partiler ve adaylar amaçlarına ve
hedef kitlelerine ulaşmak, hedef kitlelerinden destek almak ve onların gözünde konumlarını
koruyabilmek için çeşitli propaganda teknik ve araçlar kullanmaktadır (Masciulli vd.,
2009:5). Siyasi partilerin ve adayların yapmış oldukları propaganda teknik ve araçları seçim
kampanyaları, kamuoyu araştırmaları, yüz yüze oy toplama teknikleri, kitle iletişim araçları
ve parti toplantıları (mitingler, açık hava toplantıları vb.) olmak üzere beş temel şekilde
açıklanmaktadır (Baltacı ve Eke, 2012:116). Bahsi geçen siyasi propagandaların ilki seçim
kampanyalarıdır. Siyasi partiler ve adayların seçmen ile arasında iletişimi sağlamak ve
yönlendirmek amacı ile ihtiyaç duydukları bilgilendirici ve etkileyici iletişim çabalarının
tamamı seçim kampanyalarını ortaya çıkarmıştır. Bahsi geçen seçim kampanyaları
seçmenlere siyasi partiler veya adaylar hakkında çeşitli mesajlar, sloganlar ve vaatler
aracılığı ile bilgi aktarmak, seçmenleri belirli adaylara oy vermeye yöneltmek amacı ile
209
yapılmaktadır (Balcı, 2003:145-146). Bir diğer temel siyasi propaganda çeşidi kamuoyu
araştırmalarıdır. Kamuoyu araştırmaları en genel anlamıyla belirli bir konuda kamuoyunun
eğilimlerini belirlemek amacıyla tasarlanan bir araştırma olarak ifade edilmektedir
(Mutlu,1998:195’den akt. Balcı ve Ayhan, 2004:137). Kamuoyu araştırmaları seçimleri
hangi siyasi parti veya adayın kazanacağından seçmenlerin yaşadığı sorunlara kadar birçok
farklı konuda gerçekleştirilebilir. Özellikle seçim öncesinde gerçekleştirilen kamuoyu
araştırmaları seçmenlerin oy verme kararlarında önemli bir işleve sahiptir. Seçmen kamuoyu
araştırma sonuçlarından edindiği bilgilere göre önde olan adaya yönelebilmekte veya zayıf
olanı destekleyebilmektedir (Çavuşoğlu ve Pekkaya, 2016: 24). Bununla birlikte, kamuoyu
araştırmaların siyasi partiler ve adaylar içinde önem arz ettiği bilinmektedir. Kamuoyu
araştırma sonuçlarına göre seçmenin kendilerine yönelik düşünce ve eğilimlerini öğrenen
siyasi partiler ve adaylar seçim stratejilerini bu sonuçları dikkate alarak düzenlemekte veya
değiştirebilmektedir (Balcı ve Ayhan, 2004:138-139). Siyasi propagandalarda bir diğer
yöntem yüz yüze oy toplama teknikleridir. Yüz yüze oy toplama teknikleri, seçim öncesinde
adayların gerek sokaklarda, gerek telefon, internet gibi iletişim kanallarıyla, gerekse
seçmenlerin katıldıkları organizasyonlarda seçmenlerle birebir iletişim kurarak
gerçekleştirdikleri görüşmeler olarak ifade edilmektedir (Baltacı ve Eke, 2012:116). Bir
diğer siyasi propaganda çeşidi ise kitle iletişim araçlarıdır. Siyasi propaganda araçlarından
kitle iletişim araçları son yıllarda sıklıkla kullanılan ve son derece etkili bir araç olarak
dikkat çekmektedir. Bu araçlar yazılı, görsel ve sözlü araçlar olarak sınıflandırılabilir. Bahsi
geçen araçlardan yazılı olanlar her türlü gazete, dergi, kitapçık, broşür, afiş ve benzeri
kaynaklardır. Görsel araçlar ise genellikle televizyon ve internet olarak karşımıza
çıkmaktadır. Özellikle teknolojinin ilerlemesi ile internet ve sosyal medya siyasi
propagandada önemli bir araç haline gelmiştir. Son olarak sözlü araçlar incelendiğinde ise
radyo ve görsel araçlarda yer alan televizyon ve internet sözlü araçlar olarak sayılabilir
(Balcı vd., 2011:49; Baltacı ve Eke, 2012:116-117; Bayraktutan vd., 2014:60). Son olarak
parti toplantıları siyasi propaganda aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Siyasi propaganda
çalışmalarında ülkemizde kullanılan etkin araçlardan bir tanesi parti toplantılarıdır. Siyasi
partiler ve adayları seçim öncesi süreçlerde düzenlemiş oldukları mitingler, açık hava ve
kapalı alan toplantılarında seçmenlerin kararlarını etkilemek için propaganda faaliyetleri
gerçekleştirmektedir (Baltacı ve Eke, 2012:117).
2.2. Aday Profil ve Davranışları
Seçimlerde seçmenlerin kararlarını etkileyen en önemli değişkenlerden bir tanesi
adayların profilleri ve davranışlarıdır. Adayların seçmenlerin zihninde oluşturdukları izlenim
seçmen davranışında önemlidir. Bu izlenim, adayın kişisel özellikleri, fiziksel yapısı ve
görünüşü, yaşam biçimi ve farklı konulara karşı davranış ve tavrı olarak ifade edilmektedir
(Newman ve Sheth, 1985:178).
Siyasi partiler adayları belirlerken dikkat ettikleri temel özellikler adayın parti
ideolojisine, tüzüğüne, programına, insan yapısına ve inanç yapısına uygun olmasıdır. Aday
bu özellikleri sağladıktan sonra seçmenden oy alabilecek diğer özellikleri taşıması
gerekmektedir. Bu özellikler yerine göre yaşı, eğitimi, dini görüşü, maddi durumu, cinsiyeti,
konuşması, fiziği, kariyeri, mesleği ve imajıdır. Bu özellikler özellikle siyasi partiler arası
farklılıkların azaldığı durumlarda seçmen davranışı üzerinde önemli etkiye sahiptir (Canöz,
2010: 96-97).
210
2.3. Sosyolojik Yapı
Seçmenlerin içinde bulundukları sosyolojik yapı seçmen davranışları üzerinde
doğrudan etkili olabilmektedir. Seçmenlerin dinsel, etnik ve mesleki durumları gibi sosyal
bölünmeleri seçimlerde sergiledikleri davranışlar üzerinde önemli rol oynamaktadır (Akgün,
2000: 77; Çinko, 2006:109). Sosyolojik yapı içerisinde seçmen davranışını etkileyen en
önemli öğelerden bir tanesi aile başta olmak üzere referans grupları olarak karşımıza
çıkmaktadır. Referans grupları bireyin tutumunu, düşüncelerini, değer yargılarını doğrudan
veya dolaylı yoldan etkileyen insan gruplarıdır (Aydın ve Özbek, 2004:147; Boyraz, 2017:34). Bu referans grupları başta aile olmak üzere dini, etnik veya mesleki gruplar olabilir.
Seçmenler içinde bulundukları referans gruplarında politikleşebilmekte, oy verirken grup
normlarına göre hareket edebilmekte ve değerler geliştirebilmektedir (Başarır, 2017:220).
Sosyolojik yapı içerisinde seçmen davranışları etkileyen bir diğer öğe din olarak karşımıza
çıkmaktadır. Din tarih buyunca siyaset ile farklı şekillerde ilişki içerisinde olmuş ve bu
ilişkilerin sonucunda bireylerin sosyolojik yapıları şekillenmiştir. Dinin bu etkisi bireylerin
seçmen davranışlarına da yansımaktadır (Bayyiğit, 2003: 30).
2.4. Psikolojik Yapı
Psikolojik yapı seçmenin geçmişten günümüze geliştirmiş olduğu siyasi görüşü ile
ilgilidir. Bireylerin küçük yaşlarda aileleri ve içinde bulundukları sosyal ortamlarda etkisi
altında kaldıkları siyasal tutumlar ve ideolojik yönelimler bireylerin ileride oy verme
davranışlarını etkileyebilmektedir (Akgün, 2000: 78; Aydın ve Özbek, 2004:148; Beren,
2013:195; Canöz ve Bakan, 2015:486; Boyraz, 2017:3). Seçmenlerin seçimlerde sergilemiş
oldukları davranışlarında geçmişte bir siyasi partiye veya siyasal ideolojiye yönelik
geliştirmiş oldukları olumlu tutumları etkili olabilmektedir (Farney ve Levine, 2007:196).
Seçmenler niçin oy verdiğini bilmeden, olumlu tutum geliştirdikleri siyasi partinin veya
ideolojinin adayına oy verebilirler. Seçmenin geliştirmiş olduğu olumlu tutumun şiddeti,
diğer adayları değerlendirmesinde önemli rol oynamaktadır (Başarır,2017:220).
2.5. Ekonomik Yapı
Seçmenlerin ekonomik yapıları özellikle son yıllarda oy verme davranışlarını
etkileyen bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Standart ekonomi teorisine göre seçmenler
mevcut iktidarın geçmiş dönemdeki performanslarını değerlendirerek kendilerine en üst
düzeyde fayda sağlayacak adaya oy vermektedir (Çinko, 2006:104). Bu bağlamda seçmenler
ekonomik yapıları ve hedefleri doğrultusunda en uygun adaya oy vermeyi tercih
edebilmektedir (Akgün, 2000:78). Seçmenlerin bu davranışı sergilemesindeki neden fayda
maksimizasyonu sağlama düşünceleridir. Seçmenin bir önceki seçimlerde oy verdiği siyasi
parti beklentileri karşılayamamışsa seçmen bir sonraki seçimde fikrini değiştirebilir (Beren,
2013:195-196; Boyraz, 2017:4).
3. KONU İLE İLGİLİ GERÇEKLEŞTİRİLEN ÇALIŞMALAR
Canöz (2010) Konya ilinde yer alan Selçuk Üniversitesi öğrencileri üzerinde
gerçekleştirmiş olduğu çalışmasında aday imajının seçmen davranışı üzerindeki etkisini
belirlemeye çalışmıştır. Çalışma nitel araştırma yöntemi kullanılarak 2009 yerel seçimleri
öncesinde 491 katılımcı ile gerçekleştirilmiştir. Bulgular incelendiğinde katılımcılar oy
211
verecekleri adayda en çok dürüstlük, güvenirlik, olumlu imaj ve yeni projelere sahip olma
özelliklerini aramaktadır. En az aranan özellikler ise adayın maddi durumunun iyi olması,
adayın aynı mahallede yaşıyor olması ve yakın çevrenin bu adayı destekliyor olmasıdır.
Baltacı ve Eke (2012) gerçekleştirmiş oldukları çalışmalarında siyasi propaganda
araçlarının seçmen davranışları üzerindeki etkilerini araştırmışlardır. Çalışma 2007 Genel
Seçimleri ile ilgilidir. 2007 yılında Isparta ilinde gerçekleştirilen çalışmada nicel araştırma
yöntemi kullanılmış olup 397 bireye anket uygulanmıştır. Araştırma bulguları
incelendiğinde siyasi partiler tarafından gerçekleştirilen siyasi propagandaların seçmen
davranışı üzerinde kısmen etkili olduğu saptanmıştır. Katılımcıların %24’lük kısmı siyasi
propagandaların seçmen davranışı üzerinde etkisi olduğunu düşünürken, %16’lık kısmı bu
konuda kararsız ve %60’lık kısmı etkili olmadığını düşünmektedir. Çalışmada dikkat çekici
bir diğer bulgu ise televizyonun diğer siyasi propaganda araçlarına göre daha etkili
olduğudur. Katılımcıların yarısından fazlası televizyonlarda gerçekleştirilen siyasi
propagandalardan etkilendiklerini belirtmektedir.
Çağlar ve Gelir (2014) Isparta ilinde gerçekleştirmiş oldukları çalışmalarında seçmen
tercihlerinde aday imajı ve aday imajını belirleyen faktörleri tespit etmeye çalışmışlardır.
2014 yerel seçimleri öncesinde gerçekleştirilen çalışma nitel araştırma yöntemi ile
gerçekleştirilmiş olup 450 kişiye anket uygulanmıştır. Bulgular incelendiğinde seçmen
davranışını etkileyen en önemli unsurlardan aday faktörü daha sonra ise parti bağlılığı
olduğu saptanmıştır. Bununla birlikte, katılımcılar bağlı oldukları partinin adayını
beğenmedikleri takdirde başka bir parti adayına oy verebileceklerini belirtmişlerdir.
Çakır ve Biçer (2015) gerçekleştirmiş oldukları çalışmalarında seçmenlerin oy verme
davranışlarını yerel bazda incelemişlerdir. Kayseri ilinde gerçekleştirilen çalışma
kapsamında nicel araştırma yöntemi kullanılmış olup 905 katılımcıya anket uygulanmıştır.
Bulgular incelendiğinde katılımcılar en çok parti genel başkanın karizması, adayın proje ve
vaatleri ve belediye meclis üyeleri ve adayın ekibi kriterlerinin oy verme davranışlarında
etkili olduğunu belirtmişlerdir. Bununla birlikte en düşük etkiye sahip kriterler partilerin ev
ziyaretleri, broşür ve ilanlar, seçim propagandasında kullanılan müzikler, gazete ilanları,
halkın çoğunluğunun eğilimleri, seçim toplantıları, kamuoyu araştırmaları ve anket
sonuçlarıdır.
Çavuşoğlu ve Pekkaya (2016) Zonguldak ilinde yer alan Bülent Ecevit
Üniversitesinde gerçekleştirmiş oldukları çalışmalarında öğrencilerin yerel seçimlerde
siyasal davranışlarına etki eden nedenleri belirlemeye çalışmışlardır. Nicel araştırma
yönteminin kullanıldığı çalışmada 400 öğrenciye anket uygulanmıştır. Bulgular
incelendiğinde katılımcıların oy verme kararlarında adayın etnik kökeni, adayın o ilden
olması, adayın iktidar partisinden olması konularının etkili olmadığı saptanmıştır. Bununla
birlikte, başta adayın hizmet tecrübesi olmak üzere adayın projeleri, adayın vaatleri ve
adayın eğitimi konularının katılımcıların oy verme kararlarında en etkili konular olduğu
belirlenmiştir.
4. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ
Bu araştırmanın temel amacını, yerel seçimlerde Alanya’da bölgesinde oy kullanacak
seçmenlerin tercihlerinin kültürel, dinsel, politik, sosyolojik, faktörler tarafından nasıl ve ne
derece etkilendiğinin belirlenmesi oluşturmaktadır. Keşifsel bir araştırma özelliği
taşımaktadır. Araştırmanın evrenini Alanya’da ikamet eden, 18 yaş ve üzeri seçmen nüfusu
212
oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında bölgeler merkez, doğu ve batı olmak üzere üç
tabakaya ayrılmıştır. Araştırmanın örneklemini bu üç bölgeden tesadüfi olarak seçilen 1100
seçmen oluşturmaktadır. Araştırma 01 Mart-31 Mart 2018 tarihleri arasında
gerçekleştirilmiştir.
Araştırma kapsamında nicel araştırma yöntemi tercih edilmiş olup, katılımcıların
seçmen davranışını belirlemek amacı ile anket tipi ölçek ile ölçüm gerçekleştirilmiştir.
Anket iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde katılımcıların demografik özelliklerine
ilişkin sorular yer almaktadır. Anketin ikinci bölümünde katılımcıların yerel seçimlerde
hangi kriterlere göre oy kullandığını belirlemeye yönelik ifadeler yer almaktadır. İfadeler,
literatür araştırması sonucu araştırmacılar tarafından ortaya konmuştur. Temel ölçekleme
yöntemi olarak 10’lu likert ölçeği kullanılmıştır.
4.1. Bulgular
Tablo 1: Katılıcıların Demografik Bilgileri
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Toplam
Eğitim Durumu
İlkokul
Ortaokul
Lise
Önlisans
Lisans
Gelir Durumu
Asgari Ücret
1500-2500 TL
2501-3500 TL
3501-4500 TL
4501 TL ve üzeri
Bölge
Merkez
Bati
Doğu
n
283
817
1100
n
260
195
442
106
88
n
309
278
235
73
35
n
419
346
314
%
25,7
74,3
100
%
23,8
17,9
40,5
9,7
8,1
%
33,2
29,9
25,3
7,8
3,8
%
38,8
32,1
29,1
Medeni Durum
Bekar
Evli
Toplam
Yaş
18-27 Yaş
28-37 Yaş
38-47 Yaş
48-57 Yaş
58 ve üzeri yaş
Meslek
Esnaf
Özel Sektör Çalışanı
İşsiz (iş arıyor)
Emekli
Öğrenci
Ev Hanımı (iş aramıyor)
Kamu çalışanı
Diğer
n
344
744
1100
n
251
300
297
139
71
n
371
292
122
91
81
78
47
18
%
31,6
68,4
100
%
22,8
27,3
27,0
12,6
6,5
%
33,7
26,5
11,1
8,3
7,4
7,1
4,3
1,6
Tablo 1’de katılımcıların demografik dağılımlarına ilişkin bulgular yer almaktadır. Bulgular
incelendiğinde katılımcıların %25,7’sinin kadın, %74,3’ünün ise erkek olduğu, bununla
birlikte %31,6’sının bekar ve %68,4’ünün evli olduğu görülmektedir. Katılımcıların yaşları
incelendiğinde %22,8’inin 18-27 yaş, %27,3’ünün 28-37 yaş, %27’sinin 38-47 yaş,
%12,6’sının 48-57 yaş ve %6,5’inin 65 ve üzeri yaş aralığında olduğu saptanmıştır.
Katılımcıların eğitim durumları ise %23,8’sı ilkokul, %17,9’u ortaokul, %40’5’i lise, %
9,7’si ön lisans ve %8,1’i lisans mezunu şeklindedir. Katılımcıların ikamet ettiği bölgeler
incelendiğinde Merkez, Doğu ve Batı bölgeleri arasında dengeli bir dağılım olduğu
görülmektedir. Katılımcıların önemli çoğunluğu (%60,2) esnaf ve özel sektör çalışanıdır.
213
Tablo 2: Faktör Analizi Sonuçları
Faktörler
Siyasi Kampanya ve Görünürlük
Çalışmaları
Seçmenlerin Siyasi Görüşü
Halka Yakınlık
Projeleri ve Ekibi
Kişisel Donanım
Dini Görüş ve Yaşantısı
Mesleki Özellik
Etnik Kökeni
Giyim Tarzı ve Fiziksel Görünüm
Aile Yapısı ve Yaşantısı
Mensup Olduğu Aile
Seçmenlerin Ait Olduğu Sosyal Grup
Basın ve Sosyal Medya Haberleri
Araştırma Sonuçları
KMO
Bartlett Küresellik Testi
Toplam varyansı açıklama oranı %
Güvenirlik katsayısı
Önerme
Sayısı
5
X
6,34
Özdeğer
4
4
4
4
3
3
3
3
3
2
2
2
2
6,35
8,59
8,20
8,15
8,10
7,40
6,97
6,92
6,21
5,71
5,07
6,44
4,57
Cronbach
10,332
Açıklanan
Varyans (%)
15,10
7,578
6,553
4,513
4,063
3,283
2,833
2,483
1,997
1,777
1,477
1,297
1,147
1,047
11,08
9,58
6,60
5,94
4,80
4,14
3,63
2,92
2,60
2,16
1,90
1,68
1,53
,805
,895
,817
,827
,895
,897
,814
,788
,789
,765
,828
,785
,801
,818
,881
11191,688 df(378) sig=,000
%73,63
a=,908
Tablo 2’de verilere ait faktör analizi sonuçları sunulmuştur. Bartlett Küresellik Testi ve
KMO sonuçları, verinin faktör analizine istatistiksel olarak uygun olduğunu göstermektedir.
Ayrıcan Cronbach’s Alpha Güvenirlik katsayısının (0,908) 0.70’in üzerinde olması,
faktörlerin güvenilir olduğunu göstermektedir (Hair vd., 1998). Faktör analizi sonuçları,
verilerin 14 faktör altında toplandığını göstermektedir. Bu 14 faktörün adayın ve seçmenin
çeşitli özelliklerini ifade ettiği görülmektedir.
214
Tablo 3: Kümeleme Analizi Sonuçları
Kümeler
Faktörler
Halka Yakınlık
Projeleri ve Ekibi
Kişisel Donanım
Dini Görüş ve Yaşantısı
Mesleki Özellik
Etnik Kökeni
Fiziksel Görünüm
Seçmenlerin Siyasi Görüşü
Siyasi Kampanya ve
Görünürlük Çalışmaları
Aile Yapısı ve Yaşantısı
Mensup Olduğu Aile
Seçmenlerin Ait Olduğu
Sosyal Grup
Basın ve Sosyal Medya
Haberleri
Araştırma Sonuçları
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1.Küme
n=297 (%27)
9,07
8,99
8,96
9,59
8,84
9,04
8,56
8,80
8,71
2.Küme
n=645 (%59)
8,77
8,27
8,27
8,01
7,46
6,74
6,88
5,74
5,96
3.Küme
n=158 (%14)
6,90
5,47
5,50
5,07
4,46
4,02
4,01
4,23
3,47
x
x
x
8,70
8,75
8,05
5,80
5,02
4,16
3,19
2,83
3,19
x
8,84
6,13
3,18
x
7,67
3,60
2,68
Elde edilen faktörlerin seçmenin oy kullanma davranışında ne derece etkili olduğunu daha
net ortaya koymak adına kümeleme analizi gerçekleştirilmiştir. Tablo 3’te kümeleme analizi
sonuçları sunulmuştur. Analiz sonucunda, oy kullanma davranışı benzerliğine göre 3 küme
oluştuğu görülmektedir. 1. Küme, araştırmaya katılan seçmenlerin %27’sini
oluşturmaktadır. Bu kümede yer alan seçmenlerin oy verme davranışının tüm faktörlerden
yüksek derecede etkilendiği görülmektedir. Bu küme için en az etkili faktör olan araştırma
sonuçları faktörü dahi, ortalama 7,67 skorundadır. 2. Küme, en kapsayıcı küme olarak
katılımcı seçmenlerin %59’unu temsil etmektedir. Bu küme için araştırma sonuçları faktörü
haricindeki faktörlerin orta ve yüksek derecede etkili olduğu söylenebilir. Katılımcıların
%14’ünü kapsayan 3. Küme içinse yalnızca halka yakınlık faktörünün yüksek önem arz
ettiğini söylemek mümkündür. Diğer tüm faktörler ancak orta ve düşük seviyede etkili
olabilmektedir.
5. SONUÇ
Bu araştırma, Alanya bölgesinde ikamet eden seçmenin yerel seçimlerdeki oy tercihini hangi
faktörlerin etkilediğini ortaya koymayı hedeflemiştir. Araştırma sonucunda; adayın kişisel,
sosyolojik ve politik özelliklerinin seçmen davranışında en önemli unsur olduğu sonucuna
ulaşılmıştır. Bilhassa halka yakınlık faktörünün seçmenlerin tümü için yüksek önem arz
eden bir özellik olduğu görülmektedir. Adayın bireysel özelliklerini ifade eden aşağıdaki
faktörler, seçmenin en az %85’inin oy kararında etkilidir:
- Halka yakınlık
- Mesleki özellik
- Projeleri ve ekibi
- Etnik kökeni
- Kişisel donanımı
215
- Fiziksel görünümü
- Dini görüşü ve yaşantısı
Dolayısıyla, adayın mensup olduğu partiden ziyade kim olduğu ve nasıl bir insan olduğu
seçmen davranışını etkilemektedir. Alanya Bölgesi için siyasi partilerin doğru adaylarla
seçime girmesinin ne derece önemli olduğu verilerle vurgulanmaktadır.
Seçmene dair demografik verilerin seçmen davranışında önemli bir etkiye sahip olmadığı
görülmektedir. Oy verme davranışı demografik özelliklere göre farklılık arz etmemektedir.
Bu araştırma, 1100 seçmene ulaşması ve sunduğu bilgilerin önemi bakımından özellikle
yerel seçim adayları ve siyasi partiler için önemli bir rapor niteliğindedir. Yerel siyasete
yönetsel katkısının yüksek olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, akademik anlamda seçmen
davranışını konu edinen az sayıda araştırmadan biri olarak özellikle kamu yönetimi ve
davranış çalışmaları alanına faydalı veriler sunacağı öngörülmektedir.
KAYNAKÇA
Akgün, B. (2000). Türkiye’de seçmen davranışı: Partizan tutumlar, ideoloji ve ekonomik faktörlerin
oy verme etkisi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimleri MYO Dergisi, 4, 75-92.
Aydın, K., & Özbek, V. (2004). Ailenin seçmen davranışları üzerindeki etkisi. Kocaeli Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, (8), 144-167.
Bayyiğit, M. (2003). Sağlık/Din Sosyolojisi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 16(16).
Balcı, Ş. (2003). Politik Kampanyalarda İmaj Yönetimi (Genç Parti Örneği). Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (9), 143-162.
Balcı, Ş., & Ayhan, B. (2004). Seçmen Tercihlerinin Belirlenmesine Yönelik Yapılan Kamuoyu
Araştırmalarında Güvenilirlik ve Geçerlilik Problemleri: “28 Mart 2004 Yerel Seçimleri
Örneği”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (11), 135-167.
Baltaci, C., & Eke, E. (2012). Siyasal Propaganda Araçlarının Seçmen Davranışı Üzerindeki Etkisine
Yönelik Seçmen Algısı: Isparta Örnek Olayı. Journal of Alanya Faculty of Business/Alanya
Isletme Fakültesi Dergisi, 4(1).
Başarır, M. (2017). Seçmenlerin Oy Verme Davranışları İle Liderlerin Hitaplarında Aradıkları İkna
Bileşenleri Ve Üslup Çeşitleri Arasındaki İlişki. İNİF E-DERGİ, 1(2), 218-233.
Bayraktutan, G., Binark, M., Çomu, T., Doğu, B., İslamoğlu, G., & Aydemir, A. T. (2014). Siyasal
iletişim sürecinde sosyal medya ve Türkiye’de 2011 genel seçimlerinde Twitter kullanımı.
Bilig, (68), 59-96.
Beren, F. (2013). Seçmen tercihine etki eden faktörler ve seçim güvenliği: Şanlıurfa ili örneği.
Akademik İncelemeler Dergisi (AID), 8(1), 191-214.
Boyraz, E. (2017). Seçmen Kimdir, Ne İster? Yerel Seçimlerde Seçmen Pazarının Bölümlendirilmesi
Üzerine Bir Araştırma. Ataturk University Journal of Economics & Administrative Sciences,
31(1).
Canöz, K. (2010). Seçmen tercihinde aday imajının rolü: 29 Mart 2009 yerel seçimleri öncesinde
Konya seçmeni üzerine bir araştırma. Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik
Dergisi, 6(2), 95-114.
Canöz, K., & Bakan, Ö. (2015). Türkiye’de eğitimli seçmenin yerel seçimlerde oy verme kriterleri.
216
Çakır, H., & Biçer, A. (2015). Türkiye yerel seçimlerinde seçmen tercihlerini etkileyen kriterler: 30
Mart 2014 yerel seçimleri Kayseri örneği. Erciyes İletişim Dergisi, 4(1).
Çavuşoğlu, H., & Pekkaya, M. (2016). Yerel Seçimlerde Genç Seçmenlerin Siyasal Davranışlarına
İlişkin Bir İnceleme: Bülent Ecevit Üniversitesi Örneği. Uluslararası Yönetim İktisat ve
İşletme Dergisi, 12(29), 17-40.
Çinko, L. (2006). Seçmen Davranışları İle Ekonomik Performans Arasındaki İlişkilerin Teorik
Temelleri Ve Türkiye Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi,
61(01), 103-116.
Demirtaş, M. C. (2017). Siyasal Değerlerin Seçmen Davranışlarına Yönelik Etkileri Üzerine Bir
Araştırma. Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(1), 33-52.
Divanoğlu, S. U. (2008). Seçim Kampanyalarında Siyasal Pazarlama Karması Elemanlarının Yeri ve
Önemi. Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(2), 103.
Ercins, G. (2007). Türkiye’de Sosyo-Ekonomik Faktörlere Bağlı Olarak Değişen Seçmen Davranışı.
CÜ İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 8(2), 25-40.
Farney, J., & Levine, R. (2007). Canadian voting behaviour in comparative perspective. Selected
Works, Retrieved January 09, 2015, from http://works.bepress.com/renan/7/.
Gelir, Y. (2014). Yerel seçimlerde aday imajı: 30 mart 2014 yerel seçimleri öncesinde Isparta
seçmeni üzerine bir araştırma. Sosyal Bilimler Dergisi, 16(2), 27-50.
Gümüş, B. (2006). Eğitim düzeyinin seçmen davranışındaki rolü ve Antalya örnek olayı (Doctoral
dissertation, Sosyal Bilimler).
Hair, J.F., Anderson, R.E., Tatham, R.L. and Black, W.C., Multivariate Data Analysis (Fifth
Edition). Prentice-Hall Inc., Upper Saddle River, NJ., 1998.
Masciulli, J., Molchanov, M. A. ; Knight, W. A. (2009): “Political Leadership in Context”, (Eds:
Joseph, Masciulli; Mikhail A. Molchanov; Andy Knight, W.), in: The Ashgate Research
Companion to Political Leadership, Burlington, VT: Ashgate, 3-27.
Mutlu, E. (1998) İletişim Sözlüğü, Ankara: Ark Bilim ve Sanat Yayınları.
Newman, B. I., & Sheth, J. N. (1985). A model of primary voter behavior. Journal of Consumer
Research, 12(2), 178-187.
Türk, H. S. (2006). Seçim, Seçim Sistemleri ve Anayasal Tercih. Anayasa Yargısı Dergisi, 23, 75112.
Türk Dil Kurumu. (2018).
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.56c2436e2b5
0b8.98798431. (erişim tarihi: 05.05. 2018).
-
217
One Myth to Bind Them All: Mythical Variety in Tolkien’s The Lord of the Rings
Ph.D. Mehmet Galip ZORBA179
Abstract
Myths have been a rich source of inspiration for authors since ancient times as they
tell stories incorporating supernatural entities and events. Therefore, it is not surprising to
encounter mythical elements in many literary works. J. R. R. Tolkien is among those authors
who found inspiration in myths, yet many of Tolkien’s works were written in an attempt to
create a mythology for England. For decades, many critics have been focusing on Tolkien’s
legendarium to follow the traces of Christianity or its Nordic roots rather than considering
his Middle-earth a melting pot for miscellaneous myths. Holding this view, Tolkien is
described as a mythopoeic author who skillfully amalgamates fiction with mythic elements.
Therefore, studying his works in terms of mythical aspects attaches much significance to
reveal the building blocks of his myth-making. This study aims to analyze Tolkien’s The
Lord of the Rings trilogy in terms of mythic elements, focusing on main characters,
significant places and objects along with the functions of employing these elements.
Mythical analysis of the trilogy reveals that Tolkien elaborately integrates not only elements
of Nordic myths but also elements of classical and Celtic myths into his fiction.
Furthermore, he binds these myths together in order to create a coherent and rich mythology
for England, and thus mythical elements deeply permeate almost every part of The Lord of
the Rings.
Keywords: mythology, mythical elements, fantastic literature, The Lord of the
Rings, Tolkien
Introduction
The word ‘myth’ is a Greek origin word derived from the word ‘mythos’ meaning
‘word’, ‘speech’ or story’, and these stories are “socially powerful traditional stories”
(Buxton, 2004, p. 18) once told by a particular cultural group to explain how the world and
all the things related to it came into existence and to regulate the social life (Abrams, 2005;
Cuddon, 2013). In addition, there is a privileged and multifaceted relationship between
literature and myth. These socially powerful stories have been a rich source of inspiration
for many authors in various time periods (Conner, 2010). According to Sears (2014), authors
use myths due mainly to three reasons; “to add flavor to their works”, “to rework
mythological styles or themes”, and “to use myths as a starting point for their own stories”
(p. 37). From this stance, mythology is an important aspect of literature, and literature is a
means of extending mythology (Coupe, 2009).
Among all those authors finding inspirations in myths, Tolkien has a unique place
due to his purpose and competence. As a professor of English literature, Tolkien used his
179
Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of English Language & Literature
218
good command of knowledge on literature and mythology to create a mythology for
England (Chance, 2001), and thus, he is often considered a mythopoeic author meaning
myth-maker. Accordingly, studying his works in terms of mythical aspects attaches much
significance to reveal the building blocks of his myth-making.
This study aims to analyze Tolkien’s The Lord of the Rings in terms of the mythical
elements that the trilogy incorporates specifically focusing on from what mythologies
Tolkien was inspired and how and why he uses myths in the trilogy. However, The Lord of
the Rings incorporates a broad spectrum of characters, races, objects and places whose
origins are implicitly or explicitly based on myths. Therefore, it was a need to narrow down
the scope of the study. This process was carried out holding two related perspectives. First,
almost all ancient mythologies are based on the notion of “the invisible must be understood
by the visible” (Hamilton, 1999, p. 5). That is to say, ancient people used myths to make
their gods and goddesses visible. Secondly, Tolkien claims that “myths, far from being lies,
were the best way of conveying truths which would otherwise be inexpressible” (Pearce,
1998, p. 58). Holding these two views, the scope of this study was narrowed down, and main
characters, significant races, places and objects were selected since what is mythical in them
is more tangible.
Mythical Varieties in Tolkien’s The Lord of the Rings
Many of Tolkien’s works have long been the subject of many studies whose focus is
mainly on following the traces of Christianity or the Nordic roots found in it. However, the
Middle-earth is actually a melting pot for miscellaneous myths. Tolkien amalgamates
various myths and skillfully harmonizes mythical attributes taken from different
mythologies while creating characters, races, places and objects in The Lord of the Rings.
Gandalf, Goldberry and Lady Galadriel as characters, Elves, Trolls and Orcs as races,
Lothlórien as a place, and Andûril and the One Ring are the best examples underpinning this
view.
In The Lord of the Rings, Gandalf is depicted as a powerful magician, a protective
figure and a good counselor. His name is derived from an Old Norse name ‘Gandrálfr’
meaning magical elf, yet in Norse mythology he is not an elf but a dwarf (Shippey, 1992). In
addition to etymological roots, in character Gandalf is most like Merlin, both are depicted as
“powerful, prophetic, mysterious, and unexpectedly human” (Noel, 1977, p. 109) whereas
his appearance is comparable to the Nordic god Odin who is also good as casting spells,
runes and incantations (Noel, 1977, p. 111).
Another example is Goldberry one of the limited female characters found in The
Lord of the Rings. She is Tom Bombadil’s wife and is described as “daughter of the River”
(Tolkien, 2010, p. 128), “framed in light”, “like sunlight through a white shell” (Tolkien,
2010, p. 137) whose “long yellow hair rippled down her shoulders”, and whose “gown was
green as young reeds and shot with silver like beads of dew her belt was of gold, shaped like
a chain of flag-lilies set with the pale-blue eyes of forget-me-nots” (Tolkien, 2010, p. 128).
Apparently, Tolkien associates Goldberry with water, sunlight, flowers, namely nature itself.
When it comes to Goldberry’s mythical origin, it is clear that she shares similarities with
significant Celtic and Roman goddesses. Etain, the Celtic goddess of sunlight, means
‘shining one’, and she is often depicted as a young blonde woman in Celtic mythology.
Furthermore, she is mainly associated with the sea, rain, water, fertility (Matson & Roberts,
2010). In a similar vein, Flora, the goddess of flowers in Roman mythology, is often
associated with nature and the season of spring. Besides, just like Goldberry and Etain, she
219
is often depicted as a beautiful, white-skinned, young blonde woman as well. Accordingly,
Goldberry shares major similarities with Etain and Flora in terms appearance and main
attributes.
Similar to Goldberry, Lady Galadriel, another female character, is described as a
“very tall”, “deep gold” “grave and beautiful” Elf lady who is “clad wholly in white”
(Tolkien, 2010, p. 360). Literally, Lady Galadriel belongs to another world, Valinor but she
has to live in Lothlórien, Middle-earth because of her past. She is associated with water and
through her special water-mirror –which is also known as the mirror of Galadriel. This is not
an ordinary mirror as she can see the past, the present and the future through this mirror. In
addition, Lothlórien, her realm, has fertile soil and is always protected against the evil due to
the third Elven Ring called Nenya which is also known as The Water Ring. Lady Galadriel’s
otherworldliness and her visionary powers are similar to those possessed by Morrigan, a
Celtic goddess. Like Lady Galadriel, Morrigan belongs to another world called the
Otherworld which is regarded as “a magical utopia where sickness, old age, and grief were
unknown” (Matson & Roberts, 2010, p. 92). Besides, Morrigan is also depicted as “a woman
who foretells the future” in disguise of a crow (Monaghan, 2004, p. 339). Lastly, Morrigan
is also known as a water goddess, ruling over rivers and lakes. In addition to her visionary
powers, Lady Galadriel also represents fertility in the trilogy. She gives Sam Gamgee some
earth from her own orchard which can turn even the most barren land into a fertile one. In
this sense, she is similar to Demeter, the goddess of fertility in Greek mythology, and it was
believed that in her absence the world would turn into a waste land.
When it comes to races in The Lord of the Rings, it is seen that Tolkien gives detailed
descriptions for some, which makes those more tangible in terms of mythical elements.
Elves are one of those races about whom Tolkien gives a considerable amount of detail. He
depicts Elves as pointed-ear, white-skinned, beautiful, helpful and good-natured beings. In
addition, they are also portrayed as god-like beings that are superior to almost all the other
races. Most of the Elves are sharp-sighted and can see much better than other beings and
creatures. While Aragorn, Gimli and Legolas are after a pack of orcs that kidnapped their
Hobbit friends, Aragorn says that “they are beyond my sight. What do your Elvish eyes see
Legolas?” and Legolas replies “I fear they have passed even beyond my sight” (Tolkien,
2010, p. 429). Besides, Elves have a good command of knowledge and wisdom. Frodo and
his companions encounter with a group of Elves while running away from Black Riders.
Frodo asks Gildor, the leader Elf, how he knows a lot about himself. Gildor replies “We
know many things” (Tolkien, 2010, p. 83). Furthermore, Elven artifacts and artifacts are also
superior. Tolkien puts some unusual features and extraordinary functions in Elven
equipment. For instance, Lembras are delicious Elvish cakes which “remain sweet for many
days, if they are unbroken and left in their leaf wrappings” (Tolkien, 2010, 376). Moreover,
one cake “keep[s] a traveler on his feet for a day of long labor even if he be a tall man”
(Tolkien, 2010, 376). Elvish cloaks are extraordinary clothes which provide camouflage for
the wearer. Tolkien describes them as follows:
“… they are Elvish robes certainly… They are light to wear and warm enough
or cool enough at need. And you will find them great aid in keeping out of the sight of
unfriendly eyes, whether you walk on stones or the trees” (Tolkien, 2010, 376).
When it comes to mythical origins of Elves, it is seen that they are commonly
mentioned in Norse mythology, yet they do not often play an active part in Nordic myths as
220
they were believed to live in other worlds (Daly, 2010). In Norse mythology, a distinction is
made between light-elves and dark-elves. When compared to Tolkien’s descriptions, it can
be inferred that Elves in the trilogy are similar to those light-elves in Norse mythology.
Furthermore, there are also references to elves in Celtic myths. In Celtic mythology, there is
a land only inhabited by fairies and elves, and it is called ‘Tir na nÔg’ meaning “land of
eternal youth” (Matson & Roberts, 2010, p. 109). It was believed that this place was an
island beyond the edges of any known maps, to the west of Ireland (Nat. Geo., 2008). In the
Lord of the Rings, there is a similar a land, called Valinor to which Elves permanently move
for eternal youth, peace and happiness.
Trolls are another type of creatures that take place both in The Lord of the Rings and
Norse mythology. In many Norse myths, trolls are depicted as strong, ugly giants whose
skins are dull and who live in caves as sun-light turns them to stone (Nat. Geo., 2008; Daly,
2010). In addition, they are also mentioned in some Celtic myths in which they are often
named ‘trows’, and appear as small and malign creatures who dwell in mounds or near the
sea (Britannica, 2017). In Tolkien’s legendarium, there are two different types of trolls. In
The Hobbit, they are portrayed as strong but silly creatures who are afraid of sun light
whereas in The Lord of the Rings, they are strong, agile, “cunning and armed with dreadful
weapons” (Tolkien, 2010, p. 46). In addition to plot-based functions of such a portrayal, this
also shows that Tolkien is not satisfied with traditional appearances of mythical entities and
is eager to enrich them.
This approach is clear in descriptions of orcs as well. Tolkien describes orcs as squat,
bow-legged, and dark, with squinting eyes and sharp teeth, and they generally live
underground and stay in the dark. Although, Orcs have taken their name from Orcus, the
lord of the Underworld in Roman mythology (Noel, 1977; Bullfinch, 1979), they are
associated with ‘ogres’ in Norse mythology which are depicted as ugly creatures living in
Jotunheim (Daly, 2010), and with goblins in Celtic mythology which are often depicted as
wild, unearthly and nocturnal creatures (Monaghan, 2004; Matson & Roberts, 2010;
Rolleston, 2013). However, Tolkien’s orcs are skillful at making weapons, and they are
fierce fighters whose focus is to kill and destroy, and they of irredeemable evil creatures
eating raw flesh, including that of men or of their fellow orcs, and thus they are associated
with death (Rudd, 2011).
When it comes to specific places (or locations) and their mythical roots, Lothlórien is
a foremost example involving mythical origins. It is a hidden and protected forest inhabited
by the Wood-elves. However, it is much more like a different world, and only privileged
people have access to Lothlórien, such as Gandalf because “it is said that few come out who
once go in” (Tolkien, 2010, p. 342). Besides, “its folk seldom seen” as they “dwell deep in
the woods and far from the northern border” and “there is a secret power here that holds evil
from the land” (Tolkien, 2010, p. 342). What is more, Tolkien clearly describes Lothlórien
in which time passes slowly.
Well, I can remember three nights there for certain, and I seem to remember several
more, but I would take my oath it was never a whole month. Anyone would think that
time did not count in there! (Tolkien, 2010, p. 395)
In terms of its restricted access and time, Lothlórien is similar to fairy mounds. In
Celtic mythology, they are mythical sites where people of the Otherworld live out of sight
(Matson & Roberts, 2010, p. 102), and more importantly, in these places time passes slowly
or suspended (Monaghan, 2004, p. 436).
221
Tolkien’s amalgamation of different mythologies can also be seen in the significant
objects. In the trilogy, there is a sword named Andûril –formerly called Narsil– which was
first forged by dwarves, yet the sword was broken during the battle against Sauron.
Although it was broken, it was strong enough to cut out Sauron’s hand. When it is re-forged
by the elven-smiths, Aragorn renames it Andûril which means ‘Flame of the West’. This
sword is the symbol of Aragorn’s nobility and royalty as the legal heir of Isilidur. The
mythical source of Andûril is undoubtedly the sword of Sigurd, a hero in Norse mythology.
Similar to Aragorn, Sigurd inherits the fragments of his father Sigmund’s sword broken in a
battle. This sword is re-forged by the dwarf Regin and Sigurd renames Gramr meaning
‘wrath’ (Carter, 1969; Orchard, 1997). Furthermore, there are also similarities between
Andûril and the legendary sword Excalibur. Just like Aragorn, Arthur has to pull the sword
Excalibur out of the anvil so as to prove that he is the legal heir of Uther the Pendragon, and
the sword is the symbol of his nobility and royalty.
The most important object which has mythical origins is the One Ring. The idea of
using rings of power does not originally belong to Tolkien. He was inspired by various
historical, artistic sources, yet the most influential sources were myths. In Norse mythology,
both Odin and the dwarf Andvari have magical rings whose primary powers are increasing
wealth. Odin’s ring, named Draupnir, is forged by Dwarves, is actually an arm-ring and is
famous for mostly fulfilling wishes, thus it is also known as the wishing ring (Daly, 2010).
Andvari’s ring, called Andvaranaut, is more similar to Sauron’s the One Ring as its nature is
malevolent and it brings destruction to its wearer due to the curse put on it. In addition,
similar to the One Ring, Andvari’s ring paves the way for an unbearable desire to possess it
whoever sees it (Daly, 2010). In The Lord of the Rings, the One Ring is completely bound to
his master Sauron. Just like the curse on Andvaranaut, the One Ring gradually but definitely
corrupts its wearer only to be found by its master. Furthermore, the One Ring also provides
invisibility to its wearer. This feature is similar to those magical rings seen in Celtic
mythology. In Celtic myths and in some Arthurian legends, magic rings are often portrayed
as a protective talisman against evil forces or dragons, and these rings also provide
invisibility to their wearers. For instance, in one Celtic myth, a flock of jackdaws are
assigned to find a magic ring by the king of Munster in return for having shelter against
crows. Jackdaws find the ring and the king uses it against the Fomorian attack and saves his
kingdom. In an Arthurian legend, Sir Owain is given a magic ring which makes him
invisible and in this way he can escape from the ambush set by his enemies (Matson &
Roberts, 2010).
Conclusion
In conclusion, myths were a rich source of inspiration for Tolkien. In The Lord of the
Rings, it is clear that Norse mythology is the main source of inspiration, yet Tolkien also
harmonizes Roman and Celtic mythologies with myth-like ancient legends such as the
Arthurian legend while creating his Middle-earth. What makes Tolkien a unique mythopoeic
author is that he does not use mythical elements as they are seen in mythologies. He
skillfully and elaborately amalgamates different mythical elements so as to create multilayered and unique settings and characters incorporating attributes from different
mythologies. Accordingly, it can be said that he wields various myths and binds them in
order to create a coherent and rich mythology for England. Lastly, Tolkien’s works provide
a broad spectrum of characters and settings which have either explicitly or implicitly
mythical origins. Therefore, there is still a need for studies focusing on mythical aspects in
Tolkien’s works.
222
References
Bullfinch, T. (1979). Bullfinch’s mythology: The age of fable, the age of chivalry, legends of
Charlemagne. USA: Gramercy Books.
Buxton, R. (2004).The complete world of Greek mythology. UK: Thames & Hudson.
Carter, L. (1969). A look behind the lord of the rings. New York: Ballantine.
Chance, J. (2001). Tolkien’s art: A mythology for England. USA: The University Press of
Kentucky.
Connor, N. (2010). The everything classical mythology book: From the heights of Mount
Olympus to the depths of the Underworld. Avon, Massachusetts: Adams Media
Coupe L. (2009). Myth. NY, USA: Routledge.
Cuddon, J. A. (1998). Dictionary of literary terms and literary theory. UK: Penguin Books.
Daly, K. N. (2010). Norse mythology: A to Z. USA: Chelsea House.
Encyclopedia Britannica (2017). Trolls. Retrieved
https://www.britannica.com/topic/troll
on
October
7,
2019
from
Hamilton, E. (1999). Mythology: Timeless tales of gods and heroes. USA: Grand Central
Publishing.
Matson, G., & Roberts, J. (2010). Celtic mythology: A to Z. USA: Chelsea House.
Monaghan, P. (2004). The encyclopedia of Celtic mythology and folklore. USA: Facts on
File.
National Geographic. (2008). Essential visual history of world mythology. USA: National
Geographic Society.
Noel, R. S. (1977). The mythology of Middle-earth. USA: Houghton Mifflin.
O’Connor, P. (2002). Beyond the mist. Australia: McPherson’s Printing Group.
Orchard, A. (1997). The dictionary of Norse myth and legend. UK. Cassell.
Pearce, J. (1998). Tolkien: Man and myth. UK: Harper Collins.
Rolleston, T. W. (2013). Myths and legends of the Celtic race. NW, USA: Thomas Y.
Crowell Company.
Rudd, J. (2011). A critical companion to J. R. R. Tolkien: A literary reference to his life and
work. New Yok: Hermitage Publishing.
Sears, K. (2014). Mythology 101: From gods and goddesses to monsters and mortals, your
guide to ancient mythology. Avon, Massachusetts: Adams Media.
Shippey, T. (1992). The road to Middle-Earth: How J. R. R. Tolkien created a new
mythology. USA: Houghton Mifflin.
Tolkien, J. R. R. (2010). The Lord of the Rings: A Complete Trilogy (Electronic edition).
USA: Harper Collins Publication.
223
Meslek Lisesi Öğrencilerinin İşletmelerdeki Beceri Eğitimi
Asst. Prof. Dr. Ahmet ŞAHİN180
Hasan YALÇIN181
Özet
Çalışmanın amacı meslek lisesi öğrencilerinin mesleki eğitim kapsamında
işletmelerde yaptıkları beceri eğitimlerine ilişkin meslek lisesi öğretmenleri ve öğrencileri
ile işletme yetkililerinin görüşlerini tespit etmektir. Çalışmada nitel araştırma
yöntemlerinden bütüncül çoklu durum çalışma deseni kullanılmıştır. Çalışma grubunun
belirlenmesinde amaçlı örnekleme yöntemlerinden ölçüt örnekleme ile kolay ulaşılabilir
durum örneklemesi birlikte kullanılarak meslek liselerinde öğrenim gören dört on ikinci sınıf
öğrencisi, yine bu okullarda çalışan dört öğretmen ve beceri eğitimi kapsamında öğrenci
çalıştıran üç işletme yetkilisi çalışma grubuna alınmıştır. Verilerin toplanması sürecinde
katılımcılarla bire bir yüz yüze görüşmeler yapılmış, görüşmelerde araştırmacılar tarafından
hazırlanmış yarı yapılandırılmış bir görüşme formu kullanılmıştır. Görüşme formunda
öğrencilerin işletmelerde beceri eğitimi kapsamında yaptığı uygulamaları, süreçte
karşılaştıkları problemleri, beceri eğitiminin öğrenciye katkısını ve beceri eğitiminden
beklentileri belirlemeye yönelik açık uçlu sorulara yer verilmiştir. Verilerin analizinde
tümevarımsal içerik analizi ve betimsel analiz teknikleri kullanılmıştır. Sonuç olarak;
öğrencilerin işletmelerde beceri eğitimi kapsamında mesleki beceri temelli çalışmaların
yanında teknik olmayan amaç dışı çalışmalar da yaptıkları görülmüştür. Ayrıca işletmelerde
beceri eğitimi kapsamında yapılan çalışmaların öğrencinin gelecekteki mesleki hayatına
çoğunlukla olumlu düzeyde destekleyici katkı sağladığı tespit edilmiş, işletmelerde beceri
eğitiminin alt sınıf düzeylerine de yaygınlaştırılmasının öğrenci gelişimine daha fazla katkı
sağlayacağı ifade edilmiştir. Ancak, öğretmenler ve işverenler, işletmelerde beceri
eğitiminin öğrencinin kişisel ve mesleki gelişimine yapacağı olumlu katkı konusunda
öğrencilerin yeterli bilinç düzeyine sahip olmadığını belirtmişlerdir.
Anahtar Sözcükler: Meslek lisesi öğrencisi, mesleki eğitim, işletmelerde beceri
eğitimi
Professional Skill Trainings of Vocational High School Students in Enterprises
Abstract
The aim of the study is to determine the opinions of vocational high school teachers,
students and corporate representatives about the skill training of vocational high school
students in the enterprises within the scope of vocational education. In the study, a holistic
multi case study design, one of the qualitative research methods, was used. In the
180
181
Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü
Öğretmen, MEB / Eğitim Yönetimi Tezli Yüksek Lisans Öğrencisi
224
determination of the study group, one of the purposeful sampling methods, criterion
sampling and convenience sampling were used together. Four twelfth grade students
studying in vocational high schools, four teachers working in these schools and three
corporate representatives were included in the study group. During the data collection
process, face-to-face interviews were conducted with the participants and a semi-structured
interview form prepared by the researchers was used in the interviews. In the interview
form, open-ended questions were aimed to determine the applications of the students within
the scope of skills training in enterprises, the problems they face during the process, the
contribution of skill training to the student and the expectations from skill training. In the
interview form, the open-ended questions about the applications of the students within the
scope of skill training in the enterprises, the problems they face during the process, the
contribution of the skill training to the student and the expectations from the skill training
were included. Inductive content analysis and descriptive analysis techniques were used in
the analysis of the data. As a result, in addition to practices based on professional skills, it
was also observed that students do tasks which are non-technical within the scope of skill
training in enterprises. In addition, it was found that the studies conducted within the scope
of skill training in the enterprises mostly contributed positively to the future professional life
of the student. It has been stated that dissemination of skill training to the lower grade levels
will contribute to student development more. However, the teachers and corporate
representatives stated that students do not have sufficient level of awareness about the
positive contribution of skill training to the personal and professional development of
themselves.
Key Words: Vocational high school student, vocational education, skill training in
enterprises.
Giriş
Eğitim sistemleri sürdürülebilir kalkınmanın anahtarı olarak görülmektedir.
Dolayısıyla eğitimin insanlar üzerindeki önemi ve etkileri geçmişten günümüze artmış ve
insan gücü, günümüz dünyasının en önemli kapitallerinden birisi haline gelmiştir. Eğitim ve
kalkınma arasındaki yakın ilişki, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin eğitim sistemlerine
önemli düzeyde yatırımlar yapmalarına neden olmuştur. 21. yüzyıl becerileri ile donatılmış
uzman ve nitelikli insan gücü yetiştirme sorumluluğu eğitim sistemlerinin önemini daha da
artırmıştır (Sabancı ve Şahin, 2006; Şahin ve Sabancı, 2018).
Dünya’da söz sahibi olan ve ekonomileri güçlü ülkelerin ortak özelliği nitelikli insan
gücüne sahip olmalarıdır. Bu bağlamda eğitimin özellikle de mesleki teknik eğitimin
üstlendiği rol büyüktür (Uçar ve Özerbaş, 2013). İşte bu nedenle ülkelerin mesleki eğitim
sistemleri iş dünyasının gereksinim duyduğu insan kaynağını yetiştirebilme bağlamında
nitelikli ve rekabet edebilir bir eğitim hizmeti sunabilmelidir (Binici ve Necdet, 2004).
Üstün ve Savaş (2009) ülkemizin genç bir nüfusa sahip olduğunu belirterek bu genç insan
kaynağının ihtiyaç duyulan nitelikte işgücüne dönüşmesi gerektiğini vurgulamaktadır.
Mesleki ve teknik eğitim, zihinsel, duygusal, sosyal, ekonomik ve kişisel yönden
bütüncül gelişimi esas alarak mesleklerin gerektirdiği bilgi, beceri, tutum ve davranışları
bireye kazandırmaya çalışan eğitim sürecidir. Günümüzde mesleki ve teknik eğitim
öğrencilerinin eğitimleri okul-işyeri işbirliğine dayanan bir sistemle gerçekleştirilmektedir.
Bu sistemde öğrenci haftanın belirli günlerinde okula belirli günlerinde de işletmelere
gitmektedir (Şahinkesen, 1992). Bu kapsamda mesleki ve teknik eğitim veren ortaöğretim
kurumlarında öğrenim gören 12.sınıf öğrencileri okullarında iki günlük teorik eğitimin yanı
225
sıra 24 ders saatine karşılık gelen ve işletmelerde beceri eğitimi olarak adlandırılan
uygulamalı bir ders almaktadırlar (MEB, 1986; MEB, 2013). Anadolu Meslek Programında
bu ders kapsamında öğrenciler haftada üç gün ve günde sekiz saat olmak üzere alanıyla ilgili
bir işletmede çalışmaya başlarlar. Bu işletme, öğrenciyi, işletmelerde beceri eğitimi dersinin
ve alanın öğretim programında yer alan yeterlikleri kazandırmak ve öğrenciyi meslek
hayatına hazırlamak için çalıştırır. İşletmelerde beceri eğitiminde esas amaç, öğrencilerin
mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve tecrübeyi işbaşında yaparak yaşayarak ve birincil
kaynaklardan elde etmesidir. Son sınıf öğrencileri işletmelerde beceri eğitimi dersinin
yanında haftanın kalan iki günü okula devam ederler. Alanlarına göre farklılık göstermekle
beraber bu öğrenciler okullarında on altı ders saati ile yirmi dört ders saati arasında teorik
derslere devam ederler (MEB, 2013). Bu model ile okul ve işyeri bütünleşmesi sağlanarak
ve işyerlerinin işgücü beklentilerine uygun insan yetiştirme ve buna uygun mesleki eğitim
hizmeti sunmak amaçlanmıştır (Aksoy, 2017).
Kumru ve Demirtaş (2015) işletmelerde beceri eğitimine giden 19 meslek lisesi
çocuk gelişimi öğrencisiyle staja ilişkin görüşlerini belirlemek üzere görüşmeler yapmıştır.
Araştırma sonuçlarına göre öğrenciler işletmelerde beceri eğitiminin öğrencinin gelişimine
olumlu katkı sağladığını, bu kurumlardaki usta öğreticilerle ilgili sorun yaşamalarına rağmen
okulda kazandıkları teorik bilgileri ve uygulamalı becerileri bu eğitim kurumlarında
kullanabildiklerini belirtmişlerdir. Üstün ve Savaş (2009) ise kız meslek lisesi öğrencileriyle
yaptıkları çalışmalarında öğrencilerin beceri eğitimi aldıkları işletmelerde ucuz iş gücü
olarak algılandığını belirlemişlerdir. Aykır ve Taşpınar (2017), çocuk gelişimi ve eğitimi
alanında işletmelerde verilen eğitimin işlevselliği ile ilgili paydaş görüşleri adlı çalışmasında
14 öğrenci ve 8 usta öğretici ile görüşmeler yapmıştır. Araştırma sonuçlarına göre
işletmelerde beceri eğitiminin öğrencilerin akademik, kişisel ve mesleki gelişimine katkı
sağladığı ancak ücretlerin öğrencilere zamanında ödenmediği tespit etmiştir. Yılmaz (2016),
ticaret meslek lisesi öğrencilerinin işletmelerdeki beceri eğitimi uygulaması aracılığıyla iş
bulma olanaklarını incelediği bir çalışmasında öğrencilerin % 60’ının amaçlarının lisenin
amaçlarıyla alakalı olmadığını, öğrencilerin % 48’inin beceri eğitimini kamu kurumlarında
yaptıklarını, öğrencilerin % 46’sının işletmelerde beceri eğitimi dersi amaçları dışındaki
işlerde çalıştırıldıklarını, öğrencilerin % 69’unun beceri eğitimi sonunda işe devam
etmediklerini, işletmelerin % 39’unun öğrencilerin maaşlarını yatırmada sorunlar
çıkardıklarını tespit etmiştir. Bunların yanı sıra öğrencilerin %77’si işletmelerde aldıkları
beceri eğitiminin kendilerini hayata hazırladığını belirtmişlerdir. Pehlivan ve Araklı (2018),
ortaöğretim kurumlarında verilen muhasebe eğitiminin muhasebecilik mesleğine
uygunluğunun değerlendirilmesi adlı araştırmasında işletmelerde beceri eğitiminin süresinin
bir yıldan fazla olması gerektiği, bu eğitimin önceki sınıf seviyelerinde de yapılması
gerektiği sonuçlarına ulaşmıştır. Üstün ve Savaş (2010) ise 138 meslek lisesi son sınıf
öğrencisi ile yaptığı çalışmasında işletmelerde beceri eğitiminin öğrenci gelişimine olumlu
katkı yaptığını ancak okul, işveren ve veli arasındaki iş ve işlemlerin orta düzeyde yerine
getirildiğini tespit etmişlerdir. Akkaya (2008) yüksek lisans tezinde 233 öğrenci, 58 işletme
ve 46 koordinatör öğretmene ölçekler uygulamış işletmelerin öğrencileri alırken herhangi bir
kriterinin olmadığı ve öğrencilerin işletmelerde beceri eğitimini bitirdikleri kurumda daha
sonraki zamanlarda çalışmak istemediği sonuçlarına ulaşmıştır.
Bütünde değerlendirildiğinde işletmelerde beceri eğitiminin mesleki eğitim açısından
önemli olduğu ancak uygulamada eğitimin niteliğini azaltan sorunların bulunduğu
görülmektedir. Bu noktadan hareketle çalışmanın amacı meslek lisesi öğrencilerinin mesleki
eğitim kapsamında işletmelerde yaptıkları beceri eğitimlerine ilişkin öğretmen, öğrenci ve
226
işletme yetkilisi görüşlerini tespit etmektir. Böylece mevcut durumun daha iyi anlaşılması
sağlanarak sistemin geliştirilmesine dönük öneriler sunulabilecektir. Bu kapsamda aşağıdaki
sorulara yanıt aranmıştır.
1.
2.
3.
4.
Öğrenciler işletmelerde beceri eğitimi kapsamında neler yapmaktadır?
İşletmelerde beceri eğitimi kapsamında karşılaşılan sorunlar nelerdir?
İşletmelerde beceri eğitiminin öğrenciye katkısı nedir?
İşletmelerde beceri eğitimine ilişkin beklentiler nelerdir?
Yöntem
Çalışmanın amacı meslek lisesi öğrencilerinin mesleki eğitim kapsamında
işletmelerdeki beceri eğitimlerine ilişkin görüşlerini tespit etmektir. Çalışmada nitel
araştırma yöntemlerinden bütüncül çoklu durum çalışması deseni kullanılmıştır. Durum
çalışmaları bir durumu derinlemesine betimleme ve analiz geliştirme amacıyla kullanılır
(Creswell, 2018, s.104). Bu araştırmalarda gerçek yaşamdaki bir durum güncel bağlamı
içinde araştırılır (Yin, 2011, s.17). İşletmelerde beceri eğitimi kapsamında öğrencilerin ne
tür çalışmalar yaptıklarını, işletmelerde beceri eğitim kapsamında ne tür sorunlarla
karşılaştıklarını ve beceri eğitiminin öğrenciye katkısı ve beceri eğitimine ilişkin beklentileri
belirlemek amaçlandığından araştırma durum çalışması olarak desenlenmiştir.
Çalışma Grubu
Çalışma grubunun belirlenmesinde amaçlı örnekleme yöntemlerinden ölçüt
örnekleme ile kolay ulaşılabilir durum örneklemesi birlikte kullanılarak (Yıldırım ve
Şimşek, 2011) meslek liselerinde öğrenim gören dört 12. sınıf öğrencisi, yine bu okullarda
çalışan dört öğretmen ve beceri eğitimi kapsamında öğrenci çalıştıran üç işletme yetkilisi
çalışma grubuna alınmıştır. Dördüncü işletme yetkilisi ise çalışmaya katılımı kabul
etmemiştir.
12. sınıfta işletmelerde beceri eğitimine devam eden dört öğrenci, bu öğrencilerin
dersine giren iki teknik öğretmen ve iki kültür öğretmeni olmak üzere toplam dört öğretmen
ve üç işletme yöneticisi ile toplam on bir görüşme yapılmıştır. Çalışmaya katılan
öğrencilerin tamamı erkektir ve işletme devamsızlıkları yoktur. Öğretmenlerin ise 2
(%50)’si kadın ve 2 (%50)’si erkektir. Yine iki öğretmen meslek dersi öğretmeni, diğer ikisi
ise kültür dersi öğretmenidir. Meslek dersi öğretmenleri işletmelerde beceri eğitimi
kapsamında öğrencilere danışmanlık yapmaktadır. İşletme yöneticilerinin tamamı erkektir.
İki işletme iklimlendirme sektöründe diğer işletme ise elektronik sektöründe faaliyet
göstermektedir.
Veri Toplama Süreci ve Analizi
Verilerin toplanması sürecinde katılımcılarla bire bir yüz yüze görüşmeler yapılmış,
görüşmelerde araştırmacılar tarafından hazırlanmış yarı yapılandırılmış bir görüşme formu
kullanılmıştır. Görüşme formunda öğrencilerin işletmelerde beceri eğitimi kapsamında
yaptığı uygulamaları, süreçte karşılaştıkları problemleri, beceri eğitiminin öğrenciye
katkısını ve beceri eğitiminden beklentileri belirlemeye yönelik açık uçlu sorulara yer
verilmiştir. Görüşme formları öğrenci, öğretmen ve işletmeciler için ayrı ayrı hazırlanmıştır.
Detayda öğrencilere işletmelerde beceri eğitimi kapsamında işletmelerde ne tür
çalışmalar yaptıkları, okulda kazandıkları becerileri işletmelerde çalışırken uygulayabilme
dereceleri, işletmelerde beceri eğitim kapsamında ne tür sorunlarla karşılaştıkları ve bu
227
sorunların çözümüne ilişkin olarak önerileri, işletmelerde beceri eğitiminin öğrencinin
hayatına olan etkisi ve öğrencilerin bu süreçte okuldan beklentileri gibi sorular yer
almaktadır. Öğretmenlere işletmelerde beceri eğitim uygulaması sırasında karşılaştıkları
problemler, bu problemlerin çözümüne ilişkin görüşleri ile beceri eğitiminin öğrencinin
akademik başarısına ve öğrencinin devam/devamsızlık durumuna olan etkisini
değerlendirmelerine yönelik sorular sorulmuştur. İşletmelere ise uygulama sırasında
karşılaştıkları problemler ve bu problemlerini çözümüne yönelik önerileri ile öğrencilerden
ve okuldan beklentileri gibi sorular sorulmuştur. Görüşmelerde katılımcıların düşünceleri
araştırmacılar tarafından yazılı olarak not edilmiştir. Tüm söylenenleri not edebilmek için
bazen katılımcı görüşleri normal bir cümle şeklinde olmak yerine ana fikri yansıtan terimler
şeklinde not edilmiştir.
Verilerin analizinde tümevarımsal içerik analizi ve betimsel analiz teknikleri
kullanılmıştır. Verilerin analizi sürecinde kodlamalar araştırmacılar tarafından birlikte
yürütülmüştür. Birlikte kodlama süreci ortak anlayış gerektirdiği için kodlamada
güvenirliğini artırıcı özellik taşıdığı söylenebilir. Ayrıca araştırmaya katılan katılımcılardan
Öğretmen 2, Öğrenci 1 ve İşletme 2’ye araştırma sonuçları okutulmuş ve kendi görüşlerinin
araştırmaya doğru şekilde yansıtılıp yansıtılmadığını teyit etmeleri istenmiştir. Katılımcı
teyitleri araştırma sonuçlarının güvenilir olduğunu göstermektedir. Araştırmada tüm
süreçlerin açık şekilde ortaya konması, verilerin arşivlenmesi ve gerekli görüldüğü takdirde
denetime açık olması çalışmanın güvenirliğini artırmaktadır. Katılımcıların görüşlerini daha
iyi yansıtabilmek amacıyla da katılımcı konuşmalarından doğrudan alıntılara da yer
verilmiştir (Creswell, 2018; Yıldırım ve Şimşek, 2011). Çalışmalarda katılımcıların kişisel
bilgilerinin gizli tutulması amacıyla isimlerin yerine öğrenciler için Ö1,Ö2, Ö3 ve Ö4;
öğretmenler için T1, T2, T3 ve T4 ve işletmeler için İ1, İ2 ve İ3 şeklinde kodlar
kullanılmıştır.
Bulgular
Bu bölümde öğrencilerin işletmelerdeki beceri eğitimlerine dair öğrenci, öğretmen ve
işletme yetkilisi görüşlerine yer verilmiştir.
İlk olarak işletmelerde beceri eğitimi kapsamında öğrencilere neler yaptıkları
sorulmuş ve öğrencilerden gelen yanıtlar analiz edilerek Tablo 1’de sunulmuştur.
Tablo 1. Öğrencilerin İşletmelerde Yaptığı Çalışmalar
Tema
Kod
Teknik Çalışmalar
Montaj
Servise gitme
Klima temizleme
Kanal ayarlama
Kablo çekme
Teknik Olmayan
Temizlik
Çalışmalar
Ustaya teknik olmayan yardım
Dükkân bekleme
Ö1
Ö2
Ö3
Ö4
Öğrencilerin işletmelerde yaptıkları çalışmalar “Teknik çalışmalar” ve “Teknik
olmayan çalışmalar” olmak üzere iki tema altında toplanmaktadır.
Çalışmaya katılan öğrencilerin görüşlerine göre işletmelerde yaptıkları teknik işler
montaj, servise girme, klima temizliği, kanal ayarlama ve kablo çekmedir. Montaj ve servise
228
gitmeyle ilgili olarak öğrenciler işletmede servise gittiklerini veya dükkânda montaj
yaptıklarını belirtmiştir. Ö1 bu konuda “Çanak kurma işi yapıyorum.”, Ö2 “Montaja
gidiyorum.” ve Ö3 ise “Çoğunlukla sigortalara bakıyorum.” şeklinde neler yaptıklarını
ifade etmişlerdir. Klima Temizliği ile ilgili olarak ise Ö2 “Klima temizliği”, ve Ö3 “Klima
temizleme” ifadeleriyle klima ile ilgili yaptıkları işleri belirtmişlerdir. Ö1 “Kanal ayarlama
yapıyorum.” şeklindeki cevabıyla işletmede kanal ayarlama işini yaptığını belirtmiştir. Ö3
ise kablo çekme ile ilgili olarak “Genelde kablo çekme işi yapıyoruz.” diye yaptığı işi ifade
etmiştir.
Temizlik, ustaya yardım ve dükkân bekleme ise öğrencilerin işletmelerde yapmış
oldukları teknik olmayan işlerdir. Öğrencilerden Ö1 “Temizlik yapıyorum.” şeklinde Ö4 ise
“Dükkân temizliği yapıyorum.” diyerek işletmelerde temizlik yaptıklarını belirtmişlerdir. Ö1
“Malzeme taşımaya yardım ediyorum.” diyerek, Ö4 ise “Ustaya malzeme veriyorum.”
sözleriyle de işletmelerde ustalarına yardım ettiklerini vurgulamışlardır. Ö4 ayrıca dükkân
beklediklerini “Dükkan da bekliyorum.” diyerek dile getirmiştir.
İkinci olarak öğrenci, öğretmen ve işletme yetkililerine süreç içerisinde karşılaştıkları
problemler sorulmuştur. İşletmelerde beceri eğitimi kapsamında işletmelerde çalışan
öğrencilerin karşılaştıkları, öğretmenlerin karşılaştıkları ve işletmelerin karşılaştıkları
problemlere ait görüşler Tablo 2’de sunulmuştur.
Tablo 2. Süreçte Karşılaşılan Problemler
Tema
Öğrenci
kaynaklı
problemler
İşletme
kaynaklı
problemler
Kod
Okula aidiyetin azalması
Bazı arızaların tespitinde
yetersiz kalma
Öğrencilerin bilinçsizliği
Amaçsızlık
Devamsızlık
Meslek- öğrenci
uyumsuzluğu
İşletmelerde beceri eğitimine
geç başlanması
İşletme bilinçsizliği
Müşterilerle yaşanan
problemler
Çalışma saatlerinin
uygunsuzluğu
Okulda gösterilen konular ile
işletmelerde yapılan
etkinliklerin farklı olması
Ücret azlığı
Ö1 Ö2 Ö3 Ö4 T1 T2 T3 T4 İ1 İ2
İ3
Öğrencilerin işletmelerde yaptıkları beceri eğitimi sürecinde yaşanan sorunlar
öğrenci kaynaklı ve işletme kaynaklı olmak üzere iti tema altında toplanmıştır.
Öğrenci kaynaklı problemlerden ilki öğrencilerin okula aidiyetlerinin azalmasıdır. Bu
konuda T4 “Öğrenciler üç gün staja gidip iki gün okula geldikleri için kendilerini okula ait
hissetmemektedirler.” diyerek öğrencilerin okula karşı olan aidiyet duygusunun azaldığını
belirtmektedir. Ö1 ise “Bazı arızalarda (televizyon) bir şey bilmeyince yapamıyoruz.”
229
şeklindeki görüşüyle bazı arızalarda yetersiz kaldıklarını ve karşılaştıkları arıza konusunda
daha önce tecrübeleri olmadığı için işlem yapamadıklarını ifade etmektedir. T2 de
“İşletmelerde beceri eğitiminin, öğrenciler ve işletmeler tarafından tam olarak
anlaşılmadığını düşünüyorum.” sözüyle öğrencilerin süreç konusunda bilinçsiz oldukları
için problem yaşadıklarını belirtmektedir. Öğrencilerin herhangi bir amacı olmadan
işletmeye geldikleri de başka bir öğrenci kaynaklı sorun olarak görülmektedir. Bu konuda İ2
“Öğrenciler işletmelere gelirken bir şey öğrenmeye değil gelmiş olmak için geliyorlar.”
şeklinde görüş bildirmiştir. Ayrıca işletmelerde beceri eğitiminin öğrencilerin devamsızlığa
etkisinin olmasının problem yarattığını belirten görüşler yer almaktadır. Devamsızlık
konusunda T3 “Öğrenciler okulda koptukları için devamsızlık yapıyorlar, derslere girmek
ders çalışmak zor geliyor. İşletmelerde beceri eğitimi dersinden geçtikleri takdirde sınıfı
geçeceklerini düşünerek sınavları takmıyorlar.” şeklinde görüş bildirmiştir. Öğrencilerin
ilgi ve yetenekleri ile seçtikleri mesleki alanın farklı olmasından kaynaklı da problemlerin
yaşandığına ilişkin düşünceler bulunmaktadır. Konuyla ilgili olarak T3 “Öğrenciler alan
seçimini yaparken ilgi ve yeteneklerine uygun alan seçmedikleri için alanın uygun sektör
kanallarına yönelmek istemiyor, alan ile alakalı olmayan, gelecekte çalışmayı düşündükleri
farklı iş kollarında staj yapmak istiyor bu da zorlama ile staj yapmaya itiyor.” şeklinde
görüşünü bildirmiştir. Son olarak 12. sınıflara yönelik işletmelerdeki beceri eğitimine geç
kalındığını belirten ifadeler bulunmaktadır. Bu konuda İ1 “Öğrencinin son sınıfta staj
görmesinin öğrenci için bir katkı sağlamadığını düşünüyorum. Daha erken başlanırsa
faydalı olur.” şeklinde görüş bildirmiştir.
İşletme kaynaklı problemlerle ilgili olarak öğrencilerin işletmelerin süreçleri
hakkında bilinçsiz olduklarını belirten ifadeler tespit edilmiştir. Bu konuda T2 “İşletmelerde
beceri eğitiminin öğrenciler ve işletmeler tarafından tam olarak anlaşılmadığını
düşünüyorum.” şeklinde görüş bildirerek işletmelerin ve öğrencilerin beceri eğitim
konusunda yeterince bilinçli olmadıklarını belirtmiştir. Ayrıca öğrencilerin müşterilerle
problem yaşadıklarını Ö2 “Bazı müşteriler sıkıntılı oluyor” ve Ö4 “Bazı müşteriler sorunlar
çıkarıyor” sözleriyle dile getirmişlerdir. Çalışma saatlerinin uygunsuzluğu konusunda ise
işletme yetkilisi İ3 “Çalışma saatlerinin daha iyi düzenlenmesi gerekir.” sözleriyle problem
yaşadıklarını belirtmiştir.
Üçüncü olarak öğretmen, öğrenci ve işyeri yetkililerine işletmelerde beceri
eğitiminin öğrenciye olan katkısı sorulmuştur ve ilgili görüşler Tablo 3’te sunulmuştur.
Tablo 3. İşletmelerde Beceri Eğitiminin Öğrenciye Olan Katkısına İlişkin Görüşler
Tema
Okul
Başarısına
Olan Etkisi
Mesleki
Gelişime Olan
Etkisi
Devamsızlığa
Olan Etkisi
Kod
Katkısı var.
Katkısı yok.
Başarıyı düşürüyor.
İşletmeye uyumu
İnsan ilişkileri
Tecrübe kazanmak
Mesleğe uyumu
Yetersiz
Okul devamsızlığını artırmaktadır.
Devamsızlığa etkisi yoktur.
Ö1
Ö2
Ö3
Ö4
T1
T2
T3
T4
230
İşletmelerde beceri eğitiminin öğrenciye katkısı okul başarısına, mesleki gelişimine
ve devamsızlığa etkisi olmak üzere üç tema altında toplanmıştır.
İşletmelerde beceri eğitiminin öğrencinin okul başarısına olan etkisi hakkında katkısı
var, katkısı yok ve başarıyı düşürüyor şeklinde üç görüş ortaya çıkmıştır. İşletmelerde beceri
eğitiminin okul başarısına katkısının olduğuna ilişkin katılımcılardan Ö4 "Evet, işletmede
öğrendiğimiz okulda faydası oluyor." ve T2 "Hedefi olan bir öğrenci için bu uygulamanın
akademik başarısına olumsuz bir etkisi olduğunu düşünmüyorum. Aksine faydalı olacağı
kanaatindeyim." şeklinde görüş bildirmişlerdir. İşletmelerde beceri eğitiminin öğrencinin
okul başarısına katkısının olmadığına ilişkin de katılımcılardan Ö1 "Bence yok. Oradaki
işleri okulda yapmıyoruz. O yüzden katkısı olmaz", Ö3 "Bir başarısı olmuyor, çünkü okulda
gösterilenlerle aynı işler olmuyor." ve T3 "Öğrenciler okula geldikleri iki gün isteksiz
geliyor ve akademik açıdan bir kaygı yaşamıyor." şeklinde görüş bildirmiştir. T1
“İşletmelerde çalışan öğrenciler kendi yetişkin bir birey olarak görmekte, okula geldiğinde
öğrenci olmaktan hoşlanmamakta. Çalışan birey olmakla öğrenci olmak arasında
bocalamakta. Okula ve derslere adapte olamadığından akademik olarak başarısız olmakta."
ve T4 "Öğrencilerin akademik başarısını son derece olumsuz etkilemektedir." sözleriyle
işletmelerde beceri eğitiminin öğrencinin başarısını düşürdüğünü belirtmektedirler.
İşletmelerde beceri eğitiminin öğrencinin mesleki gelişimine etkisi hakkında
öğrencilerin işletmeye uyumu, insan ilişkileri, tecrübe kazanmak, mesleğe uyumu ve
yetersiz olmak üzere beş farklı kategoride görüş tespit edilmiştir. İşletmelerde beceri
eğitiminin öğrencilerin mesleğe uyumuna olumlu yönde katkı sağladığını Ö2 "İşletmede
nasıl çalışıldığını, işletme yerlerinin kurallarının olduğunu öğreniyoruz." sözleriyle, Ö3 ise
"İlerde kolay iş buluruz, çevren artar." ifadesiyle belirtmektedir. Ayrıca Ö2 "Her insana
nasıl davranılır. Bunu öğreniyorum" ve Ö4 "İnsanlara karşı nasıl davranılması gerektiğini
öğreniyoruz." sözleriyle beceri eğitiminin kendilerinin insan ilişkilerine olumlu katkı
sağladığını belirtmektedirler. Öğrencilerin tecrübe kazandığını ise T1 "İş hayatı konusunda
tecrübe edinerek farkındalıkları artıyor. Çalıştıklarından yaşayarak öğrenip bilinçleniyor."
şeklinde belirtmiştir. Öğrencilerin mesleğe uyumuna yönelik katkıyı da Ö3 "Kolay iş
buluruz, çevremiz çoğalır.", T2 "İşletmelerde beceri eğitimini doğru bir şekilde alan öğrenci
mezun olduktan sonra hayatta daha başarılı olduğunu düşünmekteyim. " ve T4 "Kendi
alanları ile ilgili mesleklerine olumlu katkısının olduğunu düşünüyorum." sözleriyle ifade
etmektedirler.
İşletmelerde beceri eğitiminin öğrencilerin devamsızlığına yönelik etkisi hakkında
ise T1 "Okula isteksiz geldiklerinden sık sık devamsızlık yapıyorlar", T3 "Öğrenciler
okuldan koptukları için genellikle devamsızlık yapıyorlar" ve T4 "Öğrenci haftada 3 gün
staja gittiği için okul ortamından uzaklaşıyor. Okula gelmek istemiyor, keyfine göre hareket
ederek devamsızlık yapıyorlar." şeklinde görüş bildirerek öğrencilerin devamsızlığını
artırdığına vurgu yapmışlardır. T2 ise "Öğrencinin devam devamsızlığına etkisinin olduğunu
düşünmüyorum" şeklindeki sözüyle işletmelerde yapılan beceri eğitiminin öğrencilerin okul
devamsızlığına etkisi olmadığını belirtmiştir.
Son olarak işletme yetkililerine ve öğrencilerine işletmelerde beceri eğitimi süreciyle
ilgili beklentiler sorulmuştur. Görüşler Tablo 4'te sunulmuştur.
231
Tablo 4. Öğrenciden ve Okuldan Beklentilere İlişkin Görüşler
Tema
Öğrenciden
beklentiler
Okuldan
beklentiler
Kod
Etkili iletişim kurma
Dürüstlük
İşini sevmesi
İşletmelerde beceri eğitimi sonrasında
çalışmaya devam etmesi
İşi ciddiye alması
Ölçme değerlendirme
Diploma
Okul-yaşam arasında bağ kurmaları
Kalifiye eleman
Öğrencilerin bilinçlenmesi
Günlük ders sayısının azaltılması
Ö1
Ö2
Ö3
Ö4
İ1
İ2
İ3
İşletmelerde beceri eğitimi sürecine ilişkin beklentiler öğrenciden ve okuldan
beklentiler olmak üzere iki tema altında toplanmıştır.
İşletmelerde beceri eğitimi sürecine ilişkin öğrencilerden beklentiler etkili iletişim
kurma, dürüstlük, işini sevmesi, işletmelerde beceri eğitimi sonrasında çalışmaya devam
etmesi ve işi ciddiye alması şeklindedir. İ1 "Hizmet sektöründe müşterilerle iletişim kurmak
önemlidir. Öğrencilerin staja başlamadan önce müşterilerle etkili iletişim kurma
becerilerini kazandıracak tedbirler alınmalıdır." sözüyle öğrencilerden etkili iletişim kurma
tekniklerini bilerek işletmeye gelmeleri beklentisi içerisindedir. İ2 ise "Dürüst eleman
olması" diye öğrencilerden dürüst davranmalarını beklediğini belirtmiştir. Öğrencilerden
işini sevmesini beklediğini ise işletme yetkilisi İ2 "İşini seven ve işini yapan eleman olması"
sözüyle ifade etmiştir. İ3 "Staj bittiğinde kendi alanında devam etmesi gerekir." diyerek
işletmelerde beceri eğitimi sonrasında öğrencilerin çalışmayı bıraktıklarını, ancak çalışmaya
devam etmeleri gerektiğini belirtmiştir.
İ1 ise "Hayatın zorluğunu görüp en azından
okuldaki mesleki eğitime önem verip süreci ciddiye almalı." şeklindeki düşüncesiyle
öğrencilerin işlerini ciddiye almasını beklediğini ifade etmiştir.
Okuldan beklentilere ilişkin görüşler ise ölçme değerlendirme, diploma, okul-yaşam
arasında bağ kurmaları, kalifiye eleman, öğrencilerin bilinçlenmesi ve günlük ders sayısının
azaltılması şeklindedir. Ö1 "Okullar bizi işletmelerde öğrendiğimiz ya da neler öğrendiğimiz
konusunda test etsin. Bize kazandırdıkları nelerdir diye ölçsünler." diyerek işletmelerde
kazandıkları bilgi ve becerilerin ölçülerek değerlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Ö2 ise
okul sadece diplomaya götüren bir araç olarak gördüğünü "Diploma versinler yeter."
sözüyle vurgulamıştır. Ayrıca okuldaki öğretilenlerin işletmelerde beceri eğitimi
kapsamında işyerlerinde yapılan etkinliklere yakın olması gerektiğini belirten görüşler
bulunmaktadır. Bu konuda Ö2 "Derste işletmelerde gördüğümüz şeyleri göstermek ve devre
yerine bir şeyler tasarlamak" ve Ö3 "Her şey gösterilmeli, işler uygulamalı olmalı, TV
bozulduğu zaman onu öğrenciye uygulamalı olarak göstermelidir." diye okulda
öğrenilenlerle yaşam arasında bağ kurulması gerektiğini, okulda öğrenilenlerin günlük
yaşamda kullanılabilir ve katkı sağlayıcı nitelikte olması gerektiğini belirtmişlerdir. Ayrıca
işletmelerin öğrencilerin daha bilgili ve tecrübeli olarak gelmesini beklediğini belirten
ifadeler yer almaktadır. Bu konuda İ2 "İşini yapan eleman istiyorum." ve İ3 "Daha becerikli
öğrencilerin yetiştirilmesi gerekir." şeklinde görüşlerini bildirmiştir.
Son olarak
232
öğrencilerin ders sayısının fazla olduğu ve ders sayısının azaltılması gerektiğini belirten
ifadeler tespit edilmiştir. Bu konuda Ö4 "Haftanın iki günü okuldayız. Günlük on saat
görüyoruz. Çok fazla." şeklinde görüş bildirmiştir.
Tartışma ve Sonuç
Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 12. sınıf öğrencilerinin işletmelerde gördüğü
beceri eğitimi dersi süreciyle ilgili öğrencilerin, öğretmenlerin ve işyeri yetkililerinin
görüşlerine başvurulmuştur. Öğrenci ve öğretmen görüşlerine göre işletmelerde beceri
eğitimi, mesleki ve kişisel gelişim olarak öğrenciye olumlu katkı sağlamaktadır. Ancak
öğrencinin akademik başarısına ve devamsızlık durumuna olumsuz etkisinin olduğu da
katılımcılar tarafından dile getirilmektedir. Kumru ve Demirtaş (2015) araştırmasında
işletmelerde beceri eğitiminin faydalı olduğunu belirtmiştir. Aykır ve Taşpınar (2017) da
benzer şekilde beceri eğitiminin öğrencilere olumlu katkı yaptığını belirtmiştir. Yılmaz
(2016) tarafından muhasebe meslek alanında yapılan bir araştırmada da öğrencilerin
işyerlerinde beceri eğitimi yaparak yeni bilgi ve beceriler kazandığına yönelik bulgular elde
edilmiştir. Söz konusu çalışma sonuçları bu araştırmanın sonuçlarıyla da paralellik
göstermektedir.
Öğrenciler, okulda öğretilen bilgilerle işletmelerde karşılaştıkları problemleri
çözemediklerini belirtmişlerdir. İşletmeler ise öğrencilerin işletmelere isteksiz olarak
geldiklerini, öğrencilerin daha kalifiye olarak gelmesi gerektiği yönünde görüş
bildirmişlerdir. Ayrıca öğretmen ve işletme yetkilileri 12. sınıf öğrencilerinin işletmelerde
beceri kazanmaları için geç kalındığını ve sürenin yetersiz olduğunu belirtmişlerdir. Benzer
şekilde Pehlivan ve Karlıklı (2018), işletmelerde beceri eğitimi süresinin uzatılması
gerektiğini ve öğrencilerin işletmelerde beceri eğitimi çalışmalarının daha alt sınıflara
yayılması gerektiğini belirtmiştir. Üstün ve Savaş (2009) ise araştırmalarında öğrencilerin
meslek liselerinden eksik bilgi ve beceri ile mezun olduklarını ve 600 saatlik işletme beceri
eğitiminin nitelik ve nicelik açısından yetersiz olduğu vurgulamaktadır. Benzer şekilde
Pehlivan ve Karlıklı (2018)’ın çalışmalarında da işletme yetkililerinin, staja gelen
öğrencilerin yeterince bilinçli olmadığı ve öğrencilerin sadece 12. sınıfta bir yıl süreyle staja
gönderilmelerinin yetersiz olduğu düşüncesinde oldukları belirlenmiştir.
Ayrıca çalışmamızda öğretmenler ve işletme yetkilileri öğrencilerin alanlarına
istemeden geldikleri için okuldan sonra işlerine devam etmediklerini, işlerini ciddiye
almadıklarını ve öğrencilerde aidiyet duygusunun gelişmediğini belirtmiştir. Akkaya
(2008)’ın bulduğu öğrencilerin büyük çoğunluğunun mezun olduktan sonra staj yaptıkları
kurumda çalışmaya devam etmedikleri sonucu bu durumu desteklemektedir. Yılmaz (2016)
da çalışmasında öğrencilerin %60’lık bir bölümünün istemedikleri alanda öğrenim
gördüklerini belirtmiştir. Bu durumda okulun amaçları ile öğrencilerin amaçlarının ortak
olmaması, istenilen nitelikte öğrenci ihtiyacının karşılanmasını güçleştirmektedir.
Sonuç olarak öğrencilerin işletmelerde beceri eğitimi kapsamında mesleki beceri
temelli çalışmaların yanında teknik olmayan amaç dışı çalışmalar da yaptıkları görülmüştür.
Ayrıca işletmelerde beceri eğitimi kapsamında yapılan çalışmaların öğrencinin gelecekteki
mesleki hayatına çoğunlukla olumlu düzeyde destekleyici katkı sağladığı tespit edilmiş,
işletmelerde beceri eğitiminin alt sınıf düzeylerine de yaygınlaştırılmasının öğrenci
gelişimine daha fazla katkı sağlayacağı ifade edilmiştir. Ancak, öğretmenler ve işverenler,
işletmelerde beceri eğitiminin öğrencinin kişisel ve mesleki gelişimine yapacağı olumlu
katkı konusunda öğrencilerin yeterli bilinç düzeyine sahip olmadığını belirtmişlerdir.
233
KAYNAKÇA
Akkaya, M. (2008). Türkiye'de giyim eğitimi veren meslek liselerindeki öğrencilerin sanayi
uygulamalarının işletmeler, öğrenciler ve koordinatör öğretmenler açısından
değerlendirilmesi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya.
Aksoy, H.H. (2017). Meslek liseleri öğrencilerinin işletmelerde beceri eğitimi: Okul destekli
çocuk işçiliği. Türk Tabipler Birliği Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi,16 (62-63), 7482.
Aykır, Z. & Taşpınar, M. (2017). Çocuk gelişimi ve eğitimi alanında işletmelerde verilen
eğitimin işlevselliği ile ilgili paydaş görüşleri. Eğitim ve Toplum Araştırmaları Dergisi
4(2), 146-171.
Binici, H. & Necdet, A. R. I. (2004). Mesleki ve teknik eğitimde arayışlar. Gazi Üniversitesi
Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(3), 383-396.
Creswell, J. W. (2018). Nitel Araştırma Yöntemleri (M, Bütün ve S. B. Demir, Çev. Ed.).
Ankara: Siyasal Kitabevi. (Orijinal çalışma basım tarihi 2013).
Kumru, M. & Demirtaş, Z. (2015). İşletmelerde beceri eğitimine (staja) giden meslek lisesi
çocuk gelişimi öğrencilerinin staja ilişkin görüşleri. Uluslararası Katılımlı III. Çocuk
Gelişimi ve Eğitim Kongresi "Erken Müdahele”, Hacettepe University Faculty of
Health Sciences Journal, 1, 433-445
MEB. (1986). Mesleki Eğitim Kanunu. Resmi Gazete.
MEB. (2013). Millî Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği. Resmi Gazete.
Pehlivan, A. & Karlıklı, M. (2018). Ortaöğretim kurumlarında verilen muhasebe eğitiminin
muhasebecilik mesleğine uygunluğunun değerlendirilmesi. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim
Araştırmaları Dergisi, Ocak 2018, 6(1), 151-165.
Sabancı, A. & Şahin, A. (2006). Farklı branşlardan atanan ilköğretim okulu sınıf
öğretmenlerinin yeterlik düzeyleri. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 48(48),
531-556.
Şahin, A. & Sabancı, A. (2018). The Perception of Pedagogical Formation Students have
towards Educational Concepts: Metaphoric Study. Journal of Education and Future,
(13), 179-207.
Şahinkesen, A. (1992). Eğitimde İkili Sistem (Okul-İşyeri İşbirliğine Dayalı Sistem).
Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 25, 687-701.
Üstün, G. & Savaş, D. (2009). İşletmelerde yapılan beceri eğitimi sırasında gerekli
uygulamaların yerine getirilmesi hakkında K.M.Ş öğrenci görüşleri. e-Journal of New
World Sciences Academy, 4(3), 104-117.
Uçar, C. & Özerbaş, M. A. (2013). Mesleki ve teknik eğitimin dünyadaki ve Türkiye’deki
konumu. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 2(2), 242-253.
Üstün, G. & Savaş, D. (2010). İşletmelerde yapılan beceri eğitiminin amacına ve mesleki
eğitim yönetmeliği hükümlerine göre uygulanma düzeyi hakkında kız meslek lisesi
234
öğrencilerinin görüşleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 43(1),
1-16.
Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2011). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara:
Seçkin Yayınevi.
Yılmaz, Y. (2016). Ticaret meslek lisesi öğrencilerinin işletmelerdeki beceri eğitimi
uygulaması aracılığıyla iş bulma olanaklarının incelenmesi: Erzurum ilinde bir
araştırma. IJSSER, 2(2), 554-566.
Yin, R. K. (2011). Qualitative research from start to finish. New York, USA: The Guilford
Press.
235
Keyfiyet Anlayışı ve Onun “Dede Korkut Kitabı”nın Dilinde İfadesi
Nermin Abdulhüseynli182
Özet
“Dede Korkut Kitabı” kendi sanatsal değerine göre diğer ortak Türk abidelerinden
ayrılmaktadır. Bu abidenin dili üzerinde çalışmak ve bu nadir söz sanat örneğini incelemek
Türk lehçelerinin benzer ve farklı yönlerinin öne çekilmesine neden olacaktır. Akraba dillere
ait ortak Türk anıtlarını karşılaştırmalı olarak incelenmek, bu dillerin genel söz varlığının
çerçevesini öğrenmek ve onların her birinin sonraki gelişimini izlenmek bilim için mühim
ilgi doğurmaktadır.
Aynı özellikler bu dillerin yakınlığını, farklı yönler ise bu dillerin kendine has
gelişme yolunun olduğunu kanıtlıyor. Böyle benzer yönlerden biri keyfiyet (kalite) anlamlı
bileşenlerin destanın dilinde kullanılmasıdır. Bu anlamı taşıyan kelime ve kelime grubları
anıtın sanatsal değerini, şiirsel gücünü artırıyor. Destanda keyfiyetin farklı dil düzeylerinde
tezahürüne rastlanmaktadır. Sıfatlar kalite (keyfiyet) bildirmekte daha çok üstünlük
sağlamaktadır. Onların kalite bildirmesi tüm Türk lehçeleri için ortak özelliktir. Sıfatların
yapısındaki çeşitlilik kalite bildirmekte daha aktiftir. Basit ve sıradan dereceli sıfatlarda bu
biraz zayıf, türeme, birleşik sıfatlarda ise yaranma yöntemine bağlı olarak kalitenin taktimi
daha güçlü olacaktır. Keyfiyetin tanıtımında destanda paralel şekilde kullanılan ve yapısına
göre birleşik olan sıfatlar şimdi de çağdaş Türk lehçelerinde aktif işlenmektedir. Örneğin:
Karşı yatan kara dağlar; Kanlı-kanlı sular; Karaca Çoban darp eyledi, kaba ağacı yeriyleyurduyla kopardı; Acı ayran dökülende çap-çap içen; Kanı hanım, altunda yahşi atı yok!
Örneklerde gördüğümüz kara, kanlı-kanlı, kaba, acı, yahşi sözleri Oğuz grubu Türk
lehçelerinde şimdi de kullanılmaktadır. Sıfatın derece belirtisinin aynı ve farklı sözcük
tekrarı ile verilmesine hem destanın dilinde hem de çeşitli Türk lehçelerinde rastlanılır.
Örneğin: Kara-kara (siyah-siyah) dağlarda çevirdim, alınmadın Basat!
Çalışmamızda destanın dilinde çağdaş dönemle sesleşen ifadelere daha önemli yer
verilecek, çeşitli Türk lehçelerinde kalite bildiren sıfatların özellikleri ayrıntılı
incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Türk Lehçeleri, Abideler, Dede Korkut, Sıfat, Keyfiyet.
Abstract
“The book of Dede Korkud” differs from other common Turkish monuments
according to its artistic value. Working on the language of this monument and examining
this rare example of art will lead to the similar and different aspects of Turkish dialects to be
brought forward. A comparative study of the common Turkish monuments of related
languages, learning the framework of the general vocabulary of these languages, and
monitoring the subsequent development of each of them raises significant interest for
science.
182
Azerbaycan, Bakü Devlet Üniversitesi, Azerbaycan Dilciliği Bölümü, Doktora öğrencisi.
236
The same features prove the affinity of these languages, and different aspects prove
that these languages have their own way of development. One such aspect is the use of
meaningful components in the language of the epic. Words and phrases that carry this
meaning increase the artistic value and poetic power of the monument. There are
manifestations of arbitrariness in the epic at different language levels. In simple and ordinary
grade adjective adjectives, the presentation of quality will be stronger depending on the
method of utility. The adjectives which are used to the epic in the promotion of arbitrariness
and which are combined according to their structure are now actively processed in
contemporary Turkish dialects. For example: The opposing land black mountains; Bloodybloody waters; Karaca Shepherd battered, ripped the rough tree with its place; Bitter
buttermilk spill diameter-diameter smoker; Blood, lady, there’s no wild horse underneath!
The black, bloody-bloody, rough, bitter and wild words we see in the examples are
now used in Oguz group Turkish dialects. Giving the same and different word repetition of
the adjective degree sign is found both in the language of the epic and in various Turkish
dialects. For example: Black-black I have turned in the mountains, not taken Basat!
In our study, the expression of the epic in the language of the contemporary period
will be given more importance, the characteristics of adjectives that declare quality in
various Turkish dialects will be examined in detail.
Keywords: quality, adjective, functional grammar, sign, frazeological combinations.
Türk dilli halkların 11. yüzyıldaki en eski sözlü anıtı olan “Dede Korkut” destanı, dil
tarihi çalışmalarında önemli rol oynayan dil olgusu açısından zengindir. “Dede Korkut
Kitabı” kendi sanatsal değerine göre diğer ortak Türk abidelerinden ayrılmaktadır. Bu
abidenin dili üzerinde çalışmak ve bu nadir söz sanat örneğini incelemek Türk lehçelerinin
benzer ve farklı yönlerinin öne çekilmesine neden olacaktır. Akraba dillere ait ortak Türk
anıtlarını karşılaştırmalı olarak incelenmek, bu dillerin genel söz varlığının çerçevesini
öğrenmek ve onların her birinin sonraki gelişimini izlenmek bilim için mühim ilgi
doğurmaktadır. A.Demirçizade
“Kitabi-Dede Korkut” destanlarının dili” adlı
monografisinde de bu konuya atıfta bulunarak yazıyor: “Kitabi-Dede Korkut” destanlarının
dili grammatik kuruluşuna göre de, modern Azerbaycan dili kimi, iltisakidir və türk dilleri
ailesine dahil olan dillere, özellikle onun güney-batı grupundan olan dillere çok benzerdir”
(1, 27).
Aynı özellikler bu dillerin yakınlığını, farklı yönler ise bu dillerin kendine has
gelişme yolunun olduğunu kanıtlıyor. Böyle benzer yönlerden biri keyfiyet (kalite) anlamlı
bileşenlerin destanın dilinde kullanılmasıdır. Bu anlamı taşıyan kelime ve kelime grubları
anıtın sanatsal değerini, şiirsel gücünü artırıyor.
Keyfiyet anlamlı sözleri incelerken ilk önce alametle kalitenin farkını belirlemek
gerekir. Keyfiyet konu ve olayın onun kendisi ile ilgili olan öyle bir belirliliyidir ki, sırf o,
konu ve olayı tüm diğerlerinden ayırır, onu başkası değil, tam olarak aynı şey yapır, kısacası,
kendi mahiyetini kabartıyor. Konu ve olay sırf bu alamet belirliliyi sayesinde somut bir şey
olarak idrak edilir. Örneğin, esas kelime türlerinden olan sıfat diğer kelime türlerinden
sadece onun kendisi için karakteristik olan derece, kalite, alamet ve başka özelliklerine göre
ayrılır. Başka tür söylersek, bir kelime grubu olarak sıfatı diğer temel konuşma
bölümlerinden ayıran esas faktör keyfiyet belirtisine sahip olmasıdır.
237
Destanda keyfiyetin farklı dil düzeylerinde tezahürüne rastlanmaktadır. Bu açıdan
araştırmamızda fonetik, leksik-semantik, sözdizimsel keyfiyet düzeyine, aynı zamanda
morfolojik yönteme baş vurduk.
Sıfatlar kalite (keyfiyet) bildirmekte daha çok üstünlük sağlamaktadır, yani kalite
deyince ilk akla gələn sıfatlardır. Bunun sebebi ise onların kendi dahili semantikasında
keyfiyyet məzmununun daha öncelikli olmasıdır. Sıfatların kalite bildirmesi tüm Türk
lehçeleri için ortak özelliktir. Sıfatların yapısındaki çeşitlilik kalite bildirmekte daha aktiftir.
Basit ve sıradan dereceli sıfatlarda bu biraz zayıf, türeme, birleşik sıfatlarda ise yaranma
yöntemine bağlı olarak kalitenin taktimi daha güçlü olacaktır. Keyfiyetin tanıtımında
destanda paralel şekilde kullanılan sıfatlar şimdi de çağdaş Türk lehçelerinde aktif
işlenmektedir. Örneğin: Karşı yatan kara dağlar; Kanlı-kanlı sular; Karaca Çoban darp
eyledi, kaba ağacı yeriyle-yurduyla kopardı; Acı ayran dökülende çap-çap içen; Kanı
hanım, altunda yahşi atı yok!
Örneklerde gördüğümüz kara, kanlı-kanlı, kaba, acı, yahşi sözleri Oğuz grubu Türk
lehçelerinde şimdi de kullanılmaktadır. Sıfatın derece belirtisinin aynı ve farklı sözcük
tekrarı ile verilmesine hem destanın dilinde hem de çeşitli Türk lehçelerinde rastlanılır.
Örneğin: Kara-kara (siyah-siyah) dağlarda çevirdim, alınmadın Basat!
Destanda renk bildiren sıfatların da kalite bildirmesini gözlemleye biliyoruz.
Örneğin, “Kara ölüm geldüğünde keçit versün! Mısrasında kara renk olumsuz içerikli kalite
bildiren sıfat kimi kullanılmış, ölümün kötülüyüne işare edilmişdir. Kırgızca ise kapa
şeklinde işlenmektedir
Türeme sıfatlar da ortak Türk dilleri abidesinin dilinde işlenmektedir və hȃlȃ da
anlamını yitirmemişdir. Örneğin:
Biner olsa hünerlidir, Şişlik olsa, erdemlidir, Karangu akşam olunca kaygılu çoban
gibi mısralarda hünerli, erdemli, kaygılı sözleri –lı eki ile yaranarak kalite bildirmeye hızmet
etmişdir.
Morfoloji yöntemle oluşan sıfatlar destanın dilinde daha çok görülmektedir. Örneğin:
Ağayılda ağca koyun:
Gagavuzca – alaca, sarıca
Türkçe- akca, düzce
Türkmence - akca, kıskaca
Memedeli Kıpçak "Dede Korkut kitabı"nın dilinde elamet ve keyfiyet bildirən
sözler" kitabında keyfiyyet anlamlı sözleri iki gruba ayırıyor: 1. "Dede Korkut kitabı"nın
dilinde huy, dahili keyfiyet, psikoloji özellik ve elamet bildirən sözler, 2. "Dede Korkut
kitabı"nın dilinde genel keyfiyet bildiren sözler.
Birinci gruba o, "alçak", "aciz", "çıplak", "deli", "imirze (anıtda "yakışıklı", "iyi
görünümlü" manasında)", "imrençi ( anıtda "sevimli" manasında)", "ince", "karı", "kahil (
anıtda "tembel" manasında)", "yazık", "zelil", "yaman" ve s. kimi sözleri dahil etmişdir (2,
37-58).
İkinci gruba ise "aç", "arı", "bedevi", "beg", "bol", "daz", "düz", "eyü", "erkek",
"esen", "ezvay", "hoş", "möhkem (sağlam)", "şen", "yalın", "yahşı", "açuq", "bağlu",
"eyiblü", "erebi", "kardaşsız", "ötkün", "kutlu", "kutsuz" ve s. kimi sözler dahil edilmişdir
(2, 58-100).
238
Memedeli Kıpçak bu bölgüde elamet ve keyfiyet anlayışını özleştirmişdir, daha
doğrusu, o, elamet bildiren sözleri de keyfiyet manalı sözler gibi kabul ederek bölgünü iki
türlü aparmıştır: elamet ve keyfiyet bildirenler, sırf keyfiyet bildirenler. Zann ediyoruz ki, bu
bölgüde dolaşıklık vardır. Makalenin evvelinde de gösterdiyimiz gibi, elamet ve keyfiyet
anlayışları bir-birinden semantik açıdan ayrılıyor. Keyfiyet predmetleri bir-birinden
farklandıran, birini diğerinden ayıran spesifik özelliklerdir.
Sıfatlardan başka isimler de kalite bildire biliyor. Mesela, Dolması altun beşikde
kundakladığım oğul, Kaytabanda kızıl deve senin gider.
Egni berk demir donum giyerdim, Kara polat uz kılıcım belime bağlardım.
Örneklerde gördüyümüz altın, kızıl, demir, polat isimleri ait oldukları sözlerin keyfiyetini
bildirmek özelliğine maliktir, sert, dayanıklı anlamına gelir.
Destanda aynı zamanda bir eşyayı diğer eşyayla kalite anlamında mükayasa hallarına
da rast geliniyor. Bu zaman eşyaya –ca, -ce eki ekleniyor. Örneğin:
Başındağı tuğulğanı ne ögersin, mere kafir,
Başımdakı börkümce gelmez bana!
Altmış tutam gönderini ne ögersin, murdar kafir,
Kızılcık değeneğimce gelmez bana!
Kılıcını ne ögersin mere kafir,
Eyri başlı çokmağımca gelmez bana!
Göründüyü üzere nümunelerde Salur Kazan börkünün, deyeneyinin, çomağının
düşmenin tuğulğanından, gönderinden, kılıncından üstün olduğunu bildiriyor.
Destanın dilinde deyimsel bileşiklere de rast gelinmektedir. Örneğin, Ata adını
yüritmeyen hoyrat oğul! Ata adını yüritmeyen deyimsel bileşikdir ve kötü anlamlı kalite
bildiriyor.
Sıfat fiiller de keyfiyet bildirmeye hizmet ede biliyor. Bunun nedeni sıfat fiilerin
sıfatla ikili özellik taşımasıdır. Örneğin:
Konuğu gelmeyen kara evler yıkılsa yek!
At yemeyen acı otlar bitince bitmese yek!
Adam içmez acı sular sızınca sızmasa yek!
Veya
Karılar dört dürlüdür
Birisi solduran soptur
Birisi dolduran totdur.
Örneklerden de gördüyümüz gibi sıfat fiiller isimlere aid olarak işlenmiş ve kalite
bildirmektedir. “Kitab-ı Dede Korkut”un söz varlığına baktığımızda hatta birleşik sıfat
fiilerle ifade edilen keyfiyet anlamlı örneklere de rastlamak mümkündür. Örneğin:
Karangu akşam olanda güni doğan,
Kar ile yağmur yağanda er gibi duran,
239
Karakuc atları gördüginde bozlaşdıran,
Ağca koyun gördüginde kuyruk çırpıb kamçılayan,
Arkasını urub berk ağılın ardın söken,
Krma-bükec semüzin alub tutan,
Kanlu kuyruq yüzüp çap-çap yudan,
Avazı kaba köpeklere ğavğa salan,
Çakmakluca çobanları dünle yügürden,
Ordumun haberin bilürmisin, degil bana!
Veya
İtümle bir yalakta yundım içen azğun kafir,
Altındağı alaca atın ne ögersin,
Ala başlu keçimce gelmez bana!
Veya
Berü gelgil, ak südin emdigim kadunım ana!
Keyfiyet anlamını ifade eden kelime grupları da destanın dilinde çokluk oluşturur.
Örneğin:
Kara donlu, azğun dinli kafirlere
Bir oğul aldırdınsa degil bana!
Ağ birçekli, izzetli canım ana!
Örneklerdeki kara donlu, azğun dinli, ağ birçekli, izzetli kelime grupları keyfiyet
anlamını bildirmek için kullanılmışdır.
Çalışmamızda destanın dilinde çağdaş dönemle sesleşen ifadelere daha önemli yer
verilmiş, çeşitli Türk lehçelerinde kalite bildiren sözlerin özellikleri ayrıntılı incelenmiştir.
Böylece, yaptığımız incelemeler sonucunda belli oluyor ki, abidenin dilinde mevcut olan
keyfiyet içerikli kelimelerin, ifadelerin esas ağırlık merkezini sıfatlar oluşturmaktadır. Fakat
sıfatla birlikte isimlerin, sayı sıfatlarının, sıfat fiillerin, deyimlerin de aynı anlamı, yani
keyfiyeti yansıttığını görebiliyoruz.
240
KAYNAKÇA
1.
Demirçizade, Ebdülezel. (1999). “Kitab-ı Dede Korkut” Destanlarının Dili. Bakü: İlim.
2.
Kıpçak, Memmedeli. (2012). “Dede Korkut Kitabı”nın Dilinde Alamet ve Keyfiyet
Bildiren Sözler. Bakü: MBM yayınları.
3.
Kıpçak, Memmedeli. (2000). Kemiyet Anlayışının Dilde İfadesi. Tarihȋ-tipoloji
Tetkikat. Bakü: İlim.
4.
“Kitab-ı Dede Korkut”. Asıl ve sadeleştirilmiş Metinler. (2004). Bakü: Önder.
5.
Zeynalov, Ferhat. (1974). Türk Dillerinin Mukayeseli Grameri. Bakü: ADÜ yayınları.
241
Islamic Motifs in James Clarence Mangan’s Poems (1838-1844)
MA. Student, Mehmet AKGÜL183
Prof. Dr., Arda ARIKAN184
Abstract
Although James Clarence Mangan (1803-1849) had never left his homeland, he
depicted a vivid picture of Anatolia and the contemporary Middle East with the region’s
ethnic groups, poets, and geographical and historical realities which he could access only
through the published materials available to him. Despite the fact that Mangan’s work
included various details on the beliefs, historical, and cultural practices of the native people
living in the Middle East, not enough attention has been given to his work in Turkish
academia apart from a few descriptive studies that focused on the content of his work.
However, a close reading of Mangan’s works will show that he made various linguistic,
cultural, and religious references to the Middle East. Mangan’s poetry includes various
references to the Middle East which shows his attempts to get out of the epistemological
impasse he went through in the western context. In this paper, a descriptive analysis of the
content of Mangan’s poems written between the years of 1838-1844 is provided to
exemplify the Islamic sources he employed in his poetry.
Introduction
The earliest biographer of Mangan, O’Donoghue states that Mangan had a mournful
life in Ireland where he had never left (1897: 16). Mangan’s life was quite tough since he
had a lonely and gloomy spirit in his hometown penning prose, poetry, and translations.
O’Donoghue argues that Mangan was a desolate and remarkably genius literary figure
producing poems exceeding beyond the borders of Ireland (1897: 16). Arıkan and Birlik
express that Mangan translated and rewrote the works of various Middle Eastern poets’ that
had already been translated by Germans (2017: 8). In his poetry, he delineated a vivid
picture of the Middle East with its geography, culture, and history. An analysis of his poems
reveals that there are many references to the Middle East even though he had never set foot
here. While depicting the Middle East, Mangan created powerful allusions to Islam. Despite
this rich content, his poetry remains understudied.
Mangan's translations as well as his appropriation of various Middle Eastern and
Asian poems are indeed contextualized as though they were native to Ireland. Lennon argues
that "For Mangan, Asia, and the Middle East suggested antiquity, but its literature could also
be native and familiar – ‘not all are exotics’" (2014: 66). His works, on the other hand,
183
184
Süleyman Demirel University, Institute of Social Sciences, English Language and Literature, MA Program
& Lecturerer, Antalya Bilim University
Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of English Language and Literature
242
"reanimated concepts of antiquity to address Ireland’s anomalous modernization and
Anglicization in the nineteenth century" (Sturgeon, 2014: 10). Hence, Mangan's
appropriations of Islamic and/or Middle Easters themes, motifs, and personae should be
understood within the framework of such personal reaction of the poet to his Catholic
Ireland that was becoming more and more modernized, and thus Anglicanized.
The City of Truth (1838) by Mohammed, Niazi VI, represents Mangan’s vision of
the city “Ranking higher far than Paradise.” The place Mangan calls “the City of Truth”
differs from the Christian concept of Paradise, although both heaven and paradise are
mentioned in the Torah and New Testament as two separate entities. However, in the rest of
the poem, the reader comes to see that Mangan’s “paradise” is full of Islamic references and
allusions. “Selsibil”, for example, is mentioned in the Koran as follows “And they will be
given to drink there of a Cup mixed with Zanjabil, A fountain there called Salsabil” (76: 1718, The Holy Kuran). It is inferred that Selsebil is and everlasting and fluid fountain in
which rare people attain the merit to drink Zanjabil from it (Cebeci, 2009). The ones who
drink Zanjabil from this fountain (Selsebil) is more privileged than the ones drinking wine
because Selsibil is placed in a palace-hall, though the latter ones are in a bower. Thus,
Mangan’s description of this place is the idyllic place where Allah resides. Another
important aspect is that Mangan writes Allah in capital letters. Lastly, by writing “whom
ALLAH,” Mangan might be echoing the sound of “Hu Allah!”, the Sufi exclamation of
chanting God’s name:
The City of Truth (1838)
This fair City is unseen: it lies
Isolated from our earthly ball;
Ranking higher far than Paradise
‘Tis the CITY OF THE TRUTH alone,
And of Truth’s inestimable All.
They whom ALLAH from the First hath known,
Known and chosen, here are gathered all.
Some drink precious wine, some Selsibil.
Some in bower, some in palace-hall (17-26)
It is mentioned in “the City of Truth” that Mangan might be echoing the sound of
“Hu Allah!”, and in the following poem named “Passage” translated by Mangan from
Hudayi II, it is deduced that Mangan echoes “YA HU” with a sigh. Arıkan and Birlik state
that “YA HU! refers to vanity/futility of the earthly life in this context (2017: 18). Hence, it
can be inferred that this place is where the earthly life is vanished. Humans should not be
devoting themselves to these earthly desires and should not forget ALLAH who is up. In
“Passage”, “Remember Him whom Heaven and Earth adore!”, just like mentioned in the
Koran “O ye who have believe! Remember Allah with much remembrance” suggests the
point that Allah should be remembered and worshipped through praying and good deeds in
this earth (33:41, The Holy Kuran).
In “Passage”, the poetic persona is considered to be Hudayii who “alone by birth/Is
guided by the Guardian Four alway”. Historical studies shows that Hudayi II (Hudâyî
Kadîm Mustafa), worked as a muezzin in the Haseki Hurrem Sultan Mosque during the
243
reign of Suleiman the Magnificent (Yekbaş, 2013). In the poem, Hudayii associates himself
with the voice of all who believe the futility of the earth. The poem also acknowledges that
“The Guardian Four” refers to the four khalifs next in succession to Mohammed, namely
Abubekhr, Omar, Osman, and Ali (Martin, 1996: 364):
Passage (1838) [Hudayı II]
Remember Him whom Heaven and Earth adore!
YA HU!
…
O, trust HUDAYII he alone from birth
YA HU!
Is guided by the Guardian Four alway,
YA HU!
He is alone the Friend of GOD on Earth
YA HU!
(33-34, 49-54)
The Western concept of “Reasoning” is attacked by Mangan in a series of his poems.
In “Relic”, Mangan breaks away from the reasoning associated with the 19th century
Western philosophy. From an ontological perspective, Mangan’s position against such
reasoning is closely associated with Islam. In the poem, it is noted that “the Reason of Man”
is indeed a senseless dream as Mangan writes “What a senseless dream of the Reason of
Man.” Such break away shows that Mangan’s vision of reality contrasts with that of the
Western thinkers of his time. In this re-conceptualization, “the Reason of Man” is incapable
of understanding the order, harmony, and consistency of the “Great Caravan” that belongs to
“Allah’s inscrutable Will and Existence”:
Relic [Of Yusuf Scheiki] (1838)
What a senseless dream of the Reason of Man,
To think it can rifle the Great Caravan
Of ALLAH’s inscrutable Will and Existence,
When the tinkling tones of the Caravan-bell,
As the Caravan moves through the misty Dell
Of the World, are themselves half-lost in the Distance!
Similarly, the poem titled “On the Occasion of the Truce between Russia and
Turkey” reveals Mangan’s reaction to the western philosophy. The nineteenth line,
“VOLTAIRE, that crookedest of reasoners” demonstrates how Mangan was dissatisfied with
the reasoning associated with Voltaire who is known to be the leading figure of the Western
Enlightenment.
Allah’s greatness is a prevailing subject in some of Mangan’ poems. In “Night is
Nearing”, “Allah Akbar”, is the starting exclamation in each stanza. Likewise, in one of
Mangan’s original poems named “the Wail and the Warning of the Three Khalenders”,
Mangan writes echoes the uniqueness of Allah by writing ‘La’ lahá il-Allah!’ (There is no
God but Allah). As much as Mangan uses the Koran and some Islamic entities in his poetry,
some Biblical allusions are also visible in his poetry. In “Night is Nearing”, Mangan uses a
244
biblical allusion to highlight the futility of the effort of understanding life by writing. “For
you know very well that the day of the Lord will come like a thief in the night” (I
Thessalonians 5:2-3, Biblehub). Interestingly, Mangan’s Biblical allusion is given under the
exclamation “Allah Akbar!”, showing that the Islamic emblem is juxtaposed with the
Christian one:
Night is Nearing (1840) [Baba Khodjee]
Allah Akbar!
All things vanish after brief careering;
Down one gulf Life’s myriad barks are steering;
Headlong mortal! hast thou ears for hearing?
Pause! Be wise! The night, thy Night, is nearing!
Night is nearing!
Allah Akbar!
(1-6)
His poem “Invocation” starts with “IN THE NAME OF GOD MOST MERCIFUL,
AND FROM WHOM ALONE ALL POWER BEGINS”. Here, Mangan partly translates the
beginning of the Islamic quotation “Bismillahirrahmanirrahim”. Hence, Allah is presented as
the creator of all existences and appears as an omniscient figure. It is also important to note
that Mangan writes this part in capital letters to highlight its significance. Similarly, in “To
Mailuka” Mangan cites Allah as the creator of all existences who creates day (light) and
night (darkness). From a theological perspective, it can be deduced that unlike the Koran
which does not explicate day and night in hierarchical terms, the Bible prioritizes the day:
“For you are all children of light, children of the day. We are not of the night or of the
darkness” (I Thessalonians 5:5, Biblehub). On the other hand, the Koran which claims that
“That is because Allah merges night into day, and He merges day into night, and verily it is
Allah Who hears and sees (all things)” displays that there is no hierarchy between the day
and the night as Allah is the creator of both of them (22:61, The Holy Kuran). This finding
can be supported by using other pieces written by Mangan such as his poem titled “Life and
Its Illusions”, in which he writes “Day dies – Night lives”:
To Mailuka (1838) [Lamii]
SEE THAT GOD SHOULD BE ADORED
FOR DARKNESS AS THE LIGHT;
Allah akbar! GOD THE LORD
MADE NOT ONLY DAY BUT NIGHT. (5-8)
In “Heaven First of all within Ourselves, Mangan focuses on the processes of life
from childhood to old age. Through the binary opposition of body and spirit, the former one
is associated with the past and the latter with heaven. However, in the nineteenth line “So
the heart that in grief looks to ALLAH above, still reflects the same heaven from its depth as
before!” the spirit, associated with heaven, becomes privileged as it turns to Allah and prays.
One of the cultural elements that Mangan mentions is Nowruz which is a Persian
festival dating back Zoroastrianism and Parsiism (Nōrūz, 2013). The Nowruz festival is in
245
spring during which new roses flourish. In the time of Nowruz, the Earth becomes similar to
Eden knowns as heaven. More importantly, Mangan associates Nowruz with Islam as there
is a blessing to Allah for granting these days to humans. As a literary device Mangan uses
pun by writing Nourooz’iz as it may sound like new roses:
The Days of Nourooz’iz (1840) [Aboul Kazım]
Chor. – Raise the glad chorus in praise of Nourooz’iz !
ALLAH be bless’d for the Days of Nourooz’iz !
Now is Earth Eden, for Nature diffuses
Love, as their soul, through the Days of Nourooz’iz! (5-8)
In “Passage”, the sacred day, Friday is mentioned “let thy day of wooing and
wedding both be Friday” which highlights the significance of Friday. In the Koran (62:9,
The Holy Kuran) “O ye who believe! When the call is proclaimed to prayer on Friday (the
Day of Assembly), hasten earnestly to the Remembrance of Allah, and leave off business
(and traffic): That is best for you if ye but knew!” clearly points out the importance of
Friday prayer in Islam. It is also critical to express that Friday prayer is cited in a way that
believers increase their profit through praying. In addition to this, “turban” is seen as a
cultural element of the Middle East geography in Mangan’s poems called “The Thug’s Ditty
and Stammering or Tipsy Ghazzel by Foozooli” as follows: “All round my turban! ‘tis
Necromancy that gets the blind side of the soul!”.
In his poetry, Mangan sheds light on a historical incident which deeply affected the
Islamic world; Al-Mohara. In the poem, Mangan associates himself with Islamic people by
adding onto their cry in this sorrowful event:
The Howling Song of Al-Mohara (1840) [Arabian]
My Heart is as a House of Groans
From dusky eve to dawning grey;
…
O! the Bloodguilty ever sees
But sights that make him rue,
As I do now, and cry therefore,
All night long, on my knees
Evermore,
Allah, Allah hu!
(1-2, 85-90)
Many Islamic characters appear in Mangan’s poems. Firstly, Moostanzar-Billah was
the thirty-sixth khalif of Abbasid Caliphate. In the time Baibars, Moostanzar-Billah was
given a kiosk to spend his remaining life (Yiğit, 2006). In his ruined kiosk, mansion, there
sounds a lullful, soothing music. The muezzin is righteous Moostanzar and he “chaunted the
Allah-el illah” referring to the Azan. The kiosk has the Godly atmosphere. In the phrase “I
mused alone in that ruined kiosk”, Mangan associates his mournful life with the ruined kiosk
here:
The Kiosk of MOOSTANZAR-BILLAH (1840) [Arabian]
A Song to the rose, the Summer’s daughter!
“The lullful music of TEEGREEZ’ flow
246
Was blended with echoes from many a mosque,
As the Mooezeen chaunted the Allah-eh-illah
…
For I stood in the ruined Kiosk
Of the Khalif MOOSTANZAR-BILLAH
(4-7, 11-12)
Sufism is a prevalent theme in Mangan’s poetry. It can be broadly defined as the
inner and mystic dimension of Islam that differs from the traditional Islam (see What is
Sufism in Schimmel, 1975) (pp. 3-22). Mangan mentions another significant holy figure
Imam Ebusuud in “on the Imam Ebusund”, who was the mufti (Sheikh ul-Islam) of the
Ottoman Empire in the time of Suleiman the Magnificent. Historical records indicate that he
issued a fetwa on banning drinking coffee in coffeehouses (Düzenli, 2007: 394). This fetwa
was considered to be a prominent protest on Sufism as coffee has been closely knitted with
Sufism. And, “Omur, Olum, Allah, Aalem” may be given as the basic faiths of Sufism. He
asks Ebusuud “Quære - does he comprehend it?” Quære means query or question in
Latin.185. Mangan questions the mufti about his fetwa. Furthermore, in one of Mangan’s
original poems “To a Groaner”, there is a hadith: “Küntü kenzen mahfiyyen fe-ahbebtü enu'rife” which conveys the meaning that “I was a hidden treasure and wanted to be known”.
(Küntü kenzen-Gizli Hazine, 2018). It holds the belief that Allah created this world to be
known and worshipped by humans. In the Koran “I have only created Jinns and men, that
they may serve Me.” explains the reason of the creation of this world (51:56, The Holy
Kuran). Likewise, “The Soffees’ Ditty” reveals the notion of Sufism in a more concrete way.
In the poem, there are virtues that Sufis obtain in this world to attain Allah’s mercy in
afterworld. Mangan associates himself with Sufis as “we sing” the ditty, tune. Mangan might
echo Bismillah by writing it in the chorus. Thus, in these poems of his, Mangan highlights
that Sufism is the certain way of understanding the universe, that is, through revelation as
advocated by Ghazali. This belief presents a direct contrast with the idea of creation of the
universe that was popular in Mangan’s time:
The Soffees’ Ditty (1844)
Docility, Poverty, Courage, and Meekness,
Wisdom, and Silence, and Patience, and Prayer without ceasing.
Such are the tone and the tune of the ditty that we sing.
…
Bismillah! There is no strength or wisdom
But in GOD, the High, the Great! Thou, O,
Soffee, art but a creature of clay; therefore,
Indulge not in pride.
(4-6, Chorus)
185
https://www.merriam-webster.com/dictionary/quaere
247
Conclusion
Mangan’s descriptions of the Middle East geography, culture and practices
apparently illustrate that he does not conceive the Middle East as a merely exotic place.
O’Donoghue reports that Mangan used original Oriental poems to translate into English,
therefore, his translation is considered to be genius rewritings (1897: 89). It is also quoted
that Mangan consulted the Koran and read it with delight (1897: 89). According to
O’Donoghue, Mangan’s use of Islamic images shows a break away from Western traditions
that are based on reasoning (1897: 90). Moreover, in Mangan’s poetry, it is plainly
understandable that his use of Islamic allusions is purely original, respectful, and
harmonious with Islamic traditions. Lastly, Mangan’s perception of Islam as he reflected in
his poetry is based on the neo-platonic conception of the universe as has affected English
Romantics especially Coleridge (see Birlik, 2011 for more information, pp. 106-112). All in
all, the bulk of Islamic references made by Mangan in his poetry is remarkable when the
poet’s historical and geographical affiliation with the Catholic Ireland is considered.
References
Arıkan, A. & Birlik N. (2017) James Clarence Mangan’ın Seçilmiş Şiirlerinde Orta Doğu
Coğrafyasına Ait İmgeler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 14(3), 7-23.
Biblehub.
English
standard
version.
https://biblehub.com/esv/1_thessalonians/5.htm
Retrieved
from
Birlik, N. (2011). Samuel Taylor Coleridge’in Söyleşi ve Yüksek İmgelem Şiirleri. Ankara:
Ürün Press.
Cebeci, L. (2009). Selsebîl. Retrieved from: https://islamansiklopedisi.org.tr/selsebil-cennet.
Düzenli, P. (2007). Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları
(Doctoral Dissertation, Selçuk University, Konya, Turkey).
Retrieved
from:
http://docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/
211036%20ebussud%20fetvalar%C 4%B1.pdf.
Küntü
Kenzen-Gizli
Hazine.
(2018).
Retrieved
from
https://islamvetasavvuf13.wordpress.com/2018/08/26/kuntu-kenzen-gizli-hazine/.
Lennon, J. (2014) ‘Antiquity and Futurity in the Writings of James Clarence Mangan.
Essays on James Clarence Mangan: The man in the cloak. Ed. S. Sturgeon.
Hampshire: Palgrave Macmillan.
Martin, A. (Ed). The Collected Works of James Clarence Mangan. Irish Academic Press,
1996.
Nōrūz. (2013). Retrieved from: https://www.britannica.com/topic/Noruz.
Quaere. (n.d.). In Merriam-Webster’s dictionary. Retrieved from: https://www.merriamwebster.com/dictionary/quaere.
O’Donoghue, J. C. (1897). The life and writings of James Clarence Mangan. Edinburgh:
Patrick Geddes & Colleagues.
248
Schimmel, A. (1975). Mystical Dimensions of Islam. Chapel Hill: The University of North
Carolina Press. Retrieved from: http://www.fatuma.net/text/schimmel.pdf.
Sturgeon, S. (2014). Essays on James Clarence Mangan: The Man in the Cloak. New York:
Palgrave Macmillan.
The Holy Kuran. The Man. Retrieved from
http://www.theholyquran.org/?x=s_main&y=s_middle&kid=14&sid=76
Yekbaş, H. (2013). HÜDÂYÎ-İ KADÎM, Mustafa. Retrieved from:
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=145.
249
Middle Eastern Women in James Clarence Mangan’s Poetry
MA. Student, Hünkar BALYEMEZ186
Prof. Dr. Arda ARIKAN187
Abstract
Mangan's poetry includes various women from the Middle East, each portrayed by an
admirer who respectfully writes about these women. Unlike his contemporaries who tended
to portray women of their times in terms of physical qualities, Mangan's Middle Eastern are
depicted as pure and beautiful beings. In this paper, Mangan's Middle Eastern women are
studied by analyzing his poems written in the years of 1838-1844. It is suggested that
Mangan's Middle Eastern women appear as sources of beauty, admiration and respect unlike
those women depicted by other poets of the West who perceived women as sources of carnal
pleasure and at times as sources of danger. It is concluded that Mangan's Middle Eastern
women are depicted in non-hierarchical terms which point at the originality of the poet.
James Clarence Mangan differs from his contemporaries in the way he depicts the Oriental
women in his poetry. His Oriental women are neither femme fatale nor supernatural beings
as in the works of the other Oriental Renaissance poets. He tries to give a realistic depiction
of them or he tries to depict them by following some Eastern literary traditions. Rather than
establishing a hierarchy between himself and these women, he usually looks up to them with
respect or they appear as objects of desire and are usually put on a pedestal. This paper aims
to look at the depiction of Oriental women in his poems written between 1838 and 1844 and
to underline how he departs from the cliché Western perceptions about the Oriental women.
Keywords: James Clarence Mangan, Middle East, Middle Eastern Women, West
Özet
Mangan, şiirlerinde bulunan çeşitli Ortadoğu kadınlarını hayranlıkla tasvir etmiş ve
onlar hakkında saygılı bir üslupla şiirlerini kaleme almıştır. Kendi zamanlarının kadınlarını
fiziksel özellikleri yoluyla tasvir etmeye meyilli olan çağdaşlarının aksine, Mangan'ın
Ortadoğulu kadınları saf ve güzel varlıklar olarak betimlenmiştir. Bu çalışma Mangan'ın
şiirlerindeki Ortadoğulu kadın anlatısı belirlenen yıllar arasındaki şiirleri analiz edilerek
yapılmıştır. Mangan'ın şiirlerindeki Ortadoğulu kadınlar, bu kadınları cinsel hazzın ve
zaman zaman tehlikenin kaynağı olarak algılayan ve betimleyen Batılı çağdaşlarının aksine;
güzelliğin, hayranlığın ve saygının kaynağı olarak görülür. Mangan'ın Ortadoğu kadınlarının
hiyerarşik olmayan bir şekilde betimlenmesinin şairin özgünlüğüne işaret ettiği sonucuna
varılmıştır. Mangan, şiirlerinde Doğulu kadını betimleyiş şekliyle çağdaşlarından ayrılır.
Onun şiirlerinde Doğulu kadınlar, diğer Doğu Aydınlanmacısı şairlerin şiirlerinde olduğu
gibi baştan çıkarıcı, tehlikeye sebep olan ya da doğaüstü varlıklar değillerdir. Şair, Doğulu
186
187
Süleyman Demirel University, Institute of Social Sciences, English Language and Literature, MA Program
& Instructor
Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of English Language and Literature
250
kadınların gerçekçi bir betimlenişini vermeye çalışmıştır ya da onları Doğu Edebiyatı
geleneklerine uygun şekilde betimlemeye çalışmıştır. Bu kadınlarla kendisi arasında bir
hiyerarşi kurmak yerine, şair bu kadınlara saygıyla yaklaşmış ya da bu kadınlar arzunun
kaynağı gibi görünmüş ve baş tacı edilmişlerdir. Bu çalışma, Mangan'ın 1838-1844 yılları
arasında yazdığı şiirlerinde Doğulu kadınları betimleyişine ve Mangan'ın Batı'nın Doğulu
kadınları algılayış klişesinden nasıl ayrıldığına vurgu yapmak amacını taşımaktadır.
Anahtar Kelimeler: James Clarence Mangan, Orta Doğu, Orta Doğulu Kadınlar,
Batı
1. Introduction
During the Romantic Period of English Literature, women were often portrayed as
sources of danger as well as of carnal pleasure. James Clarence Mangan (1803-1849) was an
Irish poet considered as the "National Poet" of Ireland by James Joyce (Elmann, 1991: 66)
as an interesting figure who had never left Ireland during his life (O'Donoghue, 1897: 16).
O'Donoghue (1897) states that Mangan looked upon the fair sex as essentially cruel
and malicious by citing one of his poems “Man at most is made of clay—/ Woman seems a
block of granite!” Despite this note, in Mangan's poems, his perception of Middle Eastern
(ME) women differs from his depictions of the western ones. In this paper, it is argued that
Mangan's ME women are depicted in a praising and elevated way as he describes these
women by comparing them to the rose, cedar, or peri.
In Mangan's poems, ME Women are associated with mystery and uniqueness.
Furthermore, they are seen as sources of admiration. His ME women are non-erotic, free,
and omnipotent beings who serve as ideal rulers, padishahs, and sultans. Hence, this paper
aims to take a closer look at Mangan’s depictions of ME women by focusing on his poems
written between 1838 and 1844.
2. How ME Women were represented in Mangan's Poems?
In Mangan's poems, one of the most common features attributed to women is being
and remaining mysterious. In one of his poems, “To Mihri” (Martin, 1996: 7), Mangan
exclaims:
My starlight, my moonlight, my midnight, my noonlight
Unveil not, unveil not, or millions must pine. (Martin, 1996: 7)
In this poem, Mangan begs Mihri so that she remains mysterious by continuing her
veiling. If she unveils, Mangan further exclaims, millions of people will suffer. In the
following lines, it is said that if she shows your beauty, her hair will be seen darker than
night and her body will shine so bright that it will be seen brighter than the sun. In "To
Amine, On Seeing Her About To Veil Her Mirror" Mangan writes "Veil not thy mirror
sweet Amine" (Martin, 1996: 174). Unlike many of his contemporaries who consider
women as a source of carnal pleasure, Mangan’s approach to ME women is exclusively
respectful and in full admiration.
In "A Nondescript" Lulu is also described as a peri, a non-erotic and supernatural
being. Similar to various Ottoman poets, the words rose, cedar and peri-spirit are used by
Mangan to portray Lulu's appearance:
251
To give my LULU’s form its merit;
For when she sits, she seems a rose
And when she stands, a queenly cedar,
And when she moves, a Peri-spirit! (Martin, 1996: 11)
In "A Trophy Taken From Love" (Martin, 1996: 67) the reader is exposed to
Gülnare's powerful control over Mangan’s existence. Gülnare’s existence is prioritized as
she has a higher status than Mangan. In this elevated tone, although her physical features or
emotions are not mentioned, the reader experiences the impact of Gülnare's powerful love
on Mangan. In "To Amine" (Martin, 1996: 70) Amine is portrayed in non-erotic terms as for
Mangan, Amine's eyes are the main reason for his admiration of Amine. In "To Amine, On
Seeing Her About To Veil Her Mirror" (Martin, 1996: 174) Mangan confesses that Amine’s
beauty creates jealousy and despair. In these depictions, Mangan continues to treat these ME
women by departing from the overused, worn-out Orientalist descriptions.
Being an omnipotent figure such as a sultan or a padishah are some features
attributed to ME women by Mangan. In "A Trophy Taken From Love" (Martin, 1996: 67),
Mangan’s painful experience against Gülnare's sugar-like love is expressed. It is articulated
that Gülnare can control the poet even with her one single hair. It can be inferred that the
title "creator" is given to Gülnare by Mangan. This image of the powerful woman is also
expressed in "To Rayab Ana Sherehemiz, The Female Traveller" (Martin, 1996: 69) in
which Rayab Ana can change the situation of the world by her single decision. Similarly,
this omnipotent ME woman reappears in "To Zelica" as follows:
Come, Zelica, and be my bosom’s one tenant
Its Padishah and Sovereign of Sovereigns:
Peace cannot bless that country or that continent
In which no Sultan or Sultana governs. (Martin, 1996: 72)
Although having a female padishah has never been a historical reality in the Middle East,
this title is given to Zelica by Mangan who cannot find peace without her rule.
3. Conclusion
It can be inferred that unlike his contemporaries, Mangan's treatment of women and
especially ME women does not stem from a strong sexual desire or erotic hunger. In
contrast, similar to the findings of Arıkan and Birlik (2018), the poems analyzed in the study
depict women's unique existence as a proof of God's greatness with their unique physical
features and their status as padishahs and sovereigns.
References
Arikan, A., & Birlik N. (2017). James Clarence Mangan'ın Seçilmiş Şiirlerinde Ortadoğu
252
Coğrafyasına Ait İmgeler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 14(3), 7-23.
Arikan, A., & Birlik, N. (2018). Middle Eastern Women in James Clarence Mangan's
Poetry. The 4th International Language, Culture and Literature Symposium, Antalya.
Eco, U., & Weaver, W. (2016). The Name of The Rose. London: Vintage.
Shakespeare, W. & Bevington, D. M. (2018). The Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark.
Peterborough, Ontario: Broadview Press.
Elmann, M. (1991) Four Dubliners: Wilde, Yeats, Joyce and Beckett. London and
Cardinal: Sphere.
Homer, Butler, S., Dirda, M., & Homer. (2008). The Illiad & The Odyssey. New York:
Barnes & Noble Books.
Martin, E. (1996). (Ed). The Collected Works of James Clarence Mangan. Dublin: Irish
Academic Press.
O'Donoghue, J. D. (1897). The Life and Writings of James Clarence Mangan. Edinburgh:
Patrick Geddes & Colleagues.
253
Animals in James Clarence Mangan’s Poetry (1838-1844)
MA. Student Aslı Yasmin UZSÜREN,188
Prof. Dr., Arda ARIKAN189
Abstract
James Clarence Mangan (1803-1849) was one of those poets who used animal
imagery in his poems in an authentic manner. Since he is frequently cited as a Romantic
poet, it is possible to see nature and animal representation in his poems although his
treatment of animals requires special attention for he diverts from his contemporaries in his
use of animals with their rather Eastern connotations. Hence, the aim of this study is to
examine James Clarence Mangan’s poems written between the years of 1838 and 1844 to
see how animals are represented in his poems. James Clarence Mangan’s poems differ from
the works of his contemporaries for many reasons mainly because his poetry treats external
reality in a unique way. His treatment of animals is a case in point. In his poems, the ways
he employs images or metaphors (or extended metaphors) about animals are characterized
by his interest in the non-West as his animals appear with their eastern connotations as in the
example of the nightingale. This paper will explore the ways Mangan departs from his
contemporaries in his treatment of animals referring to specific poems.
Keywords: James Clarence Mangan, Animals, Animal Studies, Animal Imagery
Introduction
From the beginning of history, animals have always been mankind’s companions.
Humans and animals have always coexisted in the same environment, sharing similar
concerns such as nourishment, warmth, and safety. It is no coincidence that after thousands
of years of harmony, animals and humans still share parts of their lives in each other’s. From
the perspective of humanities, animals and their relationship with humans have a whole field
of their own. First began to take hold in the 1970s, animal studies is a growing
interdisciplinary field that incorporates knowledge originating from literature, sociology,
religion, and philosophy among many others. This study aims to build a parallel between
animal studies and the great Irish poet James Clarence Mangan’s poetry. In order to conduct
this study, James Clarence Mangan’s selected poems between the years of 1838 and 1844
that have been analyzed by close reading have been taken into consideration. The
relationship between Mangan and animals has been thoroughly viewed to conduct an indepth analysis. Animal Studies as a literary theory has been used as a baseline to analyze the
poems. To integrate Animal Studies into this study, animals have been analyzed as images,
and their symbolic, or metaphorical meanings have been taken into consideration. The
method of the study is that the animals that were mentioned in at least five of Mangan’s
poems have been analyzed to come up with a viable argument. Firstly, the selected poems of
188
189
Isparta Süleyman Demirel University, Department of Western Languages and Literatures
Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of English Language and Literature
254
Mangan between the years of 1838 and 1844 are analyzed by close reading. While
conducting this study Mangan’s poems that have animal connotations have been taken into
consideration, and among the 363 poems of Mangan’s between the years of 1838 and 1844
the number of poems that mention at least one animal is 72 and the total number of animals
that have been mentioned in these poems is 63. In order to keep the scope of this study tothe-point, the animals that are mentioned in more than five of Mangan’s poems (snakes,
serpents and reptiles; nightingales/bulbul; horses/steeds; lions) are analyzed to understand
the meanings attributed to these animals. Animals mentioned in his poetry include: alligator,
panther, goose, owl, jaguar, eagle, shellfish, swarm, butterfly, fox, lamb, beetle, hound,
parrot, whale, mice, puppy, hen, ape, lizard, hawk, crock, pig, swine, mule, dragon, bee,
fowl, wolf, monkey, raven, turkey, dog, sheep, ass, swan, seal, mole, deer, reptile, gander,
mouse, nightingale, bird, serpent, snake, roe, leopard, cat, horse, fish, worm, bulbul, cow,
swarm, dove, steed, cub, camel, crow and lion. In addition to this, some of his poems carry
animal names as for their titles: “Make the Lion the Painter”, “The Bold Dragoon”, “The
Eagle and the Dove”, “The Fox-Chorus”, “The Cat and the Looking-Glass”, “The Lion’s
Ride”.
Findings
Table 1.
Animals that have been mentioned in at least five of Mangan’s poems.
Animals
Number of poems that mention these
animals
Snakes, Serpents, Reptiles
12
Nightingales/Bulbul
10
Horses and Steeds
10
Lions
5
The animals mentioned in Mangan’s are shown in Table 1.
Table 2.
Symbolic meanings of mentioned animals.
Animals
Snakes, Serpents, Reptiles
Nightingales/Bulbul
Horses and Steeds
Lions
Symbolic Meanings
Evil
Virtue, goodness, beauty
Travel, movement, military, might
Power, strength, majesty, fear
As for their symbolic meanings: snakes, serpents, and reptiles are highly associated
with evil while nightingales/bulbul are associated with virtue, goodness and beauty and
horses are associated with travel, movement, military, and might. Finally, lions are
associated with power, strength, majesty, and fear.
255
As for the first category; snakes, serpents and reptiles’ evil connotation can be seen
in the poems such as “The City of the Truth”, “An Incongruity”, “The Hundred-Leafed
Rose”, and “Most Melancholic”:
O, stand up! The serpent and his mates,
But not Man, were born to creep and crawl;
Reptile enters not the Holy Gates. (The City of Truth, 93-95)
In “The City of Truth”, serpent and reptile are associated with evil in a Biblical sense
for they cannot enter the Holy Gates. Similarly, in “An Incongruity”, Mangan speaks of
verses from the Koran that associate snakes with evil again:
The Koran warns thee snakes are not allowed
To loll or lie
On Eden’s beds of violets and roses! (An Incongruity, 4-6)
In Judeo-Christian religious traditions, the snake earned its stereotypical image due
to its depiction in the Book of Genesis where the serpent deceives Adam and Eve into the
first sin. As implied in the text the snake was actually Satan in disguise. Because of their
seductive image snakes are often portrayed to be sly hypnotists.
For the next category; nightingales and/or bulbul’s symbolic meanings can be seen in
the poems “The City of Truth”, “Bamberg: The Drop-Scene”, “The Kiosk of MoonstanzarBillah” and “The Little Hut”. It is an important point that Mangan differs from his
contemporaries in the way he treats the East or the Non-West. Arıkan and Birlik (2018) state
that “He recognizes the subjectivity and autonomy of the East in his descriptions of the East,
and even goes further and glorifies it with positive descriptions and judgments…” (184).
Mangan prefers to use the word “bulbul” rather than the nightingale at the cost of presenting
linguistic deviation in this poem. It is also seen that they are used with their Eastern
connotations to convey attributes like virtue, goodness, and beauty. While it is a bird
associating sadness and death, or art coming out of suffering in Western literature, it is
affiliated with the opposite qualities in Mangan’s poetry. Robles (2016) explains the
nightingales’ symbolism in Western literature: “In the European lyric tradition, no songbird
is more prominent than the nightingale. No doubt this has to do with the fact that the
nightingale (Luscinia megarhynchos) is a beautiful singer that sings at night, as well as in
the day, but it also has to do with the double symbolism of mourning and melancholia that
has attached to it from antiquity.” (p. 88). For example, as Mangan’s contemporary, the
Romantic poet Samuel Taylor Coleridge associates nightingale with melancholy:
And hark! the Nightingale begins its song,
‘Most musical, most melancholy’ Bird!
256
A melancholy Bird? O idle thought!
In nature there is nothing melancholy. (The Nightingale, 12-15)
Different from his contemporaries, Mangan associates nightingale with positive
connotations:
There sweet nightingales, like living flutes
Bind the senses and the soul in thrall. (The City of Truth, 13-14)
As it is seen in the poem, Mangan attributes sweetness to nightingales. And
nightingales have the ability to “bind the senses and the soul” with their songs.
And thy nightingales in cages
Warble songs of Paradise. (Bamberg: A Drop-Scene, 5-6)
In “Bamberg: A Drop-Scene”, Mangan associates with nightingales in a Biblical
sense since they “warble songs of Paradise”:
The bulbul’s melody broke from the dell
A song to the rose, the Summer’s daughter! (The Kiosk of MoonstanzarBillah, 3-4)
Finally, it is seen that Mangan prefers to use “bulbul” instead of the nightingale. In
this way, he attributes an Eastern connotation to the bird. Arıkan and Birlik (2017, p. 12)
state that “In Mangan's poems, the Middle Eastern names are often used in their original
form, without translating them in accordance with the spelling or pronunciation of the
English language… It can be said that the poet used some of these non-English words,
which he wrote mainly in accordance with English grammar rules, to contribute to the sound
features of the poem and in particular to form a harmony.”
Horses and steeds’ symbolic meanings can be seen in the poems “An Elegy” and
“Lament for Alhama, and Death of the Moor Alfaquee”:
O, horses’ hoofs would tramble down
The mount whereon the martyr-Saint
Was crucified. (An Elegy, 37-38)
In “An Elegy”, an example of ‘might’ can be seen since the “horses’ hoofs would tramble
down the mount”:
Off-springing from his mule with speed,
He bounded on his Arab steed. (Lament for Alhama, and Death of the Moor
Alfaquee 11-12)
Horses are traditionally seen as noble creatures since humans use them for transport.
And in this poem, travel and movement can be seen in the provided lines.
For the last category; lions’ symbolic meanings can be seen in the poems “The
Glove”, “The Lion’s Ride”, “Make the Lion the Painter” and “The Abduction of the Lady
Gertrude von Hochburg”. As an animal that has been attributed with the kingship of the
257
wild, the lion often represents power, strength, majesty, and fear in Mangan’s poetry. In
Mangan’s poetry, the lion has always been spoken about with adjectives such as great, hero,
and glare. Similarly, the lion of the Bible is described as fierce, roaring, vicious, and strong,
and the lion of the Koran is mentioned as something to fear:
And straightway a gate is unclosed,
And sneakingly then, like a hero disposed
To turn dodger, and linger,
A lion steps out. (The Glove, 14-17)
In “The Glove”, the lion is described as a majestic hero:
But, ah! Even Ritter-love may fear
To breast the lion in his lair! (The Abduction of the Lady Gertrude von
Hochburg, 153-154)
In this poem, the lion is introduced as something to fear.
Apart from their symbolic representations, Mangan uses animals’ names for their
rhythmic qualities especially for creating rhymes. Using animal names to achieve a special
rhythmic tone is most apparent in “The Fox-Chorus”:
‘Tis a Town’s-cadger, stiff a corse,
He sits astride of a horse. (7-8)
We shall see, we shall see, for he knocks;
Rapp! Rapp! Lo, he bringeth a Fox! (19-20)
He leathers away, rub-a-dub,
And he calls the student a cub. (73-74)
Conclusion
Our analysis shows that Mangan’s use of animals in his poetry is framed within stylistic
rather than image-based concerns. Mangan uses animals to create a certain sound system
(rhyme, rhythm, and repetition of certain sounds) for a purpose such as creating an ironic,
humorous or childish mood. Similarly, in his most melodious poems, animals are used
extensively as can be seen in his poem “The Fox-Chorus”. Furthermore, it is understood
from the symbolic meanings of animals that attributed to them that Mangan is highly
inspired by the Bible and the Koran. In addition, differing from his contemporaries, Mangan
attributes some animals with their Eastern connotations as in the example of the
nightingale/bulbul. Although some of the animals he uses can be understood in stereotypical
terms (that the snake is representative of the evil in the Biblical sense), there is originality in
Mangan’s use of animal imagery. Such originality can be seen in numerous poems such as
in “Make the Lion the Painter” in which the lion is situated in city life rather than in nature:
258
However, a great Lion sauntered down the Street,
And, glancing at the Picture with an eye. (11-12)
References
Arıkan, A., & Birlik, N. (2017). James Clarence Mangan’n Seçilmiş Şiirlerinde Orta Doğu
Coğrafyasna Ait İmgeler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 14(3), 7–23.
Arıkan, A., & Birlik, N. (2018). Batı’nın Osmanlı Coğrafyasına Bakışını Tersine Çeviren
İrlandalı Şair: James Clarence Mangan. Folklor/Edebiyat, 24(94), 183–195.
Kalof, L. (2017). The Oxford Handbook of Animal Studies. New York: Oxford University
Press.
Mangan, J. C. (1996). The Collected Works of James Clarence Mangan. (J. Chuto, Ed.).
Blackrock, Co. Dublin: Irish Academic Press.
Robles, M. O. (2016). Literature and Animal studies. London: Routledge Taylor & Francis
Group.
Waldau, P. (2013). Animal Studies: An Introduction. Oxford University Press.
259
Serbest Bölgelerin Bölge Ekonomisine Katkıları: Denizli Denser Aş Örneği
Asst. Prof. Dr. Yusuf KAYA190
Özet
Uluslararası ticaret hacimlerinin arttırılmasında, özellikle gelişmekte olan ülkelerin
çokça başvurduğu serbest bölge kurumları, bulundukları ülkenin ve bölgenin ekonomik
gelişimine doğrudan katkıda bulunmaktadırlar. 20.yüzyılın ikinci yarısından itibaren
yaygınlaşan, ülke sınırları içerisinde kurulmalarına rağmen, bölgede faaliyet gösteren
kuruluşlara, vergi ve gümrük kanunlarında ayrıcalık sağlayan serbest bölgeler, ülkemizde de
hızla yaygınlaşmış, 2019 yılı itibariyle 18 adede ulaşmıştır. Sayının ilerleyen yıllarda da
hızla artması beklenmektedir. Serbest bölgeler bulundukları yerde, ihracat yapacak olan
firmaların, uluslararası piyasada rekabetle başa çıkmalarına yardımcı olmayı
amaçlamaktadır. Bu bağlamda serbest bölgeler, firmalara sağladığı vergi avantajları dışında,
uygun maliyetli enerji, gümrüksüz alanda stok tutma, takas mekanizması, serbest kar ve
sermaye transferi gibi birçok farklı alanda fayda sağlamaktadır. Bu çalışmada serbest
bölgelerin bulundukları ile ve bölgeye katkılarının yanında, Denizli’de 2002 yılında kurulan
Denizli Serbest Bölge Müdürlüğü’nün faaliyetleri ve Denizli ihracatına olan etkileri
aktarılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Serbest Bölgeler, Denizli Serbest Bölgesi, Uluslararası Ticaret
Abstract
In order to increase the volume of international trade, especially the free trade zone
institutions, which are mostly used by developing countries, directly contribute to the
economic development of the country and the region. The free trade zones, which have
become widespread since the second half of the 20th century and which have been
established within the borders of the country, are privileged in tax and customs laws to the
organizations operating in the region, have rapidly expanded in our country and reached 18
in 2019. The number is expected to increase rapidly in the following years. Free trade zones,
where they are located, aim to help the export companies to cope with the competition in the
international market. In this context, apart from the tax advantages it provides to companies,
free trade zones provide benefits in many different fields such as cost-effective energy,
stock-keeping in duty-free area, clearing mechanism, free profit and capital transfer. In this
study, besides the presence and contribution of free trade zones, the activities of Denizli Free
trade zone Directorate established in Denizli in 2002 and its effects on Denizli exports will
be explained.
Keywords: Free trade zones, Denizli Free Trade Zone, International Trade
190
Dr.Öğr.Üyesi, Pamukkale Üniversitesi, Buldan MYO, ykaya@pau.edu.tr
260
1. SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE ÜLKE EKONOMİLERİNE OLAN ETKİLERİ
1.1. Serbest Bölgelerin Tanımı, Amaçları ve Tarihçesi
Serbest bölgeler, ülkelerin gümrük rejimlerinden bağımsız, özel statüye tabi,
uluslararası ticaret hacminin yaygınlaşması ve ülkelerin rekabet gücü kazanması için kurulan
bölgelerdir.
Erdoğan ve Ener (2005) serbest bölgeleri, ülke sınırları içerinde olmalarına rağmen,
dış ticaret, gümrük ve vergi kanunları açısından gümrük sınırı dışında sayılan bölgeler
olarak tanımlamıştır. Tümenbatur (2012) ise serbest bölgeleri, yatırım ve üretim arttırılması,
yabancı yatırımcı ve teknoloji girişini hızlandıran, ekonominin girdi ihtiyaçlarını karşılayan,
ülkedeki hukuki ve idari düzenlemelerin bir kısmından muaf tutulan, geniş teşvik ve
avantajlar sunan bölgeler olarak tanımlamıştır.
Eskiden serbest liman olan ve dış ticaret bölgesi olarak da adlandırılan serbest
bölgeler, gümrük idaresinin müdahalesi olmadan malların çıkarılabileceği, taşınabileceği,
üretilebileceği veya yeniden yapılandırılabileceği ve yeniden ihraç edilebileceği alanlardır.
Sadece mallar, bölgenin bulunduğu ülkedeki tüketicilere taşındığında, geçerli gümrük
vergilerine tabi tutulurlar. Serbest ticaret bölgeleri, büyük limanlar, uluslararası havaalanları
ve ulusal sınırlar çevresinde - ticaret için birçok coğrafi avantaja sahip - bölgeler şeklinde
düzenlenmiştir. Örnekler arasında Hong Kong, Singapur, Colón (Panama), Kopenhag,
Stockholm, Gdansk (Polonya), Los Angeles ve New York bulunmaktadır. Alternatif
Gümrüklü depo ve ilgili sistemler gibi cihazlar bazı büyük limanlarda (örneğin, Londra ve
Amsterdam) kullanılmaktadır.
Bir serbest ticaret bölgesinin temel amacı, bir limandan, havaalanından veya
sınırlandırmanın, yüksek tarifeler ve karmaşık gümrük düzenlemelerinin neden olduğu
ticareti engellemektir. Sistemin avantajları arasında, gümrük muayenelerindeki
formalitelerin azalmasıyla gemi ve uçakların daha hızlı geri dönüşü ve aynı zamanda malları
serbest bir şekilde imal etme, iyileştirme ve saklama kabiliyeti de bulunmaktadır.
Serbest bölgelerin kuruluş amaçları, ülkeler arası da farklılık gösterebilmektedir.
Temel amaç, ülkenin dış ticaret hacmini arttırmak olsa da özellikle gelişmekte olan ülkeler,
istihdamın arttırılması, ülkeye döviz girişinin artması, doğrudan yatırımların artmasını da
amaçlamaktadırlar. Genel olarak bakıldığında ise serbest bölgelerin kuruluş amaçları
aşağıdaki gibi sayılabilir ( Tümenbatur, Bakan ve Gökmen, Kutlu);
Ülkenin dış ticaret hacmini arttırmak
Ucuz mal temini ile uluslararası ticarette rekabetçi olabilmek
Teknoloji ve yabancı sermaye girişini hızlandırmak
Ülkenin istihdamını arttırarak, işsizliği azaltmak
Kaynakları etkin ve verimli kullanmak
Transit ticaretin sağlanması
Ülkeye döviz girişini arttırmak
Dış finansman olanaklarından yararlanmak
Serbest Bölgelerin tarihçesine bakıldığında, birebir günümüzdeki anlamda olmasa da
Antik Yunanlılardan bu yana izleri sürülebilir (Bakan ve Gökmen, 2014:3). Yakın tarihte ise
18.yüzyıldan bu yana serbest bölge uygulamaları yürüten Singapur ve Hong Kong şehirleri
261
halen dünyada ticarete yön veren şehirlerdir. Amerika Birleşik Devletleri ise ilk olarak 1934
yılında, uluslararası ticareti hızlandırmak amacıyla serbest ticaret bölgesi yasasını
çıkarmıştır ve 30 Ocak 1936 ‘da ilk serbest bölgesi olan New York Serbest Bölgesi
kurulmuştur (https://enforcement.trade.gov/ftzpage/history/earlyyears.html). Ülkemizde ise
Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde çalışmalara başlanmasına karşın Cumhuriyet
dönemine kadar gelişme kaydedilememiştir. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında
22.06.1927 yılında “1132 sayılı Serbest Mıntıka Kanunu” çıkarılmış, 1953 yılında ise “6209
sayılı Serbest Bölgeler Kanunu” kabul edilmiştir. Ancak her iki yasa sonucunda da istenen
başarı gelmemiştir. 1980 yılına kadar, dışa kapalı bir ekonomi modeli uygulanan ülkemizde,
24 Ocak 1980 kararları sonrası, serbest piyasa ekonomisi ve ihracata yönelik dış ticaret
politikası izlemeye başlamıştır. 1953 yılında çıkarılan yasanın yetersizliği göz önünde
bulundurularak 15.06.1985 tarihinde “3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu” yayımlanmıştır.
1.2. Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomilerine Olan Etkileri
Hızla büyüyen dünya ticaretinden pay almak ve dış ticaret hacmini büyütmek isteyen
ülkeler 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren, serbest bölge açma ve şehirlerini ticaret
şehirleri haline getirmede yarışa girmişlerdir. Özellikle Güneydoğu Asya’da Hong Kong ve
Singapur’ un başarıları, gelişmekte olan ülkeler için birer model haline gelmelerine sebep
olmuştur. Bu kapsamda çalışmanın bu bölümünde serbest bölgelerin ülke ekonomileri için
sağladığı olumlu etkilere ve ülke için olası olumsuz etkilerine değinilecektir. Serbest
bölgelerin ülkeler için önemli olumlu etkileri aşağıdaki gibi sıralanabilir;
Serbest bölgeler, firmalara sağladığı vergi ve gümrük avantajlarıyla, işletmelerin
küresel piyasada çok daha rekabetçi hale gelmelerini sağlamış ve bu durum ülkelerin
ihracatına doğrudan katkı sağlamıştır.
Ülke ihracatının artması, ülkenin ödemeler dengesinde var olan açıkları
kapatmalarına ya da ticaret fazlası sağlayarak zenginleşmelerine katkıda bulunur.
Serbest bölgelerin üretimi ve yatırımı teşvik etmesi nedeniyle, ülkelerin istihdam
sorunu alacaktır.
İthalat işlemlerini kolaylaştırması nedeniyle, serbest bölgelerden yapılacak ithalat
firmalara esneklik ve zaman kazandırır.
Ülkeye doğrudan yatırım çeken serbest bölgeler, teknoloji ve sermaye transferi
yoluyla ülkelerin kalkınmasına ve refahına katkıda bulunacaktır.
Kara, deniz ve hava taşımacılığı için uygun yerlerde kurulan serbest bölgeler,
uluslararası taşımacılık gelirlerini arttıracaktır.
Ülkenin vergi ve gümrük kanunlarında sağladığı istisna ve muafiyetlerden ötürü,
bürokrasi azalacak ve ülkeye yabancı sermaye girişi kolaylaşacaktır.
Serbest bölgeler ülkeler için olumlu etkileri dışında gerekli önlemler alınmazsa bazı
olumsuz etkilere de sebep olabilir. Bunlar;
Ticari anlamda, ülke geneline göre özerk yapıda olan serbest bölgeler, gerekli
önlemler alınmazsa, yasa dışı mal ve döviz kaçakçılığında kullanılabilirler.
Serbest bölgedeki firmalar, ülke genelinden farklı olarak asgari ücret koşulunu
sağlamak zorunda olmadıkları için, düşük maaşlı işçi çalıştırabilirler. Bu durum,
çalışanların ağır şartlarda çalışmalarına yol açabilir.
262
Serbest bölgelerde faaliyet gösteren firmaların, yurtiçine yapmış oldukları satışlar,
sektörde haksız rekabete yol açabilir.
Serbest bölgelerin kuruluş yerleri, doğru seçilmez ise hızlı ve çarpık kentleşmeye yol
açabilir.
Önlem alınmazsa hızlı nüfus artışı ve üretim yapan firmalardan kaynaklı çevre
kirliliği sorunları yaşanabilir.
1.3. Türkiye’deki Serbest Bölgeler ve Ülke Ekonomisine Olan Etkileri
Yasal düzenlemenin ortaya çıkışı ve ülkede ihracatın desteklenmesiyle beraber 2019
yılı itibariyle toplamda 18 adede ulaşan Serbest bölge kurulmuştur. 1987 yılında kamu
kuruluşu olarak kurulan Antalya ve Mersin Serbest Bölgelerinden sonra diğer serbest
bölgeler özel sektör aracılığıyla kurulmuşlardır. Ülkemizde bulunan serbest bölgeler
aşağıdaki
gibidir
(https://ticaret.gov.tr/data/5d22e2c113b8760d8c272855/SEB_Bolge_iletisim_web_resimli_
39_bw.pdf);
Mersin Serbest Bölgesi
Antalya Serbest Bölgesi
Adana-Yumurtalık Serbest Bölgesi
Ege Serbest Bölgesi
Denizli Serbest Bölgesi
İzmir Serbest Bölgesi
İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi
İstanbul Endüstri ve Ticaret Serbest Bölgesi
İstanbul Trakya Serbest Bölgesi
Avrupa Serbest Bölgesi
Kocaeli Serbest Bölgesi
Tübitak-Mam Teknoloji Serbest Bölgesi
Bursa Serbest Bölgesi
Trabzon Serbest Bölgesi
Rize Serbest Bölgesi
Samsun Serbest Bölgesi
Gaziantep Serbest Bölgesi
Kayseri Serbest Bölgesi
2016 yılına kadar faaliyetlerini sürdüren Mardin Serbest Bölgesi, yetersiz işlem ve
talepten dolayı Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılmıştır.
2019 yılı itibariyle faaliyette bulunan 18 serbest bölgenin dış ticaret hacimleri Tablo
1’de gösterilmiştir:
263
Tablo 1: Serbest Bölge Dış Ticaret Hacimleri (Bin ABD Doları)
BÖLGELER
İstanbul Endüstri ve
Ticaret
Ege
İstanbul Atatürk
Havalimanı
Mersin
İstanbul Trakya
Bursa
Avrupa
Antalya
Kocaeli
Kayseri
İzmir
Samsun
Adana-Yumurtalık
Gaziantep
TÜBİTAK-MAM
Tek.
Trabzon
Denizli
Rize
TOPLAM
2014
2015
2016
2017
2018
Son 5
yıldaki %
değişim
3.327.829
2.939.480
2.768.535 3.096.670
2.534.746
-23,83
4.293.268
3.878.767
4.075.581 4.327.519
4.403.877
2,58
1.518.438
1.271.014
1.096.455 1.135.613
1.077.543
-29,04
3.509.193
1.633.496
1.934.424
2.447.756
833.450
700.819
806.459
319.987
111.085
515.598
134.455
3.389.099
1.320.836
1.746.803
2.338.770
682.537
419.707
737.563
242.664
120.920
570.263
86.296
2.856.284
1.121.674
1.835.456
1.972.380
661.597
482.237
752.559
208.802
80.897
602.455
69.575
2.935.266
1.264.534
1.766.078
2.030.141
722.791
586.335
853.353
351.495
81.829
814.514
33.245
2.962.452
1.306.325
1.918.151
2.309.868
668.585
577.214
948.783
491.637
141.205
1.198.761
39.388
-15,58
-20,03
-0,84
-5,63
-19,78
-17,64
17,65
53,64
27,11
132,50
-70,71
174.486
76.052
63.774
65.638
69.843
-59,97
46.569
121.408
3522
375.695
61.012
3185
365.860
17.821
1136
285.619
27.025
918
20.378.58
22.432.242 20.260.663 19.033.079
4
248.822
31.662
202
434,31
-73,92
-94,26
20.929.063
-6,70
Kaynak : https://ticaret.gov.tr/serbest-bolgeler/serbest-bolgeler-istatistikleri
Tablo 1 incelendiğinde, Türkiye’deki serbest bölgelerin toplam dış ticaret
hacimlerinin 2018 yılı itibariyle yaklaşık 21 milyar dolar civarında olduğu görülmektedir.
Ticaret Bakanlığı’nın verilerine göre 2018 yılında Türkiye’nin toplam dış ticaret hacmi 391
milyar dolardır. Buna göre serbest bölgeler ülkenin dış ticaret hacminin yaklaşık % 5’ini
gerçekleştirmektedir. Serbest bölgelerin dış ticaret hacmi 5 yılda %6,7 küçülmüştür. Bu
dönemde Türkiye’nin dış ticaret hacmi de %2 küçülmüştür. Serbest bölgelerde yaşanan bu
küçülme dikkat çekicidir. Tablo 2’de ise Serbest Bölgelerin istihdam sayıları son 2 yıl için
karşılaştırmalı olarak gösterilmiştir;
264
Tablo 2: Serbest Bölge İstihdam İstatistikleri
BÖLGELER
2017
2018
% Değişim
Ege
19.634
18.707
-4,72
Bursa
Mersin
Antalya
İstanbul Endüstri ve Ticaret
Kocaeli
TÜBİTAK-MAM Tek.
10.073
8.075
4.022
6.334
1.580
1.381
9.937
10.376
4.526
6.353
1.445
1.469
-1,35
28,50
12,53
0,30
-8,54
6,37
Avrupa
Kayseri
İzmir
İstanbul Trakya
İstanbul Atatürk Havalimanı
Adana-Yumurtalık
4.228
4.046
2.039
2.349
1.282
1.267
4.228
4.596
3.498
2.397
1.347
1.300
0,00
13,59
71,55
2,04
5,07
2,60
Samsun
Gaziantep
Trabzon
Denizli
Rize
TOPLAM
439
136
49
45
5
354
168
54
48
5
-19,36
23,53
10,20
6,67
0,00
66.984
70.808
5,71
Kaynak: https://ticaret.gov.tr/serbest-bolgeler/serbest-bolgeler-istatistikleri
Serbest bölgelerde geçen yıla göre istihdam edilen personel sayısı %5,71 oranında
artmış ve toplamda 70.808 kişiye ulaşmıştır. Ülkede serbest bölge sayısının artmasına ve
daha fazla talep görmesine bağlı olarak ileride daha çok personelin istihdam edileceği
tahmin edilmektedir.
3. DENİZLİ SERBEST BÖLGESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Denizli Serbest Bölgesi 3 Mayıs 2000 tarihinde, 24038 sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanan Bakanlar Kurulu kararıyla kurulmuştur. Tamamen özel sektöre ait olan Denizli
Serbest Bölge, Denser Denizli Serbest Bölge Kuruluş Anonim Şirketi tarafından
yönetilmektedir. Denizli ili coğrafi konum olarak Ege bölgesinde bulunmakla beraber, Ege,
Akdeniz ve İç Anadolu bölgelerinin kesişim noktasında bulunmaktadır. Başta üzüm, zeytin
ve incir olmak üzere çok çeşitli tarımsal ürün yetişmekte ve konumu itibariyle bunların
ihracat edilmesinde Denizli stratejik bir konumda bulunmaktadır. Denizli 1980’lerle beraber
özellikle tekstil ihracatıyla Türkiye’nin kalkınmasında önemli rol oynamıştır. İl’de başta
Türkiye’nin en büyük tekstil fabrikası Menderes AŞ. Olmakla beraber çok sayıda tekstil
fabrikası bulunmaktadır. Denizli’nin bir diğer önemli ihracat kalemi ise doğal taşlardır.
Yörede ve çevresinde traverten ve mermer olmak üzere çok sayıda ocak bulunmakta, ayrıca
bunları işleyip plaka haline getiren fabrikalar yer almaktadır. Tablo 3’de Denizli ilinin son 5
yıldaki ihracat rakamları izlenmektedir;
265
Tablo 3: Denizli İhracat İstatistikleri
Bin ABD
2014
2015
2016
2017
2018
2.815.481
2.516.246
2.403.335
2.778.975
3.109.370
Doları
Denizli
Kaynak: TUİK 2018
TUİK raporlarına göre 2018 yılında Türkiye yaklaşık 168 milyar dolar ihracat
yapmıştır. Denizli’nin toplam ihracatta oranı ise yaklaşık %2’dir. Serbest bölgeler içerinde
ise Denizli 2018 yılı içerisinde yapılan toplam dış ticaret hacmin ancak %0,15’ini
gerçekleştirmiştir. Denizli Serbest Bölgesi’nin 2018 yılı toplam dış ticaret hacmi 31 milyon
dolar olarak gerçekleşirken, ilin toplam dış ticaret hacmi yaklaşık 4 milyar dolardır. Buna
göre ilin toplam dış ticaret hacminin sadece %0,77’si Denizli Serbest Bölgesi’nden
gerçekleşmiştir. Bu da oldukça düşük bir rakam olarak kalmıştır.
Denizli Serbest Bölgesi’nde hali hazırda 13 üretim firması, 27 ticaret firması ve 1’de
müteahitlik firması bulunmaktadır. Kiralanabilir ofis ve depoların doluluk oranı %66
olmasına karşın, üretim alanındaki doluluk oranı %3,8 dir. Kuruluş tarihi yeni olmamakla
beraber Denizli Serbest Bölgesi’nin hala yeterince büyüklüğe ulaşamadığı söylenebilir.
Denizli Serbest Bölge Denser AŞ, firmalara serbest bölgenin daha cazip hale gelmesi
için, kira bedellerini de ülkedeki diğer serbest bölgelere göre çok daha uygun fiyatlı
tutmuştur. 2019 yılı itibariyle dış ticaret hacmi açısından Türkiye’nin en büyük serbest
bölgesi olan Ege Serbest Bölgesi’nde kiralar m2 başına 60 ABD doları seviyesinde iken,
Denizli Serbest Bölgesi’nde üretim yapacak firmalar için yaklaşık 2 ABD Doları, ticaret
firmaları için ise 4 $ olarak belirlenmiştir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Serbest Bölgeler, firmalara sağladığı vergi ve gümrük avantajlarıyla, uluslararası
piyasalarda yerel şirketlerin rekabet güçlerini arttırmayı hedefleyen, ülke ekonomisine de
döviz girişi sağlayan, istihdam yaratan bölgelerdir. Ülkemizde de 2019 yılı itibariyle 18
serbest bölge bulunmakta ve bu bölgeler toplam dış ticaret hacmimizin yaklaşık %5’ini
gerçekleştirmektedir.
Denizli ili, Türkiye’nin 1980 kararları sonrasında dışa açılmasıyla, ülkenin ihracatına
doğrudan katkı yapan en önemli ticaret kentlerinden biri olmuştur. Özellikle tekstille
adından söz ettiren kent, son dönemde doğal taş ihracatıyla ticaret hacmini arttırmıştır. 2018
yılı itibariyle Türkiye’nin toplam ihracatının yaklaşık %2 si Denizli’den yapılmaktadır. Bu
bağlamda ülkenin ihracatına katkı yapan bu kentte serbest bölge açılması doğru bir karar
olarak göze çarpmaktadır. Ancak, kuruluşunun üzerinden yaklaşık 20 yıl geçmesine karşın,
Denizli Serbest Bölge’nin istenen ticaret hacmini yakaladığını söylemek güçtür. Yıllık
yaklaşık 4 milyar dolar ticaret hacmi olan kentin, 2018 yılında sadece 31 milyon doları
Denizli Serbest Bölgesi’nden gerçekleştirilmiştir. Son 5 yıla bakıldığında da Denizli Serbest
Bölge’de 2014 yılında 121 milyon dolar seviyesinde olan dış ticaret hacminin hızla düştüğü
266
görülmektedir. Denizli Serbest Bölge’nin doluluk oranları da 2019 yılı itibariyle oldukça
düşüktür. Denizli Serbest Bölgesi’ne olan ilginin artması adına, kira bedellerinin diğer
serbest bölgelere göre düşük tutulması olumludur. Bu durumun devamının sağlanması
gerekmektedir. Hızla sanayileşen ve küresel piyasalarda rekabetçi olmasından dolayı
büyüyen Türkiye’nin genel olarak serbest bölgelerde yakaladığı dış ticaret hacmi de
yetersizdir. Başta Denizli olmak üzere ihracatın arttırılabileceği kentlerde, serbest bölgelerin
ihracatçıya sağladığı avantajların, firmalara anlatılması gerekmektedir. Bu açıdan bunun
henüz başarılamadığı saptanmıştır.
KAYNAKÇA
Bakan S. Ve Gökmen S. (2014). “Serbest Bölgeler Ve Dış Ticaret İlişkisi: Gaziantep Serbest
Bölgesi Örneği” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:13, Sayı:51 Sayfa: 34-51
Erdoğan, E. Ve Ener, M. (2005). Küresel Pazarların Ekonomik Üsleri: Serbest Bölgeler.
Ankara. Nobel Yayınları
Kutlu, E. (2008). İthalat ve İhracat Uygulamaları. Eskişehir. Açıköğretim Yayınları.
https://enforcement.trade.gov/ftzpage/history/earlyyears.html (Erişim Tarihi: 18.09.2019)
https://ticaret.gov.tr/data/5d22e2c113b8760d8c272855/SEB_Bolge_iletisim_web_resimli_3
9_bw.pdf (Erişim Tarihi: 19.09.2019)
https://ticaret.gov.tr/serbest-bolgeler/serbest-bolgeler-istatistikleri
21.09.2019)
(Erişim
Tarihi:
Tümenbatur A. (2012). “Serbest Bölgeler Ve Türkiye Ekonomisine Katkıları Üzerine Bir
Değerlendirme” Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 3, Sayfa: 339-356
267
Badiou ve Kötülük Problemi191, 192
Doç. Dr. Nurten KİRİŞ YILMAZ193
Özet
Kötülük problemi oldukça eski bir problem olarak günümüzde de pek çok bilim
insanı tarafından ele alınıp çalışılan bir problemdir. Sosyal bilimlerin alt dalları ve özellikle
İlahiyat Fakültelerinde ve Felsefe bölümlerinde araştırmacıların üzerinde yoğunlaştığı
alanlardan biri olan kötülük problemi çağdaş bir filozof olan Alain Badiou (1937-)
tarafından da ele alınmıştır. Ancak Badiou için kötülük probleminin üzerinde durulmasının
sebebi problemin köklü bir tarihinin olması ve hala cazibesini kaybetmemiş olması değildir.
Badiou kötülük problemini ele alırken etik ilgisi içinde ele alır ve aslında onun etik görüşü
onu zorunlu olarak kötülük problemi üzerinde durmaya sevkeder. Çünkü ona göre
günümüzde ortaya konan etik ilkeler aslında ideolojiler haline gelmiştir ve bu etik ideolojiler
kötülük üzerine anlaşma yapmış taraflarca oluşturulmuştur. Badiou Hakikat(ler) Etiği
görüşünü geliştirirken varlık felsefesinden hareketle önce hakikat sürecini açıklar. Ona göre
bir hakikat sürecinin olay, sadakat, hakikat gibi boyutları vardır ve kötü düşüncesi hakikatin
bu üç sürecine bağlıdır ve bu süreçlerle bağlantılı olarak kötü üç anlama gelir. Bunlardan ilki
taklit ya da terör anlamında kötü, ikincisi ihanet anlamında kötü, üçüncüsü ise felaket
anlamında kötü olarak hakikat etiğinin ortadan kaldırmaya çalıştığı kötülüklerdir. Bu kötü
türlerini biraz daha ayrıntılı bir şekilde ele alarak baktığımızda ilk olarak Badiou’nun varlık
felsefesini oluşturduğu kavramları biraz daha açık hale getirmemiz gerekmektedir. Badiou,
taklit ve terör olarak kötülük, ihanet ve adlandırılamayan olarak kötülük türlerini durum,
olay, özne, sadakat gibi kavramlardan hareketle ortaya koyar. Bu nedenle çalışmamızda
önce filozofa ait bu özel kavramlar ele alınacak ardından da kötülük problemine ilişkin
çağdaş dönemde ele alınmış bu farklı yaklaşım bir bütün olarak ortaya konulmaya
çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kötülük, Kötülük Problemi, Kötü, Taklit, Terör, İhanet.
Badiou and the Problem of Evil
Abstract
The problem of evil is a problem that has been studied and considered by many
scientists today as a very old problem. The problem of evil, which is one of the areas that
researchers concentrate on in the sub-disciplines of social sciences and especially in
Faculties of Theology and Philosophy, has been also addressed by the contemporary
philosopher Alain Badiou (1937- ). For Badiou, however, the problem of evil is not
emphasized by the fact that the problem has a long history and still has not lost its appeal.
191
192
193
Bu çalışma 19-21 Ekim 2019 tarihlerinde Antalya'da düzenlenen IV. SADAB Uluslararası Sosyal
Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuştur
Bu çalışma, Nurten, Kiriş Yılmaz, (2014), Alain Badiou ve Etik, (Danışman Prof. Dr. Ali Osman
GÜNDOĞAN), Basılmamış Doktora Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Muğla. başlıklı doktora tezinden üretilerek hazırlanmıştır.
Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, nurtenkiris@sdu.edu.tr.
268
For Badiou, however, the problem of evil is not emphasized by the fact that the problem has
a long history and still has not lost its appeal. When Badiou deals with the problem of evil,
he deals with it in ethical interest, and in fact his ethical view urges him to dwell on the
problem of evil. Because, according to him, the confessed ethical principles today have
become ideologies, and these ethical ideologies have been formed by the parties who have
made an agreement on evil. When Badiou develops the view of Truth(s) Ethics, he first
explains the process of truth based on the philosophy of being. According to him, a process
of truth has dimensions such as event, loyalty, truth, and bad thinking depends on these three
processes of truth. Evil in connection with these processes means three. The first is evil in
terms of imitation or terror, the second is evil in terms of betrayal, thirdly, they are the evils
that the ethics of truth tries to eradicate the evil in the sense of disaster. Badiou, emerges the
types of evil as imitation and terror, betrayal, and unnamed from the concepts of situation,
event, subject, loyalty. For this reason, in our study, first of all, these special concepts of
philosopher will be discussed, and then this different approach, which has been dealt with in
the modern era, will be put forward as a whole.
Keywords: Evil, Evil Problem, Bad, Imitation, Terror, Betrayal.
GİRİŞ
Alain Badiou günümüzde felsefenin pek çok alt dalı ile temasa geçmiş metafizik,
etik, siyaset gibi pek çok konuda çalışma ortaya koymuş bir düşünürdür. Onu çalışmalarında
öne çıkan görüşlerinin başında Hakikat(ler) Etiği gelmektedir. Ortaya koyduğu etik
görüşünde Badiou, çağdaş felsefenin etiğe yeniden dönüş yapması ve bu içi boşaltılmış olan
kavramın yeniden değerlendirilmesi gerektiğini öne sürer. Buradan hareketle etiğin önemli
kavramı olan İyi ve Kötü kavramlarını ele alır. Badiou’ya göre hakikatler var olduğu ya da
bu hakikatlere sadık olan özneler olduğu sürece İyi ve Kötü olacaktır. Burada önemsenmesi
gereken nokta hakikate sadık olan öznelerden kastedilenin çıkarının peşine düşen insanhayvanın olmadığıdır. Burada Badiou’nun özel olarak ayırdığı insan-hayvan, çıkarlarının
peşinde koşan, faydacı ve tek derdi günü kurtarmak olan varlıktır. Badiou şöyle der, “insan
denen hayvanın normal davranışı (…) çıkarının peşine düşmekten ya da kendini korumaktan
başka bir şey değildir.”194 Bu insan-hayvan için hakikat yoktur. Hakikat özne için geçerlidir
ve özne sayesinde ortaya çıkar. Hakikatler kendilerine sadık öznenin varlığı ölçüsünde
ortaya çıkar ve Kötü de bu ölçüde var olur.195 Badiou için felsefe tarihi genellikle Kötü
kavramının temellendirmesi üzerinden hareket etmektedir. O, bu durumu İyi kavramını
önceleyerek aşmaya çalışmıştır. Badiou, “eğer Kötü varsa, onu İyi’den kalkarak kavramamız
gerekir. İyi ve dolayısıyla hakikatler hesaba katılmadığında, geriye sadece hayatın acımasız
masumiyeti, hem İyi’nin hem de Kötü’nün aşağısında olan masumiyeti kalır” der. Badiou’ya
göre bu masumiyet ne İyi’dir, ne Kötü; çünkü o, hem İyi’nin hem Kötü’nün aşağısındadır.196
Tarihsel olarak baktığımızda ‘Kötülük Problemi’ oldukça önemli bir problemdir ve
bu konuda pek çok formülasyon bulunmaktadır. Badiou da, Modern Felsefenin en önemli
problemlerinden biri olan kötülük problemini ele alır. Kötülük problemi genellikle teolojik
bir problem olarak görülür ve klasik bir biçimde şu soruyla formüle edilir; “(…) İyi bir
Tanrı, nasıl olur da acı çeken masumlarla dolu bir dünya yaratabilir?”197 Neiman’ın ele
194
195
196
197
Alain, Badiou, (2006b), Etik. (Tuncay Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları, s. 55.
Badiou, 2006b, s. 66.
Badiou, 2006b, s. 66.
Susan, Neiman, (2006), Modern Düşüncede Kötülük. (Ayhan Sargüney, Çev.). İst.: Ayrıntı Yay., s. 13.
269
aldığı şekliyle bu soru, çağdaş felsefe ile birlikte üzerine düşünülmesi gereken bir iddiadan
öte, anlaşılmaz bir iddia haline gelmiştir. Kötülük problemi üzerine konuşan çağdaşlara göre
Kant, Tanrı’nın insan bilgisini aştığını tartışmaya başladığından beri Tanrı’dan kaynaklanan
problemleri çözme işi ile artık felsefe uğraşmaz olmuştur.198 Kötülük ve kötülük problemi
ile ilgili bir dilemma bulunmaktadır. Bu dilemmaya göre; “kötülük sözcüğünün, XVIII.
yüzyıldaki hem insanın zalimliklerini hem de onun acı çektiği durumları anlatmak için olan
kullanımının kabulünde(n)”199 dolayıdır. Buna göre kötülük, “açıklama ya da telafiye yer
bırakmayan mutlak zalimliktir.”200 Tüm bu açıklamalardan hareketle denilebilir ki artık
Modern kötülük tasavvurları, dünyanın halinden dolayı Tanrı’yı suçlamaktan vazgeçmiş ve
insanın bu anlamda sorumluluğu üzerine almasına fırsat vermiştir.
Badiou için ise kötülük problemi, önemli bir problemdir, ama bunun nedeni
problemin köklü tarihi değildir. Badiou günümüz etik ideolojilerinin kökeninde kötülük
üzerine oluşturulmuş mutabakat olduğunu iddia ettiği için kötülük problemini önemser. Ona
göre bu mutabakat, hakikatin olumlayıcı yönünü ortadan kaldırması nedeniyle problemlidir.
Ancak bu problemler nedeniyle kötülüğün görmezden gelinmesi ve yalnızca teolojik konular
içine hapsedilmesi doğru değildir. Bu nedenle bu sorun ele alınmalıdır. Badiou’ya göre Kötü
bir mutabakatla ya da a priori olarak tanınamayacağına göre onu ancak hakikat sürecinin
içerisinde bulabiliriz.201 Yani onun için kötülüğün kaynağı hakikatin çeşitli sebeplerle biçim
değiştirerek zaptedilememesidir. O, “Kötü, eğer varsa, hakikatin gücünün zapt edilmeyen bir
sonucudur”202 der. Bu cümleden de anlaşılacağı üzere Badiou, kötüyü dışa atfetmez. Onun
iddiası Kötü’yü, “(…) hakikat-sürecinin olası boyutu olarak tanımlamaktır.”203 Onun
sisteminde kötülüğe sebep olan şey, hakikatin yanlışa evrilmesidir. Badiou bunu şöyle
açıklar, “çoğunlukla Kötülüğün yalan, cehalet ya da ölümcül bir budalalık olduğu söylenir.
Oysa Kötülüğün koşulu bir hakikat sürecidir daha ziyade. Ancak karar verilemez noktasında
bir hakikat aksiyomu, ayırt edilemez noktasında bir hakikat yolu, türeyimsel olan için bir
varlık beklentisi ve adlandırılamayan noktasında bir adlandırma zorlaması varsa vardır
Kötülük.”204 Yani Badiou için kötülüğün sebebi bir hakikat sürecinin değiştirilmesi ya da
bozulmasıdır. Kötülüğün oluşmasının temel sebebi, kendi seyrinde devam edecek olan bir
hakikat sürecinin bozulmasıdır ama bu bozulmayı sağlayan temel itki hakikatin gücünün her
şeye yetmesine dair var olan arzudur. Kötülüğün temeli tam olarak burada yatar.205
Öte yandan Badiou Etik: Kötülük Kavrayışı Üzerine Bir Deneme adlı eserinde
Kötü’nün sınırlarını çizmeye çalışarak temel ilkeler belirler. Bu temel ilkeler şöyledir:206
1.
Kötü vardır.
2. Kötünün, insan-hayvanın, (…) çıkarlarının peşine düşmek için
başvurduğu şiddetten (…) ayırt edilmesi gerekir.
198
199
200
201
202
203
204
205
206
3.
Yine de radikal bir kötü yoktur, (…).
4.
Kötü, onu ancak (…) bir hakikat-süreci tarafından yakalanması
Neiman, 2006, s. 13.
Neiman, 2006, s. 13.
Neiman, 2006, s. 13.
Badiou, 2006b, s. 67
Badiou, 2006b, s. 66.
Badiou, 2006b, s. 67.
Alain, Badiou, (2006a), Sonsuz Düşünce. (Tuncay Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları, s.34.
Badiou, 2006a, s. 34.
Badiou, 2006b, s. 71.
270
perspektifinden kavradığımız takdirde sıradan yırtıcılıktan ayrı bir şey
olarak görülebilir.
5.
(…), kötü insan-hayvana değil, özneye ait bir kategoridir.
6. Ancak insan zaten olduğu Ölümsüz haline gelmeye muktedir
olduğu sürece Kötü vardır.
7. Hakikatler etiği -bir sadakate sadakatin tutarlılık ilkesi ya da
‘devam et!’ düsturu olarak -her tekil hakikatin mümkün kıldığı Kötü’yü
savuşturmaya çalıştığı şeydir.
Badiou’ya göre bu önermeler, bir hakikatle ya da hakikatlerin genel biçimi hakkında
bildiklerimizle bağlandığında anlam kazanmaktadır ve bu nedenle bu konunun açıklanması
için kısaca hakikat sürecine değinmek gerekecektir. Hakikat sürecinin olay, sadakat, hakikat
gibi boyutları vardır. Badiou olay kavramını şu şekillerde ifade eder. Ona göre olay, bir
durumun boşluğunu açığa çıkarır. Bir durum içinde dolaşan bilgilerden oluşur. Olay,
durumun bilinmeyenine yani boşluğa ad verir, boşluğu adlandırır.207 “(…) Olay, durumun
başına gelen ve bir an parlayıp sönen bir tür eklenti olduğu için ortadan kaybolmak zorunda
olduğuna göre, durumda ondan alıkonan ve sadakate kılavuzluk etme hizmeti gören şey,
kaybolan olaya tekrar göndermede bulunan bir iz ya da bir ad gibi bir şey olmalıdır.”208
Sadakat ise kurallarını kendisi belirler, hiçbir zaman kaçınılmaz ya da zorunlu değildir.
Sadakat, duruma bizzat olayın buyruğuyla sadık olmaktır ve o “içkin ve sürekli bir
kopuştur.”209 Son olarak Hakikat ise, “bilgilerde ‘delik’ açar, onlarla aynı cinstendir, ama
aynı zamanda yeni bilgilerin bilinen tek kaynağıdır.”210 Sonuç olarak Badiou düşüncesinde
Kötü yaklaşımı hakikatin bu üç sürecine bağlıdır ve bu süreçlerle bağlantılı olarak terör,
ihanet ve felaket olmak üzere üç şekilde karşımıza çıkar. Bunlar; 211 Bir olayın eski durumun
boşluğunu değil doluluğunu açığa çıkardığına inanmak, taklit ya da terör anlamında kötü,
1. Bir olayın eski durumun boşluğunu değil doluluğunu açığa çıkardığına
inanmak, taklit ya da terör anlamında Kötü’dür.
2. Bir sadakate yaraşır biçimde yaşamayı başaramamak, ihanet anlamında,
kişinin olduğu Ölümsüz’e ihanet etmesi anlamında kötü’dür.
3. Bir hakikati bütünselci, totaliter güçle özdeşleştirmek, felaket anlamında
Kötü’dür.
Taklit ya da terör anlamında Kötü, olayla başlamaktadır. Olay bir durum içinde
önceden hesaplanamayan ve bir anda beliriverendir. Bir anda ortaya çıkar, boşluğun içinde
bir anı yakalar ve ona ad verir. Sadakat ise olayın sonunda ortaya çıkan bir kopuştur. Ama
bu kopuş oluştuktan sonra artık evrensel bir hale bürünür. Badiou’ya göre işte tam da bu
noktada, “bir durum içindeki radikal kopuş, gerçek hakikat süreçlerinden ödünç alınmış
adlarla, söz konusu durumun boşluğuna değil de ‘dolu’ tikelliğine ya da sözde tözüne
çağrıda bulunduğunda, karşımıza bir hakikat taklidi var demektir.”212 Badiou bu taklit
hakikat kavramını çok özenle seçer. Ona göre taklit hakikat sürecinde gerçek anlamdaki
207
208
209
210
211
212
Badiou, 2006b, s. 73.
Badiou, 2006b, s. 76.
Badiou, 2006b, s. 72.
Badiou, 2006b, s. 74.
Badiou, 2006b, s. 75-76.
Badiou, 2006b, s. 78.
271
hakikatin bütün süreci mevcuttur. Olay, olayın adlandırılışı, sadakat yükümlülüğü ve özne
de vardır. Fakat bunların hepsi taklittir. Ancak yine de taklit hakikati, gerçek hakikatten
ayıran önemli hususlar da vardır. Badiou’ya göre örneğin “özne-taklidi, taklit-olayın ona
değer verilmesini ve hakimiyet kazanmasını garanti altına alacak şekilde tasarlandığı
topluluk tözüne keyfi biçimde ait olmadıkları ilan edilen başkalarının/ötekilerin insani
hayvanlığının üzerinde bir yerlere yerleştirilir –ama buradan hiçbir Ölümsüz çıkmaz.” Oysa
gerçek hakikat özneyi ölümsüze ulaştırır.
Taklit sadakat ise, “bir olaya sadakatin tersine, durumla arasındaki kopuşu, boşluğun
evrenselliğiyle değil, soyut bir kümenin (…) kapalı tikelliği ile düzenler. Hiç durmadan bu
kümeyi inşa etmekle uğraşır ve bunu yapmak için de elinde kümenin etrafını kuşatan her
şeyi ‘boşaltmak’tan başka bir araç yoktur.”213
Taklit süreci, her bakımdan sahici bir hakikat sürecine benzemeye çalışır. Sahici bir
olaya her sadakat gösterme, kendisi dışında olan düşmanlarını da adlandırır. Badiou,
“hakikatler etiği her zaman şu ya da bu ölçüde militandır, kavgacıdır” der.214 Çünkü
hakikatler etiği yerleşik bilgiler ve kanaatlerle hakikat sürecini kesintiye uğratacak,
bozmaya, insan-hayvanın çıkarlarına geri döndürmeye, özne olarak ortaya çıkan ölümsüzü
aşağılamaya çalışacak her türlü çabaya karşı mücadele verir. Bunu da düşmanları
adlandırarak yapar.215 Örneğin bazı cinsel tutkuların aşk olayının taklitleri olduğu
söylenebilir. Badiou’ya göre bilimde ve sanatta da bu tür sadakat taklitleri vardır ve bunun
Kötü olduğunu söyleyen Badiou, “ilk Kötü tanımımız şudur: Kötü, bir hakikatin taklit
edilmesi sürecidir.”216 Özetle Badiou için bu taklit hakikat, kendi uydurduğu bir ad altında,
evrensel bir söylem içererek kendi terörünü herkese uygular ve hatta bu taklit olan hakikate
sadık kalmak bir terör uygulamak ya da katliam yapmakla aynıdır.
Badiou’nun ikinci kötülük tanımı ise ihanettir. Öncelikle Badiou için bir hakikat
süreci kendi içinde tutarlı çokluklardan oluştuğu için krize girebilecek herhangi bir olaydan
etkilenmez. Bu nedenle olay ile başlayan hakikat süreci kesintiye uğramaksızın sonsuza
kadar gider. Kriz ya Özne ya da sadakat krizi olarak ortaya çıkar. Badiou’nun örnekleriyle
bir araştırmacının cesaretinin kırılması, bir militanın gevşemesi ve ilkelerini kaybetmesi, bir
sanatçının kısırlığı özne krizleridir. Bu krizler sıradan çıkarlar ile çıkar gözetmeyen
çıkarların, insan-hayvan ile öznenin, Ölümlü ile Ölümsüzün arasındaki krizlerdir. Badiou
için, “bir sadakat krizi her zaman, bir imgenin çökmesinin ardından, tutarlılığın (ve
dolayısıyla etiğin) tek düsturu olan ‘Devam et!’ düsturunu sınayan şeydir.”217 Sadık olunan
hakikat bir kötülüğe (taklit olarak) benzeyebilir ve kötülük mü hakikat mi olduğu
bilinmediği için bir hakikate ihanet etmeye maruz kalınabilir. Ancak hakikatten vazgeçmek
o kadar da kolay değildir. Badiou’ya göre bir hakikatten vazgeçmek demek, her zaman
öznenin söz konusu Ölümsüzün asla varolmadığına ikna olması demektir. Çünkü eğer
Ölümsüzün varlığı fark edilirse, o onu ortaya çıkaran hakikatlerin sonsuz gücüne sahip
olduğu için her daim ‘devam et!’ buyruğu ile devam etmeye doğru gidecektir. Badiou için
eğer özne-oluşa ihanet edilirse işte o zaman öznesini oluşturduğu hakikatin düşmanı
olunur.218
213
214
215
216
217
218
Badiou, 2006b, s. 78.
Badiou, 2006b, s. 79.
Badiou, 2006b, s. 79.
Badiou, 2006b, s. 81.
Badiou, 2006b, s. 82.
Badiou, 2006b, s. 82.
272
Bir hakikat etiğinde ihanetin ortaya çıktığı an onun karar verilemez olduğu andır.
Çünkü karar verilemez olan her nokta kriz noktasıdır. Kriz noktasında yaşanılan her yenilgi
kendini ihanet olarak sunar. Bu ikinci kötülük türüdür. İhanet, taklitten sonra, bir hakikatin
mümkün kıldığı kötülüğün ikinci adıdır. Ayrıca ihanet olarak kötülük, “geri dönüşü olmayan
bir Kötülüktür.”219
Felaket olarak kötülük problemi söz konusu olduğunda ise, adlandırılamayanın ne
olduğunu ifade etmemiz gerekmektedir. Badiou’ya göre, “Bir durumun unsurlarını –bu
duruma ait olan her şeyi- ‘tartışabilmek’ için bunların şu ya da bu şekilde adlandırılmaları
gerekir. ‘Adlandırmak’, insan denen hayvanların bu unsurlar hakkında iletişim kurabilecek,
bunların varlıklarını toplumsallaştıracak ve bunları kendi çıkarlarına göre düzenleyecek bir
konumda olmalarını içerir.”220 Bu anlamda hakikat bir güce sahiptir. Ancak Badiou’ya göre
hakikatin bu gücünün mutlaklaştırılması da Kötü’ye sebep olacaktır. “Bir hakikatin gücünün
her mutlaklaştırılması bir Kötülük örgütler”221 ve Badiou buradan hareketle “bu yüzden de
bu Kötülük figürüne bir felaket, hakikatin gücünün mutlaklaştırılmasının sonunda ortaya
çıkan bir hakikat felaketi” diyeceğim der.222
Yani hakikatin adlandırılamayanı hiçbir şekilde zorlanamayan tek noktadır. Bu
noktayı zorlamak ve bir ad vermek kötülüğün oluşmasına neden olur. Bir hakikat sürecinin
adlandırılamayan noktasını belirlemek, felsefenin zor görevlerinden biridir. Kötü, bir hakikat
koşulu altında ne pahasına olursa olsun, adlandırılamayanı zorla adlandırmak istemektir.
Felaket ilkesi tam olarak böyledir. Kısacası; “Taklit (olayla bağlantılı), ihanet (sadakatle
bağlantılı) ve adlandırılamayanın zorlanması (hakikatin gücüyle bağlantılı): Bunlar (…)
Kötülük’ün figürleridir.”223
SONUÇ
Eğer bu süreçler gerçekleştirilmezse yani; etik bir özne hakikat süreçlerinin
işlemlerine uygun davranmayarak, hakikate sadık kalmayarak, kendi çıkarları peşine düşen
varlık gibi davranarak, taklit hakikate sadık kalarak ve adlandırılmaması gereken biricik
süreçleri adlandırarak Kötülük’ü ortaya çıkarır. Sonuç olarak bu sorun artık Tanrı ya da
metafizik kaynaklı bir sorun değildir. Badiou için bu sorun hakikat sürecini doğru
işletemeyen ve ölümsüze ulaşamayan öznelerin sorunudur.
KAYNAKÇA
Badiou, Alain. (2006a). Sonsuz Düşünce. (Tuncay Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Badiou, Alain. (2006b). Etik. (Tuncay Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Neiman, Susan. (2006). Modern Düşüncede Kötülük. (Ayhan Sargüney, Çev.). İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.
219
220
221
222
223
Badiou, 2006b, s. 83.
Badiou, 2006b, s. 84.
Badiou, 2006b, s. 87.
Badiou, 2006b, s. 87.
Badiou, 2006b, s. 89.
273
Bauman ve Postmodern Etik
Assoc. Prof. Dr. Nurten KİRİŞ YILMAZ224
Özet
Zygmunt Bauman (1925-2017) Postmodernizm görüşünün bir teori olarak ele alınıp
incelenmesine büyük katkı sağlamış olan bir düşünürdür. Onun Postmodern Etik isimli
çalışması kendi içinde hem modern kavramına hem de postmodern kavramına olan bakışı
barındıran, öte yandan etik ve ahlak kavramlarını farklı bir perspektiften sunan bir
çalışmadır. Kavramın etimolojik kökenine bakıldığında –post kelimesinin İngilizcede sonra
anlamına geldiği bilinmektedir. Bu anlamda da postmodern kavramı, modernizm sonrası
olarak okunabilmektedir. Burada asıl sorun modernizmin ne olduğunun ortaya konulmasıdır.
Felsefe tarihinde modern çağ, modern dönem, modern dönem filozofu gibi söylemler
sıklıkla kullanılmaktadır. Bu kullanımdan iki şey kastedilmektedir; birinci anlamda modern
kavramı yeni anlamında kullanılmaktadır ki bu, Aydınlanma felsefesinin Antik Yunan
felsefesine göre daha modern olması şeklinde örneklendirilebilir. Bir diğer yandan modern
felsefe dediğimiz dönem aslında tam bir tarih sınırıyla belirlenemese de 15. yy. ve 18. yy.
arası yani Rönesans ve Reform hareketlerini içeren, felsefe, bilim, sanat, kültür gibi her
alanda yeniliklerin olduğu dönemdir. Özellikle 17. Yüzyıl, akıl ile açıklamanın ön plana
çıktığı dönem ve Aydınlanma çağı modern dönem olarak adlandırılır. Postmodern kelimesi
ise, 1930’lu yıllarda kullanılmaya başlanmış asıl olarak sanat akımı olarak 1960’lardan sonra
ön plana çıkmıştır. Sanat, Kültür, Edebiyat, Sosyoloji gibi pek çok alanda kendisine yer
bulan Postmodernizm akımı her alanda ayrı bir anlama geldiği için onu tek bir şekilde
tanımlamak zordur. Bauman ise bu kavramı, etik bağlamda ele almıştır. O, Postmodern Etik
isimli çalışmasının konusunun postmodern perspektifin kendisi olduğunu, modern çağın
kendi kendisini yok ettiği bir evreye ulaştığını ve bu nedenle daha önceki etik teorilerin
izlediği yolun çıkmaz yol olduğunun görüldüğünü ve bu durumun yeni bir ahlak anlayışının
önünü açtığını söyleyerek açıklar. Yani Bauman’a göre, Postmodern Etik yaklaşımın
yeniliği modern yaklaşımların ileri sürdüğü gibi bir etik yaklaşımdan ziyade, yeni bir tarzda
meseleyi ele almaya çalışmasıdır. Burada postmodern etiğin konusu, modern etiğin
konusundan farklı değildir ama bakış açısı ve yaklaşımı yenidir. Çalışmamızda Bauman’ın
bu yeni yaklaşımı ele alınarak modern ve postmodern etik yaklaşımları karşılaştırılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Modern, Postmodern, Bauman, Etik.
Bauman and Postmodern Ethics
Abstract
Zygmunt Bauman (1925-2017) is a thinker who has made a great contribution to the
study of Postmodernism to be considered and examinedas a theory. His work, Postmodern
Bu çalışma 19-21 Ekim 2019 tarihlerinde Antalya'da düzenlenen IV. SADAB Uluslararası Sosyal
Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuştur.
224
Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, nurtenkiris@sdu.edu.tr.
274
Ethics, is a work that incorporates both the modern concept and the postmodern concept and
presents the concepts of ethics and morality from a different perspective.When the
etymological origins of the concept are considered, it is known that the word post means
English ‘’after ’’.In this sense, the postmodern concept can be read as
‘’after’’modernism.The real problem here is to reveal what modernism is.In the history of
philosophy, discourses such as modern era, modern age, modern period philosopher are
frequently used.This use refers to two things; In the first sense, the concept of modern is
used in its new sense, which is exemplified by the fact that the Enlightenment philosophy is
more modern than the Ancient Greek philosophy.On the other hand, although the period we
call modern philosophy cannot be determined with a full historical boundary, it is the period
between the 15th and 18th centuries, in which there are innovations in all fields such as
philosophy, science, art and culture, including the Renaissance and Reform
movements.Especially the 17th century is the period when the reason and explanation came
to the forefront, that is, the age of the Enlightenment is called the modern period.The word
postmodern began to be used in the 1930s.It became the main artistic movement after the
1960s.Postmodernism, which has its place in many fields such as Art, Culture, Literature
and Sociology, has a different meaning in every field and it is difficult to define it in a single
way.Bauman, on the other hand, discussed this concept in an ethical context.He argues that
the subject of his work, Postmodern Ethics, is the postmodern perspective itself,that the
modern era has reached a stage of self-destruction, and therefore the path that previous
ethical theories followed was seen as a dead end,and that this paves the way for a new
understanding of morality.In other words, according to Bauman, the novelty of the
Postmodern Ethics approach is that it tries to address the issue in a new way rather than an
ethical approach as modern approaches suggest.Here the subject of postmodern ethics is no
different from that of modern ethics, but its perspective and approach is new.In this study,
this new approach of Bauman will be discussed and modern and postmodern ethical
approaches will be compared.
Keywords: Modernity, Postmodernity, Bauman, Ethics.
GİRİŞ
Ünlü teorisyen Zygmunt Bauman’ın Postmodern Etik isimli çalışmasından hareketle
ortaya koyacağımız bu çalışmada öncelikle Postmodernizmin ve Postmodern Etik ile
kastedilenin ne olduğuna değinilecektir. Postmodern kelimesi felsefe sözlüğünde şöyle
tanımlanır; “[İng. Post-modern; Fr. Postmoderne] kültür dünyasının, modern dünya ile ilgili
yaygın bir kötümserlik ve televizyon, popüler kültür ve seyahat türünden dikkati, insan
yaşamının şimdisi, şu anı dışında kalan tüm dönemlerinden uzaklaştıran araçların
yoğunluğuyla belirlenen dönüşümü sonucunda ortaya çıkan kültürel koşulları betimlemek
için kullanılan sıfat.”225 Yine sözlükte postmodernizm kelimesi; “[İng. Post-modernism; Fr.
postmodernisme] kapitalist kültürde, ya da daha genel olarak Batı dünyasında, yirminci
yüzyılın son çeyreğinde, resim, edebiyat, mimari, v.b.g., güzel sanatlar alanında ve bu arada
özellikle de felsefe ve sosyolojide belirgin hale gelen hareket, akım, durum veya yaklaşım”
olarak tanımlanır.226 Bu genel anlam dışında felsefe sözlüğünde Postmodernizm tanımı
bizim çalışmamızda ele alacağımız bağlama uygun olarak şu şekilde ele alınır;
“postmodernizm, modernliğin ahlaki iddialarına, modern öznede temellenen evrensel bir
etik düşüncesine, özellikle de yararcılık ve bireycilik diye ifade edilen etik anlayışlara
225
226
Ahmet Cevizci, (2000), Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları, s. 761-762.
Cevizci, 2000, s. 761-762.
275
şiddetle karşı çıkıp, bir ‘öteki etiği’nin savunuculuğunu yapar.”227 Best ve Kelner ise
Postmodern Teoriadlı çalışmada, “postmodern teorisyenler, günümüzün yüksek teknolojili
medya toplumunda yeni ortaya çıkan değişim ve dönüşüm süreçlerinin yeni bir postmodern
toplum kurmakta olduğunu ve postmodern toplumun savunucuları da postmodernlik çağının
yeni kavram ve teorileri gerektiren yeni bir tarihsel çağı, yeni bir toplumsal-kültürel
formasyonu oluşturduğunu ileri sürer.”228Bu anlamlarıyla postmodernizm modern
sonrasında gelen toplumsal, siyasal, kültürel ve sanatsal (vb.) alanlardaki değişmeyi temsil
etmektedir. Zaten postmodernizm üzerine bir kez çalışmaya başlayan ya da söz söyleyecek
olan düşünür, teorisyen ya da sanatçılar muhakkak modernlik tanımından hareket ederler.
Bu anlamda Harvey’in ele almış olduğu Postmodernliğin Durumu başlıklı çalışmasına
başlarken yapmış olduğu şu belirlemeler genel modern- postmodern yaklaşımının özeti
niteliğindedir. Buna göre Harvey, Baudelarie’nin 1863’te yayınlamış olduğu “Modern
Hayatın Ressamı” isimli denemesinden yaptığı “modernite, anlık olandır, geçip gidendir,
olumsal olandır; sanatın yarısıdır; öteki yarısı ise, sonsuz olandır, değişmeyendir”229
alıntısından hareketle modern olanın hem değişmekte olan yanını hem de kendi içindeki
çelişkilerini ileri sürmek istemiştir. Aslında burada ima edilen modernitenin kendine kadar
olan sürece, yani modern öncesine göre hızla değişmesidir. Aksi takdirde, “modern hayat,
gelip geçici, anlık, parçalanmış ve olumsal olanla gerçekten bu derece iç içe geçmişse,
bundan bir dizi önemli sonuç doğar. Her şeyden önce, modernitenin, bırakalım modernöncesi toplumsal düzenleri, kendi geçmişine bile saygı göstermesi mümkün değildir. Her
şeyin geçiciliği, bir tarihsel süreklilik duygusunu korumayı güçleştirir. (…) Dolayısıyla
modernite yalnızca kendinden önceki tarihsel durumların her biriyle ya da hepsiyle acımasız
bir kopuş gerektirmez; aynı zamanda, kendi içinde bitmek bilmeyen bir iç kopuşlar ve
bölünmeler süreci yaşar.”230 Bu alıntı Bauman’ın ele aldığı postmodernizm düşüncesinin
karşına koyduğu modernizm düşüncesiyle paralellik taşımaktadır. Ona göre de modernizm
kendi içindeki ve kendinden önceki süreçlere karşı bağımsız davranmayı seçmiş ve böylece
de içkin bir kopuş yaşamıştır. Bu hususa Bauman’ın görüşlerine değindiğimizde yeniden yer
verileceğinden burada bir giriş yapmış olmak yeterlidir. Öte yandan Postmodernizmin
kelime anlamı, kelimenin tarihsel süreci hakkında da fikir vermekte olduğundan bu
tanımlamalar bizim çalışmamızın girişi için yeterlidir. Çalışmamızın bundan sonraki
kısımlarında Zygmunt Bauman’ın (1925-2017) Postmodern Etik231 adlı eserinden hareketle,
bu önemli düşünürün postmodern olan etik tanımlamaları üzerinde durulacaktır.
Bauman’ın Postmodern Etik Görüşü
20. yüzyılın ünlü sosyolog ve teorisyeni olan Bauman, “postmodern” kelimesinden
hareketle ortaya koyduğu felsefe, sosyoloji, toplum, ekonomi teorileriyle ünlüdür. Özellikle
felsefe disiplininin önemli bir alt dalı olan etik üzerine yaptığı belirlemeler bu bağlamda
oldukça dikkat çekicidir.Bauman çalışmamızın konusunu oluşturan Postmodern Etik isimli
çalışmasının başında, modern ve postmodern perspektifte ahlak görüşlerine değinerek,
ahlaki sorumluluklar ve etik kurallar üzerine değerlendirmede bulunmuş ve sonrasında
evrensellik, özgürlük, öteki, ahlaki ilerleme gibi önemli konuları sırasıyla ele almıştır.
227
228
229
230
231
Cevizci, 2000, s.762.
Steven, Best, Douglas, Kelner, (2011),Postmodern Teori, (çev. Mehmet Küçük), İst. Ayrıntı Yay., s. 16.
David, Harvey, (2003), Postmodernliğin Durumu, (çev. Sungur Savran), İst. Metis Yayınları, s. 23.
Harvey, 2003, s. 24-25.
Zygmunt Bauman,(2011), Postmodern Etik, (çev. Alev Türker), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
276
Bauman adı geçen kitabının giriş kısmında “adından da anlaşılacağı gibi, bu kitap,
bir postmodern etik incelemesidir, postmodern ahlak incelemesi değil”232belirlemesini
yaparak başlar. Onun burada ele almak istediği asıl konu ya da asıl maksat; geçmişten
günümüze gelen ahlaki sorunları ele alıp, bunlardan hangisinin insan eylemelerinin temel
sebebini oluşturduğunu ifade etmek değildir. Sözgelimi o, insanın eylemlerinin sebebi
mutluluk ya da faydadır tarzında bir kabul ile başlayıp bunu çözümleme işine girişmez.
Bunun Bauman açısından sebebi ise; günümüzün “ahlaki gündeminin”, geçmişin ele aldığı
konulardan tamamen farklı olmasıdır.233 Bu nedenle Bauman kitabının asıl konusunu
“postmodern perspektifin kendisi[dir]”234 olarak belirler. Kanık Bauman’ın bu görüşünü şöyle
ele almıştır:
Bauman kendi sosyoloji düşüncesi bağlamında özgürlük kavramını modern
ve postmodern dönemin özellikleri bağlamında etik ve ahlakla olan ilişkisine
değinmektedir. Bauman ‘ahlaklı olmayı’ insanın iyi ve kötü arasında bir
seçim tercihinde bulunabilme imkânına sahip aktörün özgürlüğüyle
ilişkilendirmektedir.
Bu
bağlamda
modernitenin
etik
çağına,
postmodernitenin ahlak çağına işaret ettiğini temellendirmeye çalışır. Bu
yargıya ulaşmasındaki temel gerekçesi ise modern projenin yanlış seçim
imkânının olmadığı bir dünya tasarlamasıdır. Ahlaki durumun özelliği olan
müphemlik modernlik tarafından ortadan kaldırılmış ve yerine etik yasa
yerleştirilmiştir. Öyle ki bu durumda ortaya ‘yüksüzleştirilmiş’ ve ‘yerinden
edilmiş’ bir kimlik çıkmıştır. Dolayısıyla onun bakış açısında modernliğin
olduğu yerde ahlaktan bahsetmemiz mümkün değildir.235
Ortaya konulan bu yeni etik yasaya göre eyleyen yeni bir kimliğe sahip insan temel problem
alanı olmuştur ve postmodern etik görüşüyle Bauman bu görüşe karşı çıkmaktadır. Öte
yandan Bauman’ın yapmaya çalıştığı şekliyle sadece Postmodern perspektifin kendisini
konu olarak almak, bir yandan da modern perspektiflerin tamamen sonunun geldiğini ifade
etmek de demektir. Bauman için postmodern etik, modern etik konularına olan yaklaşımdan
farklı olarak, herkes tarafından kabul edilecek, genel geçer bir kabule sahip değildir. O bu
durumu şöyle ifade eder; “bence, postmodern etik yaklaşımının yeniliği, her şeyden önce
tipik modern ahlaki kaygıların terk edilmesinde değil, ahlaki sorunları ele almanın tipik
modern yollarının (yani, politik pratikte ahlaki meselelere zora dayalı normatif
düzenlemeyle yanıt vermenin; teoride ise felsefi olarak mutlak, evrensel ve temel olanın
aranmasının) reddedilmesinde yatıyor.”236 Yani Bauman için postmodern etik, tamamen
yeni olan birtakım problemlerle uğraşmamaktadır. O, modern ahlaki meseleleri yeniden ele
alıp incelemektedir. Bauman etiğin en büyük meseleleri olarak gördüğü, insan hakları,
toplumsal adalet, barışçıl iş birliği gibi konuların postmodern etikte de ele alındığını ifade
ederek, onların sadece yeni bir şekilde ele alındığını söyler.237 Dahası o postmodern etik
yaklaşımını daha vurgulu bir şekilde ele alarak, postmodernizmin etik yanının ısrarla
232
233
234
235
236
237
Bauman,2011, s. 9.
Bauman,2011, s.9.
Bauman,2011, s.10.
Cengiz, Kanık, (2015), Zygmunt Bauman, “Parçalanmış Hayat-Postmodern Ahlâk Denemeleri”, (çev.
İsmail Türkmen), İstanbul Ayrıntı Yayınevi, 2. Basım, 2014. (Adlı eserin tanıtımı ), Milel ve Nihal Dergisi,
Kitap Tanıtımı ve Tenkitler Bölümü, Cilt/Volume: 12 Sayı/Number: 2 Temmuz -Aralık / July-December
2015, ss. 191-196, s.191-192.
Bauman,2011, s.12-13.
Bauman,2011, s. 13.
277
savunulması gerektiğini ifade edecektir. Kendisiyle yapılan bir röportajda bu hususta ifade
ettiği şu cümleler ve örnekler söylediklerimizi açıklamak açısından çok önemlidir:
Ben, postmodernitenin etik yanının vurgulanması taraftarıyım ve estetize
olma (aesthetization) hakkında yazan insanlara katılıyorum. Demin
söylemeye çalıştığım gibi postmodern topluluklar, estetik toplulukları
hatırlatıyor. Ama etik konular postmodernite için daha merkezî bir öneme
sahiptir, çünkü insanî ilişkilerin etiksel düzenlenmesini ele almanın modern
şekli, bir sona doğru yaklaşıyor. Bu modern biçim iki yönlüydü: İlk olarak o,
kilise veya devlet gibi örgütler ve kurumlar aracılığıyla, ahlâkî sorumluluğu
bireylerden devralma çabasıydı; ikinci olarak da bu modern biçim, benim
‘adiaphorization’ dediğim şeydi. Aidophoric, imanî bakış açısıyla ilgisi
olmayan demekti ve de kilisenin onlara dair bir duruşu yoktu. Yani bu sorular
ne iyi ne de kötüydü. Ben ‘aidophorization’u bir alegori (benzetme amaçlı)
olarak kullanıyorum: Günümüzde olan şey, ahlâk açısından aidophoric olarak
gösterilen birtakım önemli insan davranışlarıdır –onların ahlâkî bir bakış
açısıyla ilgileri yoktur. Örgütler tarafından düzenlenen çoğu faaliyet
aidophorizatiıon ile karşı karşıya kalır: Bir kişinin, yaptığı işle ilgili ahlâkî bir
sorumluluk kaygısı duymaması. Ahlâkî düzenlemenin her iki biçimi de,
günümüzde kriz içindedir; bizlere ne yapmamız gerektiğini söyleyen büyük
kurumlara artık güvenmiyoruz. Kiliseler, siyasî partiler, akademik kurumlar
vb. otoritelerini önemli oranda yitirmektedirler. Bireylerden koparılıp
götürülen sorumluluk duygusu geri dönüyor –siz ve ben, kendi kararlarımızla
başbaşayız. Mutlak ve evrensel olmanın tüm görünürlüğüne sahip ahlâkî bir
kodumuz yok. Sanki modernite hiç yaşanmamış gibi, yeniden, ahlâkî
sorunlarla karşı karşıyayız: Bireysel sorumluluğa doğru gerisin geri
püskürtülüyoruz. İşte bu nedenle, toplumu, ahlâkın yaratıcısı ve koruyucusu
olarak gören sosyolojik ahlâk teorilerinin yeniden gözden geçirilmesi
gerektiğini düşünüyorum. Postmodern durumu anlamaya çalışan herhangi bir
çabada, bu çok önemli bir unsur gibi görünmektedir.238
Bauman tüm bu belirlemeler ışığında şu önemli tespitte de bulunur; ona göre ahlakın
en doğru şekilde yapılan tanımının başarısı modern çağ sayesinde “insanın düşünce, duygu
ve eylemlerinin ‘doğru’ ve ‘yanlış’ arasındaki ayrımla ilişkili yönü olarak ayrıldıysa, bu,
genel olarak modern çağın başarısıydı.”239 Yani ona göre geleneksel ahlak görüşleri, ahlak
kavramlarını modern felsefenin alıp incelediği gibi inceleyememiştir. Geleneksel ahlak
anlayışlarında doğru ve yanlış tek bir ölçekle ele alınmış ve bu ölçekte “ilahi yaratımın
ürünüydü; ilahi takdirin gözetimindeydi.”240 Bu anlayışta doğru ve yanlışı seçici olarak
insan, özgür iradeye değil, Tanrı’nın inayetine dayalı seçim yapmaktadır ve burada
insanların tümü ilahi kurallara uyma konusunda eşit olarak ele alınmıştır. Modern felsefenin
bireyi ön plana çıkaran görüşleri geleneğin otoritesinin yıkılmasına sebep olduğu için bir
yönden de geleneksel ahlak görüşünün sonunun gelmesine sebep olmuştur. Bauman,
“geleneğin kontrolünün (…) giderek gevşemesiyle ve artan sayıda erkek ve kadının
238
239
240
Zygmunt Bauman, (2002), “Modernite, Postmodernite ve Etik”, (çev. Aytaç Yıldız), (Cantell & Pedersen
ile söyleşi), Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı:19, Ankara: Doğu Batı Yayınları.Erişim Adresi:
https://www.academia.edu/37950853/Modernite_Postmodernite_ve_Etik_Zygmunt_Bauman,
Erişim
Tarihi: 19.10.2019, s. 3-4.
Bauman, 2011, s. 13.
Bauman, 2011, s.13.
278
yaşamının yönlendirildiği, karşılıklı olarak özerk olan bağlamların artmasıyla birlikte; başka
bir deyişle, bu erkeklerin ve kadınların, henüz verilmemiş ya da verilmiş ama eksik olarak
verilmiş kinliklerle donatılmalarıyla (…) birlikte değişti”241 diyerek açıklamaktadır. Öte
yandan Bauman geleneksel ahlaki öğretinin Tanrı eksenli olması ve modern etik anlayışın
Tanrı’dan bağımsız bir şekilde ele alındığı gibi görüşlere de karşı çıkar. Ona göre
modernliğin ortaya çıkmasıyla birlikte insanların dinsel dogmalardan bir anda kurtuldukları,
bir anda seküler bir dünya anlayışı inşa ettikleri ve yine bir anda bireysel düşünmeye
başladıkları hikâyesi doğru değildir.242 Bauman bunun yerine, insanların modern gelişmelerle
birlikte farklı çıkarlara, farklı ilgilere sahip olduğunu -kadınlar ve erkekler olarak- bu
nedenle de birbirleriyle “gevşek” ilişkiler kurduklarını söyler. Ona göre, “(…) birleştirici bir
dünya görüşünü destekleyen ‘her şeyi kapsayıcı’ bir düşüncenin amaçlarına iyi hizmet
etmesi ve dolayısıyla hayallerini etkilemesi ihtimal dışı kalmıştır.”243 Yani ona göre Tanrı,
kilise ya da en genel anlamda din bağlamından çıkmak ve bireysel dünya görüşünü
benimsemek, modern felsefenin çabaları sonucunda değil, sürecin doğal ilerleyişi nedeniyle
ortaya çıkmıştır. Bauman’a göre inancın yerine aklı, insanların doğalarından getirdiği bir
ahlak metodunun yerine rasyonel kuralları, itaat eden ve sadece itaat etme konusunda eşit
olan insanların yerine bireyi getirmeye çalışan modern felsefe ve etik başarılı olmak için çok
uğraşmış ama başarılı olamamıştır. Bauman, “işte bu nedenle, gerek modern yasa koyucular
gerekse modern düşünürler, ahlakın, insan yaşamının ‘doğal bir özelliği’ olmaktan çok,
tasarlanması ve insan davranışına sokulması gereken bir şey olduğunu hissettiler; bu nedenle
her şeyi kapsayan birleştirici bir etik (…) oluşturmaya ve dayatmaya çalıştırlar; yine bu
nedenle, bu yöndeki en içten çabaları boşa çıktı (…).”244Öte yandan Bauman buradan
hareketle postmodern insana da bir eleştiri getirerek, “modernliğin uzun, yılankavi ve
helezonik macerasından bizim kendi dersimizi çıkarmamız gerekiyordu: İnsanın varoluşsal
durumu, tedavisi olmayan ölçüde müphemdir; iyi daima kötüyle iç içedir; eksiklerimiz için
yazılan ilaçların dozunu ayarlamak (tam dozunda mı yoksa öldürücü dozda mı olduğunu
bilmek) tam olarak mümkün değildir. Bizim bu dersi almış olmamız gerekiyordu. Fakat
aldığımız söylenemez”245 diyerek, içinde bulunduğumuz duruma karşı olan hoşnutsuzluğunu
dile getirir.
Yani modern felsefenin matematik gibi kesin bir felsefe oluşturmaya çalıştığı bu
dönem aslında sürecin devamıdır ve modern felsefe Bauman için amacına ulaşma
konusunda çok da başarılı olamamıştır. O, “modernliğin ahlaki düşünce ve pratiğini,
müphem olmayan, aporetik olmayan etik bir kodun olanaklılığına duyulan inanç harekete
geçiyordu.”246 Yani burada kesin bir bilim gibi görülen bir ahlak anlayışı söz konusudur.
Bauman için postmodern alan, böyle bir ahlaki anlayışı hem kabul etmemekte ve hem de bu
olasılığa inanmamaktadır. Ona göre, “kusursuz -evrensel ve sarsılmaz temellere sahip- etik
kod hiçbir zaman bulunmayacaktır; (…) Aporetik olmayan, müphem olmayan bir ahlak,
evrensel olan ve ‘nesnel temellere dayanan’ bir etik, pratik olarak imkânsızdır; hatta belki de
(…) terimlerdeki bir çelişkidir.”247
241
242
243
244
245
246
247
Bauman, 2011, s.13.
Bauman, 2011, s.15.
Bauman, 2011, s.15.
Bauman, 2011, s.15.
Zygmunt, Bauman, (2013),Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları, (çev. İsmail Türkmen), İstanbul: Ayrıntı
Yayınları, s. 120.
Bauman, 2011, s. 20.
Bauman, 2011, s.20.
279
Bauman’ın Postmodern Etik kitabının başında etik üzerinde konuşacağını söylediği o
ilk andan itibaren postmodern kavramına uygun olarak ortaya koyduğu etik görüşünden
önceki tüm etik yaklaşımları eleştireceği tahmin edilen bir şey olmuştur. O, modern ve
öncesindeki etik görüşleri eleştirmekle kalmayıp, aynı zamanda içinde bulunduğumuz ahlaki
durumu postmodern perspektiften hareketle birkaç başlık altında ele alır ancak tüm bunların
sonunda da hiçbir etik kodun çıkmayacağını ve postmodern anlayışın “ahlaki yaşamı daha
kolay kılma ihtimali” olmadığını sadece biraz daha ahlaki kılabileceğini belirtir.248 Ancak
çalışmamızın bu kısmında yine de Bauman’ın ele aldığı şekliyle yedi maddede açıkladığı
Postmodern Etik249 belirlemelerini ele alacağız. Buna göre;
1) “İnsan özünde iyidir ve doğasına uygun olarak hareket etmesine yardımcı olmak
yeterlidir” ve “İnsan özünde kötüdür ve kendi itkileriyle hareket etmesi
önlenmelidir” şeklindeki, birbiriyle çelişen, buna karşılık sık sık aynı iman
gücüyle dile getirilen iddiaların ikisi de yanlıştır. Buna karşılık postmodern
perspektife göre şu daha kabul edilebilirdir: “İnsan birlikteliğinin esas yapısı
düşünüldüğünde, müphem olmayan bir ahlak varoluşsal olarak imkânsızdır”;
(…) “rasyonellik ahlaki itkiyi hükümsüz kılamaz (…) Dolayısıyla ahlaki
davranış garantilenemez(…).” Bauman için son tahlilde mükemmel insan ve
mükemmel toplum olanaksızdır ve bu yöndeki çabalar zalimliğe ve ahlaksızlığa
yol açar.250
2) “Ahlaki fenomenler doğaları gereği ‘gayrı-rasyonel’dirler.” Ahlaksal olan fayda,
yarar gibi şeylerle açıklanamaz, ahlaki olan, monoton ve öngörülebilir değildir,
bu nedenle “herhangi bir ‘etik kod’ tarafından kapsanamazlar. Etik, Yasa gibi
düşünülür” ve uygun olan ve uygunsuz eylemleri belirlemeye çalışır.
Müphemliği ortadan kaldıracak, birden fazla yorumu önleyecek, uygun olan ve
olmayan arasında yapılacak seçimlerde uyulacak kuralları ortaya atmak için
kesin tanımlar getirmeye çalışır.251 “Sorumlulukla oluşturulan ahlaki benliğin
yerine öğrenilebilir kurallar bilgisini koyuyor”; etik, “yasa koyuculara ve kanun
bekçilerine karşı sorumluluğu yerleştiriyor”, ahlaki özneyi ve benliği yok
ediyor.252
3) “Ahlak ıslah olmaz bir şekilde aporetiktir. Müphem olmayan bir şekilde iyi olan
pek az seçenek vardır.” Öte yandan Bauman’ a göre, “ahlaki benlik müphemlik
ortamında hareket eder, hisseder, eyler ve belirsizlikle ölür.”253
4) “Ahlak evrenselleştirilemez.” Bauman, “bu açıkça göreci ve sonuçta nihilist olan
ahlak görüşüne’ karşı çıktığını ve kendisinin, ‘tüm farklılıkları bastırmak ve en
önemlisi ahlaki yargının tüm yabani –özerk, zaptolunamaz ve denetlenemezkaynaklarını ortadan kaldırmak için gayretli bir çabaya girişme niyetinin pek de
iyi gizlenmeyen bir ilanı olarak işlev gören ahlaki evrenselciliğin somut bir
çeşidine karşı çıkıyor.”254
248
249
250
251
252
253
254
Bauman, 2011, s.26.
Postmodern Etik kitabı içinden alınmış olan maddeleri yazarken ara ara bağlayıcı cümleler kullandık ama
tırnak içinde aldığımız kısımlar aynı sayfalar arasında geçtiği için tümüne bir kere olacak şekilde alıntılama
yaptık. İlgili kısım Bauman, 2011: 20-26. Sayfalar arasında geçmektedir.
Bauman, 2011, s.20-21.
Bauman, 2011, s.21.
Bauman, 2011, s.22.
Bauman, 2011, s.22.
Bauman, 2011, s.23.
280
5) “ ‘Rasyonel düzen’ açısından ahlak irrasyoneldir ve öyle kalacaktır. Tek
biçimliliğe ve disiplinli, eşgüdümlü eylemin talep edilmesine yönelen her
toplumsal bütünlük için, ahlaki benliğin inatçı ve esnek özerkliği bir skandaldır.”
Bauman tek biçimli ahlak görüşlerine ve genele hitap eden ahlaki normlara karşı
çıkar. Ona göre, “ahlaki itkiler (…) herhangi bir düzenlemenin idaresi için
vazgeçilmez bir kaynaktırlar: tüm toplumsal düzenlerin kalıba dökülmesini
sağlayan toplumsallığın ve ötekilere bağlılığın hammaddesini sağlarlar.”255
6) Bauman’a göre ahlaki sorumluluğun “hiçbir ‘temeli’ yoktur; hiçbir nedeni,
hiçbir belirleyici etkeni yoktur. Var olmamasını istemek veya sağlamak neden
mümkün değilse, varlığının gerekli olduğunu ikna edici bir şekilde savunmak da
aynı nedenle mümkün değildir.”256
7) Bauman, bazı postmodernist yazarları aceleci olarak tanımlar ve onlara “her şey
uyar” düşüncelerinden dolayı karşı çıkarak “etik kodların gözle görünür bir
şekilde azaltılamaz çeşitliliği karşısında bu konuda yapabileceğimiz hiçbir şey
yok gibisinden bir silahsızlanmayı da talep edemez veya dolaylı olarak tavsiye
edemez.” görüşüyle karşı çıkar. O, “modern toplumlar evrensel etiği geliştirme
maskesi altında ahlaki dar görüşlülüğü uygular. İktidara dayalı herhangi bir etik
kod ile ahlaki benliğin son derece karmaşık durumu arasındaki uyumsuzluğu
ortaya koyarak ve toplumun ahlakın esas yaratıcısı ve tek güvenilir bekçisi olma
iddiasının sahteliğini gözler önüne sererek, postmodern perspektif, etik kodların
ve önerdikleri ya da destekledikleri ahlaki uygulamaların görecililiğinin,
bunların dar görüşlü olarak aşağıladıkları kodlanmamış ahlaki durumun ve
ahlaki davranışın değil, evrensellik iddiasında bulunan etik kodların politik
olarak desteklenen dar görüşlülüğünün sonucu olduğunu gösterir.” 257
SONUÇ
Postmodernizm kavramı 1930’lu yıllar ve sonrasında ön plana çıkmış ve etkisini hala
sürdüren önemli bir düşünce hareketini temsil eder. Bu kavram kapsamı itibariyle sanat,
edebiyat ve kültür gibi birçok alanda etkisini göstermiş ve düşünürler tarafından bu
bağlamda incelenmiştir. Ancak Bauman, diğer düşünürlerden ayrı olarak postmodernizmi
etik temelinde incelemiştir. Çünkü böylesine bir değişimin ortaya koyduğu ürünlerin; sanat
alanını olduğu kadar ahlak alanını da etkilediğini düşünmüştür. Bauman, insanların
birbirleriyle ilişkilerini ilgilendiren ve kişinin “öteki”ne olan davranışını belirleyen etik
alanının, postmodernizmin bakış açısından incelenmesi gerektiğini düşünmüştür. Bu
minvalde, modernizmin etiği ele alış şeklini ve yöntemini sorunlu bulmuştur.
Modernizm, etiğin temellerini kurma çabasında evrenselci bir anlayış sergilemiş, bu
temellerin normatif olarak ortaya koyulmasına neden olmuştur. Bu normatif kurallar belli
etik kodların yaratılmasına sebep olmuştur. Aslında etik kodlar, modernizm düşüncesinde
apaçık olarak görülen kodlar olmasa da, bu kodların evrensel olabileceğine olan inanç
apaçıktır. Bauman tam da, modernizmdeki bu evrensele olan inancı eleştirmiştir. Ona göre
hiçbir zaman evrensel olarak, değişmeyen etik kodlar ortaya koyulamayacaktır. Bu anlamda
modernizm düşüncesinde ortaya koyulan etik kodlar ancak müphem ve aporetik olabilir.
255
Bauman, 2011, s.23.
Bauman, 2011, s. 24.
257
Bauman, 2011, s. 25.
256
281
Bauman’ın ortaya koyduğu postmodern etik, etik alanını ortadan kaldırmak yerine onu
yeniden değerlendirmeye ve sorgulamaya çalışır. Etik alanını postmodernizm açısından
soruşturulmasına olanak sağlar. Onun amacı müphem olmayan bir etik kod yaratmak değil,
etiği bireyde, ahlaki sorumluluk üzerinden yeniden üretmektir. Sonuç olarak; postmodern
etik, Bauman’ın da belirttiği gibi ahlaki yaşamı daha kolay kılmaz sadece biraz daha ahlaki
kılabilir.
KAYNAKÇA
Bauman, Zygmunt, (2002), “Modernite, Postmodernite ve Etik”, (çev. Aytaç Yıldız),
(Cantell & Pedersen ile söyleşi), Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı:19, Ankara:
Doğu Batı Yayınları.
Erişim Adresi:
https://www.academia.edu/37950853/Modernite_Postmodernite_ve_Etik_Zygmunt_B
auman, Erişim Tarihi: 19.10.2019, s. 3-4.
Bauman, Zygmunt,(2011), Postmodern Etik, (çev. Alev Türker), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Bauman, Zygmunt, (2013), Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları, (çev. İsmail Türkmen),
İstanbul: Ayrıntı Yayınları
Cevizci, Ahmet, (2000), Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları.
Harvey, David, (2003), Postmodernliğin Durumu, (çev. Sungur Savran), İstanbul: Metis
Yayınları.
Kanık, Cengiz, (2015), Zygmunt Bauman, “Parçalanmış Hayat-Postmodern Ahlâk
Denemeleri”, (çev. İsmail Türkmen), İstanbul Ayrıntı Yayınevi, 2. Basım, 2014. (Adlı
eserin tanıtımı ), Milel ve Nihal Dergisi, Kitap Tanıtımı ve Tenkitler Bölümü,
Cilt/Volume: 12 Sayı/Number: 2 Temmuz-Aralık/July-December 2015, ss. 191-196.
Best, Steven,-Kelner, Douglas, (2011), Postmodern Teori, (çev. Mehmet Küçük), İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.
282
Etik Alanda Önemli Bir Kavram Olarak Altruizm (Özgecilik-Diğerkâmlık)
Assoc. Prof. Dr. Nurten KİRİŞ YILMAZ258
Özet
Altruizm kavramı felsefe, psikoloji ve toplum bilimlerinin alanı içine giren bir
kavramdır. Toplum içinde yaşayan insanların bir diğerini içeren bakış açılarını ele alan bu
yaklaşım insanların eylemlerini konu alan etik alanın ilgisi içine de girmektedir. Alturizm
(özgecilik-diğerkâmlık) sözlük anlamı itibariyle başkalarının iyiliği için özel olarak uğraş
verme, başkalarının iyiliği için çalışmayı yaşam ve ahlak ilkesi yapma, bencillik etmeme ve
beni ötekilerden daha değerli görmeyip aksine ötekini benden daha değerli görme yaklaşımı
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda da egoizmin ve egoist etiğin karşıtı
durumundadır.
Altruizm sözlük anlamı itibariyle en temelde özellikle dinlerin ve toplumsal
yaklaşımların salık verdiği bir görüştür. Örneğin İslam dininde “birbirinin derdiyle
dertlenmeyen kullar hakiki mümin değildir” ve “yanı başındaki komşusu açken tok olarak
geceleyen kişi mümin değildir” hadisleri altruist yaklaşımı destekler niteliktedir. Felsefe
tarihinin başından itibaren ihtiyaçlarını tek başına karşılayamayacak olan insanların iş
bölümü yaparak birlikte yaşamak için toplum oluşturmaları görüşünü de ele alırsak burada
gönüllü olarak herkesin diğerinin derdi için çaba sarfetmesi gerektiği gibi genel bir kabulle
karşılaşırız. Yani altruist ya da özgeci davranışlar hem etik açıdan hem dinler ve toplumsal
birliktelik açısından önemli bir yere sahiptir. Ancak Ayn Rand’ın (1905-1982) Acil
Durumlar Etiği isimli çalışmasında altruizm kavramı çarpıcı bir şekilde ele alınmıştır. Bu
çalışmaya göre, benin dışında kalan diğer insanlara yardım etmesini etik ilke haline getiren
yaklaşımlar, insanların birbirine büyük bir dostlukla yaptığı yardım ve iyi niyetin yerine,
kendisini feda eden bir varlığı ikame etmiştir. Kendisini feda eden bir varlık öteki olanla,
benin dışında olanla eşit seviyede değil onun hizmetinde, emrinde olan bir kurban haline
düşürülmüştür. Bu görüşünü çeşitli örneklerle ifade eden Rand’ın altruizm kavramı üzerine
yaptığı belirlemelerin ahlak felsefesi açısından nasıl ele alınabileceğinin inceleneceği bu
çalışmada, etik alanda önemli bir kavram olan altruizm kavramına detaylı bir bakış açısı
geliştirilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Altruizm, Bencillik, Etik, Ayn Rand.
258
Bu çalışma 19-21 Ekim 2019 tarihlerinde Antalya'da düzenlenen IV. SADAB Uluslararası Sosyal
Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuştur.
Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, nurtenkiris@sdu.edu.tr
283
Altruism as an Important Concept in Ethics (Altruism-Selflessness)
Abstract
This approach, which deals with the mutual perspectives of people living in the
community, is also of interest in the ethical field that deals with people's actions. Alturizm as
dictionary meaning is to campaign specifically for the good of others, to make the work for
the good of others as principle of life and morality, not being selfish and not seeing oneself
as more valuable than others, but rather seeing others as more valuable than oneself. In this
sense, it is the opposite of egoism and egoist ethics.
Altruism, in its most literal sense, is a view that is especially recommended by
religions and social approaches. For example, in the Islamic religion, the Hadiths
“worshipers who are not worried about each other, are not genuine believers” and “if the
person sleeping fully when the neighbor next door is hungry, is not a real believer” supports
the altruist approach. From the beginning of the history of philosophy, if we take into
consideration the opinion that people who cannot meet their needs on their own , by forming
a division of labor and forming a society to live together, here, we face a general acceptance
that everyone should strive voluntarily for the other's concern.
However, in Ayn Rand’s (1905-1982) Ethics of Emergency Situations study, the
concept of altruism is strikingly discussed. According to this study, the approaches that
make helping other people outside of themselves as ethical principles, has replaced a being
that sacrificed him/herself for others. Instead of the help and goodwill that people make to
each other with great friendship, a self-sacrificing entity is not on par with the other, with the
outsider and he/she had turned to a sacrifice and a servant under the service of others. In this
study, how Rand's determinations on the concept of altruism can be handled in terms of
moral philosophy will be examined and a detailed perspective on the concept of altruism
which is an important concept in the ethical field will be tried to be developed.
Keywords: Altruism, Selfishness, Ethics, Ayn Rand.
Etik Alanda Önemli Bir Kavram Olarak Altruizm (Özgecilik-Diğerkâmlık)
GİRİŞ
Felsefe disiplininin önemli bir alt alanı olan ahlak felsefesi ya da etik, en genel
anlamda insan eylemlerini ele alıp, neyin iyi neyin kötü olduğunu belirlemeye ve ahlaki
davranış, ahlaki görev ya da sorumlulukları ortaya koymaya çalışan alandır.
Etik alan bütün bireyleri ilgilendirmekte, bireylerarası bir ayrıma izin
vermemektedir. Dolayısıyla her birey eşit oranda etik haklara sahip olduğu gibi,
sorumluluklar konusunda da eşit konumdadır. Bu nedenle toplumu oluşturan bireylerin
birbirleriyle kurdukları iletişim aynı zamanda etik ilgisi içinde ele alınmak zorundadır. Antik
metinlerden itibaren göze çarpan en önemli nokta, insanların bir toplum oluşturarak
yaşamaları ve bu toplumun devamı için konulan kurallara da zorunlu ya da gönüllü olarak
uymalarıdır. Bu nedenle bir toplum içinde yaşayan birey, hem kendi çıkarlarını hem de
ötekinin çıkarlarını koruyan konumdadır. Burada önemli nokta her bir insan teki diğerinin
haklarını mı, yoksa kendi haklarını mı önceleyecektir? Pek çok ahlak prensibi bu soruya
cevap vermiştir ama biz çalışmamızda altruism/özgeci/diğerkâm yaklaşımı ele alacağımız
için bu etik yaklaşımı ve karşıtı olarak egoism/benseverlik/bencillik ya da egoist etik
yaklaşımlarını burada bir değerlendirmeye tabi tutacağız.
284
Altruist/Özgeci/Diğerkâmcı Etik
Bu iki etik yaklaşım ele alındığında dinlerin, toplumsal kurumların ve günümüze
kadar ulaşan geleneksel ya da anonim öğretilerin çoğunun egoist/bensever düşünceye
mesafeli dururken, altruist/elsever/özgeci/diğerkâmcı düşünceye daha yakın ve yatkın
oldukları görülmektedir. Bu iki yaklaşıma ilişkin görüşler bilimlerin, siyaset alanına ilişkin
teorilerin, eğitim yaklaşımlarının da odak noktasını oluşturmaktadır. Topses’e göre, “insanın
ontolojik varlığının, bensever (egoizm) ya da elsever mi (alturizm) olduğu ve insanın bu
niteliklerinin kalıtımın doğrudan ürünü mü yoksa çevresel etmenlerin ürünü mü olduğuna
ilişkin görüşler, yaklaşım alanları, ilk çağlardan bu yana felsefenin, 19. yüzyıl sonrası ise
Psikolojinin, Sosyal Psikolojinin, dahası ve siyaset ekonomi bilimcilerinin araştırma ve
inceleme konusunu oluşturmuştur.”259Yani etik alanın kavramları olarak ele aldığımız bu
kavramlar aslında pek çok alanın içinde konu edilmektedir. Yavuzer'in aktardığına göre ise,
özgeci yaklaşımların birtakım hipotezleri vardır. Bunlar;260
1-İnsan doğasının bir parçası olan kişisel çıkarlar var olmakla birlikte, başkalarına
karşı hissedilen şefkat duygusunun yardım etme motivasyonunu tetiklediği.
2-Antropologların çalışmalarında ise özgeciliğin insan evriminde önemli bir faktör
olduğu ve özgeci davranışları etkileyen duygusal eğilimlerin genetik bileşenlerinin
olduğu.
3-Yardım etme davranışındaki nihai hedeflerin ve özgeciliğin var olup olmadığının
sorgulandığı deneysel çalışmalarda motivasyon kaynağı olarak empatik kaygının
olduğu.
4-(…) Özgeci motivasyonun empatik kaygı dışında kaynakları olup olmadığı sorusunu
değerlendirilmesinde özgeci kişilik için ahlaki muhakeme ve içselleştirilmiş prososyal
değerler, olumlu benlik kavramı oluşturma gibi kaynaklar bildirilmiştir.
Yani bu noktada bireyin altruist/özgeci/diğerkâmcı davranmasının sebepleri varoluşsal,
bilimsel, psikolojik alanlarda değerlendirilmektedir. Dinler ise, özgeci yaklaşımı hem
olumlu olarak değerlendirirler ve hem de bunun insan doğasına en uygun yaklaşım olduğunu
dile getirirler. Özcan’ın aktardığına göre,
(…) dinlerde diğerkâmlığın temel bir özellik veya ahlaki bir erdem/ilke olarak
temayüz ettiğini ve bu ilkenin pozitif formda ‘kişinin kendisi için istediği[ni] bir
şeyi bir başkası içinde istemesi’ veya negatif formda ‘kişinin kendisi için
istemediği bir şeyi bir başkası için de istememesi’ şeklinde formüle
edilebileceğini söylemek mümkündür. Dolayısıyla bir çok dinin temel
kaynağında vurgulanan ve ‘altın kural’ olarak nitelendirilen bu ilke, insanların
temel haklarına saygının sloganı olarak da değerlendirilebilir. Bu bağlamda
259
260
Gürsen, Topses, (2012), “Elseverlik (Alturizm) ve Benseverlik (Egoizm) Ölçeğiyle İlgili Geçerlik ve
Güvenirlik Çalışması”, International Journal of New Trends in Arts, Sports & Science Education (IJTASE),
1(2), ss. 60-71, s. 60-61.
Nurgül, Yavuzer, (2017), “Bir Prososyal Davranış Kaynağı Olarak Özgeci Motivasyonun İlgili Alan Yazını
Işığında Değerlendirilmesi”, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:14-1, Sayı:27, 2017-1, ss.105126, s. 106-107.
285
özellikle Hinduizm, Budizm, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam gibi dinler ön
plana çıkmaktadır.261
Bu noktada altruist/özgecilik/diğerkâmcılık kavramının ne olduğuna değinmek
gerekmektedir. Bilimler kendi alanlarına göre, dinler kendi yaklaşımlarına göre
altruizmi/özgeciliği/diğerkâmcılığı tanımlamışlardır. Ancak burada kelimenin etimolojik
kökenini ele almak önemlidir. Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre altruizm /özgecilik, “kişisel
yarar gözetmeksizin başkasına yararlı olmaya çalışan (kimse), diğerkâm”262 anlamlarına
gelmektedir. Felsefe sözlüğünde özgecilik [İng. Altruism; Fr. Alruisme; Al. altruismus].
İnsanlığı, insanları çıkar gözetmeden sevme, kişinin kendisini başka insanların ve toplumun
refahına, genel iyiliğine adaması tavrı; başkalarının iyiliğini temele alan, diğer insanlara
karşı iyiliksever, iyi niyetli, hoşgörülü ve yardımsever olmayı bir tavır olarak ön plana
çıkartan, ‘başkası için yaşamak’ formülüne göre davranmayı öneren ahlak anlayışı;
bencilliğin ve bireyciliğin karşısında yer alan bir görüş olarak, kişinin kendini hiçbir çıkar
gözetmeden, başkalarının ihtiyaç ve çıkarlarına adaması gerektiğini dile getiren öğreti,
olarak tanımlanmıştır.263
Arapça ferağat kelimesi de altruizm/özgecilik/diğerkâmlık kelimeleri karşılığında
kullanılmaktadır. Dalkılıç’ın yazmış olduğu ansiklopedi maddesinde ferağat ahlakı,
alturizm; egoizmin/bencilliğin zıttı olan diğerkâmlığı ifade için kullanılır. Dalkılıç’a göre bu
kelime;
(…) Psikolojide, bireyler arasında mevcut bağlardan veya bireysel bir düşünce
ve ferağattan hasıl olan, başkalarına karşı hissedilen ve beslenen sevgi ve
sempati, özgeciliği, özgeci bir tutum ya da yönelimi ifade eder. Buna göre,
ahlakta, başkalarına karşı samimiyetle ve teslimiyet de ahlaklılığın üstün
değerini esas alan okulun ferağat ahlakını esas aldığı söylenir. Söz konusu ahlak
anlayışı ve felsefesi, hazcılığa(hedonizm), bireyciliğe(indivudalizm) ve
bencilliğe(egoizm) karşıdır.264
Altruizm/özgecilik kavramı ilk olarak Fransız filozof Auguste Comte tarafından
kullanılmış ve onun tarafından “kişinin başkasını başkası için sevmesi”265 olarak
tanımlanmıştır. Kasapoğlunun, Hançerlioğlu’ndan aktardığına göre Comte’un özgecilik
anlayışı şöyledir; “Comte’a göre, 1789 Fransız İhtilali’nin getirdiği bireycilik ve onun
zorunlu sonucu olan bencillik toplumda bir başsızlık doğurmuştur. Bu başsızlığı gidermek
için yeni toplum düzenine ihtiyaç duyulmuştur. Bu düzende toplum etkilidir ve söz konusu
toplumsal düzenin başlıca ilkesi başkaları için yaşamak olmalıdır. Comte’un özgecilik
dediği şey budur.”266 Yine Günör’ün aktardığına göre;
Comte, özgeciliği ‘başkaları için yaşama eğilimi veya arzusu’ olarak
tanımlamıştır. Comte, bireylerin egoizm doğrultusunda eylemde
bulundukları zaman sadece kişisel çıkar ve kişisel memnuniyet arama
261
262
263
264
265
266
Şevket, Özcan, (2018), “Dünya Dinlerinde Altın Kural: Diğerkâmlık”, İnsan ve Toplum Bilimleri
Araştırmaları Dergisi, cilt/Vol:7, Sayı/Issue: 1, ss. 285-308, s. 287.
“Özgeci”, Türk Dil Kurumu Sözlüğü, Erişim Adresi: www.tdk.gov.tr. Erişim Tarihi: 25.10.2019.
Ahmet, Cevizci, (2000), Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları, s. 727.
Bayram Dalkılıç, (2009), Felsefe Ansiklopedisi, (Ed. Ahmet Cevizci), Cilt 6, Ankara: Nobel Basımevi,
s. 448-449.
Cevizci (akt.), 2000, s.727.
Figen, Kasapoğlu, (2014), “İyilik Hali İle Özgecilik Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”, Hikmet Yurdu
Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, s.1, v. 7, n. 13, p. 271-288, Ocak. Erişim Adresi:
http://hikmetyurdu.com/index.php/hikmetyurdu/article/view/254, Erişim Tarihi: 06. 10. 2019, s. 274.
286
eğilimi gösterdiklerini belirterek, özgecilik ile egoizm arasında bir karşıtlık
olduğunu belirtir. Önemli bir sosyolog olan A. Comte, özgeciliğin daha
ziyade ahlaki bir boyutu olduğunu düşünmektedir. Comte, bu düşüncesini
şu sözlerle açıkça ortaya koyar; “egoizmi özgeciliğe çevirmek için
entelektüel etki kadar ahlaki etki de gereklidir.” Yani, Comte’un hayal
ettiği toplumun gerçekleşebilmesi için özgeciliğin ahlaki bir boyutunun
olması gereklidir. Yine buna göre bireyler toplumda etkin bir biçimde yer
alırlar ve onların eylemlerinin seçimlerinde önemli olan nokta özgeci
eylemleri seçmeleridir.267
Tüm bu bilgiler ışığında bildirimizin asıl konusu olan Ayn Rand’ın görüşüne
baktığımızda onun altruizm kavramını ele aldığı özel örneklerden hareketle şimdiye kadar
aktarılanın olumlu anlamının aksine, olumsuz anlamda ele aldığını görmekteyiz.
Ayn Rand ve Acil Durumlar Etiği
Ayn Rand bu çalışmasında altruism kavramının hem kelime karşılığının olumlu
anlamına, hem dinlerin ve pek çok disiplinin olumlu yaklaşımına, hem de Comte’un bu etik
anlayışı toplumun neredeyse resmi etik anlayışı olarak görmesine paralel bir çizgi ile
karşılaşmak mümkün değildir. Rand altruizm etiğini şöyle ele alır;
Diğerlerine yardım etme konusunu etiğin merkezi ve asıl konusu haline
getirmekle, altruism, insanlar arasındaki gerçek yardımseverlik ve iyi niyet
kavramını yok etmiştir. İnsanı, bir başka insana yardım etmenin bir bencil
olmama eylemi olduğu fikrine inandırmış ve böylece bir kişinin diğer insanlar
üzerinde kişisel bir çıkarı olamayacağını -bir başka kişiye değer vermenin
kendini feda etmek anlamına geldiğini- bir kişinin diğerlerine karşı
hissedebileceği herhangi bir sevgi, saygı veya hayranlığın onun kendi
memnuniyet kaynağı olamayacağını, fakat onun kendi varlığına karşı bir tehdit
olduğunu, bunun sevdikleri üzerinde imzalanmış bir kendini feda etme açık çeki
olduğunu ima etmiştir.268
Yani Rand’a göre burada öteki o kadar önemsenmektedir ki ben, kendisini hiçe
saymakta, ötekinin hizmetine sunmakta adeta ona köle olmaktadır. Burada eşitlik ortadan
kalkmakta, ben kendi değerini feda etmektedir. Rand’ın düşüncesine göre, bir insanın kendi
değerini önemsemeksizin diğerine kendisini feda etmesi, ötekinin hiyerarşisini üste koymak
ve kendisini onun altında ya da değersiz görmesi anlamına gelmektedir. Oysa altruist etik
görüşüne sahip birisi öncelikle dost, akraba ya da arkadaş olup olmadığını kontrol etmeden
ve belki de ona kötülük edene, düşmanına karşı da aynı eylemlerde bulunmalıdır. 269 Rand’a
göre bu nokta altruizmin etik bir ilke olmasını engellemekte, hatta kişinin kendisine yaptığı
etik ihlali olmaktadır. Çünkü Rand için kişinin kendi değerini hiçe sayacak ölçüde ötekini
yüceltmesi akılcı davranma prensibine de aykırı olacaktır. O bu nedenle bu prensibi
267
268
269
Recep Batu, Günör, (2016), “Siyasi ve Etik Bir Kavram Olarak Özgecilik Düşüncesi”, felsefelogos, Yıl 20,
Sayı 61, Istanbul: Fesatoder Yayınları. Erişim Adresi,
https://www.academia.edu/34162444/Siyasi_ve_Etik_Bir_Kavram_Olarak_Özgecilik_Düşüncesi, Erişim
Tarihi: 06.10. 2019, ss. 49-60. s. 52.
Ayn, Rand, (2013), Bencilliğin Erdemi, (Çev. Nejdet Kandemir), İstanbul, Plato Film Yayınları, ss. 60-71,
s. 61.
Rand, 2013, s. 62.
287
açıklayarak; “daima değerlerinizin hiyerarşisine uygun olarak davranın ve asla daha değerli
bir şeyi daha az değerli bir şey karşısında feda etmeyin.”270 diyecektir.
Ancak akılcı davranma prensibinin içine saplanıp kaldığı sorun ise, burada bahsi
geçen ötekinin kendimizden daha az değerli olduğuna ilişkin hiyerarşinin kesin bir
ölçüsünün olmamasıdır. Bu tip bir hiyerarşinin muğlâklığında; aklın da, ahlakın da
konumlandırılacağı bir sağlam zemin yoktur.
Burada iki uç bakış açısı arasında kalınmaktadır. Buna göre insan; arkadaşlık,
dostluk ve akrabalık gibi ilişkilerle tanıdığı ötekine karşı sevgi besler ve bu sevgiden
hareketle ötekine karşı fedakar davranırsa aslında bencillik mi etmektedir, yoksa
yardımseverlik mi? Öte yandan kurtarılması gereken kişi bir yabancı ise ona karşı duyulacak
empati, iyi niyet ve yardımseverlik hissi kendini öteleyip ötekinin emrine sunan bir kölelik
anlayışı, yardımseverlik mi yoksa kendi öz saygısına vurulmuş bir darbe mi olacaktır? Rand
bu soruları şu belirlemeleri yaparak açıklar;
Kişinin sevdiklerine yardım etmesindeki erdem, ‘bencil olmama’ veya
‘fedakârlık’ değil dürüstlüktür. Dürüstlük kişinin kendi inançlarına değerlerine
duyduğu sadakattir; kişinin değerlerine uygun olarak davranması; onları ifade
etmesi, yüceltmesi ve gerçekliğe uyarlama politikasıdır. Eğer bir kişi bir kadını
sevdiğini söylerse, ancak ona karşı davranışları kayıtsız, düşmanca veya zarar
verici ise, onu ahlaksız yapan şey onun dürüst olmayışıdır.271
Rand için bu noktadan hareketle tanımadığımız ötekine karşı kendimizi feda
etmemizin etik bir ilke olması sorunludur. Çünkü sadece acil bir durumda devreye girecek
bir ilkeyi genele yaymak için elimizde sağlam bir temel yoktur. O, Acil Durumlar Etiği
isimli çalışmasında boğulma, ateş ortasında mahsur kalma, hızla giden bir kamyonun
önünde duran ya da bir uçurumda asılı kalan birine karşı nasıl eylenileceği hususlarından
yola çıkarak verilen birtakım örneklerden hareketle, acil bir durumun etik anlayışının altruist
olup olmadığını sorgulamaktadır. Rand’ın düşüncesine bakıldığında savunduğu durumun
insanın yalnızca acil bir durum karşısında yabancılara yardım etmesi gerektiği yönündedir.
Bu yardımın sebebi de iyi niyet ve saygıdır. Oysa altruist etiğe göre insan ötekine kendisini
adamaya her daim hazırdır. Rand’a göre, “Altruist etik ‘kötü evren’ metafiziğine; yani
insanın bizzat doğası gereği çaresiz ve mahvolmaya mahkûm olduğu, insan için başarı ve
mutluluğun söz konusu olmadığı, acil durumlar ve felaketlerin insan yaşamının bir parçası
olduğu ve insanın asıl amacının bunlarla mücadele etmek olduğu teorisine dayanır.”272
Rand buna karşı çıkarak, yaşanan geçici bazı talihsizlikler için yardımsever veya
diğerkâmcı olunabilir. Ancak her an, her daim ötekinin hizmetinde olmak ile ihtiyaç halinde
yardıma koşmak aynı şey değildir. Her bir insan teki doğasının ona bahşetmediği ve ancak
kendi çabasıyla ortaya koyabileceği şeyler için mücadele etmelidir. Yani bir insan
çalışmadığı için, zengin olan birinin ona bütün mal varlığını açması uygun değildir.
İnsan ve varoluşun metafiziksel doğası gereği, insan yaşamını kendi çabasıyla
sürdürmek zorundadır; insanın ihtiyaç duyduğu değerler -servet ya da bilgi gibiona doğanın bir hediyesi olarak otomatik olarak verilmez, fakat insanın kendi
düşünmesi ve çabası ile keşfedilmeleri ve elde edilmeleri gerekir. Bu bakımdan,
270
271
272
Rand, 2013, s. 62.
Rand, 2013, s. 65.
Rand, 2013, s. 70.
288
insanın başkalarına karşı tek yükümlülüğü, değerlerini başarmada, kazanmada
ve onları korumada insanı özgür kılan bir sosyal sistemi sürdürmektir.273
Yani Rand için, ‘kötü evren’ metafiziğinden hareket eden bir yaklaşım olarak
altruism, istisnai olan koşulları sanki sürekli olan şeylermiş gibi ele alıp, buradan hareketle
farazi durumlar üzerine ahlaki belirlemeler yapmaktadır. Oysa Rand sisteminde bir etiğin
öne süreceği ilke, başkalarına her hal ve koşulda değer vermelisin değil, sosyal bir sistemi
sürdürmek adına gerektiğinde, gerektiği gibi davranmalısın olmalıdır. O buradan hareketle,
bir kişinin yaşamının ahlaki amacının diğerlerini öncelemek değil, kendi mutluluğunu elde
etmek olduğunu ifade edecektir.
Bir kişinin yaşamının ahlaki amacı kendi mutluluğunu elde etmektir. Bu, o
kişinin tüm insanlara kayıtsız kalacağı, insan yaşamının onun için değersiz
olduğu ve insanın bir acil durumda diğerlerine yardım etmek için hiç bir
sebebe sahip olmadığı anlamına gelmez. Fakat bu, kişinin kendi hayatını
başka kişilerin refahından sonraya koymayacağı, kendisini başkalarının
ihtiyaçları için feda etmeyeceği, diğer insanların sıkıntılarının onun asıl
ilgisi olmadığı, onun yaptığı herhangi bir yardımın bir kural değil bir
istisna, bir görev değil cömertlik eseri (…) olduğu, bu yardımın sınırlı ve
istisnai olduğu (…) ve felaketlerin değil değerlerin insan hayatının amacı,
birincil ilgisi ve itici gücü olduğu anlamına gelir.274
SONUÇ
Altruizm, özgecilik ya da diğerkâmlık kelimeleri sözlük anlamları itibariyle kendisini
sonralayıp, ‘öteki’ için kendi haklarından feragat etme anlamlarına gelmektedir. Bu anlamda
bu yaklaşım, ‘ben’i önceleyen egoist etik anlayışa karşı olan bir görüştür. Genellikle
bilimlerin, dinlerin, toplumsal anlayışların kabul ettiği bu görüş; ‘kendine yapılmasını
istemeyeceğin bir davranışı başkalarına da yapmamalısın’ kabulünden hareket etmektedir.
Ayn Rand ise Acil Durumlar Etiği isimli çalışmasında altruizm kelimesini ve altruist etiği
ele alarak, insanın kendisini öteleyerek, sadece öteki odaklı yaşamasının ahlaki bir ilke
olarak alınamayacağını ileri sürer. Onun burada yaptığı ayrım acil bir durum yani istisnai
olan ve bir kereye mahsus, kalıcı olmayan bir durum için geçerli olabilecek bir değer
durumunu genele yayılan bir ahlak ilkesi şeklinde düşünmenin olanaksızlığı üzerinedir.
Tanıdığımız bir ötekine karşı göstereceğimiz iyi niyet ve yardımseverlik ile hiç
tanımadığımız ve hatta düşmanımız olabilecek olan ötekine karşı zorunlu olduğumuz bir iyi
niyet ya da yardımseverlik görüşü ahlaki açıdan ciddi sorunlar taşımaktadır. Çünkü her daim
başkasına yardım etmek için hazır olmak ve bunu ahlaki bir ilkeden hareketle kabul
edilebilir hale getirmek, kendine verilen değeri düşürür ve kendine saygı eksikliğine sebep
olur. Bu nedenle altruizmi eleştiren Rand, bu tür bir etiğin ancak acil durumlarda geçerli
olabileceğini ele alır. Acil durumlar karşısında yapılan yardımseverlik, her an, her saniye
yardım etmeye hazır, kendisini buna vakfetmiş, özsaygısı olmayan bir birey olmaktan da
kurtaracağı için çok önemlidir. Ona göre insanın ahlaki amacı mutluluktur ve o da ancak
ahlaki değerlere sahip olması ile mümkün olacaktır.
273
274
Rand, 2013, s. 69-70.
Rand, 2013, s. 70-71.
289
KAYNAKLAR
Cevizci, Ahmet, (2000), Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları.
Dalkılıç, Bayram, (2009), Felsefe Ansiklopedisi, (Ed. Ahmet Cevizci), Cilt 6, Ankara: Nobel
Basımevi.
Günör, Recep Batu, (2016), “Siyasi ve Etik Bir Kavram Olarak Özgecilik Düşüncesi”,
felsefelogos, Yıl 20, Sayı 61, İstanbul: Fesatoder Yayınları. Erişim Adresi,
https://www.academia.edu/34162444/Siyasi_ve_Etik_Bir_Kavram_Olarak_Özgecilik
_Düşüncesi, Erişim Tarihi: 06.10. 2019, ss. 49-60.
Kasapoğlu, Figen, (2014), “İyilik Hali İle Özgecilik Arasındaki İlişkinin
İncelenmesi”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi,
s.1,
v.
7,
n.
13,
p.
271-288,
Ocak.
Erişim
Adresi:
http://hikmetyurdu.com/index.php/hikmetyurdu/article/view/254, Erişim Tarihi: 06.
10. 2019.
Özcan, Şevket, (2018), “Dünya Dinlerinde Altın Kural: Diğerkâmlık”, İnsan ve Toplum
Bilimleri Araştırmaları Dergisi, cilt/Vol:7, Sayı/Issue: 1, ss. 285-308.
Rand, Ayn, (2013), Bencilliğin Erdemi, (çev. Nejdet Kandemir), İstanbul, Plato Film
Yayınları, ss. 60-71.
Topses, Gürsen, (2012), “Elseverlik (Alturizm) ve Benseverlik (Egoizm) Ölçeğiyle İlgili
Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”, International Journal of New Trends in Arts,
Sports & Science Education (IJTASE), 1(2), ss. 60-71.
Yavuzer, Nurgül, (2017), “Bir Prososyal Davranış Kaynağı Olarak Özgeci Motivasyonun
İlgili Alan Yazını Işığında Değerlendirilmesi”, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi
Dergisi, Cilt:14-1, Sayı:27, 2017-1, ss.105-126, s. 106-107.
Türk Dil Kurumu Sözlüğü, Erişim Adresi: www.tdk.gov.tr. Erişim Tarihi: 25.10.2019.
290
Bor Madeninin Özel Sektör Eliyle İşletilmesi
Asst. Prof. Dr. Vehbi KARA275
Özet
Türkiye’nin bor madenleri başlangıçta yabancı şirketler eliyle işletilmekteydi. 1968
yılında yabancı şirketlerin imtiyazlarının devlete devredilmesi ile başlayan serbest piyasa
ekonomisinden uzaklaşma süreci halen devam etmektedir.
Etibank ve bir kısım küçük ölçekli yerli şirket tarafından işletilen bor tesisleri en
sonunda 1978 yılında bor madenlerinin devletçe işletilmesi kararı ile sonuçlanmıştır. Bu
tarihten itibaren madencilik, yatırım, üretim ve pazarlama konusundaki tüm aktiviteler
devlete ait “Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü” tarafından yerine getirilmektedir.
Hâlbuki serbest piyasa mekanizması içinde özel işletmeler, kamu işletmelerinden
daha etkin çalışmaktadır. Özellikle akademik çevrelerde, kamu kesiminin büyümesinin ve
bu büyüme nedeniyle daha çok kaynak kullanılmasının etkinliği düşürdüğü görüşü hâkimdir.
Özelleştirme ile kamu kesiminin payının küçültülmesi, dolayısıyla serbest kalan kaynakların
özel kesim tarafından üretilecek mal ve hizmetlere tahsisi amaçlanmaktadır. Bu sayede
ekonomide kaynakların daha etkin kullanılacağı, üretim artışının sağlanacağı ve büyümenin
hızlanacağı düşünülmektedir. Böylece hem tek tek işletmelerin, hem de tüm ekonominin
etkinliğinin sağlanacağı ve sonuç olarak ekonomide verimliliğin artacağı kabul edilmektedir.
Türkiye, 1980’lerden itibaren başlayan özelleştirme çabaları sonucunda ekonomik
olarak büyük bir gelişme kaydetmiştir. Buna mukabil dünyada çok az sayıda ülkede bulunan
bor madeninden devletleştirme uygulamaları nedeni ile yeterince yararlanılamamaktadır.
Ülkemizin kalkınması ile ilgili olarak akademik düşünceler yanında, uluslararası
organizasyonların yaklaşımları da bu yöndedir. Çünkü bu işletmeler ulusal kaynakları
savurganlığa itmektedir. Bütçe açıklarının ve enflasyonun en önemli nedenlerinden bir
tanesi olarak devletçilik gösterilmektedir. Sonuç olarak kamu işletmeleri büyümeyi
yavaşlatmaktadır.
Bor işletmelerinin özel sektör tarafından işletilmesi ve devletin klasik fonksiyonları
ile ilgisi bulunmayan ekonomik işletmeleri özel sektöre devredilmesinin ülkemiz açısından
daha yararlı olacağı değerlendirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Özelleştirme, Büyüme, Verimlilik.
Privatization of Boron Mine Operations
Abstract
Turkey's boron mines were mainly operated by foreign companies in the past. The
process of moving away from the free market economy, which started with the transfer of
the privileges of foreign companies to the state in 1968, is still continuing.
275
İstanbul Üniversitesi
291
Boron plants operated by Etibank and a number of small-scale domestic companies
eventually resulted in the decision to operate the boron mines by the state in 1978. Since
then, all activities in the field of mining, investment, production and marketing are carried
out by the state-owned Eti Mining Operations General Directorate.
However, within the free market mechanism, private enterprises operate more
effectively than public enterprises. Particularly in academic circles, it is discussed that the
growth of the public sector and the use of more resources due to this growth decreases
efficiency. 167/5000
Privatization aims to reduce the share of the public sector and thus allocate free
resources to the goods and services to be produced by the private sector. In this way, it is
thought that resources will be used more effectively in the economy, production will
increase and growth will accelerate.
Turkey has made great progress economically, starting with privatization efforts
since the 1980s. On the other hand, boron mines, which are found in very few countries in
the world, cannot be utilized sufficiently due to nationalization practices.
In addition to academic considerations regarding the development of our country, the
approaches of international organizations are also in this direction. Because these enterprises
push national resources to extravagance. Statism is considered as one of the most important
reasons of budget deficits and inflation. As a result, public enterprises are slowing growth.
It is considered that it would be more beneficial for our country to operate boron
enterprises by the private sector and to transfer economic enterprises that are not related to
the fundamental functions of the state to the private sector.
Keywords: Privatization, Growth, Efficiency
GİRİŞ
Türkiye’nin bor madenleri başlangıçta yabancı şirketler eliyle işletilmekte iken 1968
yılında yabancı şirketlerin imtiyazlarının devlete devredilmesi ile sonuçlanan devletçi bir
yapı ile karşı karşıya kalmıştır. Serbest piyasa ekonomisinden uzaklaşılması Türkiye
ekonomisi açısından son derece zararlı bir durumdur.
Halen Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü tarafından işletilen bor tesisleri; 1978
tarihinden itibaren madencilik, yatırım, üretim ve pazarlama konusunda kamuoyu
beklentilerinin çok gerisinde kalmıştır. Bunun yerine serbest piyasa mekanizması içinde
özel işletmeler şeklinde işletilmesi halinde çok daha güçlü ve sağlam yapıda olacağı
değerlendirilmektedir. Bu durum ülke menfaatleri açısından da çok önemlidir.
1. Bor İşletmelerinin Özelleştirilmesi Çabaları
Devlet eliyle işletilen şirketlerin verimsizliği daima tartışma konusu olmuştur. Bu
konuda Batı dünyasında birçok eser kaleme alınmıştır. Bireyciliğe dayalı, devletin
müdahalesini gerektirmeden giderek zenginleşen yeni bir dünyanın doğduğu önemli yazarlar
tarafından dile getirilmiştir (Smith, 2009).
Siyasi bakımdan özgürlükler serbest piyasa kurumlarının gelişmesi ile birlikte paralel
olarak gelişmiştir (Friedman, 1988)
292
Bor madenlerimizin özelleştirilme çalışmaları 2015-2017 kapsamındaki Orta Vadeli
Program ile ele alınmış fakat bazı kurumların engel olması nedeniyle sonuçsuz kalmıştır.
08.10.2014 tarihli ve 29139 (Mükerrer) sayılı Resmi Gazete`de yayımlanan Orta Vadeli
Program, Maliye Bakanının basın yayın kuruluşlarına yaptığı açıklamalar ile daha ayrıntılı
bir şekilde kamuoyunda tartışılmaya başlanmıştır.
Bu konuda kapsamlı bir mülkiyet kanunun işlerlik kazanması ülke büyümesine güç
katacağı iktisat uzmanları tarafından dile getirilmiştir (De Soto, 2005). İşte devlet bu
düşünceye uygun olarak Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü`ne ait olan Sülfirikasit ve
Borikasit fabrikalarının özelleştirileceği kamuoyuna açıklanmıştır. Bu maksatla 1985 yılında
yürürlüğe giren 3123 sayılı Maden Kanunu`nun 49. maddesi ile başlayan süreç halen devam
etmektedir.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca hazırlanan ve Bakanlar Kurulu tarafından
imzalanarak 5 Mart 2012 tarihinde Başbakanlığa iletilen "Bor Tuzları, Trona ve Asfaltit
Madenleri ile Nükleer Enerji Hammaddelerinin İşletilmesini, Linyit ve Demir Sahalarının
Bazılarının İadesini Düzenleyen Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı"
zamanın Başbakanının imzasıyla, 20 Mart 2012 tarihinde B.02.0.KKG.0.10/101-487/1319
sayılı yazıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı‘na gönderilmiştir.
Tasarı ile mevcut Kanunun 2. maddesine eklenen ve komisyonda kabul edilen
fıkrada; "Bu madenlerin ruhsat sahaları ve rezervleri Devletin mülkiyetinde kalmak ve elde
edilecek ürün ve atıkların satışı Devlet eliyle yapılmak kaydıyla; dekapaj, ürün çıkarma,
kırma eleme, ayıklama ve yıkama, paketleme, tahmil - tahliye, nakliye ile temizlik ve diğer
benzeri işler ihale yoluyla üçüncü şahıslara gördürülebilir." Denilmekteydi.
İstenen yasa değişikliğiyle Bor, Toryum ve Uranyum madenlerinin üretiminin özel
sektörce yapılmasının önünde hiçbir engel kalmayacaktı. Bu tasarı kabul edildikten sonra
madencilikte bir özelleştirme yöntemi olan "işletme hakkının devredilmesi" bir fırsat olacağı
beklentisi meydana gelmişti. Bu sayede bor madenlerimizin çok daha verimli olarak
işletilmesi düşünülüyordu (Şahin, 2016).
TBMM Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu
tarafından alt komisyona gönderilen ve sonrasında alt komisyon tarafından hazırlanan kanun
tasarısı teklifi üst komisyonda kabul edilmiştir. Ancak ihtisas komisyonu tarafından Enerji
ve sanayi alt Komisyonunda görüşülerek karara bağlanan Kanun tasarısı, bazı meslek odaları
ve sendikaların, olaya müdahil olması sonucunda yaşama geçirilememiş kadük olmuştur.
Bor madenlerimiz başta olmak üzere devlet tarafından işletilen tesislerin
özelleştirilmesi; bazı kuruluşlar tarafından “ayrıcalıklı kişilere peşkeş çekme” olarak
değerlendirilmektedir. Bunun ne derece hatalı olduğu konusunda çok sayıda bilimsel
çalışma yapılmıştır.
Halen yürürlükteki 2840 sayılı Kanuna göre bor tuzları, uranyum ve toryum
madenlerinin aranması ve işletilmesi; devlet eliyle yapılabilmektedir. Bu madenler için 6309
sayılı Maden Kanunu gereğince gerçek ve özel hukuk tüzelkişilerine verilmiş olan ruhsatlar
iptal edilmiştir.
Yapılmak istenen özelleştirme kamuoyu önünde tartışılırken sadece Borikasit ve
Sülfirikasit fabrikalarının özelleştirileceği ifade edilmiş bor madenlerinin ruhsat hukukunun
2012 yılında olduğu gibi devlette kalacağı belirtilmişti. Buna rağmen yine de bor
kimyasalları üretiminde hammadde güvenilirliğini tehlikeye düşeceği iddiaları gündemde
kalmıştır.
293
Borikasit ve Sülfirikasit fabrikalarının özelleştirilmesi sonucunda toryum ve
uranyum madenlerinin üretiminin de özel sektörce yapılmasının önü açılacaktır. Bu
fabrikaların özelleştirilmesiyle toryum ve uranyum gibi nükleer enerji hammaddelerinin
üretimi de devlet tekelinden çıkarılacak çok daha verimli bir şekilde işletilmesi imkanı
doğacaktır. Devlete yük olan işletmeler vergi gelirleri ile bu sefer devlet bütçesine katkı
sunmaya başlayacaktır.
Yapılacak özelleştirmeler sonucunda bazı endişelerin giderilmesi maksadı ile
"Rezervlerin ve ruhsat sahasının mülkiyetinin devlette kalacaktır" ifadesi dahi devletçiliği
savunan kişi ve kurumları bir türlü tatmin etmemektedir. Hâlbuki bu şekildeki bir uygulama
siyasi tercih olup halkın oyları ile iktidara gelen yöneticilerin icraatlarına engel olmaktadır.
Aranmasından, işletmesine ve uç ürüne dönüştürülmüş ürünün pazarlanmasına kadar,
her aşamasının kamu eliyle yürütüldüğü bir endüstrisinin ülkemizin ve halkımızın yararına
olmadığı bilimsel çalışmalarla ispatlanmış durumdadır. Batı dünyasının sanayileşme
konusunda elde ettiği başarıların altında “serbest piyasa ekonomisinin” olduğu bir gerçektir.
Kişi başına gelir seviyesinin 10 bin dolar seviyesinde kilitlenmesi durumuna “orta
gelir tuzağı” adı verilmektedir. Ülkemiz en son 2008 yılında 10931 dolar seviyesine
çıktıktan sonra bu seviyede çakılıp kalmış 2018 yılında 9385 dolar ile son 10 yılda hiçbir
mesafe kat edememiştir. Bunun en önemli sebeplerinden bir tanesi ülkemizde devletçi
politikaların hala güçlü olarak uygulanmasıdır.
Ekonomik gelişmelerde kamu kesiminin büyümesi ve bu büyüme nedeniyle daha çok
kaynak kullanılması ülke sanayimizin önündeki en büyük engellerden bir tanesidir.
Özelleştirme ile kamu kesiminin payının küçültülmesi, dolayısıyla serbest kalan kaynakların
özel kesim tarafından üretilecek mal ve hizmetlere tahsisi amaçlanmaktadır.
Bu sayede ekonomide kaynakların daha etkin kullanılarak üretim artışının
sağlanacağı ve büyümenin hızlanacağı bütün dünya üzerinde aynı sonuçları doğurduğu bir
gerçektir. Böylece hem tek tek işletmelerin, hem de tüm ekonominin etkinliğinin
sağlanacağı ve sonuç olarak ekonomide verimliliğin artacağı kabul edilmektedir.
Bor işletmelerinin de özelleştirmeye tabi tutularak çok daha verimli bir şekilde
kullanılacağı değerlendirilmektedir. Ayrıca bor ürünlerindeki fiyat belirleme mekanizması rolünü
piyasanın belirlemesi, sistemin daha sağlıklı işlemesine yol açacaktır.
Türkiye, 1980’lerden itibaren başlayan özelleştirme çabaları sonucunda ekonomik olarak
büyük bir gelişme kaydetmiştir. Buna mukabil dünyada çok az sayıda ülkede bulunan bor
madeninden devletleştirme uygulamaları nedeni ile yeterince yararlanılamamaktadır.
Ülkemizin kalkınması ile ilgili olarak akademik düşünceler yanında, uluslar arası
organizasyonların yaklaşımları da bu yöndedir. Çünkü bu işletmeler ulusal kaynakları
savurganlığa itmektedir. Bütçe açıklarının ve enflasyonun en önemli nedenlerinden bir tanesi
olarak devletçilik gösterilmektedir. Sonuç olarak kamu işletmeleri büyümeyi yavaşlatmaktadır.
Bor işletmelerinin özel sektör tarafından işletilmesi ve devletin klasik fonksiyonları ile
ilgisi bulunmayan ekonomik işletmeleri özel sektöre devredilmesinin ülkemiz açısından daha
yararlı olacağı üzerinde düşünülmesi gereken çok önemli bir husustur.
2. Varlık Fonu İle Kamu Kurumlarının Etkin Olarak Kullanılması
Türkiye Varlık Fonu (TVF), portföyünde bulunan kamu kurum ve kuruluşlarını 5 yıl
içerisinde yeniden yapılandırarak dönüştüreceğini açıklamıştır. Bu kapsamda, dünya bor
294
üretiminde açık ara lider konumunda bulunan Eti Maden'in de yeniden yapılandırmaya
alınacağı ve madencilik ile bor işleme ve pazarlama birimlerinin birbirinden ayrılarak iki
ayrı şirkete dönüştürüleceği ifade edilmiştir. Bu sayede üretimin özel sektör eliyle daha da
güçlü olarak gerçekleşebileceği düşünülmüştür (Kara, 2017)
Hükümetin bor madenlerini özelleştirmek için çeşitli girişimlerde bulunmuş fakat
devletçi ekonomi yanlılarının engeli ile karşılaştığı ifade edilmişti. Eti Maden'in özel şirket
statüsündeki TVF portföyüne alınması, bu önemli madenin yabancıların eline geçmesine
neden olabileceği yeni bir eleştiri konusu olmuştur. Hâlbuki ülkemiz sermaye girişi
açısından zayıf kalındığı için bir türlü orta gelir tuzağını aşamamaktadır.
Sermaye ihtiyacı için ya tasarruf oranı arttırılarak kaynak meydana getirilecek ya da
dış borçlanma yolu gerekli yatırımlar yapılabilecektir. Üçüncü yol ise ülke dışından gelen
yatırımcıların teşvik edilmesi ve “kazan-kazan” anlayışıdır. Hem yatırımcının hem de ülke
vatandaşlarının güçlenmesi için en ideal yöntemlerden bir tanesi budur (Kozlu, 1996).
Devletçi anlayış nedeni ile bor ve bor ürünlerinin Türkiye’nin döviz gelirlerini
çoğaltacak bir araştırma, üretim ve pazarlama stratejisi oluşturulmamıştır. Bor madenlerinin
değeri ve önemi göz önünde bulundurulduğunda, devlet tarafından, tek elden işletilmesinin,
verimsizlik nedeni ile kamu yararı açısından büyük zararlara yol açtığı anlaşılmaktadır.
Dünya bor pazarı yıllık 60-80 milyar dolar seviyesindedir. Uluslar arası bor
piyasasının büyük oyuncuları, Türkiye’deki bor yataklarının modern bir şekilde
işletilmemesinden dolayı her yıl kendi karlarını arttırabilmişlerdir. Buna mukabil ülkemiz
son 18 yılda 3 kat büyümüş olmasına rağmen bor ürünleri konusunda aynı gelişmeyi
kaydedememiştir.
Bor ürünlerinin gerçek fiyatının belirlenmesi; üretim, işletme, araştırma, pazarlama
faaliyetlerinin rekabetçi bir ortamda yapılmasına bağlıdır. Devlet eliyle tek elden yürütülen
bir bor piyasasının Türkiye’nin çıkarlarını koruyabilmesi mümkün değildir. Türkiye’yi
katma değeri düşük ham cevher satmak yerine katma değeri çok yüksek rakamlara
ulaşabilen uç ürünleri üretip satması sayesinde ihracat gelirlerini artırma imkânı
bulabilecektir (Kara, 2017).
Buna mukabil ülke tasarruflarının düşük kalması ve kredi derecelendirme
kuruluşlarının ülkemiz hakkındaki olumsuz kanaatleri nedeniyle yüksek faizle borçlanmak
zorunda kaldığımız acı bir gerçektir.
SONUÇ
Türkiye, yüzyılımızda petrol kadar önemli olabileceği düşünülen bor madeninin
dünyadaki en büyük rezerv ülkesidir. Ancak üretim ve işletilmesinin devlet tekelinde olması
nedeniyle bunun avantajlarını tam anlamıyla değerlendirememektedir.
Gerek rafine bor ürünleri, gerekse bor uç ürünleri ihracatından potansiyelinin çok
altında gelir elde etmektedir. Özellikle sanayinin pek çok alanında kullanılan bor uç ürünleri
üretiminde Türkiye’nin alması gereken çok yol vardır.
Türkiye’nin bor madenlerinden yeterince yararlanamaması bu güne kadar konuya
stratejik bir yaklaşım getirilememiş olmasından kaynaklanmaktadır. 1978 yılında bor
yataklarının devletleştirilmesine kadar sektör büyük ölçüde yabancı firmaların ve bazı küçük
ölçekli Türk firmalarının elinde idi. Bor madenlerinin devletleştirilerek devlet adına
işletilmek üzere Etibank’a bırakılmasından sonra ise ne yazık ki ciddi ilerlemeler
sağlanamamıştır.
295
Bor madeninin çıkarılması, işletilmesi, pazarlaması devlet tekelinde olması ciddi bir
sorun olduğu gibi yerli sanayicilerin bor uç ürünleri üreten işletmeleri ve bor kullanan
sanayileri kurulmasında hukuki sorunlar bulunmaktadır. Bu konuda Danıştay’ca verilmiş iki
farklı karar olup belirsizliğin giderilmesi gerekmektedir.
Bor işletmeciliğinin ülkemize katkı sağlayabilmesi için uç ürünlerine dayalı ileri
teknoloji gerektiren yatırımların yapılması şarttır. Halihazırda İstanbul Teknik Üniversitesi
(İTÜ) laboratuarlarında geliştirilen 20’nin üzerinde ileri bor ürünü olduğu tespit edilmiştir.
Eti Holding A.Ş.’nin tüm bu yatırımları tek başına yapabilecek mali ve idari güce sahip
olmadığı göz önünde bulundurularak özel sektörün gücüne ve dinamizmine ihtiyaç duyduğu
tartışmasız bir gerçektir.
Özel sektörün bor kullanan ileri teknolojili sanayilere yatırım yapabilmesi için
devletçe teşvik edilmesi, bu konuda etkin bir devlet-sanayi işbirliği sağlanması, ülkemizin
bu doğal zenginliğinden azami faydayı sağlayabilmesi için önemlidir. Bu amaçla çeşitli
teşviklerin sağlandığı bor teknoloji serbest bölgeleri kurulmalıdır. Bu serbest bölgelerde,
yüksek teknolojili bor uç ürünlerinin araştırılması, patentli ürünlerin üretilmesi ve ihraç
edilmesi teşvik edilmelidir. Bölgede faaliyet gösterecek firmalar yüksek teknolojiye yatırım
yapan, katma değeri yüksek bor uç ürünleri üreten firmalar arasından seçilmelidir. Serbest
bölgenin gümrük kapısı ihtisas gümrüğü olarak yapılandırılmalıdır.
Gerekli laboratuar ve test cihazları alt yapısı sağlanması maksadıyla 2001’den beri
faaliyette olan TÜBİTAK-Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji Serbest Bölgesi
(TEKSEB) uygulamaları son derece faydalı sonuçlar elde edilmesine yol açmıştır. Bor
teknoloji serbest bölgesinin kurulmasında ve işletilmesinde model olabileceği
değerlendirilmektedir.
Ulusal Bor Araştırma Enstitüsünün kurulmuş olması bor madeninin bilinen kullanım
alanlarının araştırmasını ve yeni kullanım alanlarının keşfedilmesini sağlamak için önemli
bir gelişme olmuştur. Bu enstitü bünyesindeki araştırma gruplarınca uluslar arası bor pazarı
takip edilerek Türkiye’nin dünyadaki en büyük rezerve sahip ülke olarak gücünü, etkinliğini
artırıcı önlemler geliştirilebilir. Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü ile geliştirilecek ürünleri
kullanacak sektörlerin, yurt içindeki ve yurt dışındaki üniversitelerin, araştırma kurumlarının
ve teknoparkların işbirliğinin sağlanması da önemlidir. Enstitünün öncelikli hedefi özel
sektöre dayalı katma değeri yüksek yeni ürünlerin geliştirilmesi olmalıdır.
Türkiye’nin halihazırda ihracat yaptığı pazarlardaki durumunun ve ihracat yapmadığı
pazarlardaki potansiyelin detaylı bir araştırmasının yapılması gerekmektedir. Özellikle
bor/bor ürünleri ithalatı artan ülkelerdeki fırsatların değerlendirilebilmesi için çalışmalar
yapılmalıdır. Zira geleneksel pazarlarda devlet sektörünün hantal yapısından dolayı
Türkiye’nin pazar payı azalmaktadır.
Türkiye’nin ihracat yapmadığı ülkelerde pazar araştırmaları yapılabilmesi özel
sektörün gayretleri ile aşılabilecek bir durumdur. Bor madenlerinin serbest piyasa şartlarında
işletilmesi AR-GE çalışmalarının etkin katılımının sağlanması, şirketlerin verimliliği ve
etkinliği açısından önemlidir.
Eti Bor tesislerinin modernizasyonu için özelleştirilmesi son derece yararlı olacaktır.
Tesislerin standartlara uygun kaliteli ürünleri üretebilecek seviyeye getirecek yatırımların
yapılması mümkündür. Dünya talebinin ham bordan rafine bor ürünlerine kaymakta olduğu
göz önünde bulundurularak rafine ürünleri üretecek özel tesislere yatırım yapılması
gereklidir.
296
Türkiye, ancak özel sektör sayesinde bor’da yüksek teknolojiyi üreten ve yüksek
teknolojili uç ürünleri satan ülke konumuna gelebilecektir. Pazarın lideri olabilmek için en
büyük rezerv ülkesi olan Türkiye’nin bor ihracatından azami geliri elde edebilmesi
teknolojiye ve pazara hâkimiyet bu yolla sağlanabilecektir.
KAYNAKLAR
De Soto, H. (2005) Sermayenin Sırrı, Çev. Aygen, M. Liman Kitapları, Ankara, 8-9.
Friedman, M. (1988) Kapitalizm ve Özgürlük, Çev. Erberk, D- Himmetoğlu, N.,
Altın Kitaplar Matbaası, İstanbul, 26.
Kara, V. (2017) Beşeri Yaşam Devirleri, Katre Uluslararası İnsan Araştırmaları
Dergisi, İstanbul, 41-68.
Kara, V. (2017) Kapitalizm Sonrası Dönem Malikiyet Ve Serbestiyet Devri, İMAK
Ofset, İstanbul,
Smith, A. (2009) Milletlerin Zenginliği, Çev. Haldun Derin, Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları, İstanbul, 9-17.
Şahin H. (2016) Paranın Doğası ve Türleri Üzerine Bir İnceleme, Liberal Düşünce
Dergisi, Ankara, 21(84) 93-102.
Kozlu, C. (1996) Türkiye Mucizesi İçin, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
Ankara, 133-134.
297
Readers Theatre from Theory to Practice: Benefits and Challenges
Assoc. Prof. Dr. Claudia NICKOLSON276
Prof. Dr. Arda ARIKAN277
Abstract
Often used in lower level classrooms and especially with young children, readers
theatre has been found to have a positive impact on the development of children’s oral
reading proficiency and fluency. In readers theatre, the participant's aim is to read a text
aloud in an effective manner so that the action is visualized by readers and viewers vividly
and expressively. Although readers theatre has many educational benefits such as increasing
students’ reading and speaking proficiency, motivating them to improve their language and
interpersonal skills, and increasing an interest in cooperating and meaning-making, it has
many challenges such as those associated with students’ psychological conditions. In this
paper, following a brief review of the literature on readers theatre, classroom procedures are
discussed by focusing on the benefits and challenges of readers theatre.
Keywords: Readers Theatre from Theory to Practice: Benefits and Challenges
Introduction
Drama has been used in the classroom as a tool for promoting active learning since
the progressive era of the 1920s and was more recently revived in the 1980s and 1990s with
the introduction of Howard Gardner’s theories of multiple intelligences (1993). The
integration of dramatic-arts activities such as Readers Theater in the classroom has been
found to support every aspect of students’ literacy development and offers new ways for
students to engage with the text in meaningful ways (Mcmaster, 1998).
As argued by Allington and Walmsley (1995), those who have reading problems
need more opportunities engage with text. That is to say, those who cannot read successfully
should read different texts in differing ways. Among many applications suggested and put
into practice to minimize the negative consequences of traditional classroom reading
practices, readers theater (RT) integrates drama with reading and writing lessons in which
“a story text is converted to a script” (Keehn, Harmon, & Shoho, 2008, p. 338).
Often used in lower level classrooms and especially with young children, RT has
been found to have a positive impact on the development of children’s oral reading
proficiency and fluency. In RT, the participant's aim is to read a text aloud in an effective
manner so that the action is visualized by readers and viewers vividly and expressively.
While it is a theatrical form, the students do not engage in physical actions associated with
the script and are often seated while reading. In this paper, following a brief review of the
276
277
North Carolina University Pembroke, North Carolina, USA
Akdeniz University, Antalya, Turkey
298
literature on RT, classroom procedures are discussed by focusing on the benefits and
challenges of RT applications.
RT: Benefits and Challenges
RT has many educational benefits such as increasing students’ reading and speaking
proficiency, motivating them to improve their language and interpersonal skills, and
increasing an interest in cooperating and meaning-making. RT helps “the development of
literacy skills” (Moran, 2006, p. 318). Furthermore, RT may promote vocabulary acquisition
by offering repeated exposures to words (Keehn, Harmon, & Shoho, 2008, p. 340).
“The RT activity clearly motivated even the reluctant readers and helped engage all
the children in the literature” (Moran, 2006, p. 319). RT appears to have nurtured students’
motivation to practice oral reading and may have fostered feelings of success as a reader via
the public performances (Keehn, Harmon, & Shoho, 2008, p. 355). For both emergent
readers and older students, RT can help to increase students’ self-esteem and confidence. RT
has many challenges such as those associated with students’ psychological conditions
among which shyness is the leading one. Teachers must be willing to encourage introverted
students and also challenge those students who may be more gifted in the dramatic arts.
Teachers who are new to RT applications may find the processes tiring because they
must plan carefully and observe students’ work closely. Readers Theatre experiences are
more time consuming for teachers and students when they are more structured, with students
choosing their favorite story or pages, engaging in scriptwriting and sharing their efforts
with an audience. They can also take the form of more spontaneous informal improvisations,
such as students taking turns retelling a story which takes less time and effort (Buehl, 2001).
Moran (2006) states that while employing RT, teachers should
1. choose developmentally appropriate texts
2. determine the dramatic experience level of the children
3. model expressive reading
4. make practice a priority
5. involve families
6. perform for an audience
7. be persistent (pp. 320-322).
Hence, the teachers’ role is of great importance in RT. As cited in Keehn, Harmon, and
Shoho (2008):
While students practice reading in repertory groups, the teacher actively
listens to the oral reading and coaches students in expressiveness and
phrasing. This feedback is important to students’ fluency growth. Pany and
McCoy (1998) found that repeated reading with feedback and guidance
was superior to repeated reading alone. (p. 339)
RT is closely associated with increasing students’ fluency. As suggested by Rinehart
(1999), “It makes theoretical sense that repeated reading of familiar material might result in
fluency gains” (p. 72). Rinehart (1999) concluded that students who participated elementary
299
classrooms in which RT was employed “were excited about reading their scripts because
they could and because someone wanted to listen” (p. 87). Review of the relevant research
on RT by Tsou (2011, p. 731) showed that “a successful performance leads to increased selfconfidence and boosts interesting in reading (Rizopoulos, 2004), and the related sense of
confidence can lead to a noticeable rise in learners’ language fluency and motivation (Clark,
2006; Worthy & Broaddus, 2001; Worthy & Prater, 2002).”
Procedures
Conceptualizing poetry as a performative process is at the heart of RT. Forms of
drama such as RT, choral readings and explorations of poetry offer opportunities for
students to enhance oral language and listening skills. Young and Nageldinger (2010) cites
Jorge Luis Borges who rightly put “Truly fine poetry must be read aloud. A good poem does
not allow itself to be read in a low voice or silently. If we can read it silently, it is not a valid
poem: a poem demands pronunciation. Poetry always remembers that it was an oral art
before it was a written art.” (1972, p. 9). We whole-heartedly believe these words, and
concur that poetry is meant to be performed (p. 51). Hence, through applications of RT
during which poetry is treated as a performative and real-life act, the sound of poetry will
have a lasting influence on readers/performers.
Apart from teachers’ involvement, students are considered to have an active role
when it comes to participating directly in the process. Richards and Goldberg (2003) outline
practical applications for linking dramatic activities like Reader’s Theater to literacy lessons.
Teachers must consider ways to challenge and engage students who may not wish to
perform for an audience; consider other student strengths, roles and responsibilities. They
must also consider ways to encourage and include students from diverse cultures to use their
individual experiences, heritages, interests, and strengths in developing lessons that
maximize literacy learning and social interactions (p.98).
The process of employing RT with students can be summarized, in Clark, Morrison
and Wilcox’ (2009) words, as follows:
Students create the drama through their voices as they expressively read
their parts without acting, changing positions on a stage, or using props.
Students are given the script several days in advance and provided time
to read and reread their assigned parts prior to a final performance. (p.
360)
Conclusion
RT is a staged reading of a play or dramatic piece of work designed to entertain,
inform or influence (Moran, 2006, p. 317). The performance is highly stylized, meaning that
actions are implied rather than performed. For example, an actor may turn her back to the
audience to indicate that her character has left the stage or use her hand to pantomime
knocking on a door (Moran, 2006), p. 317-318). Costumes, scenery, and props are rarely
used but may be suggested by an accessory such as a crown or sign (Moran, 2006), p. 317318). The entire process is a jointly interpretive act for both readers and the audience
(Moran, 2006, p. 318).
300
In short, as Clementi (2010) concludes, RT “is a fun, motivational way for students
to improve their fluency, thereby increasing their comprehension and overall reading ability.
Instead of boring students by rereading books, passages, and poems, RT allows students to
improve their fluency constantly as they reread in anticipation of performing” (no page).
References
Allington, R. L., & Walmsley, S. A. (1995). No quick fix. Newark, DE: International
Reading Association.
Borges, J. L. (1972). Seven nights. New York, NY: New Directions.
Buehl, D. (2001). Classroom strategies for interactive learning (2nd ed.) Newark, DE:
International Reading Association.
Clark, R., Morrison, T. G., & Wilcox, B. (2009). Readers' Theater: A Process of Developing
Fourth-Graders' Reading Fluency. Reading Psychology, 30(4), 359-385, DOI:
10.1080/02702710802411620
Clementi, L. B. (2010). Readers Theater: A Motivating Method to Improve Reading
Fluency. Phi Delta Kappan, 91(5), 85-88.
Gardner, H. (1993). Multiple intelligences: Theory into practice. New York: Basic Books.
Keehn, S., Harmon, J., & Shoho, A. (2008). A Study of Readers Theater in Eighth Grade:
Issues of Fluency, Comprehension, and Vocabulary. Reading & Writing Quarterly, 24(4),
335-362, DOI: 10.1080/10573560802004290
McMaster, J. (1998). “Doing” literature: Using drama to build literacy classrooms: The
segue for a few struggling readers. The Reading Teacher, 1(7), 574-584.
Moran, K. J. K. (2006). Nurturing Emergent Readers Through Readers Theater. Early
Childhood Education Journal, 33(5), 317-323.
Richards, J., & Goldberg, M. (2003). Integrating Dramatic-Arts Literacy with Reading
Lessons in Richards & McKenna (Eds.) Integrating Multiple Literacies in K-8 Classrooms:
Cases, Commentaries, and Practical Applications. (pp.80-100). Mahwah, NJ: Lawrence
Erlbaum Assoc.
Rinehart, S. D. (1999). “Don't Think For a Minute That I'm Getting Up There":
Opportunities For Readers' Theater in a Tutorıal For Children With Reading Problems.
Reading Psychology, 20(1), 71-89. DOI: 10.1080/027027199278510
Tsou, W. (2011). The Application of Readers Theater to FLES (Foreign Language in the
Elementary Schools) Reading and Writing. Foreign Language Annals, 44(4), 727-748.
Young, C., & Nageldinger, J. (2010). Considering the Context and Texts for Fluency:
Performance, Readers Theater, and Poetry. International Electronic Journal of Elementary
Education, 7(1), 47-56.
301
Anaokulu Çocuklarının Sosyal Becerileri İle Sosyal Kimlik Gelişimleri Arasındaki
İlişkinin İncelenmesi
Öğr. Gör. Öznur PURTAŞ278
Özet
İnsan hayatında iyi sosyal becerilere sahip olmak, yakın ve uzak çevre ile dengeli bir
ilişki yürütmek ve sosyalleşmek önemli bir yer tutar. Bu nedenle okul öncesi dönemde
çocukların sosyal becerileri kazanmaları sağlanmaya çalışılır. Kimlik ise kişinin kendine has
davranış ve düşüncelerini oluşturan ögelerin bütünüdür. Çocuklar büyüdükçe milli ve dini
kimliklerinin farkına varmaya başlarlar. Bu gelişim sürecinde erken çocukluk yıllarında
oluşan öğrenmelerin, bireyin davranışları konusunda belirleyici olduğu belirtilmiştir. Bu
araştırmada anaokulu çocuklarının sosyal beceri gelişimleri ile sosyal kimlik gelişimleri
arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Araştırma ilişkisel tarama modelindedir. İlişkisel tarama
modelleri incelenen olaya müdahale etmeden, gerçek durumu betimlemeyi ve aralarında var
olan ilişkiyi bulmayı amaçlar. Araştırmaya amaçlı örneklem belirleme yöntemi ile 80
anaokulu çocuğu (40 kız, 40 erkek) alınmıştır. Ölçme aracı olarak Dumans Sosyal Beceri
Değerlendirme Ölçeği ve Dumans Sosyal Kimlik Değerlendirme Ölçeği kullanılmıştır.
Gruplar arası fark analizlerinde T-testinden faydalanılmış ve gruplar arası ilişki için Pearson
Korelasyon değeri hesaplanmıştır. Analizler %95 güven aralığında (p≤.05)
değerlendirilmiştir. Sonuçlar çocukların sosyal beceri ve sosyal kimlik gelişim puanları
arasında yüksek düzeyde ve pozitif bir korelasyon olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Beceri, Sosyal Kimlik. Anaokulu, Çocuk
ABSTRACT
Having good social skills, maintaining a balanced relationship with the close and
distant environment and socializing occupies an important place in human life. For this
reason, it is aimed to ensure that children acquire social skills in preschool period. Identity,
on the other hand, is the whole of the elements that make up one's own behavior and
thoughts. As children grow up, they become aware of their national and religious identity. It
was stated that the learning that occurred in early childhood was a determinant of the
individual's behavior during identity development process. In this study, the relationship
between social skills development scores and social identity development scores of
kindergarten children was examined. The research is a relational screening model.
Relational screening models aim to describe the real situation and find the relationship
278
Yozgat Bozok Üniversitesi, Sağlık Hizmetleri MYO, Çocuk Bakımı ve Gençlik Hizmetleri Bölümü
302
between them without interfering with the event being examined. 80 kindergarten children at
5 years old age group (40 girls, 40 boys) were included in the study. Dumans Social Skills
Assessment Scale and Dumans Social Identity Assessment Scale were used as measurement
instruments. T-test was used for difference analysis between groups and Pearson Correlation
value was calculated for inter-group relationship. Analyzes were evaluated at 95%
confidence interval (p≤.05). The results showed that there was a high and positive
correlation between children's social skills and social identity development scores.
Keywords: Social Skill, Social Identity, Preschool, Children
GİRİŞ
İnsan yaşamının vazgeçilmez bir parçası olan sosyal etkileşim, bireyin mutlu ve
uyumlu olması için gereklidir (Çetin, Bilbay & Kaymak, 2003). Sosyal etkileşimler
sonucunda birey kendisini tanır ve dünyanın işleyişi hakkında bilgi sahibi olur. Bireyin
içinde bulunduğu kültürel değerler onun sosyal becerilerine de şekil verir. Sosyal yönden
yeterli olan çocuklar ise kendilerini dünyada bir fark yaratabileceklerine inanan değerli
insanlar olarak görürler (Kostelnik, Whiren, Soderman & Gregory, 2005).
İnsan hayatında iyi sosyal becerilere sahip olmak, yakın ve uzak çevre ile dengeli bir
ilişki yürütmek ve sosyalleşmek önemli bir yer tutar. Sosyal becerisi olan çocuklar ise
katıldıkları etkinliklerden daha çok zevk alır ve kendi kararlarını kendileri verirler. Sosyal
becerilerdeki yetersizliğin sonuçları üzerine yapılan araştırmalar; düşük sosyal becerilerin,
çocuklukta yaşanan zorluklar ve ileri yaşlarda yaşanabilecek uyumsuzluklarla ilişkili
olduğunu göstermiştir (Çetin, Bilbay & Kaymak, 2001). Bu nedenle okul öncesi dönemden
başlayarak çocukların sosyal becerileri kazanmaları sağlanmaya çalışılır. Sosyal kimlik ise
sosyal etkileşimler ve bireyin kendine has kişisel gelişimi çerçevesinde düşüncelerini
oluşturan ögelerin bütünüdür. Bireyin kişilik özelliklerini dikkate alarak, kendisi ile ilgili
yaptığı tanımlama, belirli bir grup ortamında da varlığını sürdürebilir (VVetherell, 1996).
Ayrıca grup ortamında, grup normlarına uygun olarak yeni bir kimlik gelişebilir. Böylece
kendimizi bir toplumsal grubun üyesi ve o grubun özelliklerine sahip birisi olarak
algılayabiliriz (Brehm & Kassin, 1993). Çocuklar büyüdükçe milli ve dini kimliklerinin
farkına varmaya başlarlar. Bu gelişim sürecinde erken çocukluk yıllarında oluşan
öğrenmelerin, bireyin davranışları konusunda belirleyici olduğu belirtilmiştir (Çetin, Bilbay
& Kaymak, 2001).
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma anaokulu çocuklarının sosyal beceri seviyeleri ile sosyal kimlik
gelişimleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Bu nedenle araştırma
ilişkisel tarama modelinde, betimsel bir çalışmadır. İlişkisel tarama modeli, iki ve daha çok
sayıdaki değişken arasında birlikte değişimin varlığını belirlemeyi amaçlayan tarama
yaklaşımıdır. İlişkisel tarama modelinde, değişkenlerin birlikte değişip değişmediği;
değişme varsa bunun nasıl olduğu saptanmaya çalışılır (Karasar, 2011). Bu çalışmada
ilişkisel tarama modeline uygun olarak çocukların sosyal beceri seviyeleri ve sosyal kimlik
gelişimleri betimlenerek, aralarındaki ilişkiye bakılmıştır.
303
Evren Örneklem
Araştırmanın evrenini İstanbul İli merkez ilçelerinde yer alan anaokulları
oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi amaçlı örnekleme yöntemlerinden tipik durum
örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Amaçlı örnekleme derinlemesine araştırma
yapabilmek amacıyla çalışmaya uygun zengin durumların seçilmesidir (Büyüköztürk,
Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel, 2012). Tipik durum örnekleme yöntemi, araştırma
problemi ile ilgili olarak evrende yer alan çok sayıdaki durumdan tipik olan bir durumun
belirlenerek bu örnek üzerinden bilgi toplanmasıdır. Bu araştırma kapsamında çalışmaya
katılmayı kabul eden üç anaokulundan ebeveyn izni alınmış 5 yaş grubu 80 çocuk (40 kız ve
40 erkek) çalışmaya katılmıştır.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların sosyal becerilerine yönelik veriler Dumans SBD Sosyal
Beceri Değerlendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Dumans SBD ölçeği 4-7 yaş grubu çocukların
sosyal beceri seviyelerini belirlemek amacı ile hazırlanmıştır. Ölçekte toplam 22 madde
vardır ve katılımcı tarafından en fazla 22 puan alınabilir. Çocukların sosyal kimlik
gelişimlerine yönelik veriler ise Dumans SKD Sosyal Kimlik Derecelendirme Ölçeği ile
toplanmıştır. Dumans SKD ölçeği 4-6 yaş grubu çocuklar için hazırlanmıştır ve 43 maddesi
vardır. Bu ölçekten alınabilecek en yüksek puan kırk üçtür.
Verilerin Analizi
Araştırmada toplanan verilerin istatistiksel analizleri yapılarak, sonuçları
yordanmaya çalışılmıştır. Yapılan tüm analizlerde SPSS (22) programından faydalanılmıştır.
Betimsel istatistikler için aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri hesaplanmıştır.
Aritmetik ortalama en yaygın kullanılan merkezi dağılım ölçüsüdür. Bir veri setindeki
değerlerin hangi değer etrafında toplanmış olduğunu gösterir. Standart sapma ise
gözlemlerin ortalamadan ne kadar uzaklaştığını gösterir (Kalaycı, 2008, s.51). Gruplar arası
fark analizlerinde T-testinden faydalanılmış ve gruplar arası ilişki için Pearson Korelasyon
değeri hesaplanmıştır. Analizler %95 güven aralığında (p≤.05) değerlendirilmiştir.
BULGULAR
Bu araştırma anaokulu çocuklarının sosyal beceri seviyeleri ile sosyal kimlik
gelişimleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla yapışmıştır. Araştırmayla ilgili olarak
toplanan veriler değerlendirilerek analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde verilmiştir.
Tablo 1. Sosyal beceri gelişim seviyesi
Boyut
Sosyal beceri
n
80
Top. puan
830
10.37
ss
2.54
Tablo 1 çocukların sosyal beceri değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların
toplamını, aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya göre,
çocuklar toplam 830 puan elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması 10.37, standart
sapması ise 2.54 olarak bulunmuştur.
304
Tablo 2. Sosyal kimlik gelişim seviyesi
Boyut
Sosyal kimlik
n
80
Top. puan
1531
19.14
sd
3.51
Tablo 2 çocukların sosyal kimlik derecelendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların
toplamını, aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya göre,
çocuklar toplam 1531 puan elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması 19.14, standart
sapması ise 3.51 olduğu görülmüştür.
Tablo 3. Çocukların sosyal beceri ve sosyal kimlik gelişim puanları arasındaki ilişki
Sosyal Beceri
Sosyal kimlik
n
r
80
.724
p
.003*
p.≤ .05
Tablo 3 çocukların sosyal beceri ile sosyal kimlik gelişimleri arasındaki ilişkiyi
göstermektedir. Tabloya göre, çocukların sosyal beceri ile sosyal kimlik gelişimleri arasında
yüksek seviyede pozitif yönlü ve anlamlı bir ilişki vardır. Buna göre çocukların sosyal
becerileri ile sosyal kimlik gelişimleri benzer düzeylere sahiptir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Çocukların sahip olduğu sosyal beceriler, onları hayata hazırlayan en temel
özelliklerdir. Çocuklar kişiler arası problemlerini bu beceriler ile yönetir, toplumla uyum
süreçlerini de bu beceriler ile sağlarlar. Sosyal etkileşimler ve grup aidiyet ihtiyacı
çocukların sosyal kimlik gelişimlerini de etkilemektedir. Bu araştırmada anaokuluna devam
eden beş yaş grubu çocukların sosyal beceri ile sosyal kimlik gelişim puanları arasında
yüksek ve pozitif bir ilişki olduğu görülmüştür. Bu nedenle çocukların sosyal
etkileşimlerinde, onlara sosyal kimlik ve davranış modellerinin de sunulmasında fayda
vardır. Sosyalleşme süreçlerinde milli değer, örf ve adetleri temsil eden sembol ve
etkinliklerin çocuklara sunulması, onların kimlik gelişimlerinde bu değerlerden yoksun
kalmamasını sağlayacaktır.
KAYNAKLAR
Brehm, S. S., & Kassin, S. M. (1993). Social psychology (2nd ed.). Boston: Houghton
Mifflin Company.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem
.
305
Çetin, F., Bilbay, A.A. & Kaymak, D.A. (2003). Çocuklarda Sosyal Beceri. İstanbul:
Epsilon.
Çetin, F., Bilbay, A.A. & Kaymak, D.A. (2001). Araştırmadan uygulamaya çocuklarda
sosyal beceriler. (1 Ed). İstanbul: Epsilon
Duman, G. (2015). Okul öncesi eğitimde beden eğitimi ve oyun. Ankara: Eğiten.
Karasar, N. (2011). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel.
Kalaycı, Ş. (2008). SPSS uygulamalı çok değişkenli istatistik teknikleri. Ankara: Asil Yayın
Dağıtım.
Kostelnik, M. J., Whiren, A. P., Soderman, A. K. & Gregory, K. (2005). Guiding children's
social development. Theory to Practice. USA: Thomsom & Demler Learning.
VVetherell, M. (1996). Identities, groups and social issues. London: SAGE.
306
Sosyal Beceri Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları
Assoc. Prof. Dr. Gökhan DUMAN279
Öğr. Gör. Öznur PURTAŞ280
Özet
Sosyal beceri; iletişim, problem çözme, karar verme, kendini ve akran ilişkilerini
yönetme gibi olumlu sosyal ilişkileri başlatmaya ve sürdürmeye izin verir. Bu nedenle
çocukların bilişsel, dil ve duygusal gelişimlerine de katkıda bulunur. Sosyal yönden yeterli
çocukların, akademik ve normal yaşantılarında daha mutlu oldukları belirtilmiştir. Sosyal
beceri kazanımında görülen yetersizliklerin belirlenmesi, çocuğun sosyal ve diğer gelişim
alanlarına yansıyacak olumsuzlukların önüne geçilmesi açısından gereklidir. Bu çalışmanın
amacı çocukların sosyal becerilerinin belirlenmesini sağlayacak bir ölçme aracının
geliştirilmesidir. Bu amaçla sosyal beceri değerlendirme ölçeği hazırlanmıştır. Ölçeğin
geliştirilme aşamasında dört ve yedi yaş arası bin çocuğa ulaşılmıştır. Ölçek maddelerine
ilişkin puanlamada katılımcı davranışı gösterir ise 1 ve davranış yok ise 0 şeklinde
değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası
uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ve uyum
indeks değerlerinden faydalanılmıştır. Bu analizler madde, alt boyut ve ölçek düzeyinde
grafik ve tablo haline getirilmiştir. Sonuçlar sosyal beceri değerlendirme ölçeğinin geçerli ve
güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Beceri, Anaokulu, Çocuk
Abstract
Social skills serve as a mean to initiate and maintain positive social relationships
such as communication, problem solving, decision-making, self-and peer relationships.
Therefore, it also contributes to children's cognitive, language and emotional development.
It is stated that socially sufficient children are joyful in their academic and normal lives.
Identifying the deficiencies seen in the acquisition of social skills is necessary in order to
prevent the negative effects of the lacking in social development. The aim of this study is to
develop an assessment tool to determine the social skills of children. For this purpose, social
skills assessment scale was prepared. During the development phase of the scale, a thousand
children between the ages of four and seven were reached. The scale was evaluated as 1 if
the participant shows behavior and 0 if there is no aimed behavior. In the development,
validity and reliability studies of the scale, the coefficient of agreement between the experts
(Kendall’s W) and the confirmatory factor analysis (CFA) and fit index values were used in
the sub-dimensions. These analyzes were made into graphs and tables at item, subdimension and scale level. The results showed that the social skills assessment scale was a
valid and reliable measurement tool.
Key Words: Social Skills, Preschool, Children
279
280
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Okul Öncesi Eğitim ABD.
Yozgat Bozok Üniversitesi, Sağlık Hizmetleri MYO
307
GİRİŞ
İnsan sosyal bir varlıktır ve çocukluk çağından itibaren çevresindeki insanlarla
iletişime girerek sosyalleşmeye başlar. Sosyal beceri; iletişim, problem çözme, karar verme,
kendini ve akran ilişkilerini yönetme gibi olumlu sosyal ilişkileri başlatmaya ve sürdürmeye
izin verir. Bu nedenle çocukların bilişsel, dil ve duygusal gelişimlerine de katkıda bulunur.
Sosyal yönden yeterli çocukların, akademik ve tipik yaşantılarında daha mutlu oldukları
belirtilmiştir (Kamaraj, 2004). Bireyin başkaları ile iyi ilişkiler kurmasında, toplumsal
kurallara uymasında, sorumluluk yüklenebilmesinde, başkalarına yardım etmesinde,
haklarını kullanabilmesinde sosyal becerilerin önemi büyüktür (Genç, 2005).
Günümüzde sosyal ilişkilerde zorlanan, ilişki kurmada ve kurduğu ilişkiyi
sürdürmede başarılı olamayan pek çok çocuk bulunmaktadır. Bu çocuklar kendilerini yalnız
veya uyumsuz hissetmektedir. Bu duygular çocukların gelecekte yaşamsal ve akademik
açıdan başarısızlığa itmektedir (Buhs, Ludd & Herald, 2006). Sosyal becerilerde görülen
aksamalar duygusal sorunlara yol açmakta, suça eğilimi artırmakta ve kişisel arası ilişkileri
başarı ile yönetmekte zorluklara neden olmaktadır (Conroy & Brown, 2004). Sosyal
becerilere sahip olan çocukların ise; paylaşma, yardım etme, kurallara ve yönergelere uyma,
başkalarına güven duyma, işbirliği içinde çalışma, bağımsız çalışma, sınıfa bir gruba girme,
arkadaş edinme, çatışmadan kaçma, öfkesini kontrol etme, eleştirileri kabul etme ve işbirliği
ile oynama davranışları göstermesi beklenmektedir (Sarı, 2007; Akfırat-Önalan, 2006).
Çocuğun kazanması gereken sosyal beceriler zamanında kazanılmadığında, bu becerilerin
ileriki yıllarda kazanılması zorlaşmaktadır. Sosyal becerilerdeki uyumsuzluk, çocukların
sosyal çevrelerini de olumsuz olarak etkileyebilmektedir.
Erken çocukluk dönemi çocuklara sosyal becerilerin kazandırılması için en verimli
yıllardır. Bu dönemde eğitimci ve araştırmacıların çocukların sosyal becerilerini
desteklemeye yönelik çalışmalarına rehberlik edecek ölçme araçlarının geliştirilmesi ve
etkin olarak kullanması büyük önem kazanmaktadır.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma okul öncesi dönem dört ve yedi yaş grubu çocukların sosyal beceri
seviyelerinin belirlenmesi amacı ile yapılmış bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu amaçla
alan yazını ve uzman görüşleri doğrultusunda ölçek maddeleri ve alt boyutlar belirlenmiştir.
Toplam yirmi iki maddeden oluşan ölçek dört alt boyuta ayrılmıştır (temel sosyal beceriler,
okulla ilgili beceriler, arkadaşlık kurma becerileri ve duyguların üstesinden gelme). Ölçek
maddelerine ilişkin puanlamada çocuk belirlenen davranışa sahip ise 1 ve davranış yok ise 0
şeklinde değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında
uzmanlar arası uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi
(DFA) ile uyum indeks değerlerinden faydalanılmıştır.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini dört ve yedi yaş grubu çocuklar oluşturmaktadır. Araştırmanın
örneklemi tabakalı amaçsal örnekleme olarak belirlenmiştir. Tabakalı amaçsal örnekleme
yöntemi belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar arasında
karşılaştırmalara olanak tanımak amacı ile tercih edilir (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün,
Karadeniz & Demirel, 2012). Araştırmaya veri toplamaya elverişli olan Ankara, İstanbul,
308
Yozgat, Mersin, Kahramanmaraş ve Ordu illeri seçilmiştir. Örneklem belirlenirken
araştırmaya katılmayı kabul eden alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip ailelerden
gelen eşit sayıda dört ve yedi yaş grubu kız ve erkek çocuk ile çalışılmıştır. Alt sosyoekonomik düzeye sahip çocuklar örneklemin yüzde otuzunu, orta sosyo-ekonomik düzeye
sahip çocuklar örneklemin yüzde ellisini ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklar
örneklemin yüzde yirmisini oluşturmuştur.
Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde sürekli değişkenlerde örnek büyüklüğü
tahmin formülünden faydalanılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel,
2012):
Örneklem büyüklüğünü tahmin formülüne göre N evren büyüklüğünü, t güven
düzeyine karşılık gelen tablo değerini, PQ evren için tahmin edilen varyansı, d tahmini
tolerans miktarını temsil eder. Anaokuluna devam eden dört ve yedi yaş arası iki yüz bin
çocuk olduğu (AÇEV, 2013) varsayıldığında, en az 785 çocuğun örnekleme alınması
gereklidir. Buna göre çalışmanın örneklemini oluşturan bin çocuğun evreni temsil
edebilecek yeterlikte olduğu görülmektedir. Kız ve erkek çocukların dağılım sayıları ve
sosyal beceri seviyelerine yönelik betimsel analizleri Tablo 1’de sunulmuştur.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların sosyal becerilerine yönelik veriler Dumans SBD Sosyal
Beceri Değerlendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Ölçekte yer alan dört alt boyuttan temel
sosyal becerilere yönelik olarak 4, okulla ilgili becerilere yönelik 4, arkadaşlık kurma
becerilerine yönelik 7 ve duyguların üstesinden gelme alt boyutuna yönelik olarak 7 madde
vardır. Toplamda yer verilen bu yirmi iki maddeye yönelik davranışlar var ise 1 ve olmayan
davranışlar 0 olarak puanlanmıştır. Ölçekten alınabilecek en yüksek puan yirmi ikidir ve
ölçeğin uygulaması bir çocuk için ortalama 30 dakika sürmektedir. Ölçeğin uygulamasında
gözlem ve yetişkin (öğretmen ve ebeveyn) görüşlerinden faydalanılır.
BULGULAR
Bu araştırmanın amacı okul öncesi dönem dört ve yedi yaş grubu çocukların sosyal
beceri düzeyinin belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir. Araştırmayla
ilgili olarak toplanan veriler analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde verilmiştir.
309
Tablo 1. Cinsiyete göre çocukların dağılımları ve sosyal beceri puanları
Yaş
4
4
5
5
6
6
7
7
Toplam
Cinsiyet
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Çocuk Sayısı
127
123
126
124
125
125
126
124
1000
X
8.57
7.41
10.45
9.58
12.77
12.39
14.61
14.23
11.25
ss
2.25
2.26
1.67
1.70
2.24
2.27
2.24
2.26
2.11
Tablo 1 çocukların cinsiyete göre dağılımlarını ve sosyal beceri değerlendirme ölçeğinden
elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya
göre, çalışmaya katılan 4 yaş grubu 127 kız çocuğunun sosyal beceri değerlendirme
ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 8.57 ve 123 erkek çocuğunun
aritmetik ortalaması 7.41 olarak bulunmuştur. Beş yaş grubu 126 kız çocuğunun sosyal
beceri değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 10.45 ve 124
erkek çocuğunun 9.58 olduğu görülmüştür. Altı yaş grubu 125 kız çocuğunun ise sosyal
beceri değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 12.77 ve 125
erkek çocuğunun 12.39 olarak bulunmuştur. Dört ve yedi yaş grubu çocukların ölçekten
aldıkları ortalama puanın 11.25 olduğu belirlenmiştir. Puanlar çocukların yaş grubu
yükseldikçe sosyal beceri seviyesinin arttığını göstermektedir.
Tablo 2. Temel sosyal beceriler alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Alt Boyut
Temel Sosyal
Beceriler
Madde
1
2
3
4
DFA
.56
.58
.55
.58
χ2/ (df)
RMSEA
3.78
0.071
Alt boyut DFA: 0.56
Tablo 2 sosyal beceri değerlendirme ölçeği, temel sosyal beceriler alt boyutu
doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, temel
sosyal beceriler alt boyutu maddelerinin, DFA 0.56, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.78 ve
RMSEA 0.071 olarak bulunmuştur. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df)
açısından kabul edilebilir uyum ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum indeksine
sahip olduğu görülmüştür.
310
Tablo 3. Okulla ilgili beceriler alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Alt Boyut
Okulla İlgili Beceriler
Madde
1
2
3
4
DFA
.42
.40
.47
.48
χ2/ (df)
RMSEA
3.61
0.079
Alt boyut DFA: 0.44
Tablo 3 sosyal beceri değerlendirme ölçeği, okulla ilgili beceriler alt boyutu
doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, okulla
ilgili beceriler alt boyutu maddelerinin, DFA 0.44, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.60 ve
RMSEA 0.079 olarak görülmüştür. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df)
açısından kabul edilebilir uyum ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum indeksine
sahip olduğu bulunmuştur.
Tablo 4. Arkadaşlık kurma becerileri alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Alt Boyut
Arkadaşlık Kurma
Becerileri
Madde
1
2
3
4
5
6
7
DFA
.52
.49
.47
.56
.50
.45
.50
χ2/ (df)
RMSEA
3.68
0.077
Alt boyut DFA: 0.49
Tablo 4 sosyal beceriler değerlendirme ölçeği, arkadaşlık kurma becerileri alt boyutu
doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre,
arkadaşlık kurma becerileri alt boyutu maddelerinin, DFA 0.49, uyum indeks değeri χ2/ (df)
3.68 ve RMSEA 0.077 olarak bulunmuştur. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri
χ2/ (df) açısından kabul edilebilir uyum ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum
indeksine sahip olduğu görülmüştür.
Tablo 5. Duyguların üstesinden gelme alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Alt Boyut
Duyguların Üstesinden
Gelme
Madde
1
2
3
4
5
6
7
DFA
.52
.50
.42
.47
.45
.37
.59
χ2/ (df)
RMSEA
3.66
0.078
Alt boyut DFA: 0.47
311
Tablo 5 Sosyal beceriler değerlendirme ölçeği, duyguların üstesinden gelme alt
boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre,
duyguların üstesinden gelme alt boyutu maddelerinin, DFA 0.47, uyum indeks değeri χ2/
(df) 3.66 ve RMSEA 0.078 olarak bulunmuştur. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks
değerleri χ2/ (df) açısından kabul edilebilir uyum ve RMSEA açısından da kabul edilebilir
uyum indeksine sahip olduğu bulunmuştur.
Tablo 6. Sosyal beceriler değerlendirme ölçeği doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Ölçek
Sosyal Beceriler
Değerlendirme
Alt boyut sayısı
χ2/ (df)
RMSEA
4
3.67
0.077
Tablo 6 Sosyal beceriler değerlendirme ölçeği doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, sosyal beceriler değerlendirme ölçeğinin alt
boyutlarının uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.67 ve RMSEA 0.077 olarak bulunmuştur. Buna
göre ölçeğin genel DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df) açısından kabul edilebilir
uyum ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu görülmüştür.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırma okul öncesi dönemde bulunan dört ve yedi yaş grubu çocukların sosyal
beceri gelişim düzeylerinin belirlenmesini sağlamak amacı ile geliştirilen ölçeğin analiz
sonuçlarını vermektedir. Ölçeğin genel puanlarına dayalı olarak kurulan DFA modeline
ilişkin olarak uyum indeks değerleri incelendiğinde χ2/ (df) açısından kabul edilebilir uyum
(Byrne, 2013) ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu
görülmüştür. Ölçeğin geneline ilişkin olarak birinci düzey ve dört alt boyutlu kurulan DFA
modelinin doğrulandığı sonucuna ulaşılmıştır. Sosyal becerilere ait dört alt boyut için
hesaplanan Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0.80 olarak hesaplanmıştır. Bu durum
yüksek düzeyde güvenirliğe işaret etmektedir (Özdamar, 1999). Bu bağlamda dört ve yedi
yaş grubu çocukların sosyal becerilerinin belirlenmesinde, Dumans SBD Sosyal Beceriler
Değerlendirme Ölçeğinin güvenirlik katsayısının kabul edilebilir bir güvenirlik düzeyine
sahip olduğu belirlenmiştir.
KAYNAKLAR
AÇEV (2013). Okul öncesi eğitimde kalite standartlarının uygulamalarına yönelik
değerlendirme ve denetim sistemi öneriler raporu. İstanbul: AÇEV.
Akfırat-Önalan, F. (2006). Sosyal yeterlilik, sosyal beceri ve yaratıcı drama. Yaratıcı Drama
Dergisi, 1(1): 39-58.
Buhs, E., Ludd, G. W. & Herald, S.L. (2006). Peer exclusion and victimization: processes
that mediate the relation between peer group rejection and children’s classroom
engagement and achievement, Journal of Educational Psychology, 98 (1), 1–13.
312
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Yayınları.
Conroy, M. A. & Brown, W. H. (2004). Early identification, prevention, and early
intervention
with young children at risk for emotional or behavioral disorders: Issues, trends, and
a call for action. Behavioral Disorders, 29, 224-236.
Genç, S.Z. (2005). İlköğretimde sosyal becerilerin gerçekleşme düzeyinin belirlenmesi
üzerine bir araştırma. Kastamonu Eğitim Dergisi, 13(1), 41–54.
Kamaraj, I. (2004). Sosyal becerileri derecelendirme ölçeğinin Türkçe’ye uyarlanması ve
beş yaş çocuklarının atılganlık sosyal becerisini kazanmalarında eğitici drama
programının etkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Eğitim
Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Özdamar, K. (1999) Paket programlar ile istatistiksel veri analizi 1, Eskişehir: Kaan
Kitabevi.
Sarı, E. (2007). Anasınıfına devam eden 5-6 yaş grubu çocukların, annelerinin çocuk
yetiştirme tutumlarının çocuğun sosyal uyum ve becerilerine etkisinin incelenmesi.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Ankara.
313
Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik
Çalışmaları
Assoc. Prof. Dr. Gökhan DUMAN281
Öğr. Gör. Merve KOÇAK282
Özet
Okul öncesi eğitim çocukları ilkokul eğitimine hazırlamayı amaçlar. Bu nedenle
çocuklara okuma yazmaya yönelik ön becerilerin kazandırılması gereklidir. Sözel dil
becerileri, yazı farkındalığı, ses bilgisi farkındalığı ve harf bilgisi farkındalığı okuma
yazmaya hazırlık becerilerinin alt basamaklarını oluşturmaktadır. Okuma yazma ön
becerilerine sahip olan çocukların, ilerleyen okul kademelerinde daha başarılı olduğu
belirlenmiştir. Bu nedenle okuma yazmaya hazırlık becerileri çocuğun akademik başarısı
için gereklidir. Bu çalışmanın amacı okul öncesi dönem çocukların okuma yazmaya hazırlık
becerilerinin belirlenmesi için bir ölçme aracı geliştirmektir. Bu amaçla okuma yazmaya
hazırlık becerileri değerlendirme ölçeği hazırlanmıştır. Ölçeğin geliştirilme aşamasında dört
ve altı yaş arası bin çocuğa ulaşılmıştır. Ölçek maddelerine ilişkin puanlamada katılımcı
görevi yapar ise 1 ve yapamaz ise 0 şeklinde değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik
ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda
Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ve uyum indeks değerlerinden faydalanılmıştır. Bu
analizler madde, alt boyut ve ölçek düzeyinde grafik ve tablo haline getirilmiştir. Sonuçlar
Dumans OYHB Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri Derecelendirme Ölçeğinin geçerli ve
güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermiştir. Araştırmaya katılan çocukların demografik
özellikleri ile yapılan geçerlik ve güvenirlik analizleri çalışmada detaylı olarak sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Okuma Yazma, Anaokulu, Çocuk
Abstract
Pre-school education aims to prepare children for primary school education.
Therefore, it is necessary to provide children with preliminary skills for reading and writing.
Verbal language skills, writing awareness, phonetics awareness and letter knowledge
awareness constitute the basic steps of literacy skills. It was determined that children with
pre-literacy skills were more successful in further school levels. Literacy skills are therefore
essential for the child's academic achievement. The aim of this study is to develop a
assessment tool for determining the literacy skills of preschool children. During the
development phase of the scale, one thousand children aged between four and six were
reached. In the scoring of the scale items, it was evaluated as 1 if the participant performs
the task and 0 if the participant cannot. In the development, validity and reliability studies of
the scale, the coefficient of agreement between the experts (Kendall’s W) and the
confirmatory factor analysis (CFA) and compliance index values were used in the subdimensions. These analyzes were made into graphs and tables at item, sub-dimension and
scale level. The results showed that the Dumans OYHB Literacy Skills Rating Scale was a
281
282
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Okul Öncesi Eğitim ABD.
Yozgat Bozok Üniversitesi, Çekerek Sağlık Hizmetleri MYO
314
valid and reliable instrument. The demographic characteristics and validity and reliability
analyzes of the children who participated in the study were presented in detail in the study.
Keywords: Emergent Literacy, Preschool, Children
GİRİŞ
Okul öncesi eğitim çocukları ilkokul eğitimine hazırlamayı amaçlar (MEB, 2013).
Bu nedenle çocuklara okuma yazmaya yönelik ön becerilerin kazandırılması gereklidir.
Sözel dil becerileri, yazı farkındalığı, ses bilgisi farkındalığı ve harf bilgisi farkındalığı
okuma yazmaya hazırlık becerilerinin alt basamaklarını oluşturmaktadır. Okuma yazma ön
becerilerine sahip olan çocukların, ilerleyen okul kademelerinde daha başarılı olduğu
belirlenmiştir. Bu nedenle okuma yazmaya hazırlık becerileri çocuğun akademik başarısı
için gereklidir.
Okuma ve yazmayı öğrenme yüksek düzeyde bir yeterliliktir. Fakat erken çocukluk
eğitimi sonradan kazanılan okuma yazma gelişimi için önemli bir altyapı oluşturur (Neumen
& Dickinson, 2001). Çocukların ilkokulda okuma yazma çalışmalarına başlayabilmeleri için
çocuğun okuma yazma öğrenimi için yeterli hazır bulunuşluk düzeyine sahip olması gerekir.
Okul öncesi dönemde yapılan okuma yazmaya hazırlık çalışmaları öğrencilerin gerekli
becerileri kazanmasını hedefler. Çocuklar, okuma yazmaya yönelik deneyimlerini sürekli
olarak gelişimsel bir sırayla edinirler (Pinto, Bigozzi, Gamanossi & Vezzani, 2009). Bu
gelişimsel dönemde çocukların, görsel ve yazılı kaynakları fark etme, yazının kendine özgü
özellikleri olduğunu anlama, gözlem becerilerini geliştirme, okunanların yazılabilirliğini
yazılanların ise okunabilirliğini keşfetme vb. okuma yazma deneyimleri kazanmaları onların
okuma yazma sürecine hazır olmalarına yardımcı olur.
Çocukların konuşmayı doğal yollarla öğrendiği gibi, okuma yazma becerisinin de
çocuğun gelişiminin doğal bir parçası olarak görülmesi gereklidir. Bu bağlamda, okuma
yazma becerilerinin tanımlanması, özelliklerinin bilinmesi ve bu süreçte ortaya çıkan
sorunların değerlendirilmesi de ayrıca önem taşımaktadır (Yazıcı, 2002, s.26). Okul öncesi
dönem çocuklara okuma yazmaya hazırlık becerilerinin kazandırılması için en verimli
zaman dilimidir. Bu nedenle eğitimci ve araştırmacılar tarafından yapılan okuma yazmaya
hazırlık etkinliklerini desteklemeye yönelik ölçme araçlarının geliştirilmesi ve etkin olarak
kullanması büyük önem arz etmektedir.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma okul öncesi dönem dört-altı yaş arası çocukların okuma yazmaya
hazırlık becerilerinin belirlenmesi amacı ile yapılmış bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu
amaçla alan yazını ve uzman görüşleri doğrultusunda ölçek maddeleri ve alt boyutlar
belirlenmiştir. Toplam 22 maddeden oluşan ölçek beş alt boyuta ayrılmıştır (el becerileri,
işitsel algı, kelime dağarcığı, dinleme ve konuşma becerileri ve okuma yazma farkındalığı).
Ölçek maddelerine ilişkin puanlamada çocuk belirlenen davranışa sahip ise 1 ve davranış
yok ise 0 şeklinde değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik
çalışmalarında uzmanlar arası uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı
Faktör Analizi (DFA) ile uyum indeks değerlerinden faydalanılmıştır.
315
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini dört ve altı yaş arası çocuklar oluşturmaktadır. Araştırmanın
örneklemi tabakalı amaçsal örnekleme olarak belirlenmiştir. Tabakalı amaçsal örnekleme
yöntemi belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar arasında
karşılaştırmalara olanak tanımak amacı ile tercih edilir (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün,
Karadeniz & Demirel, 2012). Araştırmaya veri toplamaya elverişli olan Ankara, İstanbul,
Yozgat, Mersin, Hatay ve Sinop illeri seçilmiştir. Örneklem belirlenirken araştırmaya
katılmayı kabul eden alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip ailelerden gelen eşit
sayıda dört ve altı yaş grubu kız ve erkek çocuk ile çalışılmıştır. Alt sosyo-ekonomik düzeye
sahip çocuklar örneklemin yüzde otuzunu, orta sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklar
örneklemin yüzde ellisini ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklar örneklemin yüzde
yirmisini oluşturmuştur.
Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde sürekli değişkenlerde örnek büyüklüğü
tahmin formülünden faydalanılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel,
2012):
Örneklem büyüklüğünü tahmin formülüne göre N evren büyüklüğünü, t güven
düzeyine karşılık gelen tablo değerini, PQ evren için tahmin edilen varyansı, d tahmini
tolerans miktarını temsil eder. Anaokuluna devam eden dört ve altı yaş arası yüz elli bin
çocuk olduğu (AÇEV, 2013) varsayıldığında, en az 586 çocuğun örnekleme alınması
gereklidir. Buna göre çalışmanın örneklemini oluşturan bin çocuğun evreni temsil
edebilecek yeterlikte olduğu görülmektedir. Kız ve erkek çocukların dağılım sayıları ve
okuma yazmaya hazırlık beceri seviyelerine yönelik betimsel analizleri Tablo 1’de
sunulmuştur.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların okuma yazmaya hazırlık becerilerine yönelik veriler Dumans
OYHB Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri Derecelendirme Ölçeği ile toplanmıştır.
Ölçekte yer alan beş alt boyuttan el becerilerine yönelik olarak 6, işitsel algıya yönelik
olarak 4, kelime dağarcığına yönelik olarak 4, dinleme ve konuşma becerilerine yönelik
olarak 5 ve okuma yazma farkındalığına yönelik olarak 3 madde vardır. Toplamda yer
verilen bu 22 maddeye yönelik beceriler var ise 1 ve olmayan beceriler ise 0 olarak
puanlanmıştır. Ölçekten alınabilecek en yüksek puan yirmi ikidir ve ölçeğin uygulaması bir
çocuk için ortalama otuz dakika sürmektedir. Ölçeğin uygulamasında gözlem ve yetişkin
(öğretmen ve ebeveyn) görüşlerinden faydalanılır.
316
BULGULAR
Bu araştırmanın amacı okul öncesi dönem dört ve altı yaş arası çocukların okuma
yazmaya hazırlık beceri düzeylerinin belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı
geliştirmektir. Araştırmayla ilgili olarak toplanan veriler analiz edilmiş ve bulgular
çizelgeler halinde sunulmuştur.
Tablo 1. Cinsiyete göre çocukların dağılımları ve okuma yazmaya hazırlık beceri puanları
Yaş
4
4
5
5
6
6
Toplam
Cinsiyet
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Çocuk Sayısı
127
123
126
124
126
124
1000
X
9.41
9.12
10.68
10.37
12.52
12.23
10.71
ss
2.74
2.77
2.62
2.17
2.18
2.31
2.46
Tablo 1 çocukların cinsiyete göre dağılımlarını ve okuma yazmaya hazırlık becerileri
değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasını ve standart
sapmasını göstermektedir. Tabloya göre, çalışmaya katılan 4 yaş grubu 127 kız çocuğunun
okuma yazmaya hazırlık becerileri değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların
aritmetik ortalaması 9,41 ve 123 erkek çocuğunun aritmetik ortalaması 9.12 olarak
bulunmuştur. Beş yaş grubu 126 kız çocuğunun okuma yazmaya hazırlık becerileri
değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 10.68 ve 124 erkek
çocuğunun 10.37 olduğu görülmüştür. Çalışmaya katılan altı yaş grubu 126 kız çocuğunun
ise okuma yazmaya hazırlık becerileri değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların
aritmetik ortalaması 12.52 ve 124 erkek çocuğunun 12.23 olarak bulunmuştur. Dört ve altı
yaş grubu çocukların ölçekten aldıkları ortalama puanın 10.71 olduğu belirlenmiştir. Puanlar
çocukların yaş grubu yükseldikçe okuma yazmaya hazırlık becerileri puanlarının arttığını
göstermektedir.
Tablo 2. Okuma yazmaya hazırlık becerileri derecelendirme ölçeği alt boyutları faktör
analizi ve uyum indeksi sonuçları
Boyut
Madde Sayısı DFA
χ2/ (df)
RMSEA
El becerileri
6
.44
0.95
0.000
İşitsel algı
4
.62
2.61
0.071
Kelime dağarcığı
4
.41
0.97
0.000
Dinleme/konuşma
5
.65
2.65
0.072
Okuma yazma farkındalığı
3
.50
2.07
0.000
Genel
22
1,68
0.063
Tablo 2 okuma yazmaya hazırlık becerileri değerlendirme ölçeği; el becerileri alt
boyutu, işitsel algı alt boyutu, kelime dağarcığı alt boyutu, dinleme/konuşma alt boyutu ve
okuma yazma farkındalığı alt boyutu ile ölçeğin geneline ilişkin doğrulayıcı faktör analizi
uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, el becerileri alt boyutu
maddelerinin, DFA 0.44, uyum indeks değeri χ2/ (df)0,95 ve RMSEA 0.000 olarak
bulunmuştur. İşitsel algı alt boyutu maddelerinin, DFA 0.62, uyum indeks değeri χ2/ (df)
2.61 ve RMSEA 0.071 olarak bulunmuştur. Kelime dağarcığı alt boyutu maddelerinin, DFA
317
0.41, uyum indeks değeri χ2/ (df) 0.97 ve RMSEA 0.000 olarak bulunmuştur.
Dinleme/konuşma alt boyutu maddelerinin, DFA 0.65, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.65 ve
RMSEA 0.072 olarak bulunmuştur. Okuma yazma farkındalığı alt boyutu maddelerinin ise,
DFA 0.50, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.07 ve RMSEA 0.000 olarak bulunmuştur. Ölçek
geneline bakıldığında DFA uyum indeks değeri χ2/ (df) 1.68 ve RMSEA 0.063 olduğu
görülmüştür. Buna göre ölçek geneli DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df) açısından
mükemmel uyum ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahiptir.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırma okul öncesi dönemde bulunan dört ve altı yaş grubu çocukların okuma
yazmaya hazırlık becerileri düzeylerinin belirlenmesini sağlamak amacı ile geliştirilen
ölçeğin analiz sonuçlarını vermektedir. Ölçeğin genel puanlarına dayalı olarak kurulan DFA
modeline ilişkin olarak uyum indeks değerleri incelendiğinde χ2/ (df) açısından mükemmel
uyum (Byrne, 2013) ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu
görülmüştür. Ölçeğin geneline ilişkin olarak birinci düzey ve beş alt boyutlu kurulan DFA
modelinin doğrulandığı sonucuna ulaşılmıştır. okuma yazmaya hazırlık becerileri
düzeylerine ait beş alt boyut için hesaplanan Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0.80
olarak hesaplanmıştır. Bu durum yüksek düzeyde güvenirliğe işaret etmektedir (Özdamar,
1999). Bu bağlamda dört ve altı yaş grubu çocukların okuma yazmaya hazırlık becerilerinin
değerlendirilmesinde Dumans OYHB Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri Değerlendirme
Ölçeğinin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu görülmüştür.
KAYNAKLAR
AÇEV (2013). Okul öncesi eğitimde kalite standartlarının uygulamalarına yönelik
değerlendirme ve denetim sistemi öneriler raporu. İstanbul: AÇEV.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
Byrne, B.M. (2013). Structural equation modeling with AMOS: Basic concepts,
applications, and programming. New York: Routledge.
Pinto, G., Bigozzi, B., Gamannossi, B.A. & Vezzani, C. (2009). Emergent literacy and
leaming to write; A predictive model foritalian language. Europen Journal of
Psychology of Education,14(1), 61-78.
MEB (2013). Okul öncesi eğitim programı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı
Neuman, S. B., & Dickinson, D. ((2001). Introduction. In S. B. Neuman & D. K. Dickinson
(Eds.), Handbook of early literacy research (pp. 3-10). New York, NY: The Guilford
Press.
Özdamar, K. (1999) Paket programlar ile istatistiksel veri analizi 1, Eskişehir: Kaan.
Yazıcı, Z. (2002). Okul öncesi eğitiminin okul olgunluğu üzerine etkisinin incelenmesi.
Milli
Eğitim Dergisi, Güz, 155-156.
318
Sosyal Kimlik Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları
Assoc. Prof. Dr. Gökhan DUMAN283
Özet
Sosyal kimlik bir kimsenin benliğinin belirli bir sosyal gruba ait olmasından
kaynaklanan bilgisi veya bilinç durumu olarak tanımlanmıştır. Erken çocukluk sosyal kimlik
gelişiminin şekillenmesi açısından önemli bir dönemdir. Bu kimlik toplum içinde özellikle
aileden gelen değerler ve başkaları ile kurulan iletişimler çerçevesinde şekillenir. Yabancı
eğitsel materyal, çizgi film, karakter ve kitapların yoğun olarak kullanıldığı bu dönemde,
çocukların sosyal kimlik gelişimlerinin takip edilmesi önem arz etmektedir. Bu çalışmanın
amacı çocukların sosyal kimlik gelişiminin belirlenmesini sağlayacak bir ölçme aracının
geliştirilmesidir. Ölçeğin geliştirilme aşamasında dört ve yedi yaş grubu bin çocuğa
ulaşılmıştır. Ölçek maddelerine ilişkin puanlamada katılımcı davranışı gösterir ise 1 ve
davranış yok ise 0 şeklinde değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik
çalışmalarında uzmanlar arası uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı
Faktör Analizi (DFA) ve uyum indeks değerlerinden faydalanılmıştır. Bu analizler alt boyut
ve ölçek düzeyinde grafik ve tablo haline getirilmiştir. Sonuçlar sosyal kimlik
derecelendirme ölçeğinin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal kimlik, anaokulu, çocuk
Abstract
Social identity is defined as the knowledge or state of consciousness that results from
the belonging of a person to a certain social group. Early childhood is an important period in
shaping the development of social identity. This identity is shaped by the values of family
and communication with others. In this period, foreign educational materials, cartoons,
characters and books are used extensively. Because of that it is important to follow the
development of children's social identity development. The aim of this study is to develop an
assessment tool to determine the social identity development of children. During the
development phase of the scale, a thousand children between four and seven year’s old were
reached. The scale was evaluated as 1 if the participant shows targeted behavior and 0 if
there is no behavior. In the development, validity and reliability studies of the scale, the
coefficient of agreement between the experts (Kendall’s W) and the confirmatory factor
analysis (CFA) and fit index values were used in the sub-dimensions. These analyzes were
made into graphs and tables at the sub-dimension and scale level. The results showed that
the social identity rating scale was a valid and reliable measurement tool.
Key Words: Social identity, preschool, children
283
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Okul Öncesi Eğitim ABD
319
GİRİŞ
Kimlik bir kişinin kendisini tanımlaması ve kendini diğer kişi veya gruplar arasında
konumlamasıdır. Sosyal kimlik ise kimliğin kişiler arasında ifade edilmesidir (Bilgin, 2007).
Sosyal kimlik bir kimsenin benliğinin belirli bir sosyal gruba ait olmasından kaynaklanan
bilgisi veya bilinç durumudur (Tajfel, 1981).
Sosyal kimlik gelişimi ile ilişkili olarak Erikson (2014) bireyin olgunlaşmasına vurgu
yapar. Olgunlaşma sürecinde toplum bireye yeni yeterlilikler kazandırırken, aynı zamanda
yeni sorumluluklar da yükler. Bu süreçte toplum çocuğun gereksinimlerini aile, okul ve
toplumsal yapılar ile karşılarken, çocukta kendi yaşam döngüsünü toplumsal yaşam
döngüsünün içinde bulur. Bu nedenle kültür çocuğun sosyal kimlik gelişiminde önemli
etkiye sahiptir. Kültür ve kültürel yapılar çocuğun psiko-sosyal gelişimini her yaşa uygun
şekilde yönlendirir, artırır ve şekillendirir. Erikson, bireyin gelişimini biyolojik değişkenler,
toplumsal-çevresel etkiler ve ego süreci olarak belirtilen kişisel deneyimler olmak üzere üç
değişken arasındaki ilişki olarak görür. Bununla birlikte bireyin her evrede çözmesi gereken
içsel çatışmaları vardır. Ergenlik evresinde kimlik duygusuna karşı kimlik kargaşası
(identity confusion) temel çatışmayı oluşturur. Kimlik duygusu, bedeninde kendini evinde
hissetme, nereye doğru gidiyor olduğunu bilme ve kendisi için önemli olan insanların onu
kabul ettiği duygusudur (Erikson, 2014).
Sosyal Kimlik Kuramı çerçevesinde sosyal kimliğin gelişimi grup kavramı merkeze
alınarak incelenmiştir (Demirtaş, 2003). Kuram bireyin grup üyeliğini, gruplar arası
süreçleri, gruplar arası ve grup içi ilişkileri ön plana almıştır. Buna göre bireyler kendilerini
tanımlarken üyesi oldukları sosyal grubu temel alırlar ve buna göre kendilerini
kategorilendirirler (Turner, 1987). Bu kategorileştirme sonucunda ise kendilerini
yerleştirdikleri o grupla özdeşleştirerek sosyal kimliklerini oluşturur (Demirtaş, 2003).
Bireyin çevresinde bulunan diğer gruplar ise o bireye kendi grubunu değerlendirmesi için
birer model oluşturur. Birey kendi grubuyla diğer gruplar arasında sosyal karşılaştırma yapar
(Turner, 1987). Bireyler kendilerini diğer gruplarla karşılaştırırken, kendi benlik saygılarını
yüksek tutmak ve olumlu bir sosyal kimlik edinmek için grup içi taraf tutarlar. Buna göre
kendi gruplarını ayırır ve diğer grupları da küçümserler (Doosje ve Elemers, 1997). Sonuç
olarak bireyin kendi grubunun olumlu bir imaja sahip olup olmaması, üyesi olduğu grubun
yapısına ve konumuna bağlıdır (Condor, 1990).
Erken çocukluk sosyal kimlik gelişiminin şekillenmesi açısından oldukça önemli bir
dönemdir. Her çocuğun sosyal bir kimliği vardır. Bu kimlik toplum içinde özellikle aileden
gelen değerler ve başkaları ile kurulan iletişimler çerçevesinde şekillenir. Yabancı eğitsel
materyal, çizgi film, karakter ve kitapların yoğun olarak kullanıldığı bu dönemde çocukların
sosyal kimlik gelişimlerinin takip edilmesi önem arz etmektedir.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma okul öncesi dönem dört ve yedi yaş grubu çocukların sosyal kimlik
gelişim seviyelerinin belirlenmesi amacı ile yapılmış bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu
amaçla alan yazını ve uzman görüşleri doğrultusunda ölçek maddeleri ve alt boyutlar
belirlenmiştir. Toplam 43 maddeden oluşan ölçek iki alt boyuta ayrılmıştır (çocuğa yönelik
özellikler ve sosyal çevreye yönelik özellikler). Ölçek maddelerine ilişkin puanlamada
çocuk belirlenen davranışa sahip ise 1 ve davranış yok ise 0 şeklinde değerlendirilmiştir.
320
Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası uyum katsayısı
(Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ile uyum indeks
değerlerinden faydalanılmıştır.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini dört ve yedi yaş grubu çocuklar oluşturmaktadır. Araştırmanın
örneklemi tabakalı amaçsal örnekleme olarak belirlenmiştir. Tabakalı amaçsal örnekleme
yöntemi belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar arasında
karşılaştırmalara olanak tanımak amacı ile tercih edilir (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün,
Karadeniz & Demirel, 2012). Araştırmaya veri toplamaya elverişli olan Ankara, İstanbul,
Yozgat, Mersin, Hatay ve Sinop illeri seçilmiştir. Örneklem belirlenirken araştırmaya
katılmayı kabul eden alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip ailelerden gelen eşit
sayıda dört ve yedi yaş grubu kız ve erkek çocuk ile çalışılmıştır. Alt sosyo-ekonomik
düzeye sahip çocuklar örneklemin yüzde otuzunu, orta sosyo-ekonomik düzeye sahip
çocuklar örneklemin yüzde ellisini ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklar
örneklemin yüzde yirmisini oluşturmuştur.
Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde sürekli değişkenlerde örnek büyüklüğü
tahmin formülünden faydalanılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel,
2012):
Örneklem büyüklüğünü tahmin formülüne göre N evren büyüklüğünü, t güven
düzeyine karşılık gelen tablo değerini, PQ evren için tahmin edilen varyansı, d tahmini
tolerans miktarını temsil eder. Anaokuluna devam eden dört ve yedi yaş arası iki yüz bin
çocuk olduğu (AÇEV, 2013) varsayıldığında, en az 785 çocuğun örnekleme alınması
gereklidir. Buna göre çalışmanın örneklemini oluşturan bin çocuğun evreni temsil
edebilecek yeterlikte olduğu görülmektedir. Kız ve erkek çocukların dağılım sayıları ve
sosyal kimlik gelişim seviyelerine yönelik betimsel analizleri Tablo 1’de sunulmuştur.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların sosyal kimlik gelişimine yönelik veriler Dumans SKD
Sosyal Kimlik Derecelendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Ölçekte yer alan iki alt boyuttan
çocuğa yönelik özelliklere yönelik olarak 22, sosyal çevreye yönelik özelliklere yönelik
olarak 21 madde vardır. Toplamda yer verilen bu 43 maddeye yönelik davranışlar var ise 1
ve olmayan davranışlar 0 olarak puanlanmıştır. Ölçekten alınabilecek en yüksek puan kırk
üçtür ve ölçeğin uygulaması bir çocuk için ortalama 40 dakika sürmektedir. Ölçeğin
uygulamasında gözlem ve yetişkin (öğretmen ve ebeveyn) görüşlerinden faydalanılır.
BULGULAR
Bu araştırmanın amacı okul öncesi dönem dört ve yedi yaş grubu çocukların sosyal
kimlik gelişim düzeylerinin belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir.
Araştırmayla ilgili olarak toplanan veriler analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde
verilmiştir.
321
Tablo 1. Cinsiyete göre çocukların dağılımları ve sosyal kimlik puanları
Yaş
4
4
5
5
6
6
7
7
Toplam
Cinsiyet
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Çocuk Sayısı
126
124
126
124
126
124
125
125
1000
X
17.34
17.41
19.45
19.58
23.65
23.38
27.61
27.23
21.96
ss
2.37
2.25
2.63
2.70
2.14
2.41
2.34
2.36
2.40
Tablo 1 çocukların cinsiyete göre dağılımlarını ve sosyal kimlik derecelendirme
ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını
göstermektedir. Tabloya göre, çalışmaya katılan 4 yaş grubu 126 kız çocuğunun sosyal
kimlik derecelendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 17,34 ve 124
erkek çocuğunun aritmetik ortalaması 17.41 olarak bulunmuştur. Beş yaş grubu 126 kız
çocuğunun sosyal kimlik derecelendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 19.45 ve 124 erkek çocuğunun 19.58 olduğu görülmüştür. Altı yaş grubu 126 kız
çocuğunun ise sosyal kimlik derecelendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 23,65 ve 124 erkek çocuğunun 23.38 olarak bulunmuştur. Yedi yaş grubu 125 kız
çocuğunun ise sosyal kimlik derecelendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 27,61 ve 125 erkek çocuğunun 27.23 olarak bulunmuştur. Dört ve yedi yaş grubu
çocukların ölçekten aldıkları ortalama puanın 21.96 olduğu belirlenmiştir. Puanlar
çocukların yaş grubu yükseldikçe sosyal kimlik derecelendirme puanlarının arttığını
göstermektedir.
Tablo 2. Sosyal kimlik derecelendirme ölçeği alt boyut ve genel faktör analizi ve uyum
indeksi sonuçları
Boyut
Çocuğa Yönelik
Özellikler
Sosyal Çevreye
Yönelik Özellikler
Genel
Madde Sayısı
DFA
χ2/ (df)
RMSEA
22
.67
2.71
0.069
21
.62
2.74
0.072
2,88
0.068
43
Tablo 2 sosyal kimlik derecelendirme ölçeği; çocuğa yönelik özellikler alt boyutu,
sosyal çevreye yönelik özellikler alt boyutu ve ölçeğin geneline ilişkin doğrulayıcı faktör
analizi uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, çocuğa yönelik özellikler alt
boyutu maddelerinin, DFA 0.67, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2,71 ve RMSEA 0.069 olarak
bulunmuştur. Sosyal çevreye yönelik özellikler alt boyutu maddelerinin ise, DFA 0.62,
uyum indeks değeri χ2/ (df) 2,74 ve RMSEA 0.072 olarak bulunmuştur. Ölçek geneline
bakıldığında DFA 0.66, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2,88 ve RMSEA 0.068 olduğu
görülmüştür. Buna göre ölçek geneli DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df) açısından
mükemmel uyum ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahiptir.
322
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırma okul öncesi dönemde bulunan dört ve yedi yaş grubu çocukların sosyal
kimlik gelişim düzeylerinin belirlenmesini sağlamak amacı ile geliştirilen ölçeğin analiz
sonuçlarını vermektedir. Ölçeğin genel puanlarına dayalı olarak kurulan DFA modeline
ilişkin olarak uyum indeks değerleri incelendiğinde χ2/ (df) açısından mükemmel uyum
(Byrne, 2013) ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu
görülmüştür. Ölçeğin geneline ilişkin olarak birinci düzey ve iki alt boyutlu kurulan DFA
modelinin doğrulandığı sonucuna ulaşılmıştır. Sosyal kimlik gelişimine ait iki alt boyut için
hesaplanan Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0.84 olarak hesaplanmıştır. Bu durum
yüksek düzeyde güvenirliğe işaret etmektedir (Özdamar, 1999). Bu bağlamda dört ve yedi
yaş grubu çocukların sosyal becerilerinin belirlenmesinde, Dumans SKD Sosyal Kimlik
Derecelendirme Ölçeğinin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu görülmüştür.
KAYNAKLAR
AÇEV (2013). Okul öncesi eğitimde kalite standartlarının uygulamalarına yönelik
değerlendirme ve denetim sistemi öneriler raporu. İstanbul: AÇEV.
Bilgin, N. (2007). Kimlik inşası. Ankara: Aşina Kitaplar.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
Byrne, B.M. (2013). Structural equation modeling with AMOS: Basic concepts,
applications, and programming. New York: Routledge.
Condor, S. (1990). "Social stereotypes and social identity." Social identity theory:
Constructive and critical advances. (Der.) D. Abrams ve M. A. Hogg. London:
Harvester Wheat Sheaf. 230-251.
Demirtaş, H. A., (2003). Sosyal kimlik kuramı: temel kavram ve varsayımlar. İletişim
Araştırmaları, 1(1), 123-144.
Doosje, B., & Ellemers, N. (1997). Stereotyping under Threat: The Role of Ingroup
Identification. In R. Spears, P. Oakes, N. Ellemers, & S. A. Haslam (Eds.), The
social psychology of stereotyping and group life (pp. 257-272). Oxford: Blackwell.
Erikson, E. (2014). İnsanın 8 Evresi. Gonca Akkaya (Çev.). İstanbul: Okuyan Yayın
Özdamar, K. (1999) Paket programlar ile istatistiksel veri analizi 1, Eskişehir: Kaan.
Tajfel, H. (1981). Human groups and social categories: studies in social psychology.
Cambridge: Cambridge University Press.
Turner, J. C., (1987) Rediscovering the social group: a self categorization theory. Oxford:
Basil Blackwell.
323
Temel Motor Beceriler Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları
Assoc. Prof. Dr. Gökhan DUMAN284
Özet
İnsanın yaşamı boyunca motor becerilerinde meydana gelen değişimler ve bu
değişimler üzerinde etkisi olan faktörler motor gelişim alanı ile ilgilidir. Sinir-kas kas
mekanizması olgunlaştıkça, motor gelişim ilerlemeye devam eder. Temel motor beceriler
çocuğun motor gelişiminin devam etmesinin bir ön koşuludur. Aynı zamanda çocukların
sosyal, dil ve özbakım gelişimlerini destekleyen bir gelişim alanıdır. Bu nedenle motor
gelişim alanının takip edilmesi oldukça önemlidir. Bu çalışmanın amacı okul öncesi dönem
çocuklarının görsel-motor koordinasyonunun belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı
geliştirmektir. Bu amaçla 4-6 yaş grubunda 1000 çocuğa ulaşılarak veri toplanılmıştır. Ölçek
maddelerine ilişkin puanlamada katılımcı görevi yapar ise 1 ve yapamaz ise 0 şeklinde
değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası
uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ve uyum
indeks değerlerinden faydalanılmıştır. Bu aşamaları tamamlanan ölçek ile toplanan verilerin
benzer ölçek geçerliği sınanmıştır. Sonuçlar Dumans TMB Temel Motor Beceriler
Değerlendirme Ölçeğinin 4-6 yaş grubu çocuklar için geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı
olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Motor gelişim, anaokulu, çocuk
Abstract
Changes in motor skills throughout human life and the factors that affect these
changes are related to the motor development. As the neuromuscular muscle mechanism
matures, motor development continues to progress. Basic motor skills are a prerequisite for
the continuation of the child's motor development. This development also supports children's
social, language and self-care development. Therefore, it is very important to screen the
motor development field. The aim of this study is to develop a measurement tool to
determine the visual-motor coordination of preschool children. For this purpose, data were
collected by reaching 1000 children in the 4-6 age group. In the scoring of the scale items, it
was evaluated as 1 if the participant performs the task and 0 if the participant cannot. For
validity and reliability studies of the scale, the coefficient of agreement between the experts
(Kendall’s W) and the confirmatory factor analysis (CFA) and fit index values were used in
the sub-dimensions. The validity of the scale was analyzed using similar scale validity. The
results showed that the Dumans TMB Basic Motor Skills Assessment Scale is a valid and
reliable instrument for 4 to 6 years old children.
Keywords: Motor development, preschool, children
284
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Okul Öncesi Eğitim ABD
324
GİRİŞ
Motor gelişim, bireysel, çevresel ve harekete ilişkin faktörlerin etkileşimiyle hareket
becerilerinde meydana gelen değişimlerdir (Şahin, 2015). İnsanın yaşamı boyunca motor
becerilerinde meydana gelen değişimler ve bu değişimler üzerinde etkisi olan faktörler
motor gelişim ile ilgilidir. Sinir-kas kas mekanizması olgunlaştıkça, motor gelişim
ilerlemeye devam eder. Birbirinden farklı kas grupları ve organlar birlikte çalışarak motor
becerilerin oluşmasını sağlar. Aynı ya da benzer davranışların tekrar edilmesi ise motor
becerilerde ilerleme ya da başka bir ifade ile o davranışta uzmanlaşmayı beraberinde getirir.
Motor gelişim, motor becerinin kazanılması ve geliştirilmesi sürecidir (Duman,
2015). Bu süreçte büyüme, olgunlaşma, hazır bulunuşluk düzeyi ile öğrenme önemli yer
tutmaktadır. Motor gelişimin temellerinin atıldığı ve ilerleyen yıllarda motor fonksiyonların
sağlıklı bir şekilde çalışmasını sağlayan dönem erken çocukluk yıllarıdır. Temel hareket
becerilerinin gelişiminde iki ve yedi yaş arasındaki çocuklara zengin uyarıcılar ve uygun
eğitim fırsatları sağlanmalıdır (Gallahue ve Ozmun, 2006). Bu fırsatlar yetişkinlikte ve
ergenlik süresince, bireyin sporla ya da yaşamını idame etmesinde gerekli becerilerdeki
başarının temelini oluşturur.
İnsanda motor davranışlardaki gelişim basit refleks hareketlerle başlar ve üst seviye
koordine edilmiş motor becerilerle sonuçlanır (Gallahue, 1982). Çocukların hareket gelişimi
refleksler, duruşa ait hareketler, yürüme, koşma ve atlama gibi beceriler şeklinde olmaktadır.
Sinir sistemi ve kasların gelişimi motor becerilerin kazanılması için gerekli temeli
hazırlamaktadır (Gabbard, 2012). Motor gelişim için verilen eğitim, cesaretlendirme ve
çevresel koşullar, motor beceri gelişimine yaşam boyunca katkıda bulunur. Becerinin üst
düzeyde gerçekleştirilmesi ise öncelikle öğrenme gerektirir (Boz, 2015). Motor performans
ortaya konulurken temel davranışlarındaki yetenekler önemli rol oynar. Örneğin küçük bir
topu yakalama, el-göz koordinasyonu, parmak hünerleri, bilek-parmak hızı ve kol-el
becerisine yani motor becerisindeki yeteneklere bağlıdır. Motor beceri insanın bazı
uzuvlarının ve genelinin hareketini gerektirir ve bu hareketlilik istemli olmalıdır. Çocuklar
okul öncesi yıllar boyunca «Temel Motor Beceriler» olarak adlandırılan ve gelecekteki
karmaşık beceriler için temel oluşturan becerilerde deneyim elde ederler. Temel motor
beceriler çocuğun motor gelişiminin devam etmesinin bir ön koşuludur. Daha ileri
düzeydeki özel becerilerin alt yapısını ilk basamağını oluşturur. Temel motor beceriler,
denge, koşma, atlama, sıçrama, sekme, yakalama, fırlatma, topa ayakla vurma gibi
hareketlerdir. Bu beceriler tüm çocuklarda bulunan ortak özellikler ve yaşam için gerekli
beceriler olduğundan temel motor beceriler olarak adlandırılırlar. Erken çocukluk
döneminde çocukların motor gelişimi aynı zamanda onların sosyal, dil ve özbakım
gelişimlerini destekleyen bir gelişim alanıdır (Özkür, 2018). Çocukların ergenlik ve
yetişkinlik dönemlerine katkısı da düşünüldüğünde, bu gelişim alanının takip edilmesi
oldukça önemlidir.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma okul öncesi dönem dört ve altı yaş grubu çocukların temel motor beceri
gelişim seviyelerinin belirlenmesi amacı ile yapılmış bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu
amaçla alan yazını ve uzman görüşleri doğrultusunda ölçek maddeleri ve alt boyutlar
belirlenmiştir. Toplam 47 maddeden oluşan ölçek iki alt boyuta ayrılmıştır (kaba motor ve
325
ince motor). Temel Motor Beceriler Değerlendirme Ölçeğinin içeriğinde; yürüme gibi kaba
motor ve kalem tutma gibi ince motor becerilerin ölçüldüğü etkinlikler yer alır. Ölçek
maddelerine ilişkin puanlamada katılımcı görevi yapar ise 1 ve yapamaz ise 0 şeklinde
değerlendirilir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası
uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ile uyum
indeks değerlerinden faydalanılmıştır. Benzer ölçek geçerliliği için ise okul öncesi dönem
çocuklarının kaba ve ince motor gelişimine yönelik olarak Kanmaz (2017) ve Alıcı (2017)
tarafından hazırlanan görevlerin korelasyon değerleri analiz edilmiştir.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini dört ve altı yaş grubu çocuklar oluşturmaktadır. Araştırmanın
örneklemi tabakalı amaçsal örnekleme olarak belirlenmiştir. Tabakalı amaçsal örnekleme
yöntemi belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar arasında
karşılaştırmalara olanak tanımak amacı ile tercih edilir (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün,
Karadeniz & Demirel, 2012). Araştırmaya veri toplamaya elverişli olan Ankara, İstanbul,
Yozgat, Mersin, Kahramanmaraş ve Ordu illeri seçilmiştir. Örneklem belirlenirken
araştırmaya katılmayı kabul eden alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip ailelerden
gelen eşit sayıda dört ve altı yaş grubu kız ve erkek çocuk ile çalışılmıştır. Alt sosyoekonomik düzeye sahip çocuklar örneklemin yüzde otuzunu, orta sosyo-ekonomik düzeye
sahip çocuklar örneklemin yüzde ellisini ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklar ise
örneklemin yüzde yirmisini oluşturmaktadır.
Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde sürekli değişkenlerde örnek büyüklüğü
tahmin formülünden faydalanılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel,
2012):
Örneklem büyüklüğünü tahmin formülüne göre N evren büyüklüğünü, t güven
düzeyine karşılık gelen tablo değerini, PQ evren için tahmin edilen varyansı, d tahmini
tolerans miktarını temsil eder. Anaokuluna devam eden dört ve altı yaş arası yüz elli bin
çocuk olduğu (AÇEV, 2013) varsayıldığında, en az 586 çocuğun örnekleme alınması
gereklidir. Buna göre çalışmanın örneklemini oluşturan bin çocuğun evreni temsil
edebilecek yeterlikte olduğu görülmektedir. Kız ve erkek çocukların dağılım sayıları ve
temel motor beceri gelişim seviyelerine yönelik betimsel analizleri Tablo 1’de sunulmuştur.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların görsel-motor gelişimine yönelik veriler Dumans TMB Temel
Motor Beceriler Değerlendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Ölçek içerisinde yürüme gibi kaba
motor davranışlara yönelik 28 görev ve kalem tutma gibi ince motor davranışlara yönelik 19
madde yer almaktadır. Doğru olarak kullanılan beceriler 1 ve henüz kazanılmamış beceriler
0 olarak puanlanır. Bir çocuk bütün becerileri doğru olarak sergilediğinde en fazla 47 puan
alabilmektedir. Benzer ölçek geçerliğine yönelik olarak kullanılan maddeler için de bu
çalışmaya özgü olarak aynı puanlama yöntemi izlenmiştir.
326
BULGULAR
Bu araştırmanın amacı okul öncesi dönem dört ve altı yaş grubu çocukların temel
motor beceri seviyelerinin belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir.
Araştırmayla ilgili olarak toplanan veriler analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde
verilmiştir.
Tablo 1. Cinsiyete göre çocukların dağılımları ve temel motor beceri puanları
Yaş
4
4
5
5
6
6
Toplam
Cinsiyet
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Çocuk Sayısı
162
160
162
160
180
176
1000
X
19.01
20.56
25.62
26.18
30.86
32.14
25.72
ss
2.37
2.51
2.78
2.79
2.62
2.73
2.63
Tablo 1 çocukların cinsiyete göre dağılımlarını ve temel motor beceriler
değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasını ve standart
sapmasını göstermektedir. Tabloya göre, çalışmaya katılan 4 yaş grubu 162 kız çocuğunun
temel motor becerileri değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması
19.01 ve 160 erkek çocuğunun aritmetik ortalaması 20.56 olarak bulunmuştur. Beş yaş
grubu 162 kız çocuğunun temel motor becerileri değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri
puanların aritmetik ortalaması 25.62 ve 160 erkek çocuğunun 26.18 olduğu görülmüştür.
Altı yaş grubu 180 kız çocuğunun ise görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeğinden
elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 30.86 ve 176 erkek çocuğunun 32.14 olarak
bulunmuştur. Dört altı yaş grubu çocukların ölçekten aldıkları ortalama puanın 25.72 olduğu
belirlenmiştir. Puanlar yaş grubu büyüdükçe temel motor beceri seviyesinin arttığını işaret
etmektedir.
Tablo 2. Temel motor becerileri alt boyutları ve geneli doğrulayıcı faktör analizi ve uyum
indeksi sonuçları
Boyut
Kaba Motor
Beceriler
İnce Motor
Beceriler
Genel
Madde Sayısı
DFA
χ2/ (df)
RMSEA
28
.60
2.51
0.072
19
.58
2.50
0.070
47
.60
2,51
0.072
Tablo 2 temel motor becerileri değerlendirme ölçeği, kaba ve ince motor becerileri
alt boyutları doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya
göre, kaba motor becerileri alt boyutu maddelerinin, DFA 0.60, uyum indeks değeri χ2/ (df)
2.51 ve RMSEA 0.072 olarak bulunmuştur. İnce motor becerileri alt boyutu maddelerinin
ise DFA 0.58, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.50 ve RMSEA 0.070 olarak bulunmuştur.
Ölçek geneline bakıldığında DFA 0.60, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.51 ve RMSEA 0.072
olduğu görülmüştür. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df) açısından
327
mükemmel uyum ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu
görülmüştür.
Tablo 3. Benzer ölçek geçerliği korelasyon değerleri
Dumans TMB Ölçeği Alt Boyutları
Kaba Motor
İnce Motor
Genel
r
p
r
p
r
p
Benzer Ölçek
.87
.00
.85
.00
.86
.00
p≤ .05
Tablo 3 Dumans TMB Ölçeği alt boyutları ile benzer ölçek test sonuçları arasında
korelasyon değerlerini göstermektedir. Tabloya göre, Dumans TMB ölçeği alt boyutları ile
benzer ölçek testi arasında görülen en yüksek korelasyon katsayısı .87 (p<.01) değeri ile
kaba motor alt boyutuna ait olduğu bulunmuştur. En düşük korelasyon katsayısı ise .85
(p<.01) değeri ile ince motor alt boyutuna ait olduğu görülmüştür.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırma okul öncesi dönemde bulunan dört ve altı yaş grubu çocukların motor
beceri gelişim düzeylerinin belirlenmesini sağlamak amacı ile geliştirilen ölçeğin analiz
sonuçlarını vermektedir. Ölçeğin genel puanlarına dayalı olarak kurulan DFA modeline
ilişkin olarak uyum indeks değerleri incelendiğinde χ2/ (df) açısından mükemmel uyum
(Byrne, 2013) ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu
görülmüştür. Ölçeğin geneline ilişkin olarak birinci düzey ve iki alt boyutlu kurulan DFA
modelinin doğrulandığı sonucuna ulaşılmıştır. Motor beceriler alt boyutları için hesaplanan
Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0.85 olarak hesaplanmıştır. Bu durum yüksek düzeyde
güvenirliğe işaret etmektedir (Özdamar, 1999). Ölçüt geçerliliğine ilişkin olarak ise benzer
ölçek geçerliği yönteminden faydalanılmıştır. Sonuçlar iki ölçek arasında 0.86 (p≤ .05)
korelasyon katsayısı değeri ile yüksek oranda pozitif yönlü bir ilişki göstermiştir. Bu
bağlamda dört altı yaş grubu çocukların temel motor beceri gelişiminin değerlenmesinde,
Dumans TMB Temel Motor Beceriler Değerlendirme Ölçeğinin geçerli ve güvenilir bir
ölçme aracı olduğu belirlenmiştir.
328
KAYNAKLAR
AÇEV (2013). Okul öncesi eğitimde kalite standartlarının uygulamalarına yönelik
değerlendirme ve denetim sistemi öneriler raporu. İstanbul: AÇEV.
Alıcı, C., E. (2017). Okul öncesi dönemde tersine kaynaştırma gruplarında yer alan
cerebral palsy’li çocukların ince motor becerilerinin oyunla desteklenmesi.
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Ankara.
Boz, M. (2015). Motor gelişim. G. Duman (Ed.), Okul öncesi dönemde beden eğitimi içinde
(s. 164-183), Ankara: Hedef.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
Byrne, B.M. (2013). Structural equation modeling with AMOS: Basic concepts,
applications, and programming. New York: Routledge.
Demirler Ö. F. (2018). Visual-motor integration and its effects on children’s development.
(Book chapter in Educational Research and Practice), St. Kliment Ohridsky
University Press: Bulgaria
Duman, G. (2015). Okul öncesi eğitimde beden eğitimi ve oyun, Ankara: Eğiten.
Gabbard, C. (2012). Lifelong Motor Development. Pearson: USA.
Gallahue, D. (1982). Understanding motor development in children. New York: John Wiley
and Sons.
Gallahue, D., & Ozmun, J. (2006). Understanding motor development. New York: McGrawHill.
Kanmaz, T. (2017). Hareketli oyun eğitim programının okul öncesi kaynaştırma eğitimi alan
ortopedik engelli çocukların kaba motor becerilerine etkisinin incelenmesi.
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Ankara.
Özdamar, K. (1999) Paket programlar ile istatistiksel veri analizi 1, Eskişehir: Kaan
Kitabevi.
Şahin, S. (2015). Okul öncesi dönemde motor gelişim. F. Turan & Yükselen, A. İ. (Eds.),
Okul öncesi döneminde gelişim içinde (s.120- 145). Ankara: Hedef.
329
Anaokulu Çocuklarının Motor Gelişimleri ile Yaratıcı Becerileri Arasındaki İlişkinin
İncelenmesi
Öğr. Gör. Gözde KARAHALİLOĞLU285
Özet
Okul öncesi eğitim çocukların tüm gelişim alanlarını desteklemeyi ve özgün düşünen
bireyler olmalarını sağlamayı amaçlar. Çocukların motor gelişimleri, başlangıçta diğer
gelişim alanlarına göre daha hızlı ilerler. Bu nedenle çocuklar vücutlarında olan
değişikliklere uyum sağlamaya çalışırlar. Motor değişimler büyük kas ve ince kas motor
beceriler olarak ikiye ayrılır. Büyük kas grupları daha çok yer değiştirme ve denge becerileri
ile ilgili iken, küçük kas grupları daha manipülatif işlerle ilgilidir. Dolayısı ile çocuğun
yapmayı düşündüğü bir eylem aynı zamanda sahip olduğu motor beceriler ile ilgilidir.
Çocuk motor gelişim seviyesine göre işler seçmeye başladığında bu durum aynı zamanda
onun motor ve özgün düşünme gelişimlerini sınırlar. Dolayısı ile motor gelişimi daha iyi
olan çocuklar, daha özgün ürünler ortaya koyabileceği belirtilmiştir. Bu araştırmada
anaokulu çocuklarının motor gelişimleri ile yaratıcı becerileri arasındaki ilişkiye bakılmıştır.
Araştırma ilişkisel tarama modelindedir. İlişkisel tarama modelleri incelenen olaya
müdahale etmeden, gerçek durumu betimlemeyi ve aralarında var olan ilişkiyi bulmayı
amaçlar. Araştırmaya amaçlı örneklem belirleme yöntemi ile 80 anaokulu çocuğu (40 kız, 40
erkek) alınmıştır. Ölçme aracı olarak Dumans Temel Motor Beceriler Değerlendirme Ölçeği
ve Dumans Çocuk Özgün Düşünme Testi kullanılmıştır. Gruplar arası fark analizlerinde Ttestinden faydalanılmış ve gruplar arası ilişki için Pearson Korelasyon değeri hesaplanmıştır.
Analizler %95 güven aralığında (p≤.05) değerlendirilmiştir. Sonuçlar motor gelişim puanları
ile yaratıcı beceri gelişim puanları arasında düşük düzeyde ve pozitif bir korelasyon
olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Motor Gelişim, Yaratıcılık, Anaokulu, Çocuk
Abstract
Preschool education aims to support all developmental areas of children and ensure
that they are original thinking individuals. Children's motor development progresses faster
than other areas of development at the beginning. Therefore, children try to adapt to changes
in their bodies. Motor changes are divided into major muscle and fine muscle motor skills.
Large muscle groups are more concerned with displacement and balance skills, whereas
small muscle groups are more concerned with manipulative tasks. Therefore, an action that
the child intends to do is also related to his motor skills. When the child begins to select jobs
according to the level of motor development, this also limits his motor and original thinking
development. Therefore, it is stated that children with better motor development can produce
285
Yozgat Bozok Üniversitesi, Çocuk Gelişimi Programı
330
more specific products. In this study, the relationship between the motor development and
creative skills of kindergarten children was examined. The research is a relational survey
model. Relational screening models aim to describe the real situation and find the
relationship between them without interfering with the event being examined. 80
kindergarten children (40 girls, 40 boys) were included in the study by sampling method.
Dumans Basic Motor Skills Assessment Scale and Dumans Child Original Thinking Test
were used as a measurement tool. T-test was used for difference analysis between groups
and Pearson Correlation value was calculated for inter-group relationship. Analyzes were
evaluated at 95% confidence interval (p≤.05). The results showed that there was a weak and
positive correlation between the scores of motor development and creative skills.
Key Words: Motor coordination, Creativity, Preschool, Children
GİRİŞ
Okul öncesi dönemde çocukların fiziksel, zihinsel, sosyal, duygusal ve dil gelişimleri
oldukça hızlıdır. Motor gelişim, motor becerinin kazanılması ve geliştirilmesi sürecidir
(Duman, 2015). Motor gelişimin temellerinin atıldığı dönem erken çocukluk yıllarıdır.
Motor becerilerinin gelişimi için çocuklara zengin uyarıcılar ve uygun eğitim fırsatları
sağlanmalıdır (Gallahue & Ozmun, 2006). Böylece çocukların büyüme, olgunlaşma ve
hareketlere karşı hazır bulunuşluk seviyeleri yükseltilmiş olur. Motor gelişimin sağlıklı
ilerlemesinde verilen eğitimin, cesaretlendirme ve çevresel koşulların katkısı büyüktür.
Becerinin üst düzeyde gerçekleştirilmesi ise öncelikle öğrenme gerektirir (Boz, 2015).
Motor becerilerin iyi olması aynı zamanda çocuğun sosyal-duygusal ve özbakım
becerilerinin gelişimini doğrudan etkilemektedir (Purtaş & Duman 2017).
Çocukların dünyayı algılayıp tanımalarında bedenlerini kullanarak edindikleri
deneyimler oldukça önemlidir. Bundan dolayı motor gelişim, bilişsel gelişim ve algısal
gelişim birbirleriyle iç içedir. Yaratıcı düşünce ise, buluşçu, yenilik arayan ya da eski
sorunlara yeni çözümler getiren ve özgün düşüncelerin ortaya çıkmasını sağlayan bir
düşünce biçimidir (Hançerlioğlu, 2000). Yaratıcı düşünme becerileri, çocukların yeni
düşünceleri üretme ve fikirler öne sürme, hipotezler önerme, hayal gücünü kullanma ve
alternatif yenilikçi sonuçlar aramalarını sağlar (Wegerif, 2007). Çocukların düşüncelerini
hayata geçirmeleri ve bu süreçleri deneyimleyerek daha ileri bir anlayışa ulaşmaları, ürün
ortaya çıkarma boyutunda motor becerilerini kullanmalarını gerektirir. Büyük kas grupları
daha çok yer değiştirme ve denge becerileri ile ilgili iken, küçük kas grupları daha
manipülatif işlerle ilgilidir. Dolayısı ile çocuğun yapmayı düşündüğü bir eylem aynı
zamanda sahip olduğu motor beceriler ile sınırlıdır. Çocuk motor gelişim seviyesine göre
işler seçmeye başladığında bu durum onun motor ve özgün düşünme gelişimlerini sınırlar.
Dolayısı ile motor gelişimi daha iyi olan çocukların, daha özgün ürünler ortaya koyabileceği
belirtilmiştir (Gabbard, 2012). Çocukların motor gelişimleri ile yaratıcı becerileri arasında
bir ilişki olup olmadığının anlaşılması, yaratıcı düşünceye yönelik alt yapı oluşturan
etkinliklerin belirlenmesinde faydalı olacaktır.
331
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma anaokulu çocuklarının motor gelişim seviyeleri ile yaratıcı becerileri
arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Bu nedenle araştırma ilişkisel tarama
modelinde, betimsel bir çalışmadır. İlişkisel tarama modeli, iki ve daha çok sayıdaki
değişken arasında birlikte değişimin varlığını belirlemeyi amaçlayan tarama yaklaşımıdır.
İlişkisel tarama modelinde, değişkenlerin birlikte değişip değişmediği; değişme varsa bunun
nasıl olduğu saptanmaya çalışılır (Karasar, 2011). Bu çalışmada ilişkisel tarama modeline
uygun olarak çocukların motor gelişim ve yaratıcı düşünce seviyeleri ayrı ayrı betimlenerek,
aralarındaki ilişkiye bakılmıştır.
Evren Örneklem
Araştırmanın evrenini İstanbul İli merkez ilçelerinde yer alan anaokulları
oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi amaçlı örnekleme yöntemlerinden tipik durum
örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Amaçlı örnekleme derinlemesine araştırma
yapabilmek amacıyla çalışmaya uygun zengin durumların seçilmesidir (Büyüköztürk,
Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel, 2012). Tipik durum örnekleme yöntemi, araştırma
problemi ile ilgili olarak evrende yer alan çok sayıdaki durumdan tipik olan bir durumun
belirlenerek bu örnek üzerinden bilgi toplanmasıdır. Bu araştırma kapsamında çalışmaya
katılmayı kabul eden üç anaokulundan ebeveyn izni alınmış 5 yaş grubu 80 çocuk (40 kız ve
40 erkek) çalışmaya katılmıştır.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların motor gelişimine yönelik veriler Dumans Temel Motor
Beceriler Değerlendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Dumans TMB ölçeği 4-6 yaş grubu
çocukların görsel-motor koordinasyon beceri seviyelerini belirlemek amacı ile
hazırlanmıştır. Ölçek içerisinde yürüme gibi kaba motor davranışlara yönelik 28 görev ve
kalem tutma gibi ince motor davranışlara yönelik 19 madde yer almaktadır. Bir çocuk bütün
becerileri doğru olarak sergilediğinde en fazla 47 puan alabilir. Çocukların yaratıcılık
becerilerine ilişkin veriler Dumans ÇÖD Çocuk Özgün Düşünme Testi ile toplanmıştır.
Dumans ÇÖD ölçeği içerisinde farklı düşünmeye yönelik 9, hayal gücüne yönelik 4,
orijinalliğe yönelik 4 ve tutuma yönelik 3 olmak üzere toplam 20 vardır. Özgünlük içeren
davranışlar 1 ve içermeyen davranışlar 0 olarak puanlanmıştır. Bu ölçekten en fazla 20 puan
alınabilir.
Verilerin Analizi
Araştırmada toplanan verilerin istatistiksel analizleri yapılarak, sonuçları
yordanmaya çalışılmıştır. Yapılan tüm analizlerde SPSS (22) programından faydalanılmıştır.
Betimsel istatistikler için aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri hesaplanmıştır.
Aritmetik ortalama en yaygın kullanılan merkezi dağılım ölçüsüdür. Bir veri setindeki
değerlerin hangi değer etrafında toplanmış olduğunu gösterir. Standart sapma ise
gözlemlerin ortalamadan ne kadar uzaklaştığını gösterir (Kalaycı, 2008). Motor gelişim ve
yaratıcı beceriler arasındaki ilişki Pearson korelasyon katsayısı ile belirlenmiştir.
BULGULAR
Bu araştırma anaokulu çocuklarının motor gelişim seviyeleri ile yaratıcılık becerileri
arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla yapışmıştır. Araştırmayla ilgili olarak toplanan
veriler değerlendirilerek analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde verilmiştir.
332
Tablo 1. Motor beceri gelişim seviyesi
Boyut
Motor gelişim
n
80
Top. puan
2226
27.83
ss
3.47
Tablo 1 çocukların temel motor beceriler değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların
toplamını, aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya göre,
çocuklar toplam 2226 puan elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması 27.83, standart
sapması ise 3.47 olarak bulunmuştur.
Tablo 2. Yaratıcı beceriler gelişim seviyesi
Boyut
Yaratıcı düşünce
n
80
Top. puan
766
9.58
sd
3.79
Tablo 2 çocukların özgün düşünme testinden elde ettikleri puanların toplamını, aritmetik
ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya göre, çocuklar toplam 766 puan
elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması 9.58, standart sapması ise 3.79 olduğu
görülmüştür.
Tablo 3. Çocukların motor gelişim ve yaratıcı beceri puanları arasındaki ilişki
Motor Gelişim
Yaratıcı Beceriler
n
r
p
80
.265
.0,046*
p.≤ .05
Tablo 3 anaokulu çocuklarının motor gelişim ile yaratıcı beceri gelişimleri arasındaki ilişkiyi
göstermektedir. Tabloya göre, çocukların motor gelişim ile yaratıcı beceri gelişimleri
arasında orta seviyede pozitif yönlü ve anlamlı bir ilişki vardır. Buna göre çocukların motor
gelişimi ile yaratıcı becerileri benzer düzeylere sahiptir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Çocukların etkinliklere katılımları, oyunları ve ortaya çıkardıkları ürünler motor becerilerini
kullanmalarını gerektirir. Çocukların bütün eylemleri sahip oldukları motor beceriler ile
sınırlıdır. Dolayısı ile motor gelişimi iyi olan çocukların, daha özgün düşünceye sahip
olacağı ya da orijinal ürünler ortaya koyabileceği düşünülmüştür (Payne & Isaacs, 2005).
Büyük kas grupları daha çok yer değiştirme ve denge becerileri ile ilgili iken, küçük kas
grupları daha manipülatif işlerle ilgilidir. Dolayısı ile çocuk motor gelişim seviyesine göre
işler seçmeye başladığında bu durum onun yaratıcı beceri gelişimini sınırlar. Motor gelişimi
daha iyi olan çocukların ise, daha özgün ürünler ortaya koyabileceği belirtilmiştir (Özer &
Özer, 2002). Bu çalışma sonuçları beş yaş grubu çocukların motor gelişim puanları ile
yaratıcı beceri puanları arasında düşük düzeyde pozitif bir ilişki olduğunu göstermiştir. Buna
333
göre motor gelişim seviyesi çocuğun özgünlüğüne giden yolda henüz çok belirleyici
değildir. Bu nedenle yaratıcılık konusunda çocukların motor gelişimleri takip edilmekle
birlikte, çocukların oyunlarına ve çocuklara karşı yetişkin tutumlarına odaklanmak daha
faydalı olabilir.
KAYNAKLAR
Boz, M. (2015). Motor gelişim. G. Duman (Ed.), Okul öncesi dönemde beden eğitimi içinde
(s. 164-183), Ankara: Hedef.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
Duman, G. (2015). Okul öncesi eğitimde beden eğitimi ve oyun. Ankara: Eğiten.
Gabbard, C. (2012). Lifelong motor development. Pearson: USA.
Gallahue, D., & Ozmun, J. (2006). Understanding motor development. New York: McGrawHill.
Hançerlioğlu, O. (2000). Felsefe ansiklopedisi (Kavramlar ve Akımlar-7) (3. Basım).
İstanbul: Remzi.
Kalaycı, Ş. (2008). SPSS uygulamalı çok değişkenli istatistik teknikleri. Ankara: Asil Yayın
Dağıtım.
Karasar, N. (2011). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Nobel.
Özer, D. S. & Özer, K. (2002), Çocuklarda motor gelişim. Ankara: Nobel.
Payne, V.G., & Isaacs, L.D. (2005). Human motor development: A life span approach (6th
ed.). Boston: McGraw Hill.
Purtaş, Ö. & Duman, G. (2017). Okul öncesi eğitim programı hareket ve bütünleştirilmiş
hareket etkinliklerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Gazi Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara
Wegerif, R. (2007). Teaching thinking: metaphors and taxonomies. Dialogic Education and
Technology, 7, 125-157.
334
Çocuk Özgün Düşünme Testi: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları
Assoc. Prof. Dr. Gökhan DUMAN286
Öğr. Gör. Gözde KARAHALİLOĞLU287
Özet
Bir çocuğun yaratıcılığını engelleyen çoğu duygusal nitelikli çeşitli etkenler
bulunabilir. Bunlardan bazıları başarısızlık korkusu, komik duruma düşme endişesi,
güvensizlik, kıskançlık, olumsuz zihinsel tutum, uyumlu olma endişesi ya da otoriteye aşırı
bağımlılık duygusudur. Bunlar aynı zamanda bir toplumun rekabet gücünü etkileyen
etmenlerdir. Ölçeğin geliştirilme aşamasında dört ve on yaş arası 1000 çocuğa ulaşılmıştır.
Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası uyum katsayısı
(Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ve uyum indeks
değerlerinden faydalanılmıştır. Sonuçlar Dumans ÇÖD Çocuk Özgün Düşünme Testinin
geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Özgün düşünme, yaratıcılık, çocuk
Abstract
There may be several emotional factors that affect a child's creativity. Some of them
would be fear of failure, anxiety about falling into a funny state, insecurity, jealousy,
negative mental attitude, anxiety of being harmonious, or excessive dependence on
authority. These attitudes are also factors that affect the competitiveness of a society. At the
stage of development of the scale, 1000 children between the ages of four and ten were
reached. In the development, validity and reliability studies of the scale, the coefficient of
agreement between the experts (Kendall’s W) and the confirmatory factor analysis (CFA)
and compliance index values were used in the sub-dimensions. The results showed that
Dumans ÇÖD Child Original Thinking Test is a valid and reliable measurement tool.
Keywords: Original thinking, creativity, children
GİRİŞ
Yaratıcılık doğuştan gelen bir yetkinlikten ziyade, zaman içinde kazanılan ve uygun
ortamlarda geliştirilen bir düşünme ve davranış biçimidir. Sadece yaratıcı becerilere sahip
bireyler özgün bir düşünceye sahip olabilir ya da özgün ürünler ortaya koyabilirler. Ancak
bu yetkinliğe sahip olmak için kişilerin geliştirmesi gereken bazı beceriler vardır. Bu
becerilerin kazanılması erken çocukluk yıllarına kadar dayanmaktadır. Bir çocuk için
kendini özgür ve açık şekilde ifade etmek oldukça mutluluk vericidir.
Yaratıcılık sorunlara, eksikliklere, problemlere, uyumsuzluklara karşı duyarlı olma,
çözümler arama, çözüm yolları deneme ve çözme süreci olarak tanımlamaktadır (Torrance,
2003). Yaratıcı beceriler en çok sanatsal faaliyetler ile ilişkilendirilmiştir. Bu nedenle
insanların sahip olduğu bilgi, beceri ve yeteneklerin yeniden yapılandırdığı sanatsal bir
286
287
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Okul Öncesi Eğitimi ABD
Yozgat Bozok Üniversitesi Çocuk Gelişimi Programı
335
üretim süreci olarak da tanımlanır (Genovard, Prieto, Bermejo & Ferrandiz, 2006).
Çocukların eğitiminde onlara deneme yapmalarına fırsat tanıyan ve düşüncelerine saygı
duyan bir yaklaşım olmalıdır. Böylece özgün düşünceler üretmekten vazgeçmezler. Bir
çocuğun yaratıcılığını engelleyen çoğu duygusal nitelikli çeşitli etkenler bulunabilir.
Bunlardan bazıları başarısızlık korkusu, komik duruma düşme endişesi, güvensizlik,
kıskançlık, olumsuz zihinsel tutum, uyumlu olma endişesi ya da otoriteye aşırı bağımlılık
duygusudur (AÇEV, 2013). Hâlbuki özgün düşünme ve özgün ürünler ortaya koyma,
toplumun rekabet gücünü artıran etmenlerdir. Çocukların erken yaşlardan itibaren özgün bir
amaç geliştirme ve bu amaca ulaşmaya yönelik becerilere sahip olma alışkanlıklarına sahip
olması gereklidir.
Erken çocukluk yıllarında yaratıcı becerileri ya da özgün düşünme becerilerini
destekleyen etkinlikler farklı zihinsel ve sosyal süreçleri kapsamalıdır. Böylece çocuklar
yeni fikirleri ve kavramları öğrenme, deneyimleme fırsatları edinir. Çocukların özgün
düşünce geliştirme becerilerine sahip olabilmeleri için yeni fikirler üretmeye teşvik edilmesi
gerekir. Bu tutum okul öncesi dönemde gelişmeye başlamaktadır. Bu nedenle çocukların
özgün ve yaratıcı düşünce becerilerinin erken çocukluk yıllarından itibaren takip edilmelidir.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma dört ve on yaş grubu çocuklarının özgün düşünme seviyelerini
belirlemek amacı ile yapılmış bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu amaçla alan yazını ve
uzman görüşleri doğrultusunda ölçek maddeleri ve alt boyutlar belirlenmiştir. Toplam yirmi
maddeden oluşan ölçek dört alt boyuta ayrılmıştır (farklı düşünme, hayal gücü, orijinallik ve
tutum). Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası uyum
katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ile uyum indeks
değerlerinden faydalanılmıştır.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın örneklemi tabakalı amaçsal örnekleme olarak belirlenmiştir. Tabakalı
amaçsal örnekleme yöntemi belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar
arasında karşılaştırmalara olanak tanımak amacı ile tercih edilir (Büyüköztürk, Çakmak,
Akgün, Karadeniz & Demirel, 2012). Araştırmaya veri toplamaya elverişli olan Ankara,
İstanbul, Yozgat, Mersin, Kahramanmaraş ve Giresun illeri seçilmiştir. Örneklem
belirlenirken araştırmaya katılmayı kabul eden alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip
ailelerden gelen eşit sayıda dört ve on yaş grubu bin çocuk ile çalışılmıştır. Alt sosyoekonomik düzeye sahip çocuklar örneklemin yüzde otuzunu, orta sosyo-ekonomik düzeye
sahip çocuklar örneklemin yüzde ellisini ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklar
örneklemin yüzde yirmisini oluşturmuştur. Dört-on yaş grubu çocukların dağılım sayıları ve
özgün düşünme becerilerine yönelik betimsel analizleri Tablo 1’de sunulmuştur.
336
Veri Toplama Araçları
Araştırmada dört-on yaş grubu çocukların özgün düşünme becerilerine yönelik
veriler özgün düşünme testi ile toplanmıştır. Ölçek içerisinde farklı düşünmeye yönelik
dokuz, hayal gücüne yönelik dört, orijinalliğe yönelik dört ve tutuma yönelik üç olmak üzere
toplam yirmi madde vardır. Özgünlük içeren davranışlar 1 ve içermeyen davranışlar 0 olarak
puanlanmıştır. Ölçeğin uygulama aşaması bir çocuk için ortalama 30 dakika sürmektedir.
BULGULAR
Bu araştırmanın amacı dört ve on yaş grubu çocuklarının özgün düşünme seviyesinin
belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir. Araştırmayla ilgili olarak
toplanan veriler analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde verilmiştir.
Tablo 1. Yaş grubuna göre çocukların dağılımları ve özgün düşünme puanları
Yaş
4
5
6
7
8
9
10
Toplam
Çocuk Sayısı
142
144
145
142
142
142
143
1000
X
8.69
10.52
12.27
13.55
15.21
16.18
17.12
13.36
ss
2.81
2.87
2.92
2.90
2.78
2.65
2.64
2.79
Tablo 1 çocukların yaş grubuna göre dağılımlarını ve Dumans ÇÖD Çocuk Özgün
Düşünme Testinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını
göstermektedir. Tabloya göre, çalışmaya katılan 4 yaş grubu 142 çocuğun çocuk özgün
düşünme testinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 8.69 olarak bulunmuştur. Beş
yaş grubu 144 çocuğunun çocuk özgün düşünme testinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalamasının 10.52 olduğu görülmüştür. Altı yaş grubu 145 çocuğun çocuk özgün düşünme
testinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 12.27 olarak bulunmuştur. Yedi yaş
grubu 142 çocuğun çocuk özgün düşünme testinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 13.55 olarak bulunmuştur. Sekiz yaş grubu 142 çocuğun çocuk özgün düşünme
testinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 15.21 olarak bulunmuştur. Dokuz yaş
grubu 142 çocuğun çocuk özgün düşünme testinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 16.18 olarak bulunmuştur. On yaş grubu 143 çocuğun ise çocuk özgün düşünme
testinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasının 17.12 olduğu görülmüştür. Dört on
yaş grubu çocukların ölçekten aldıkları ortalama puanın 13.36 olduğu belirlenmiştir. Puanlar
yaş grubu büyüdükçe çocuk özgün düşünme seviyesinin arttığını işaret etmektedir.
337
Tablo 2. Özgün düşünme testi alt boyutları doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Boyut
Farklı düşünme
Hayal gücü
Orijinallik
Tutum
Genel
Madde Sayısı
9
4
4
3
20
DFA
.65
.58
.61
.57
χ2/ (df)
3.27
3.78
3.36
3.52
3,64
RMSEA
0.072
0.078
0.080
0.082
0.078
Tablo 2 çocuk özgün düşünme testi; farklı düşünme alt boyutu, hayal gücü alt boyutu,
orijinallik alt boyutu ve tutum alt boyutu ve ölçeğin geneline ilişkin doğrulayıcı faktör
analizi uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, farklı düşünme alt boyutu
maddelerinin, DFA 0.65, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3,27 ve RMSEA 0.072 olarak
bulunmuştur. Hayal gücü alt boyutu maddelerinin ise, DFA 0.58, uyum indeks değeri χ2/
(df) 3,78 ve RMSEA 0.078 olarak bulunmuştur. Orijinallik alt boyutu maddelerinin ise,
DFA 0.61, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.36 ve RMSEA 0.080 olarak bulunmuştur. Tutum
alt boyutu maddelerinin ise, DFA 0.57, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.52 ve RMSEA 0.082
olarak bulunmuştur. Ölçek geneline bakıldığında uyum indeks değeri χ2/ (df) 3,64 ve
RMSEA 0.078 olduğu görülmüştür. Buna göre genel DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/
(df) açısından kabul edilebilir uyum ve RMSEA açısından kabul edilebilir uyum indeksine
sahiptir.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırma dört ve on yaş grubu çocukların özgün düşünme beceri seviyelerinin
belirlenmesi amacı ile geliştirilen ölçeğin analiz sonuçlarını vermektedir. Ölçeğin genel
puanlarına dayalı olarak kurulan DFA modeline ilişkin olarak alt boyutlar uyum indeks
değerleri incelendiğinde χ2/ (df) açısından kabul edilebilir uyum (Byrne, 2013) ve RMSEA
açısından da kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu görülmüştür. Ölçeğin geneline
ilişkin olarak birinci düzey ve dört alt boyutlu kurulan DFA modelinin doğrulandığı
sonucuna ulaşılmıştır. Çocukların özgün düşünme becerilerine yönelik dört alt boyut için
hesaplanan Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0.80 olarak hesaplanmıştır. Bu durum
yüksek düzeyde güvenirliğe işaret etmektedir (Özdamar, 1999). Bu bağlamda dört ve on yaş
grubu çocukların özgün düşünme becerilerinin belirlenmesinde, Dumans ÇÖD Çocuk
Özgün Düşünme Testinin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu görülmüştür.
KAYNAKLAR
AÇEV (2013). Okul öncesi eğitimde kalite standartlarının uygulamalarına yönelik
değerlendirme ve denetim sistemi öneriler raporu. İstanbul: AÇEV.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
Byrne, B.M. (2013). Structural equation modeling with AMOS: Basic concepts,
applications, and programming. New York: Routledge.
338
Genovard, C., Prieto, M. D., Bermejo, M. R. & Ferrándiz, C. (2005). History of creativity in
Spain. In J. C. Kaufman & R. J. Sternberg (Eds.), The ınternational handbook of
creativity (pp. 68-95). Massachusetts: Cambridge University Press
Özdamar, K. (1999) Paket programlar ile istatistiksel veri analizi 1, Eskişehir: Kaan
Kitabevi.
Torrance, E. P. (2003). The millenium: a time for looking forward and looking back. The
Journal of Secondary Gifted Education, 15(1), 6- 12.
339
Anaokulu Çocuklarının Görsel-Motor Koordinasyon Seviyeleri İle Sosyal Beceri
Gelişimleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi
Öğr. Gör. FATMA ÖZKÜR288
Özet
Bu araştırma anaokulu çocuklarının görsel-motor koordinasyon seviyeleri ile sosyal
beceri gelişimleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Araştırma ilişkisel
tarama modelinde, betimsel bir çalışmadır. Araştırmanın örneklemini İstanbul İli merkez
ilçelerinde anaokullarına devam eden 5 yaş grubu 80 çocuk (40 kız, 40 erkek) oluşturmuştur.
Veri toplama aracı olarak Dumans GMK Görsel-Motor Koordinasyon Değerlendirme Ölçeği
ve Dumans SBD Sosyal Beceri Değerlendirme Ölçeği kullanılmıştır. Gruplar arası fark
analizlerinde t-Testi kullanılmış ve gruplar arası ilişki için Pearson Korelasyon değeri
hesaplanmıştır. Sonuçlar çocukların görsel-motor koordinasyon seviyeleri ile sosyal
becerileri arasında orta derecede pozitif bir ilişki olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Görsel-motor koordinasyon, sosyal beceri, anaokulu
Abstract
This study was conducted to determine the correlation between visual-motor
coordination levels and social skills development of kindergarten children. The research is a
descriptive study in relational survey model. The sample of the study consisted of 80
children (40 girls and 40 boys) of 5 years of age attending kindergartens in central districts
of Istanbul. Dumans GMK Visual-Motor Coordination Assessment Scale and Dumans SBD
Social Skills Assessment Scale were used as data collection tools. T-test was used for
difference analysis between groups and Pearson Correlation value was calculated for intergroup relationship. Results indicated that there was a moderate level positive correlation
between visual-motor skill level and social skill development.
Key Words: Visual-motor coordination, social skills, preschool
GİRİŞ
Okul öncesi dönemde çocuklar fiziksel, zihinsel, sosyal, duygusal ve dil gelişimleri
açısından oldukça hızlı ilerler. Okul öncesi eğitim alan çocuklar, sonraki yaşamlarında
kullanacakları temel becerileri kazanırlar (Başal, 2005). Okul öncesi dönemde kazanılan
önemli becerilerden biri de görsel-motor koordinasyondur. Yürüme, koşma, atlama,
tırmanma, yemek pişirme, giyinme-soyunma, düğme ilikleme, el-yüz yıkama, diş fırçalama,
bisiklet, araba ya da bilgisayar kullanma, boyama, okuma-yazma, makas kullanma gibi
önemli beceriler görsel-motor koordinasyon becerileri ile ilgilidir (Ercan & Aral, 2011). Bu
288
Nişantaşı Üniversitesi, Nişantaşı MYO, Çocuk Gelişimi Programı - Çocuk Gelişimi
340
becerilerde görülen yetersizlikler, çocukların akademik becerileri kazanmasını, okul
etkinliklerine katılmasını ve sosyal ilişkilerini olumsuz yönde etkilemektedir.
Görsel-motor koordinasyon, kendini oluşturan iki alt boyutun birlikte çalışması ile
oluşmaktadır (Beery & Beery, 2010). İlk alt boyut olan görsel algı, görsel uyarıcıları fark
etme, uyarıcılar arasında ayrım yapabilme ve önceki deneyimlerle ilişkilendirerek bu
uyarıcıları deşifre edebilme yeteneğidir (Frostig, 1968). Görsel algı yeteneği, beş duyu ile
yapılan girdilerin yüzde seksenini oluşturur. Çocuklar görsel algı yetenekleri ile dış çevre
hakkında bilgi edinmekte, davranışlarının kontrolünü sağlamakta ve bilişsel etkinliklere
uyum göstermektedir (Marriot, 2000 ; Bezrukikh & Terebova, 2009).
Görsel-motor koordinasyonu oluşturan ikinci alt boyut motor koordinasyondur.
Motor koordinasyon düzgün, doğru ve kontrollü hareketler yapabilme yeteneğidir (Şahin,
2015). Kaba motor becerilerden yürümek, koşmak ve ince motor becerilerden enstrüman
çalmak, dikiş dikmek gibi işler için motor koordinasyon gereklidir (Duman, 2015). Kaba ve
ince motor beceriler için gerekli koordinasyonun kurulması; değişik hareketlerin denenmesi,
hareketlerin doğru yapılış şekillerinin öğrenilmesi ve doğru yapılan hareketlerin tekrar
edilmesi ile mümkün olmaktadır. Motor koordinasyonda görülen yetersizliklerin çocukların
konuşma, okuma, yazma, matematik öğrenme alanlarında ve sosyal ilişkilerinde sorunlara
yol açtığı belirlenmiştir (Rigoli vd., 2013).
Okul öncesi eğitim alan çocukların sosyal becerilerinin de daha iyi gelişmesi
beklenir. Sosyal beceri; başkaları ile iletişim kurma, problem çözme, karar verme, kendi
davranışlarını yönetme ve olumlu akran ilişkileri geliştirme gibi insanın toplumla
yaşamasını kolaylaştıran becerilerdir (Kapıkıran, İvrendi & Adak, 2005). Bu beceriler sosyal
durumlar içerisinde olumlu sosyal sonuçları olan, ayırt edilebilir, tanımlanabilir,
öğrenilebilir ve gözlenebilir davranışlardır (Merrill, 2003). Sosyal becerilerin kazanılması,
çocuğun sosyal yeterliliği için gereklidir. Sosyal yeterlilik, çocukların akranları ve
yetişkinler ile iletişimlerinde, sosyal becerilerini uygun ve etkili şekilde kullanması olarak
tanımlanır (Lin, 1996). Sosyal becerilere sahip olmak, sosyal olarak yeterli olmanın
basamaklarından biridir. Sosyal yönden yeterli çocukların, akademik ve normal
yaşantılarında daha mutlu oldukları belirtilmiştir (Merrill, 2003).
Çocukların sahip olduğu görsel-motor koordinasyon seviyeleri, onların dahil
oldukları etkinliklerde kendi istediklerini ve kendilerinden bekleneni yapabilmeleri için bir
alt yapıdır. Çocukların işlerinde başarılı olmaları ve grup içerisinde üzerine düşeni başarı ile
tamamlamaları sosyal yönden zengin deneyimler barındıran süreçlerde bulunmalarını sağlar.
Bu nedenle çocukların sahip olduğu görsel-motor koordinasyon beceri seviyesinin
belirlenmesi, onların sosyal gelişimlerine etkisi olabilecek bir etkenin yordanması açısından
gereklidir.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma anaokulu çocuklarının görsel-motor koordinasyon seviyeleri ile sosyal
beceri gelişimleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Bu nedenle
araştırma ilişkisel tarama modelinde, betimsel bir çalışmadır. İlişkisel tarama modeli, iki ve
daha çok sayıdaki değişken arasında birlikte değişimin varlığını belirlemeyi amaçlayan
tarama yaklaşımıdır. İlişkisel tarama modelinde, değişkenlerin birlikte değişip değişmediği;
değişme varsa bunun nasıl olduğu saptanmaya çalışılır (Karasar, 2011). Bu çalışmada
341
ilişkisel tarama modeline uygun olarak çocukların görsel-motor koordinasyon ve sosyal
beceri gelişim seviyeleri ayrı ayrı betimlenerek, aralarındaki ilişkiye bakılmıştır.
Evren Örneklem
Araştırmanın evrenini İstanbul İli merkez ilçelerinde yer alan anaokulları
oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi amaçlı örnekleme yöntemlerinden tipik durum
örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Amaçlı örnekleme derinlemesine araştırma
yapabilmek amacıyla çalışmaya uygun zengin durumların seçilmesidir (Büyüköztürk,
Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel, 2012). Tipik durum örnekleme yöntemi, araştırma
problemi ile ilgili olarak evrende yer alan çok sayıdaki durumdan tipik olan bir durumun
belirlenerek bu örnek üzerinden bilgi toplanmasıdır. Bu araştırma kapsamında çalışmaya
katılmayı kabul eden üç anaokulundan ebeveyn izni alınmış 5 yaş grubu 80 çocuk (40 kız ve
40 erkek) çalışmaya katılmıştır.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların görsel-motor gelişimine yönelik veriler Dumans GMK
Görsel-Motor Koordinasyon Değerlendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Dumans GMK ölçme
aracı 4-6 yaş grubu çocukların görsel-motor koordinasyon beceri seviyelerini belirlemek
amacı ile hazırlanmıştır (Duman, 2019). Ölçek içerisinde ince motor beceri gerektiren
görevler, çizerek birleştirmeye dayalı görevler, verilen şekilleri kopyalamaya dayalı görevler
ve birleştirilmiş şekilleri ayırmaya yönelik görevlere dayalı yirmi madde vardır.
Araştırmada çocukların sosyal beceri gelişimine yönelik veriler Dumans SBD Sosyal
Beceri Değerlendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Dumans SBD ölçme aracı 3-6 yaş grubu
çocukların sosyal beceri gelişimlerini ölçmek amacıyla hazırlanmıştır (Duman, 2019). Ölçek
içerisinde dört alt boyut (temel sosyal beceriler boyutu, okulla ilgili beceriler boyutu,
arkadaşlık kurma becerileri boyutu ve duyguların üstesinden gelme boyutu) vardır ve ölçek
toplam yirmi iki maddeden oluşmaktadır.
Verilerin Analizi
Araştırmada toplanan verilerin istatistiksel analizleri yapılarak, sonuçları
yordanmaya çalışılmıştır. Yapılan tüm analizlerde SPSS (22) programından faydalanılmıştır.
Betimsel istatistikler için aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri hesaplanmıştır.
Aritmetik ortalama en yaygın kullanılan merkezi dağılım ölçüsüdür. Bir veri setindeki
değerlerin hangi değer etrafında toplanmış olduğunu gösterir. Standart sapma ise
gözlemlerin ortalamadan ne kadar uzaklaştığını gösterir (Kalaycı, 2008). Görsel-motor
koordinasyon ve sosyal beceri arasındaki ilişki Pearson korelasyon katsayısı ile
belirlenmiştir.
BULGULAR
Bu araştırma anaokulu çocuklarının görsel-motor koordinasyon seviyeleri ile sosyal
beceri gelişimleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla yapışmıştır. Araştırmayla ilgili
olarak toplanan bilgiler değerlendirilerek analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde
verilmiştir.
342
Tablo 1. Görsel-Motor Koordinasyon Gelişim Seviyesi
Boyut
Görsel-motor
koordinasyon
n
Top. puan
80
700
ss
8.75
2.26
Tablo 1 çocukların görsel-motor koordinasyon ölçeğinden elde ettikleri puanların
toplamını, aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya göre,
çocuklar toplam 700 puan elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması 8.75, standart
sapması ise 2.26 olarak bulunmuştur.
Tablo 2. Sosyal Beceri Gelişim Seviyesi
Boyut
Sosyal beceri
n
80
Top. puan
1408
17.6
sd
3.15
Tablo 2 çocukların sosyal beceri ölçeğinden elde ettikleri puanların toplamını,
aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya göre, çocuklar toplam
1408 puan elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması 17.6, standart sapması ise 3.15
olduğu görülmüştür.
Tablo 3. Anaokulu Çocuklarının Görsel-motor koordinasyon ile Sosyal Beceri Gelişimleri
Arasındaki İlişki
Görsel-motor koordinasyon
Sosyal Beceri
N
r
p
80
.527
.0,028*
p.≤ .05
Tablo 3 anaokulu çocuklarının görsel-motor koordinasyon ile sosyal beceri
gelişimleri arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Tabloya göre, çocukların görsel-motor
koordinasyon ile sosyal beceri gelişimleri arasında orta seviyede pozitif yönlü ve anlamlı bir
ilişki vardır. Buna göre çocukların görsel-motor becerileri ile sosyal becerileri benzer
düzeylere sahiptir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Görsel-motor koordinasyon çocukların yaptıkları işleri ya da uğraşılarını başarı ile
tamamlayabilmeleri için uzuvlar arasında gerekli beraber çalışma koordinasyonu sağlar. Bu
koordinasyon uzuvların hangi oran ve sıklıkta nasıl bir güç sağlayacaklarını içermektedir.
Bu koordinasyon hareketler tekrar tekrar yapıldıkça gelişmekte, ortaya çıkan ürünlerin
kalitesi çocukların özgüvenini geliştirmektedir. Aynı zamanda grup içerisinde bulunabilmek,
üzerine düşen görevleri yapmakla mümkündür. Grup içi ve gruplar arası iletişimler bir
çocuğun sosyal beceri gelişiminde önemli deneyimler sağlamaktadır. Bu nedenle iki gelişim
alanı arasındaki ilişkinin belirlenmesi, özellikle sosyal beceri gelişiminin alt yapısının
desteklenmesi için gereklidir. Sonuçlar çalışmaya katılan çocukların iki gelişim alanı
343
arasında orta seviyede olumlu bir ilişki olduğunu göstermiştir. Dolayısı ile çocukların
davranış kazanmaları sağlanırken, bütüncül bir yaklaşım sergilenmelidir.
KAYNAKLAR
Başal, H. A. (2005). Okul öncesi eğitim. İstanbul: Morpa.
Beery, E., & Beery, N. (2010). Beery vmı with suplemental developmental tests of visual
perception and motor coordination administration, scoring and teaching manual. (6
th Ed.), Minneapolis: NCS Pearson.
Bezrukikh, M.M. & Terebova, N.N. (2009). Characteristic of the development of visual
perception in five-to seven year-old children. Human Physiology, 35(6), 684-689.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Yayınları.
Ercan, Z.G., & Aral, N. (2011). Beery-Buktenica gelişimsel görsel-motor koordinasyon
testinin altı yaş (60-72 ay) Türk çocuklarına uyarlanması. Hacettepe Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Dergisi, 4, 136-145.
Duman, G. (2015). Okul öncesi eğitimde beden eğitimi ve oyun. Ankara: Eğiten.
Duman, G. (2019). Dumans GMK görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeği.
SADAB 4rd international social research and behavioral sciences symposium book,
Antalya.
Frostig, M. (1968). Pictures and patterns. Teacher’s Guide.USA.
Karasar, N. (2011). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel.
Kalaycı, Ş. (2008). SPSS uygulamalı çok değişkenli istatistik teknikleri. Ankara: Asil Yayın
Dağıtım.
Kapıkıran, A.N., İvrendi, A. B., & Adak, A. (2005). Okul öncesi çocuklarında sosyal beceri:
Durum saptaması. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 19(1), 20–28.
Lin, A. S. (1996). The effects of curriculum-based peer-mediated social skills training on the
possitive peer interactions of preschool children whith special needs. Doctoral
dissertation. The Ohio State Universty, USA.
Marriott, G.R. (2000). Developmental differences in visual-motor integration in children
from 4 to 6-years-old on the kindergarten diagnostic instrument -second Ed. Ph.D.
dissertation. United States Texas: Texas Woman's University,. ProQuest Digital
Dissertations database. (Publication No. AAT 9993955).
Merrill, K. W. (2003). Preschool and kindergarten behavior scales. Second Edition.
Examiner’s Manual. Pro-ed. An International.
Rigoli, D., Piek, J. P., Kane, R., Whillier, A., Baxter, C., & Wilson, P. (2013). An 18-Month
follow-up investigation of motor coordination and working memory in primary
school children. Human Movement Science, 32(5), 1116-1126.
Şahin, S. (2015). Okul öncesi dönemde motor gelişim. F. Turan & Yükselen, A. İ. (Eds.),
Okul öncesi döneminde gelişim içinde. Ankara: Hedef.
344
Görsel-Motor Koordinasyon Değerlendirme Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik
Çalışmaları
Assoc. Prof. Dr. Gökhan DUMAN289
Öğr. Gör. FATMA ÖZKÜR290
Özet
Görsel-motor koordinasyon, tüm motor becerilerin doğru şekilde çalışmasını
sağlayan önemli bir gelişim alanıdır. Çocukların görsel-motor koordinasyon seviyelerinin
belirlenmesi, çocukların ileriki yıllarda karşılaşacağı yaşamsal ve akademik sorunların
önlenmesi için gereklidir. Bu çalışmanın amacı okul öncesi dönem çocuklarının görselmotor koordinasyonunun belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir. Bu
amaçla 4-6 yaş grubunda 1000 çocuğa ulaşılarak veri toplanılmıştır. Ölçek maddelerine
ilişkin puanlamada katılımcı görevi yapar ise 1 ve yapamaz ise 0 şeklinde
değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası
uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ve uyum
indeks değerlerinden faydalanılmıştır. Bu aşamaları tamamlanan ölçek ile toplanan veriler,
alanda kullanılan bir diğer ölçeğin sonuçları ile ilişkilendirilerek, benzer ölçek geçerliliği
sınanmıştır. Sonuçlar Dumans GMK Görsel-Motor Koordinasyon Değerlendirme Ölçeğinin
geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermiştir.
Abstract
Visual-motor coordination is an important area of development ensuring all motor
skills work correctly. Determination of visual-motor coordination levels of children is
necessary to prevent the life and academic related problems that children can face in the
future. The aim of this study is to develop an assessment tool to determine the visual-motor
coordination of preschool children. For this purpose, data were collected by reaching 1000
children in the 4-6 age group. In the scoring of the scale items, it was evaluated as 1 if the
participant performs the task and 0 if the participant cannot. In the development, validity and
reliability studies of the scale, the coefficient of agreement between the experts (Kendall’s
W) and the confirmatory factor analysis (CFA) and compliance index values were used in
the sub-dimensions. Besides similar scale validity of the new scale was tested by correlating
the data collected. The results showed that Dumans GMK Visual-Motor Coordination
Assessment Scale is a valid and reliable measurement tool.
289
290
Gazi üniversitesi-Okul Öncesi Eğitimi
Nişantaşı Üniversitesi - Nişantaşı MYO Çocuk Gelişimi
345
GİRİŞ
Görsel-motor koordinasyon; görsel uyaranlardan gelen sinyallerin kullanılarak, zihin
ve beden koordinasyonu içerisinde uygun motor cevapların oluşturulmasıdır (Maneval,
1999). El-göz koordinasyonu olarak da adlandırılan görsel-motor koordinasyon yürüme,
koşma, atlama, tırmanma, yemek pişirme, giyinme-soyunma, düğme ilikleme, el-yüz
yıkama, diş fırçalama, bisiklet, araba ya da bilgisayar kullanma, boyama, okuma-yazma,
makas kullanma gibi becerileri kapsamaktadır. Ayrıca bireyin kendisine yetebilir hâle
gelmesinde, akademik becerilerin gelişmesinde ve sosyal hayatta başarılı olmasında görselmotor koordinasyon becerileri büyük bir öneme sahiptir (Ercan, 2009).
Görsel-motor koordinasyon, görsel algı ve motor koordinasyonun birlikte çalışması
ile oluşmaktadır (Beery & Beery, 2010). Görsel algı; görsel ayırt etme, eşleştirme,
sınıflandırma, şekil-zemin ayrımı, nesneler arası mekan ilişkisi ve görsel bellek alanlarında
incelenmektedir (Brown, Rodger & Davis, 2003). Bu alanlardan ilki olan görsel ayırt etme,
nesnelerin renk, şekil, hacim, büyüklük özelliklerine göre benzerlikleri ve farklılıkları
ayırma becerisidir. Çocuklar 3-4 yaşlarında kolay şekilleri birbirinden ayırt edebilirler
(Erdemir, 1999). Eşleştirme ve sınıflandırma benzerlikleri fark ederek nesneleri
gruplayabilmektir. Görsel algının gelişim sürecinde çocuklar ilk önce nesneleri eşleştirir ve
sınıflandırırlar. 2 yaşındaki çocuklar benzer iki nesneyi eşleştirebilirken, 3-4 yaşındaki
çocuklar ise renk ve şekil benzerliği gösteren iki nesneyi bu özellikleri yardımıyla
eşleştirebilirler. 5-6 yaşındaki çocuklar daha fazla özelliğe göre eşleştirme yapabilirler.
Şekil-zemin ayrımı birden fazla farklı uyarıcı içerisinden seçilmesi gereken uyarıcıyı
algılayarak uyarıcıya odaklanma ve dikkat etmedir (Volman, Schendel & Jongmans, 2006).
Çocukların bulundukları yerdeki konumlarını fark etmeye başlaması eşleştirme ve
sınıflandırma becerisini kazandıktan sonra başlamaktadır. Nesneler arası mekân ilişkisi iki
ya da daha fazla objenin arasındaki mekânsal ilişkilerin algılanmasıdır. Çocuklar şekilzemin ayrımını kazandıktan sonra yakın çevrelerindeki nesneler ile kendileri arasındaki
ilişkileri, uzaklıkları, boyutları değerlendirmeyi öğrenirler (Dönmez vd., 2000). Son olarak
görsel bellek ise görüş alanında bulunan görsel bilgileri belleğe yerleştirme ve daha sonra bu
bilgileri zihinsel olarak hatırlama becerisidir (Morgan, 2011).
Motor koordinasyon ise düzgün, doğru ve kontrollü hareketler yapabilme yeteneğidir
(Şahin, 2015). Kaba motor becerilerden yürümek, koşmak ve ince motor becerilerden
enstrüman çalmak, dikiş dikmek gibi işler için motor koordinasyon gereklidir. Kaba ve ince
motor beceriler için gerekli koordinasyonun kurulması; değişik hareketlerin denenmesi,
hareketlerin doğru yapılış şekillerinin öğrenilmesi ve doğru yapılan hareketlerin tekrar
edilmesi ile mümkün olmaktadır (Duman, 2015).
Görsel algı ve motor becerilerdeki eksiklikler ya da gecikmeler, akademik becerilerin
kazanımında, okul aktivitelerine katılımda, sosyal ilişkilerin kurulmasında, benlik algısında
çocukların tüm yaşamında olumsuzluklara yol açmaktadır. Bu sebeple çocukların erken
yaşlardan itibaren görsel-motor koordinasyon becerilerinin değerlendirilmesi ve
eksikliklerin tespit edilmesi gereklidir (Aral & Erturan, 1999; Arıkök, 2001; Cengiz, 2002).
Dumans GMK Görsel-Motor Koordinasyon Ölçeğinin geliştirilme nedeni, çocuklarda
görsel-motor koordinasyon gelişiminin önemini bilerek, bu alana geçerli ve güvenilir bir
ölçme aracı kazandırmaktır.
346
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma dört ve altı yaş grubu anaokulu çocuklarının görsel-motor koordinasyon
seviyelerinin belirlenmesi amacı ile yapılmış bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu amaçla
alan yazını ve uzman görüşleri doğrultusunda ölçek maddeleri ve alt boyutlar belirlenmiştir.
Toplam yirmi maddeden oluşan ölçek dört alt boyuta ayrılmıştır (ince motor, birleştirme,
kopyalama ve ayırma). Ölçek maddelerine ilişkin puanlamada katılımcı görevi yapar ise 1
ve yapamaz ise 0 şeklinde değerlendirilmiştir. Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik
çalışmalarında uzmanlar arası uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı
Faktör Analizi (DFA) ile uyum indeks değerlerinden faydalanılmıştır. Görsel-motor gelişim
alanında kullanılan bir diğer ölçek Beery-Buktenika Görsel-Motor Koordinasyon Testidir
(Özkür, 2016). Bu test kullanılarak elde edilen sonuçlar ile Dumans GMK Görsel-Motor
Koordinasyon Değerlendirme Ölçeği ile elde edilen sonuçlar arasında korelasyon
değerlerine bakılarak, benzer ölçek geçerlik analizleri yapılmıştır.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini anaokuluna devam eden dört ve altı yaş grubu çocuklar
oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi tabakalı amaçsal örnekleme olarak belirlenmiştir.
Bu örnekleme yöntemi belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar
arasında karşılaştırmalara olanak tanımak amacı ile tercih edilir (Büyüköztürk, Çakmak,
Akgün, Karadeniz & Demirel, 2012). Araştırmaya Ankara, İstanbul, Yozgat, Mersin,
Kahramanmaraş ve Ordu illeri seçilmiştir. Örneklem belirlenirken araştırmaya katılmayı
kabul eden alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip okullardan eşit sayıda dört ve altı
yaş grubu kız ve erkek çocuk ile çalışılmıştır. Alt sosyo-ekonomik düzeye sahip semtlerde
bulunan okullardan seçilen çocuklar örneklemin yüzde otuzunu, orta sosyo-ekonomik
düzeye sahip semtlerde bulunan okullardan seçilen çocuklar örneklemin yüzde ellisini ve üst
sosyo-ekonomik düzeye sahip semtlerde bulunan okullardan seçilen çocuklar örneklemin
yüzde yirmisini oluşturmuştur.
Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde sürekli değişkenlerde örnek büyüklüğü
tahmin formülünden faydalanılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel,
2012):
Örneklem büyüklüğünü tahmin formülüne göre N evren büyüklüğünü, t güven
düzeyine karşılık gelen tablo değerini, PQ evren için tahmin edilen varyansı, d tahmini
tolerans miktarını temsil eder. Anaokuluna devam eden dört ve altı yaş arası yüz elli bin
çocuk olduğu (AÇEV, 2013) varsayıldığında, en az 586 çocuğun örnekleme alınması
gereklidir. Buna göre çalışmanın örneklemini oluşturan bin çocuğun evreni temsil
edebilecek yeterlikte olduğu görülmektedir. Kız ve erkek çocukların dağılım sayıları ve
görsel-motor koordinasyon becerilerine yönelik betimsel analizleri Tablo 1’de sunulmuştur.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların görsel-motor gelişimine yönelik veriler Dumans GMK
Görsel-Motor Koordinasyon Değerlendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Ölçek içerisinde ince
347
motor beceri gerektiren görevler, çizerek birleştirmeye dayalı görevler, verilen şekilleri
kopyalamaya dayalı görevler ve birleştirilmiş şekilleri ayırmaya yönelik görevlere dayalı
yirmi madde vardır. Doğru yanıtlar 1 ve yanlış yanıtlar 0 olarak puanlanmaktadır. Benzer
ölçek geçerliliğine yönelik olarak ise Fatma Özkür (2016) tarafından Türkçeye uyarlanan
Beery-Buktenika Görsel-Motor Koordinasyon Testi kullanılmıştır. Bu testte dört altı yaş
grubu çocukların görsel-motor koordinasyon becerilerini ölçmek için otuz madde yer
almaktadır. Bu testte de doğru yanıtlar 1 ve yanlış yanıtlar 0 olarak puanlanmıştır. Her iki
ölçeğin uygulaması da bir çocuk için ortalama 10 ila 15 dakika arasında değişmektedir.
BULGULAR
Bu araştırmanın amacı okul öncesi dönem dört ve altı yaş grubu çocuklarının görselmotor koordinasyonunun belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir.
Araştırmayla ilgili olarak toplanan veriler analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde
verilmiştir.
Tablo 1. Cinsiyete göre çocukların dağılımları ve görsel-motor koordinasyon puanları
Yaş
4
4
5
5
6
6
Toplam
Cinsiyet
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Çocuk Sayısı
163
162
162
160
181
172
1000
X
8.77
8.60
11.06
10.80
13.86
13.14
11.03
ss
2.54
2.56
1.78
1.79
2.34
2.37
2.23
Tablo 1 çocukların cinsiyete göre dağılımlarını ve görsel-motor koordinasyon
değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasını ve standart
sapmasını göstermektedir. Tabloya göre, çalışmaya katılan 4 yaş grubu 163 kız çocuğunun
görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 8.77 ve 162 erkek çocuğunun aritmetik ortalaması 8.60 olarak bulunmuştur. Beş
yaş grubu 162 kız çocuğunun görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeğinden elde
ettikleri puanların aritmetik ortalaması 11.06 ve 160 erkek çocuğunun 10.80 olduğu
görülmüştür. Altı yaş grubu 181 kız çocuğunun ise görsel-motor koordinasyon
değerlendirme ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 13.86 ve 172 erkek
çocuğunun 13.14 olarak bulunmuştur. Dört altı yaş grubu çocukların ölçekten aldıkları
ortalama puanın 11.03 olduğu belirlenmiştir. Puanlar yaş grubu büyüdükçe görsel-motor
koordinasyon seviyesinin arttığını işaret etmektedir.
348
Tablo 2. İnce motor becerileri alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Alt Boyut
İnce Motor
Madde
1
2
3
4
5
6
DFA
.76
.74
.70
.73
.71
.74
χ2/ (df)
RMSEA
2.89
0.068
Alt boyut DFA: 0.73
Tablo 2 görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeği, ince motor becerileri alt boyutu
doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, ince
motor becerileri alt boyutu maddelerinin, DFA 0.73, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.89 ve
RMSEA 0.068 olarak bulunmuştur. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df)
açısından mükemmel uyum ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahip
olduğu görülmüştür.
Tablo 3. Birleştirme becerileri alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Alt Boyut
Birleştirme
Madde
1
2
3
4
5
6
DFA
.74
.67
.64
.70
.73
.71
χ2/ (df)
RMSEA
2.94
0.071
Alt boyut DFA: 0.70
Tablo 3 görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeği, birleştirme becerileri alt boyutu
doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre,
birleştirme becerileri alt boyutu maddelerinin, DFA 0.70, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.94
ve RMSEA 0.071 olarak bulunmuştur. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/
(df) açısından mükemmel uyum ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine
sahip olduğu bulunmuştur.
349
Tablo 4. Kopyalama becerileri alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Alt Boyut
Kopyalama
Madde
1
2
3
4
5
6
DFA
.71
.71
.75
.72
.70
.69
χ2/ (df)
RMSEA
2.90
0.070
Alt boyut DFA: 0.72
Tablo 4 görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeği, kopyalama becerileri alt boyutu
doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre,
kopyalama becerileri alt boyutu maddelerinin, DFA 0.72, uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.90
ve RMSEA 0.070 olarak bulunmuştur. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/
(df) açısından mükemmel uyum ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine
sahip olduğu görülmüştür.
Tablo 5. Ayırma becerileri alt boyutu doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçları
Alt Boyut
Ayırma
Madde
1
2
DFA
.62
.60
χ2/ (df)
RMSEA
4.19
0.072
Alt boyut DFA: 0.61
Tablo 5 görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeği, ayırma becerileri alt boyutu
doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, ayırma
becerileri alt boyutu maddelerinin, DFA 0.61, uyum indeks değeri χ2/ (df) 4.19 ve RMSEA
0.072 olarak bulunmuştur. Buna göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df) açısından
kabul edilebilir uyum ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahip
olduğu bulunmuştur.
Tablo 6. Görsel-motor koordinasyon ölçeği doğrulayıcı faktör analizi ve uyum indeksi
sonuçları
Ölçek
GMK
Alt boyut sayısı
4
χ2/ (df)
2.89
RMSEA
0.071
Tablo 6 görsel-motor koordinasyon değerlendirme ölçeği doğrulayıcı faktör analizi ve uyum
indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya göre, görsel-motor koordinasyon ölçeğinin alt
boyutlarının uyum indeks değeri χ2/ (df) 2.89 ve RMSEA 0.071 olarak bulunmuştur. Buna
göre DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df) açısından mükemmel uyum ve RMSEA
açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu görülmüştür.
350
Tablo 7. Benzer ölçek geçerliği korelasyon değerleri
Dumans GMK Ölçeği Alt Boyutları
İnce Motor
Birleştirme
Kopyalama
Ayırma
Toplam
r
p
r
p
r
p
r
p
r
p
Beery-Buktenika Görsel Motor
Koordinasyon Testi
.80
.00
.82
.00
.84
.00
.82
.00
.82
.00
p≤ .05
Tablo 7 Dumans GMK Ölçeği alt boyutları ile Beery- Buktenika görsel-motor koordinasyon
test sonuçları arasında korelasyon değerlerini göstermektedir. Tabloya göre, Dumans GMK
ölçeği alt boyutları ile Beery-Buktenika görsel-motor koordinasyon testi arasında görülen en
yüksek korelasyon katsayısı .84 (p<.05) değeri ile kopyalama alt boyutuna ait olduğu
bulunmuştur. En düşük korelasyon katsayısı ise .80 (p<.05) değeri ile ince motor alt
boyutuna ait olduğu görülmüştür.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırma okul öncesi dönemde bulunan dört ve altı yaş grubu çocukların görselmotor gelişim düzeylerinin belirlenmesini sağlamak amacı ile geliştirilen ölçeğin analiz
sonuçlarını vermektedir. Ölçeğin genel puanlarına dayalı olarak kurulan DFA modeline
ilişkin olarak uyum indeks değerleri incelendiğinde χ2/ (df) açısından mükemmel uyum
(Byrne, 2013) ve RMSEA açısından ise kabul edilebilir uyum indeksine sahip olduğu
görülmüştür. Ölçeğin geneline ilişkin olarak birinci düzey ve dört alt boyutlu kurulan DFA
modelinin doğrulandığı sonucuna ulaşılmıştır. Görsel-motor koordinasyon becerilerine ait
dört alt boyut için hesaplanan Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0.82 olarak
hesaplanmıştır. Bu durum yüksek düzeyde güvenirliğe işaret etmektedir (Özdamar, 1999).
Ölçüt geçerliliğine ilişkin olarak ise benzer ölçek geçerliği yönteminden faydalanılmıştır.
Dumans GMK ölçeğinin dört alt boyuttan oluşması ve Beery-Buktenika Görsel-Motor
Koordinasyon Testinin bütüncül bir yapı içermesi iki ölçek arasında yapısal bir fark
oluşturmaktadır. Ayrıca iki ölçeğin madde sayıları birbirinden az da olsa farklıdır. İki ölçek
arasındaki yapısal farkların korelasyon değerlerini etkilediği de düşünülmelidir. Buna
rağmen sonuçlar iki ölçek arasında 0.82 (p≤ .01) korelasyon katsayısı değeri ile yüksek
oranda pozitif yönlü bir ilişki göstermiştir. Bu bağlamda dört altı yaş grubu çocukların
görsel-motor koordinasyon becerilerinin belirlenmesinde, Dumans GMK Görsel-Motor
Koordinasyon Değerlendirme Ölçeğinin güvenirlik katsayısının kabul edilebilir bir
güvenirlik düzeyine sahip olduğu belirlenmiştir.
351
KAYNAKÇA
AÇEV (2013). Okul öncesi eğitimde kalite standartlarının uygulamalarına yönelik
değerlendirme ve denetim sistemi öneriler raporu. İstanbul: AÇEV.
Aral, N. & Erturan, N. (1999). Frostig görsel algı testi ve eğitim programına dayalı olarak
dört sekiz yaş arası serebral palsili çocuklarda görsel algı davranışının incelenmesi.
Özel Eğitim Dergisi, 2(3), 58-63.
Arıkök, İ. (2001). Beş-altı yaş çocuklarında görsel algı eğitiminin okuma olgunluğuna olan
etkisinin incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Beery, E., & Beery, N. (2010). Beery vmı with suplemental developmental tests of visual
perception and motor coordination administration, scoring and teaching manual. (6
th Ed.), Minneapolis: NCS Pearson.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Yayınları.
Brown, G.T., Rodger, S. & Davis, A. (2003). Test of visual perceptual skills-revised: An
overview and critique. Scandinavian Journal of Occupational Therapy. 10, 3-15.
Byrne, B.M. (2013). Structural Equation Modeling with AMOS: Basic Concepts,
Applications, and Programming. Routledge.
Cengiz, Ö. (2002). 5 ve 6 yaş çocuklarının görsel algı gelişimini destekleyici eğitim
programının etkisi. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü. İstanbul.
Duman, G. (2015). Okul öncesi eğitimde beden eğitimi ve oyun, Ankara: Eğiten.
Dönmez, N.B., Abidoğlu, Ü., Dinçer, Ç., Erdemir, N. & Gümüşçü, Ş. (2000). Okul öncesi
dönemde dil etkinlikleri. İstanbul: Ya-pa Yayın Pazarlama.
Ercan, Z.G. (2009). Anasınıfına devam eden altı yaş çocuklarına verilen görsel algı
eğitiminin görsel-motor koordinasyon gelişimine etkisinin incelenmesi. Yüksek
Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Erdemir, N. (1999). Algısal becerilerin geliştirilmesine yönelik etkinlikler: Gazi Üniversitesi
Anaokulu/ anasınıfı öğretmen el kitabı. İstanbul: Ya-pa.
Maneval, K.L. (1999). Visual-motor integration training and its effects on self-help skills in
preschool students with disabilities. Master Thesis. Rowan University.
Morgan, C.T. (2011). Psikolojiye giriş. (Çev.: Karakaş S. & Eski R.). Konya: Eğitim
Akademi.
352
Özkür, F. (2016). 36-79 aylık çocuklar üzerinde uygulanan beery-buktenıca gelişimsel
görsel-motor koordinasyon testinin geçerlik ve güvenirlik çalışması. Yüksek Lisans
Tezi, Okan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Özdamar, K. (1999) Paket programlar ile istatistiksel veri analizi 1, Eskişehir: Kaan
Kitabevi.
Schumacker, RE. & Lomax, RG. (2004). A beginner's guide to structural equation
modeling. New Jersey: Taylor & Francis.
Şahin, A. (2015). Engellilerde sosyal gelişim yetersizlikleri: sosyalleşme sürecinde sporun
faydaları. Uluslararası multidisipliner akademik araştırmalar dergisi, 2(3), 20-28.
Volman, M. J. M., Van Schendel, B.M. & Jongmans, M. (2006). Handwriting difficulties in
primary school children: a search for underlying mechanisms. American Journal of
Occupational Therapy, 60, 451–460.
353
Türkçe Erken Çocukluk Dil Gelişimi Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları
Assoc. Prof. Dr. Gökhan DUMAN291
Öğr. Gör. Fatma ÖZKÜR292
Özet
Dil gelişimi ses, sembol ve sözcüklerin, konuşulan dile ait kurallar bütünü içerisinde
kullanılmasını kapsayan bir süreçtir. Dil gelişimi doğumla birlikte başlar ve yaşam boyu
devam eder. Ancak dil gelişiminde erken çocukluk yılları kritik bir öneme sahiptir. Bu
dönemde çocukların dil gelişim ile ilgili becerileri kısıtlandığında, hayat akışı da doğrudan
olumsuz olarak etkilenmektedir. Bu sebeple çocukların dil gelişimlerinde görülen sorunların
erken tespiti, onların doğru eğitim almaları ve ilerde ortaya çıkabilecek olumsuz durumların
engellenmesi açısından gereklidir. Bu çalışmanın amacı erken çocukluk yıllarında dil
gelişim seviyesinin belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir. Bu amaçla
4-6 yaş grubunda 1000 çocuğa ulaşılarak veri toplanmıştır. Ölçek maddelerine ilişkin
puanlamada katılımcı görevi yapar ise 1 ve yapamaz ise 0 şeklinde değerlendirilmiştir.
Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası uyum katsayısı
(Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ve uyum indeks
değerlerinden faydalanılmıştır. Sonuçlar Dumans TEÇDG Türkçe Erken Çocukluk Dil
Gelişimi Ölçeğinin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Türkçe, Dil, Anaokulu, Çocuk
Abstract
Language development is a process involving the use of sound, symbols and words
within the gramer rules of spoken language. Language development begins with birth and
continues through life. However, early childhood years have a critical role in language
development. For this reason, early intervention of problems in children's language
development is necessary for them to receive proper education and to prevent future
negative situations. The aim of this study is to develop a measurement tool to determine the
level of language development in early childhood years. For this purpose, data were
collected by reaching 1000 children in the 4-6 age group. In the scoring of the scale items, it
was evaluated as 1 if the participant performs the task and 0 if the participant cannot. In the
development, validity and reliability studies of the scale, the coefficient of agreement
between the experts (Kendall’s W) and the confirmatory factor analysis (CFA) and
compliance index values were used in the sub-dimensions. The results showed that Dumans
TEÇDG Turkish Early Childhood Language Development Scale is a valid and reliable
measurement tool.
Keywords: Turkish, Language, Preschool, Children
291
292
Gazi üniversitesi-Okul Öncesi Eğitimi
Nişantaşı Üniversitesi, Çocuk Gelişimi
354
GİRİŞ
Dil, insanların karşılıklı iletişim kurmasına yarayan, düşüncelerini ve davranışlarını
kontrol etmek amacıyla kullandıkları işaretlerden oluşan karmaşık ve dinamik bir sistemdir
(Bodrova & Leong, 2017). Dil gelişimi ise, kelimelerin, sayıların, sembollerin kazanılması,
saklanması ve dilin kurallarına uygun olarak kullanılmasıdır. Dilin kendine özgü kuralları ve
kurallar çerçevesinde gelişen bir sistemi vardır (Senemoğlu, 1989).
Dil gelişimi doğumla birlikte başlar ve yaşam boyu devam eder. Dilin edinimindeki
ilk aşama bebeklerin maruz kaldıkları dilin ses özelliklerini tanıma ve ayırt etmedir (Levey
& Polirstok 2011). Bebekler üçüncü aydan itibaren, annelerinin sesini başka birinin sesinden
ayırabilirler. 12-15 ay civarında ilk sözcüklerini söylerler. 15 aylık bir bebek, daha çok işaret
amaçlı dil kullanımını tercih eder. 18 aylık bir bebek yaklaşık olarak 20-30 kapasitelik
kelime hazinesine sahiptir. Yetişkinlerle soru-cevap şeklinde iletişim kurmaya çalışır. 21
aylık bir çocuk bazı zamirleri anlar ve benim, senin, ben ve sen kelimelerini sıklıkla kullanır.
24 aylık çocuğun söz dağarcığında yaklaşık 200-300 kelime vardır. Kısa ve tam olmayan
cümleler kurar. Üç yaşındaki çocuklar artık kelimelerle oynayabilir, 900-1000'e varan bir
kelime hazinesine sahiptirler. 4 yaşında ise yaklaşık 1500-2000 kelime dağarcığıyla oldukça
çok soru sorarlar ve daha karmaşık cümle yapılarını kullanırlar. Çocuklar gramer
kurallarının %90'ını 5-6 yaşlarında tamamlarlar. Duygularını ifade etmeye başlarlar ve 2-3
bin konuşma, 20-24 bin anlama kelime hazinesine sahiptirler (Dağabakan & Dağabakan,
2006).
Dil gelişiminde okul öncesi dönem kritik bir öneme sahiptir. Dil edinim becerisine
sahip insanoğlunun dil kullanımı ve dolayısı ile bu kullanımların şekillenmesi çocukluk
yıllarına dayanır. Dil kullanımı çocuğun akademik başarısı, kendini ifade etmesi, konuşulanı
anlaması ve sosyalleşmesi açısından gereklidir. Bu beceriler kısıtlandığında, hayat akışı da
doğrudan olumsuz olarak etkilenmektedir. Bu nedenle okul öncesi dönem çocuğunun dil
gelişiminin sağlıklı olup olmadığı yakından takip edilmelidir (Öztürk, 1995).
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma dört ve altı yaş grubu anaokulu çocuklarının dil gelişim seviyelerini
belirlemek amacı ile yapılmış bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu amaçla alan yazını ve
uzman görüşleri doğrultusunda ölçek maddeleri ve alt boyutlar belirlenmiştir. Toplam elli
maddeden oluşan ölçek beş alt boyuta ayrılmıştır (özelliklerini ifade edici beceriler, dil
bilgisine yönelik beceriler, cümle tekrarı becerileri, görsel materyal okuma becerileri, yanıt
verme becerileri). Ölçeğin geliştirme, geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında uzmanlar arası
uyum katsayısı (Kendall’s W) ve alt boyutlarda Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ile uyum
indeks değerlerinden faydalanılmıştır.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini anaokuluna devam eden dört ve altı yaş grubu çocuklar
oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi tabakalı amaçsal örnekleme olarak belirlenmiştir.
Tabakalı amaçsal örnekleme yöntemi belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek
ve bunlar arasında karşılaştırmalara olanak tanımak amacı ile tercih edilir (Büyüköztürk,
Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel, 2012). Araştırmaya veri toplamaya elverişli olan
Ankara, İstanbul, Yozgat, Mersin, Kahramanmaraş ve Giresun illeri seçilmiştir. Örneklem
355
belirlenirken araştırmaya katılmayı kabul eden alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip
ailelerden gelen eşit sayıda dört ve altı yaş grubu kız ve erkek çocuk ile çalışılmıştır. Alt
sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklar örneklemin yüzde otuzunu, orta sosyo-ekonomik
düzeye sahip çocuklar örneklemin yüzde ellisini ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip
çocuklar örneklemin yüzde yirmisini oluşturmuştur.
Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde sürekli değişkenlerde örnek büyüklüğü
tahmin formülünden faydalanılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel,
2012):
Örneklem büyüklüğünü tahmin formülüne göre N evren büyüklüğünü, t güven
düzeyine karşılık gelen tablo değerini, PQ evren için tahmin edilen varyansı, d tahmini
tolerans miktarını temsil eder. Anaokuluna devam eden dört ve altı yaş arası yüz elli bin
çocuk olduğu (AÇEV, 2013) varsayıldığında, en az 586 çocuğun örnekleme alınması
gereklidir. Buna göre çalışmanın örneklemini oluşturan bin çocuğun evreni temsil
edebilecek yeterlikte olduğu görülmektedir. Kız ve erkek çocukların dağılım sayıları ve dil
gelişim düzeylerine yönelik betimsel analizleri Tablo 1’de sunulmuştur.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada dört-altı yaş grubu çocukların dil gelişimine yönelik veriler Türkçe
Erken Çocukluk Dil Gelişim Ölçeği ile toplanmıştır. Ölçek içerisinde özelliklerini ifade
edici beceriler, dil bilgisine yönelik beceriler, cümle tekrarı becerileri, görsel materyal
okuma becerileri ve yanıt verme becerilerine dayalı elli madde vardır. Doğru yanıtlar 1 ve
yanlış yanıtlar 0 olarak puanlanmaktadır. Benzer ölçek geçerliğine yönelik olarak ise İfade
Edici Dil Becerileri Ölçeği (Şahan Akpunar, 2019) kullanılmıştır. Bu test içerisinde üç-altı
yaş grubu çocukların ifade edici dil becerilerini ölçmeye yönelik 49 madde vardır. Benzer
şekilde doğru yanıtlar 1 ve yanlış yanıtlar 0 olarak puanlanmıştır. Her iki ölçeğin uygulaması
da bir çocuk için ortalama 30 ila 35 dakika arasında değişmektedir.
BULGULAR
Bu araştırmanın amacı okul öncesi dönem dört ve altı yaş grubu çocuklarının dil
gelişim seviyesinin belirlenmesini sağlamak üzere bir ölçme aracı geliştirmektir.
Araştırmayla ilgili olarak toplanan veriler analiz edilmiş ve bulgular çizelgeler halinde
verilmiştir.
356
Tablo 1. Cinsiyete göre çocukların dağılımları ve dil gelişim puanları
Yaş
4
4
5
5
6
6
Toplam
Cinsiyet
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Çocuk Sayısı
165
160
165
160
180
170
1000
X
38.78
38.30
41.14
40.80
42.11
42.04
40.52
ss
2.61
2.70
1.68
1.80
1.29
1.56
2.93
Tablo 1 çocukların cinsiyete göre dağılımlarını ve Türkçe erken çocukluk dil gelişim
ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını
göstermektedir. Tabloya göre, çalışmaya katılan 4 yaş grubu 165 kız çocuğunun Türkçe
erken çocukluk dil gelişim ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik ortalaması 38.78 ve
160 erkek çocuğunun aritmetik ortalaması 38.30 olarak bulunmuştur. Beş yaş grubu 165 kız
çocuğunun Türkçe erken çocukluk dil gelişim ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 41.14 ve 160 erkek çocuğunun 40.80 olduğu görülmüştür. Altı yaş grubu 180 kız
çocuğunun Türkçe erken çocukluk dil gelişim ölçeğinden elde ettikleri puanların aritmetik
ortalaması 42.11 ve 170 erkek çocuğunun 42.04 olarak bulunmuştur. Dört altı yaş grubu
çocukların ölçekten aldıkları ortalama puanın 40.52 olduğu belirlenmiştir. Puanlar yaş grubu
büyüdükçe dil gelişim seviyesinin arttığını işaret etmektedir.
Tablo 2. Türkçe erken çocukluk dil gelişimi ölçeği alt boyutları genel doğrulayıcı faktör
analizi ve uyum indeksi sonuçları
Boyut
Özelliklerini ifade
edici beceriler
Dil bilgisine yönelik
beceriler
Cümle tekrarı
becerileri
Görsel materyal
okuma becerileri
Yanıt verme
becerileri
Genel
Madde Sayısı
DFA
χ2/ (df)
RMSEA
4
.55
1.14
0.000
14
.63
3.82
0.070
14
.72
4.26
0.072
8
.74
3.15
0.075
10
.78
3.77
0.071
3.15
0.068
50
Tablo 2 Türkçe erken çocukluk dil gelişim ölçeği; özelliklerini ifade edici beceriler
alt boyutu, dil bilgisine yönelik beceriler alt boyutu, cümle tekrarı becerileri alt boyutu,
görsel materyal okuma becerileri alt boyutu, yanıt verme becerileri alt boyutu ve ölçeğin
geneline ilişkin doğrulayıcı faktör analizi uyum indeksi sonuçlarını göstermektedir. Tabloya
göre özelliklerini ifade edici beceriler alt boyutu maddelerinin, DFA 0.55, uyum indeks
değeri χ2/ (df) 1.14 ve RMSEA 0.000 olarak bulunmuştur. Dil bilgisine yönelik beceriler alt
boyutu maddelerinin, DFA 0.63, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.82 ve RMSEA 0.070 olarak
bulunmuştur. Cümle tekrarı becerileri alt boyutu maddelerinin DFA 0.72, uyum indeks
357
değeri χ2/ (df) 4.26 ve RMSEA 0.072 olarak bulunmuştur. Görsel materyal okuma becerileri
alt boyutu maddelerinin DFA 0.74, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.15 ve RMSEA 0.075
olarak bulunmuştur. Yanıt verme becerileri alt boyutu maddelerinin ise, DFA 0.78, uyum
indeks değeri χ2/ (df) 3.77 ve RMSEA 0.071 olarak bulunmuştur. Ölçek geneline
bakıldığında DFA, uyum indeks değeri χ2/ (df) 3.15 ve RMSEA 0.068 olduğu görülmüştür.
Buna göre özelliklerini ifade etme alt boyutu DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df)
açısından mükemmel uyum ve RMSEA açısından kabul edilebilir uyum indeksine sahiptir.
Diğer alt boyutlar ve ölçeğin geneli ise DFA ilişkin uyum indeks değerleri χ2/ (df) açısından
kabul edilebilir uyum ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum indeksine sahiptir.
Tablo 3. Benzer ölçek geçerliği korelasyon değerleri
Türkçe Erken Çocukluk Dil Gelişim Ölçeği
Alt Boyutları
İfade edici
Dil bilgisi
Cümle tekrarı
Görsel materyal okuma
Yanıt verme
Toplam
İfade Edici Dil Becerileri Ölçeği
r
p
r
p
r
p
r
p
r
p
r
p
.92
.00
.86
.00
.86
.00
.85
.00
.86
.88
.00
p≤ .05
Tablo 3 Türkçe erken çocukluk dil gelişim ölçeği alt boyutları ile ifade edici dil
becerileri ölçeği test sonuçları arasında korelasyon değerlerini göstermektedir. Tabloya göre,
Türkçe erken çocukluk dil gelişim ölçeği alt boyutları ile ifade edici dil becerileri ölçeği testi
arasında görülen en yüksek korelasyon katsayısı .92 (p<.05) değeri ile ifade edici alt
boyutuna ait olduğu bulunmuştur. En düşük korelasyon katsayısı ise .85 (p<.05) değeri ile
görsel materyal okuma alt boyutuna ait olduğu görülmüştür. Her iki test alt boyut maddeleri
arasında yüksek bir korelasyon vardır. Buna göre Türkçe erken çocukluk dil gelişim
ölçeğinin benzer test analizine göre ölçek geçerliğini sağladığı söylenebilir.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırma okul öncesi dönemde bulunan dört ve altı yaş grubu çocukların Türkçe
dil becerileri gelişim düzeylerinin belirlenmesini sağlamak amacı ile geliştirilen ölçeğin
analiz sonuçlarını vermektedir. Ölçeğin genel puanlarına dayalı olarak kurulan DFA
modeline ilişkin olarak alt boyutlar uyum indeks değerleri incelendiğinde χ2/ (df) açısından
kabul edilebilir uyum (Byrne, 2013) ve RMSEA açısından da kabul edilebilir uyum
indeksine sahip olduğu görülmüştür. Buna göre ölçeğin geneline ilişkin olarak birinci düzey
ve beş alt boyutlu kurulan DFA modelinin doğrulandığı sonucuna ulaşılmıştır. Türkçe dil
becerilerine ait beş alt boyut için hesaplanan Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0.84
olarak hesaplanmıştır. Bu durum yüksek düzeyde güvenirliğe işaret etmektedir (Özdamar,
1999). Ölçüt geçerliliğine ilişkin olarak ise benzer ölçek geçerliği yönteminden
358
faydalanılmıştır. Sonuçlar iki ölçek arasında 0.88 (p≤ .05) korelasyon katsayısı değeri ile
yüksek oranda pozitif yönlü bir ilişki göstermiştir. Bu bağlamda dört ve altı yaş grubu
çocukların dil becerilerinin belirlenmesinde, Dumans TEÇDG Türkçe Erken Çocukluk Dil
Gelişimi Ölçeğinin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu görülmüştür.
KAYNAKLAR
AÇEV (2013). Okul öncesi eğitimde kalite standartlarının uygulamalarına yönelik
değerlendirme ve denetim sistemi öneriler raporu. İstanbul: AÇEV.
Bodrova, E. & Leong, D., J. (2017). Tools of the mind: A Vygotskian early childhood
curriculum. In book: International handbook of early childhood education, pp.10951111, DOI: 10.1007/978-94-024-0927-7_56.
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
Byrne, B.M. (2013). Structural equation modeling with AMOS: Basic concepts,
applications, and programming. New York: Routledge.
Dağabakan, O. & Dağabakan, F. (2007). Dil ve çocukta dil gelişim kuramları. Milli Eğitim
Dergisi,174,155-161.
Levey S & Polirstok S. (2011). Language development: Understanding language diversity
in the classroom. U.S.A: SAGE.
Öztürk, H. (1995). Okul öncesi eğitim kurumlarına devam eden ve etmeyen birinci sınıf
çocukların alıcı dil ve ifade edici dil düzeyleri. Sosyal Bilimler Enstitüsü
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Ankara.
Özdamar, K. (1999) Paket programlar ile istatistiksel veri analizi 1, Eskişehir: Kaan.
Senemoğlu, N. (1989). Okul öncesi eğitimde dilin önemi. Milli Eğitim Vakfı Dergisi, 4(14),
21-22.
Şahan Akpunar, G. (2019). İfade edici dil becerileri değerlendirme ölçeğinin geliştirilmesi:
geçerlik ve güvenirlik çalışmaları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi
Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
359
Vergi kaçırma ile Vergiden Kaçınmanın Mukayesesi (Sebep, Yöntem ve Etki
Farklılıkları)
Prof. Dr. Engin ÖNER293
Özet
Mükellefin vergiye bakışı, uygulamadaki eksiklikler, vergi bilinci ve ahlakının
yeterince yerleşmemesi vb. sebepler sonucu vergi kaçırma ve/ veya vergiden kaçınma gibi
olumsuz durumlar ile karşılaşılmaktadır. Kanunlara göre vergi ödemekle yükümlü gerçek ve
tüzel kişilerin yani kanuni mükelleflerin, kasti olarak kanunlara karşı gelerek devleti vergi
kaybına uğratmalarına vergi kaçırma denilmekte olup, suçtur ve hukuki değildir. Üzerine
vergi konulmuş malın vergisini ödememek niyetiyle satın almaktan vazgeçilmesi ise
vergiden kaçınma olup, suç değildir ve hukukidir.
Vergi kaçakçılığının mali (yeterli vergi toplanamaması), iktisadi ( bütçe ve kamu
hizmetlerinin aksaması, kalkınma ve istikrarın bozulması, enflasyonu arttırması ve firmalar
arasında haksız rekabete sebep olması) ve sosyo-psikolojik (dürüst mükellefleri vergi
kaçırmaya teşvik etmesi) olumsuz etkileri söz konusudur.
Vergiden kaçınma yüksek boyutlu olduğunda, devlet açısından amaçlanan vergi
hasılatının yetersiz kalması, dolayısıyla kamu hizmetlerinin aksaması sorunu vardır.
Anahtar Kelimeler: Vergi Kaçırma, Vergiden Kaçınma, Vergi Kaçakçılığı.
Comparison of Tax Evasion and Tax Avoidance
(Reason, Method and Effect Differences)
Abstract
Tax evasion and / or tax avoidance occurs due to reasons such as taxpayer's view of
taxation, deficiencies in implementation, insufficient tax awareness and ethics. According to
the law, the real and legal persons who are obliged to pay taxes, that is, legal taxpayers,
deliberately violating the law by the tax loss of the state is called tax evasion, crime and is
not legal. Abandonment of the purchase with the intention of not paying the tax of the goods
on which tax is imposed is tax avoidance, is not a crime and is legal.
Tax evasion has negative effects on fiscal (insufficient tax collection), economic
(disruption of budget and public services, deterioration of development and stability,
increasing inflation and causing unfair competition among firms) and socio-psychological
(encouraging honest taxpayers to evade taxes).
When tax avoidance is high-sized, there is the problem of insufficient tax revenue
intended for the state, hence disruption of public services.
Keywords: Tax Evasion, Tax Avoidance, Tax Fraud.
293
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü.
360
1. Giriş
Maliye politikasının önemli bir aracı olan vergi politikasında başarıya ulaşabilmek
için vergilerin sayıca az ve kolay anlaşılır olması, tarifenin adil ve gelir düzeyine göre
ödeme gücünü dikkate alması, lüks tüketimi ve israfı önleyici olması, vergi kayıp ve
kaçağını azaltıcı olup, kayıt dışı ekonomiyi vergilendirmesi, ihracat, istihdam ve kalkınmayı
teşvik edici olması, genel sorunların çözümüne yardımcı olacak sade, anlaşılır ve kalıcı bir
vergi reformu yapılması, vergi bilincinin tüm toplumda yerleştirilmesi vb. hususların dikkate
alınması gerekmektedir.
Mükelleflerin vergiye yükledikleri anlamın her bir bireyde farklılaşması, beklenen
vergi gelirlerinin yeterince temin edilemeyip, sık sık vergi aflarına veya yeniden
yapılandırmalara başvurulması vb. durumlar vergi adaletini zedelediği gibi; vergide
motivasyonu düşürmekte, çeşitli tenkit veya tepkilere de yol açabilmektedir. Bu da, bazı
mükelleflerin vergiyi bir yük olarak görmeleri sonucunda vergiden kaçınma ve vergi
kaçırma gibi olumsuz davranışlar içerisine girmesine neden olmaktadır (Apak, T. 2017;
İnanç, M. 2012: 188).
2. Vergi Kaçırma
Kanunlara göre vergi ödemekle yükümlü gerçek ve tüzel kişilerin yani kanuni
mükelleflerin kasti olarak kanunlara karşı gelerek devleti vergi kaybına uğratmalarına vergi
kaçırma denir. Suçtur ve hukuki değildir. Vergi kaçakçılığının bir sebep, bir de sonuç unsuru
vardır. Sebep unsuru kanunlara karşı bilinçli hareket etmektir. Sonuç unsuru ise devletin
vergi kaybına uğramasıdır.
Vergi kaçırma (tax evasion), mükelleflerin vergi borçlarının ortaya çıkmasıyla birlikte
yürürlükte olan vergi kanunlarına aykırı hareket ederek vergi borcunun kısmen ödenmesine
veya hiç ödenmemesine yol açtıkları durumdur (Öğretir, A. H. 2017: 202; Karadeniz, M.
2019: 158).
Vergi kaçakçılığı suç oluşturan eylemlerle ilgili olup, vergiyi doğuran olayın ortaya
çıktığı, mükellefiyetin oluştuğu, mükellefin ise çeşitli hileli yollara başvurarak vergi
ödemekten kaçtığı; kısaca vergisel yükümlülüklerin vergi kanunlarına aykırı olarak kısmen
veya tamamen yerine getirilmemesi olarak tanımlanmaktadır (Apak, T. 2017; Bilici, N. ve
Bilici, A. 2013:190).
Vergi usul kanunumuzda vergi kaybı, “vergi ziyaı” olarak belirtilmekte, ”vergi ziyaı,
mükellefin veya sorumlunun vergilendirme ile ilgili ödevlerini zamanında yerine
getirmemesi veya eksik yerine getirmesi yüzünden, verginin zamanında tahakkuk
ettirilmemesini veya eksik tahakkuk ettirilmesini ifade eder. Şahsi, medeni hâller veya aile
durumu hakkında gerçeğe aykırı beyanlar ile veya sair suretlerle verginin noksan tahakkuk
ettirilmesine veya haksız yere geri verilmesine sebebiyet vermek de vergi ziyaı
hükmündedir” (VUK mad. 341) şeklinde yer almaktadır.
Ayrıca “VUK 341. maddede yazılı hâllerde vergi ziyaına sebebiyet verildiği takdirde,
mükellef veya sorumlu hakkında ziyaa uğratılan verginin bir katı tutarında vergi ziyaı cezası
kesilir. Vergi ziyaına 359. maddede yazılı fiillerle sebebiyet verilmesi hâlinde bu ceza üç
kat, bu fiillere iştirak edenlere ise bir kat olarak uygulanır” (VUK mad. 344) Hükmü ile
vergi kaybının cezası idari (parasal) anlamda belirtilmektedir.
Sadece idari anlamda vergi suç ve cezası kapsamında olmayıp, aynı zamanda adli suç
ve ceza kapsamında da olan vergi kaçakçılığı için öngörülen fiiller ve cezalar VUK 359.
Maddede düzenlenmiştir. Şöyleki;
361
“a) Vergi kanunlarına göre tutulan veya düzenlenen ve saklanma ve ibraz mecburiyeti
bulunan; 1) Defter ve kayıtlarda hesap ve muhasebe hileleri yapanlar, gerçek olmayan
veya kayda konu işlemlerle ilgisi bulunmayan kişiler adına hesap açanlar veya
defterlere kaydı gereken hesap ve işlemleri vergi matrahının azalması sonucunu
doğuracak şekilde tamamen veya kısmen başka defter, belge veya diğer kayıt
ortamlarına kaydedenler, 2) Defter, kayıt ve belgeleri tahrif edenler veya gizleyenler
veya muhteviyatı itibariyle yanıltıcı belge düzenleyenler veya bu belgeleri kullananlar,
hakkında on sekiz aydan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Varlığı noter
tasdik kayıtları veya sair suretlerle sabit olduğu hâlde, inceleme sırasında vergi
incelemesine yetkili kimselere defter ve belgelerin ibraz edilmemesi, bu fıkra
hükmünün uygulanmasında gizleme olarak kabul edilir. Gerçek bir muamele veya
duruma dayanmakla birlikte bu muamele veya durumu mahiyet veya miktar itibariyle
gerçeğe aykırı şekilde yansıtan belge ise, muhteviyatı itibariyle yanıltıcı belgedir.
b) Vergi kanunları uyarınca tutulan veya düzenlenen ve saklama ve ibraz mecburiyeti
bulunan defter, kayıt ve belgeleri yok edenler veya defter sahifelerini yok ederek
yerine başka yapraklar koyanlar veya hiç yaprak koymayanlar veya belgelerin asıl
veya suretlerini tamamen veya kısmen sahte olarak düzenleyenler veya bu belgeleri
kullananlar, üç yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Gerçek bir
muamele veya durum olmadığı hâlde bunlar varmış gibi düzenlenen belge, sahte
belgedir.
c) Bu Kanun hükümlerine göre ancak Maliye Bakanlığı ile anlaşması bulunan kişilerin
basabileceği belgeleri, Bakanlık ile anlaşması olmadığı hâlde basanlar veya bilerek
kullananlar iki yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.” hükmü ile vergi
kaçakçılığı suçuna ilişkin fiilleri işleyen failler hakkında hem idari (para) cezası, hem
de adli (hürriyeti bağlayıcı) cezalar uygulanmaktadır.
3. Vergiden Kaçınma
Üzerine vergi konulmuş malın vergisini ödememek niyetiyle satın almaktan
vazgeçilmesine vergiden kaçınma (tax avoidance) denir. Suç değildir (Öner, E. 2018: 12).
Başka bir deyişle, vergiden kaçınma vergi kanunlarındaki boşlukları bulma ve bu
boşluklardan yararlanarak ödenecek verginin yasal yollarla azaltılması ya da vergiyi doğuran
olaya neden olmayarak vergi mükellefi olmaktan kurtulmaktır (Karadeniz, M. 2019: 159;
İnanç, M. 2012: 17).
Vergiden kaçınmada, vergi kanunlarına aykırı hareket etmeksizin, vergi doğuran
olaya sebep olunmaması, örneğin “bir kişinin vergi kapsamı dışındaki kaynaklardan kazanç
ya da irat elde etmesi, vergi dışı servet unsurlarını edinme çabası, kanun boşluklarından
yararlanarak verginin doğmasına sebep olmaması, yüksek vergi nedeniyle taşıt ya da konut
satın almaması vb. gibi” durumlar suretiyle bireylerin vergi mükellefiyetinden kurtulması ve
hazinenin vergi kaybına uğraması söz konusudur (Apak, T. 2017; Orhaner, E. 1992: 155).
Vergiden kaçınmada kişi yasal zemindedir. Vergi ödememek veya daha az vergi
ödemek için tercihlerini farklılaştırır. Örneğin kişi, 2000 cc motor bir otomobil almak
suretiyle yüksek ÖTV, KDV ve MTV vergilerini ödemek yerine tercihini daha düşük silindir
hacmine sahip bir otomobilden yana kullanır. Aynı şekilde, sigara veya içki üzerindeki vergi
yükünü yüksek bulup, alışkınlıklarında değişikliğe gidebilir. Ya da yatırımlarını vergi
yükünün olmadığı veya daha düşük olduğu alanlara kaydırabilir. Vergiden kaçınmada
önemli olan, vergiden kaçınan kişinin herhangi bir hukuk kuralını ihlal etmemesidir. Kişi
362
var olan hukuk normları içindeki tercihleri ile daha az vergi ödeme veya hiç vergi ödememe
yönünde irade sergilemektedir (Aykın, H. 2017).
4. Vergi Kaçırma ile Vergiden Kaçınmanın Mukayesesi
A. Sebepler
Vergi kaçakçılığının başlıca sebepleri içinde; vergi kanunlarının sık sık değişmesi,
kanun ve vergilerin çokluğu, çok detaylı olması, vergi oranlarının yüksek olması, dolaylı
vergilerin dolaysız vergilere nazaran fazla olması, istisna ve muaflıkların fazlalığı, vergi
türleri ile vergi af kanunlarının sıklığı kanundan doğan sebepleri; vergi inceleme ve
denetiminin etkin olmaması ve yetersizliği, vergi idarelerinin yetersizliği, kayıt dışı
sektörlerin kontrollerinin sürekli olarak yapılmaması, bilgi işlem sistemindeki gecikmeler ve
otomasyon ağının yaygınlaştırılamaması ile mükellefle işbirliğinin yeterince sağlanamaması
da idari sebepleri; mükellefte vergi bilinci ve vergi ahlakının yerleşmemesi, verginin iktisadi
güçlerinde oluşturduğu azalma, belge düzenine uyulmaması, vergi ödemeye bakış
farklılıkları, diğer bir ifade ile toplumdaki vergi zihniyeti ve vergi ahlakı düzeyi,
mükelleflerin vatandaşlık algıları ve kurallara uymama noktasındaki davranışları ferdi
sebepleri oluşturmaktadır (Öner, E. 1991: 97; Yalama, G. Ö. ve Gümüş, E. 2013: 84; Apak,
T. 2017; Çiçek, S. ve Sabbağ, J. 2016: 51; Sabankaya, M. 2019: 162).
Vergiden kaçınmanın en önemli (hatta tek) sebebi “verginin oransal yüksekliği
karşısında, vergili ürünle muhatap olunduğunda ödenecek vergi dolayısıyla iktisadi güçte
ortaya çıkacak eksilme”nin rahatsızlığıdır.
B. Yöntemler
Vergi kaçırma usullerinin başlıcaları mal alım-satımının veya hizmetin gizlenmesi,
giderlerin şişirilmesi, yeniden değerleme ve amortisman hileleri - aktifleştirilmesi gereken
(dolayısıyla amortisman ayrılmak suretiyle parça parça şeklinde giderleştirilmesi gereken
ödemelerin) doğrudan bir kerede gider olarak dikkate alınması, beyanname verilmemesi
veya eksik beyanda bulunulması, işe başlamanın gizlenmesi, haksız olarak götürü usul veya
vergi muaflığından yararlanılması ve belgeler üzerinde hile yapılması, transfer fiyatlaması
yoluyla ilgili işletmeye minimum veya maksimum bedelle mal veya hizmet alarak ya da
satarak ulaşılan karın bir kısmının daha düşük vergili bir yerde yapılması;, envanter
kayıtlarında oynamalar yapılarak, sözde kiralama şirketleri kurularak, fiyatlar yüksek veya
düşük gösterilerek, merkezi Türkiye‟de olduğu halde Türkiye‟deki çalışma gösteren yabancı
bir şirketin şubesiymiş gibi gösterilip karın bir bölümünü dışarıda (daha düşük vergili
ülkelerde) oluşturulması, cari yıl gelirinin gelecek yılın kazancıymış gibi bir sonraki yıla
kaydırılması, ödemesi gereken verginin düşük beyan edilmesi, düşük beyana yol açacak
işlem ve eylemlere girişilmesi, vergiye tabi gelir kazançlarını tamamen vergi idaresinin
bilgisi dışında tutulması, gereken şartlar taşınmadığı durumda istisna ya da muaflıklardan
yararlanılması, gerçek olmayan veya içeriği itibariyle karmaşık ve eksik şekilde dosya
gösterilmesi vb. (Öner, E. 1994: 126; Aykın, H. 2017; Sabankaya, M. 2019: 164) sayılabilir.
Vergiden kaçınma yollarını “vergi kanunlarında düzenlenen istisna ve
muafiyetlerden yararlanmak, sponsorluk harcamaları yapmak, şüpheli alacaklara
karşılık ayırmak, çeşitli leasing anlaşmaları yapmak, Şirket birleşmeleri ve satın alma
yapmak, vergi ertelemesi yöntemlerini uygulamak, nakit sermaye artırımında
bulunmak” gibi sıralamak mümkün olup; vergiden kaçınma durumunda, mükellef vergi
doğuran olayla ilişki kurmayarak veya vergi oranı düşük olan ikame mal ve hizmet satın
alma yoluna giderek yüksek miktarda vergiden kaçınmış olur. Örneğin, kişi sigara, alkol
363
tüketmeyerek bu ürünlere ilişkin KDV ve ÖTV’nden kaçınabilir; ya da yeni araba satın
almak yerine, kullanılmış arabayı tercih ederek yüksek oranlı ÖTV ve KDV ödemekten
kaçınabilir (Apak, T. 2017; Kapusuzoğlu, A. 2008: 127; Bilici, N. ve Bilici, A. 2013: 190;
Çiçek, S. ve Sabbağ, J. 2016: 59).
C. Etkiler
Vergi kanunlarına aykırı davranılarak, vergi borcu doğduğu halde, elde edilen gelirin
kasti olarak kısmen veya tamamen gizlenip, vergisinin az ödenilmesi veya hiç ödenilmemesi
(vergi kaybına yol açılması) anlamına gelen vergi kaçakçılığı; ülkemizde uzun yıllardan beri
süregelen enflasyon, işsizlik, bütçe açıkları, adaletsiz gelir dağılımı, iktisadi istikrarsızlık vs.
gibi sorunların da ana kaynağıdır (Öner, E. 1992: 69).
Vergi kaçakçılığının özellikle mali, iktisadi ve sosyo-psikolojik olumsuz etkileri söz
konusudur. Şöyleki; vergi mükelleflerinin bilinçli bir şekilde vergi ödememeleri veya eksik
ödemeleri sonucu gerçekleşen vergi kaçakçılığı sonucunda, kamu kaynaklarının büyük bir
kısmını oluşturan vergi gelirlerinde azalma meydana gelmekte; mali açıdan kamu gelirlerini
azaltan vergi kaçakçılığı; yeterli vergi toplanamaması, bütçe açıklarının artması ve bütçe
dengesinin sağlanamaması, bütçe ve kamu hizmetlerinin aksaması, yüksek vergi oranı
uygulamalarına yol açması, adaletsiz bir vergi sisteminin oluşması ve dengesiz gelir
dağılımının ortaya çıkması gibi iktisadi ve sosyal yönlerden kalkınma ve istikrarı bozup,
enflasyonu artırmakta ve firmalar arasında haksız rekabete sebep olmaktadır. Vergi,
kalkınmada temel unsur olan yatırımların finansmanında kullanılırken, vergi kaçakçılığının
büyük boyutlarda olması sonucunda, iktisadi kalkınma için gerekli yatırımların çoğunun
yapılması engellenmekte veya bu finansman ihtiyacı mümkün olduğunca, enflasyonist
eğilimli iç ve dış borçlanma veya emisyon gibi araçlarla giderilmeye çalışılmaktadır. Ayrıca
vergi kaçırma suçuyla etkin mücadele edilmemesi, toplumdaki adalet anlayışının
yıpranmasına yol açabilir ve bu durum halkın vergi sistemine olan güvenini sarsabilir.
Sonuçta bireylerin kanunları hiçe sayarak vergi kaçakçılığına yönelmesi ve o ülkede vergi
kaçakçılığının artması, vergiye gönüllü uyum gösteren mükelleflerin de kamu otoritesini
önemseme eğilimini zedeleyecektir (İnanç, M. 2012: 19; Yalama, G. Ö. ve Gümüş, E. 2013:
82; Kapusuzoğlu, A. 2008: 139; Öner, E. 2018:128).
Vergiden kaçınma halinde, bir vergi suçu söz konusu değildir. Ancak yüksek vergi
oranları, kanun boşlukları, muafiyet ve istisnaların yaygın olarak kullanılması gibi
nedenlerle vergiden kaçınma arttığında; devlet bütçesinde oluşturduğu kayıp da ciddi
boyutlara ulaşabilmekte, yapılan işlemler yasal olduğundan vergi ahlâkı açısından toplum
nezdinde tepki çekmemekte, devlet açısından amaçlanan vergi hasılatı yetersiz kalıp vergi
erezyonuna neden olmakta, mali yetersizlik kamu hizmetlerinin de aksamasına yol
açmaktadır (Öğretir, A. H. 2017: 201; İnanç, M. 2012: 17; Öner, E. 2018: 129).
5. Sonuç
Vergi kanunlarının sık sık değişmesi, kanun ve vergilerin çokluğu, çok detaylı olması,
idari uygulamalardaki eksiklik ve yetersizlikler, vergi bilinci ve ahlakının yeterince
yerleşmemesi, vergi oranlarının yüksekliği ve mükelleflerin belirli bir kısmının vergiyi bir
yük olarak görmesi sonucunda vergiden kaçınma ve vergi kaçırma gibi olumsuz davranışlar
ortaya çıkmaktadır.
Vergi kaçırma, kanunlara göre vergi ödemekle yükümlü gerçek ve tüzel kişilerin yani
kanuni mükelleflerin kasti olarak kanunlara karşı gelerek devleti vergi kaybına uğratmasıdır.
364
Kanuna göre suç olan vergi kaçakçılığında kanunlara karşı bilinçli hareket etmek şeklinde
sebep unsuru ve devletin vergi kaybına uğraması anlamında sonuç unsuru bulunmaktadır.
Vergi usul kanunumuzda vergi kaybı, “vergi ziyaı” (VUK mad. 341) olarak
belirtilmiş; sadece idari anlamda vergi suç ve cezası kapsamında olmayıp, aynı zamanda adli
suç ve ceza kapsamında da olan vergi kaçakçılığı için öngörülen fiiller ve cezalar VUK 359.
Maddede düzenlenmiştir.
Üzerine vergi konulmuş malın vergisini ödememek niyetiyle satın almaktan
vazgeçilmesine vergiden kaçınma denilmekte olup, hukuki anlamda suç değildir.
Vergiden kaçınmada, vergi kanunlarına aykırı hareket etmeksizin, vergi doğuran olaya
sebep olunmaması suretiyle kişilerin vergi mükellefiyetinden kurtulması ve hazinenin vergi
kaybına uğraması söz konusudur.
Vergi kaçakçılığının idari, ferdi ve kanundan doğan sebeplerinin var olmasına
karşılık; vergiden kaçınmanın en önemli (hatta tek) sebebi “verginin oransal yüksekliği
karşısında, vergili ürünle muhatap olunduğunda ödenecek vergi dolayısıyla iktisadi güçte
ortaya çıkacak eksilme”nin rahatsızlığıdır.
Vergi kaçırma ve vergiden kaçınmanın çeşitli usul ve yolları olup, etki noktasında;
vergi kaçakçılığının ülkemizde uzun yıllardan beri süregelen enflasyon, işsizlik, bütçe
açıkları, adaletsiz gelir dağılımı, iktisadi istikrarsızlık vs. gibi sorunların ana kaynağı olduğu
ve iktisadi, mali ve sosyo-psikolojik olumsuz etkilere yol açtığı kaçınılmaz bir gerçektir.
Vergiden kaçınma halinde ise, devlet bütçesinde oluşan kaybın ciddi boyutlara
ulaşması, devlet açısından amaçlanan vergi hasılatının yetersiz kalmasına, sonuçta toplum
için gerekli olan kamu hizmetlerinin de aksamasına yol açmaktadır.
Son söz olarak, vergi, devletin iktisadi (kaynakları etkin kullanma, iktisadi istikrar ve
kalkınmayı sağlama), mali (kamu harcamalarını finanse edecek gelir sağlama) ve sosyal
(gelir ve servet dağılımında adil dağılımı gerçekleştirme) alanlardaki faaliyetlerine ilişkin
düzenlemelerde kullanılan bir önemli araç olduğundan; vergiden kaçınma ve özellikle de
vergi kaçırma gibi olumsuz hususların etkili bir şekilde önlenebilmesi veya en azından
düşük düzeylere çekilebilmesi son derece hayati bir önem taşımaktadır.
KAYNAKLAR
Apak, T. (2017). “Vergi Kaçırma Vergiden Kaçınma”. Vergi Kaçıramazsınız
AncakVergidenKaçınabilirsiniz.http://www.alomaliye.com/2017/06/05/vergikacirma-vergiden-kacinma/ erişim tarihi: 14.09.2019.
Aykın, H. (2017). “Vergiden Kaçınma-Vergi Kaçırma-Vergi Kaçakçılığı Kavramları”.
https://vergidosyasi.com/2017/03/21/vergiden-kacinma-vergi-kacirma-vergikacakciligi kavramlari/. erişim tarihi: 14.09.2019.
Bilici, N. ve Bilici, A. (2013), Kamu Maliyesi. Yenilenmiş İkinci Baskı. Seçkin Yayıncılık
san. Ve Tic. A.Ş., Ankara – Şubat.
Çiçek, S. ve Sabbağ, J. (2016), “Mükelleflerin Vergiden Kaçınma Algısı ve Demografik
Belirleyicileri
Üzerine
Bir
Araştırma:
Isparta
Örneği”,
Sosyoekonomi,4566.Vol.24(28)
https://www.researchgate.net/publication/299443404_Mukelleflerin_Vergiden_Kac
365
inma_Algisi_ve_Demografik_Belirleyicileri_Uzerine_Bir_Arastirma_Isparta_Orne
gi. erişim tarihi: 17.09.2019.
İnanç, M. (2012). “Vergi Ahlakını Şekillendiren Faktörlerin Vergiden Kaçınma ve Vergi
Kaçırma Üzerindeki Etkisi: Biga Örneği”. T.C. Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi,
Proje No: 2011/095, Çanakkale.
Kapusuzoğlu, A. (2008). “Vergi Kaçakçılığı ve Kayıt Dışı Ekonominin Vergi Kaçakçılığının
Oluşumundaki
Rolü”.
Sosyal
Bilimler
Enstitüsü
Dergisi,
2008,Cilt:1,Yıl:9,Sayı:16.https://dergipark.org.tr/tr/pub/basbed/issue/43957/174823
. erişim tarihi: 18.09.2019.
Karadeniz, M. (2019). Üstad-ı Maliye, genişletilmiş 3. Baskı, Savaş Kitap Yayınevi,
Ankara.
Orhaner, E. (1992), Kamu Maliyesi. Gazi Üniversitesi. Emek Kitabevi, Ekim /Ankara.
Öğretir, A. H. (2017). Maliye (Konu Anlatımlı), 4. Baskı, Editör Doç.Dr. Yüksel Bilgili, 4T
Yayınevi, Mim Danışmanlık Eğitim ve Yayıncılık Ltd. Şti, İstanbul.
Öner, E. (1991), Türkiye'de Vergi Kaçakçılığı - Başlıca Sebepler, Etkiler ve Önlemler,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Erzurum.
Öner, E. (1994), Bir Mali Olay: Vergi ve İktisadi Etkileri (Gelir Vergisinin İktisadi Tahlili),
Atatürk Üniversitesi. "İİBF Z.F. Araştırma Merkezi Yayın No: 189, Erzurum.
Öner, E. (2018). Kamu Maliyesi, 3. Basım, Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık
TİC. LTD. ŞTİ. Ekim, Ankara.
Sabankaya, M. (2019). “Vergi Kaçakçılığının Etkilerinin Kayıt Dışı Ekonomiye Olan
Eğilimler Açısından İncelenmesi”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları
Dergisi (ASEAD) Eurasian Journal of Researches in Social and Economics
(EJRSE) ISSN: 2148-9963.
cilt 6 sayı 4 yıl 2019, s 160-166.
httpsdergipark.org.trtrdownloadarticle-file703422.pdf. erişim tarihi: 18.09.2019.
Yalama, G. Ö. ve Gümüş, E. (2013). “Vergi Kaçırma Eğilimini Belirleyen Faktörler:
Eskişehir’den Bulgular”. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, Cilt 9,
Sayı 20, 2013, ss. 77-98. Int. Journal of Management Economics and Business,
Vol. 9, No. 20, 2013, pp. 77-98.
366
Gelir Dağılımında Adaletin Sağlanması (Maliye Politikalarının Rolü)
Prof. Dr. Engin ÖNER294
Özet
Gelir dağılımı genel olarak milli gelirin dağılımını ifade eder. Adaletin sağlanması ve
ölçülmesi bakımından gelir dağılımında lorenz eğrisi metodu ve gini katsayısı
kullanılmaktadır. Gelir dağılımının coğrafi, sektörel, fonksiyonel ve kişisel gelir dağılımı
çeşitleri söz konusu olup; ayrıca birincil ve ikincil gelir dağılımı ile dikey ve yatay gelir
dağılımı da söz konusudur. Bir ülkede gelir dağılımında adalet sağlanamamışsa devletin
müdahalesiyle bir takım önlemler alınabilir. Şöyleki, devlet emek, servet ve faktör
fiyatlarında düzenlemeler yaparak paylaşımı daha olumlu hale getirebilir. Ya da maliye
politikası aracılığıyla (vergi, borç, harcama politikalarıyla) etkili önlemler sonucu adaletsiz
dağılımı daha adil hale getirmek mümkün olabilir.
Anahtar Kelimeler: Gelir Dağılımı, Adaletin Sağlanması, Maliye Politikaları.
Providing Justice in Income Distribution
(The Role of Fiscal Policies)
Abstract
Income distribution refers to the distribution of national income in general. The
lorenz curve method and the gini coefficient are used in income distribution in order to
ensure justice and measure. Geographical, sectoral, functional and personal income
distribution types of income distribution are; In addition, there are primary and secondary
income distribution and vertical and horizontal income distribution. If justice cannot be
achieved in the distribution of income in a country, some measures can be taken with the
intervention of the state. That is, the government can make sharing more positive by making
adjustments in labor, wealth and factor prices. Or, through fiscal policy (tax, debt,
expenditure policies), it may be possible to make the unfair distribution more fair as a result
of effective measures.
Keywords: Income Distribution, Providing Justice, Fiscal Policies.
1. Giriş
Gelir Dağılımı genel olarak milli gelirin dağılımını ifade eder. Belirli bir dönemde
ülkedeki milli gelirin coğrafi, sektörel, fonksiyonel ve kişisel anlamda dağılımı söz
konusudur.
Gelir dağılımında lorenz eğrisi metodu yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu metodda
yer alan mutlak eşitlik doğrusu’nun altında lorenz eğrileri fiili durumlara göre tespit edilip,
doğruya yaklaşıldığına adalet, doğrudan uzaklaşıldığı oranda adaletsizlik ortaya çıkmaktadır.
294
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü
367
Lorenz eğrisi yanı sıra, adaletin ne derece sağlandığına ilişkin hesaplamalarda Gini
katsayısı da kullanılmakta olup, gelir dağılımı adilse (mutlak eşitse) katsayı “0”dır. Katsayı
“1”e yaklaşıyorsa gelir dağılımında adalet olmadığı anlaşılmaktadır.
Gelir dağılımının coğrafi, sektörel, fonksiyonel ve kişisel gelir dağılımı çeşitleri söz
konusu olup; ayrıca birincil ve ikincil gelir dağılımı ile dikey ve yatay gelir dağılımı da söz
konusudur.
Gelir dağılımında adalet olmadığında, Devlet emek, servet ve faktör fiyatlarında
düzenlemeler yaparak paylaşım olumlu hale getirilebilir veya maliye politikası aracılığıyla
(vergi, borç, harcama politikalarıyla) alınacak etkili önlemler sonucu adaletsiz dağılımı adil
hale getirmek mümkün olabilir.
2. Gelir Dağılımı
Gelir Dağılımı belirli bir dönemde ülkedeki gelirin coğrafi, sektörel, fonksiyonel ve
kişisel anlamda dağılımı anlamında olup; adil bir dağılım sosyal adalete uygun düşmekte;
emeğe, kabiliyete, bilgi ve beceriye dayalı bir paylaşım istenen hedef olmaktadır.
Gelir dağılımında kullanılan lorenz eğrisi metodu’ nda gelir 5 dilimlik %20’lik
paylara bölünüp, tüketici birimlerin milli gelirden aldığı pay ortaya çıkarılmaktadır. Kare
şeklindeki diyagramın dikey ekseni milli geliri, yatay eksen ise tüketici birimleri
göstermektedir. Diyagramda 45 derecelik açı ile sol alt köseden sağ üst köşeye doğru çizilen
doğru mutlak eşitlik doğrusudur. Lorenz eğrileri bu doğrunun altında fiili durumlara göre
tespit edilip, eğriler doğruya yaklaştığında adalet, doğrudan uzaklaştığında ise adaletsizlik
ortaya çıkmaktadır (Öner, E. 2018: 202).
Lorenz eğrisi yanı sıra, adaletin ne derece sağlandığına ilişkin hesaplamalarda Gini
katsayısı da kullanılmaktadır. Bu katsayı, mutlak eşitlik doğrusu ile lorenz eğrisi arasında
kalan alanın, mutlak eşitlik doğrusu altında kalan üçgenin alanına oranıdır. Gini katsayısı
“0” ile “1” arasında olup, gelir dağılımı adilse (mutlak eşitse) katsayı “0”dır. Katsayı “1”e
yaklaşıyorsa adaletsizlik artıyor demektir (Öztürk, N. 2012: 435).
A. Gelir Dağılımının Çeşitleri
Gelir dağılımının coğrafi, sektörel, fonksiyonel ve kişisel gelir dağılımı çeşitleri söz
konusu olup; ayrıca birincil ve ikincil gelir dağılımı ile dikey ve yatay gelir dağılımı da söz
konusudur. Bunları aşağıdaki şekilde kısaca açıklayabiliriz;
a. Coğrafi (Bölgesel) Gelir Dağılımı
Bölgeler arası dağılımdır. Çeşitli bölgelerde farklı dağılım olup, kimi bölgelerde
paylaşım diğerlerine göre daha yüksektir. Ekonomik gelişmesi hızlı olan bölgelere, diğer
bölgelerden işgücü ve sermaye kaymasına yatırımların geriye doğru etkisi; gelişmiş
bölgelerden geri kalmış bölgelere doğru olmasına ise yatırımların ileriye doğru etkisi denir
(Türk, İ. 1988: 276). Yatırımların ileriye doğru etkileri gelişmiş, geriye doğru etkileri de
gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkar.
368
b. Sektörel Gelir Dağılımı
Ülkedeki ana sektör olan tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinin milli gelirden aldıkları
payları, alt sektörler arasındaki paylaşımı ifade etmektedir. Sektörlerin önceliği,
kalkınmadaki önem seviyeleri paylaşımın nispi oranlarını belirlemektedir.
c. Fonksiyonel Gelir Dağılımı
Üretim faktörlerinin (faiz, kar, rant ve ücretin) milli gelirden aldıkları payı
göstermektedir. Gelir dağılımının adil olarak paylaşımında üretim faktörlerinin ekonomideki
payları, ekonomiye katkı ve güç oranları önemli ölçütlerden olmaktadır.
d. Kişisel Gelir Dağılımı
Toplam gelirin ülke nüfusuna paylaşımını, kişilerin bireysel olarak aldığı payı ifade
eder. Kişisel gelir dağılımı, bir toplumun bireyleri arasında gelir dağılımı eşitsizliğinin olup
olmadığını gösteren en önemli gelir dağılımı çeşitlerinden birisidir (Ürper, T. D. 2018:
104).
e. Diğerleri
Coğrafi, sektörel, fonksiyonel ve kişisel gelir dağılımı yanı sıra birincil gelir
dağılımı (devletin serbest piyasa ekonomisine hiçbir müdahalesi olmadan, üretim sürecine
katılan üretim faktörlerinin gelirden belirli oranlarda pay alması); ikincil gelir dağılımı
(devletin ekonomiye, serbest piyasa sürecine müdahale ederek, gelir dağılımında adaleti
sağlamaya yönelik olarak rol üstlenmesi sonucu oluşan dağılım) çeşitleri (Öztürk, N. 2012:
429) söz konusu olup; ayrıca farklı gelir gruplarındaki gelir dağılımına dikey gelir dağılımı;
aynı gelir gruplarında olanlar arasındaki dağılımı ifade eden yatay gelir dağılımı (Öztürk,
N. 2012: 430) çeşitleri de vardır.
3. Gelir Dağılımında Adalet İçin Maliye Politikaları
Emek, servet ve faktör fiyatları gelir dağılımını belirleyen faktörlerin önemlileri
olup; kişisel gelir dağılımının sosyal barış, iktisadi istikrar, fırsat eşitliği, toplumsal refah,
tam istihdam, yüksek ve düşük gelir grupları arasındaki farkın açılması ya da kapanması
noktalarında önemi vardır (Türk, İ. 1988: 281-284). Eğer kişisel gelir dağılımı bir ülkede
adalete yakınsa, bu faktör yukarıda sıralanan hususlarda olumlu katkı sağlayacaktır.
Bir ülkede gelir dağılımında adalet sağlanamamışsa devletin müdahalesiyle bir takım
önlemler alınabilir. Şöyleki; devlet, emek (eğitim imkânlarını iyileştirme ve genele yayma,
vasıflı elemanları artırma vs.), servet (kamulaştırma, serveti olmayanları birtakım toprak vs
reformlarla servet sahibi yapma ya da servet intikallerinde verasetin sınırlandırılması hatta
kaldırılması vs.) ve faktör fiyatlarında düzenlemeler (faize müdahale, asgari ücret ayarlaması
ve vergi indirimleri, kira dondurulması, kar tavanı belirlemesi, fiyat destekleme
uygulamaları vs.) yaparak paylaşımı daha olumlu hale getirebilir. Diğer bir ifade ile, devlet,
bazı mal ve hizmetleri düşük gelirlilere parasız olarak veya çok düşük bedellerle,
maliyetlerinin altında sunarak veya bir üretim faktörü karşılığı olmaksızın transfer
harcamaları yoluyla; diğer taraftan, yüksek gelir elde edenlerden artan oranlı tarifelerle
sağlanan vergiyi, yine transfer harcamaları yoluyla düşük gelir gruplarına aktararak,
piyasanın sağlayamadığı adil gelir dağılımını gerçekleştirmeye çalışması gerekmektedir.
Yüksek gelir gruplarının daha çok vergilendirilmesini sağlayan, yaygın ve zorunlu
ihtiyaçlara cevap veren malları düşük, lüks tüketim mallarını yüksek oranlarda
369
vergilendirecek bir politika, gelir dağılımının düzelmesini sağlayabilecektir. (Türk, İ. 1988:
286-288); Yüce, M. 2001; Ersezer, D. 2006: 266; Ürper, T. D. 2018: 27).
Maliye politikası aracılığıyla (vergi, borç, harcama politikalarıyla) etkili önlemler
sonucu adaletsiz dağılımı daha adil hale getirmek mümkün olabilir. Maliye politikaları
gelirin vergi, harcama ve borçlanma araçları ile yeniden dağılımına yön verebilmekte ve
uzun vadede milli gelir, üretim artışı, enflasyon ve işsizlik gibi değişkenlerde meydana
getirebileceği değişiklikler yolu ile gelir dağılımı üzerinde önemli etkilerde
bulunabilmektedir. Zira gelir dağılımında adaletin sağlanması maliye politikasının en önemli
sosyal amacıdır. Gelir dağılımının iyileştirilmesi için devletin yüksek gelirli kişilerden düşük
gelirli kişiler lehine gelir transfer eden vergi ve harcama politikası uygulaması gerekir
(Sürücü, Z. 2007: 251; Öğretir, A. H. 2017: 462). Biraz daha detaylandıralım;
A. Vergi Politikası
Vergilerin çeşitliliği uygulanılacak politikaları farklı kılmaktadır. Dolaylı (harcama)
vergiler ve dolaysız (gelir ve servet) vergiler aracılığıyla birtakım selektif uygulamalar
yapılarak adaletsiz dağılımının olumlu yönde iyileştirilmesi söz konusudur.
İzlenen vergi politikaları, vergilemede ödeme gücünün dikkate alınıp alınmadığı, vergi
oranı, vergilerin niteliği (dolaylı-dolaysız), vergi denetiminin dozajı ve yansıtılma
olanaklarının varlığına bağlı olup, tüm bunlar gelirin yeniden dağılımı üzerinde etkilidir.
Şüphesiz, bir vergi, mali güce uygunluğu ölçüsünde adaletlidir ve maliye politikasının
sosyal amacına da uygundur (Yüce, M. 2001).
Vergi politikası yüksek gelirlilerin vergi yüklerini artırmalı, düşük gelirlilerin vergi
yükünü ise azaltmalıdır. Vergi sistemi mükelleflerin ödeme gücünü gözeten araçlarla (artan
oranlı tarifenin uygulanması, gelir ve servet artışlarının vergilendirilmesi, zorunlu tüketim
harcamalarının düşük oranda vergilendirilmesi veya alınan vergilerin iade edilmesi, vergi
istisna ve muafiyetlerinin kapsamının gelir dağılımını iyileştirmeye yönelik düzenlenmesi
vs.) donatıldığı sürece gelir dağılımı iyileşir (Öğretir, A. H. 2017: 463).
a. Gelir Vergisi
Genel nitelikte olup, istisna ve muaflıkların az olduğu, beyan esasına dayalı tarhın
doğru şekilde yapıldığı, kaçakçılığın minimize edildiği, artan oranlar usulünün etkin bir
şekilde (yerine göre dik artan oranlılık ve yerine göre yumuşak artan oranlılık)
kullanıldığında ve vergi yüküne katılım gelir düzeylerine göre az kazananın az, çok
kazananın çok vergi verdiği durumlarda müsbet sonuçlar ortaya çıkacaktır.
Uygulamada Türkiye’de gelir vergilerinin tahsilat sistemi yatay ve dikey adaletin
sağlanmasına imkân vermemektedir. Vergileri kaynaktan kesilen ücretliler, enflasyonun
yarattığı şişkinlik dolayısıyla yasalarla öngörülenden daha ağır vergi yüküne maruz kalırken,
gelirini bir sene sonra beyan edip vergisini üç taksitte ödeyen beyannameli mükellefler ise,
enflasyonun yarattığı erozyon nedeniyle, yasalarla öngörülenden daha az vergi yüküne
maruz kalmaktadırlar (Yüce, M. 2001).
370
b. Kurumlar Vergisi
Şirketlerin kazançlarıyla ilgili olup, kar üzerinden alınmaktadır. Hisse sahiplerinin
gelir düzeyi, şirketleşmenin halka açık olup olmaması ve şirket ortaklarının gelir dağılımı ile
uygulanan vergi oranları gelir dağılımı üzerinde çeşitli etkiler yapacaktır. Halka açık
olmayan ve geliri yüksek olan hisse sahiplerini yüksek oranda vergileme politikası gelir
dağılımını, düşük gelirliler lehine etkileyecektir.
c. Emlak (Arsa, Arazi, Bina) Vergileri
Mülkiyet açısından yüksek gelir gruplarına dağılmışsa; indirim, istisna ve muaflıklar
çok yaygın değilse ve vergi oranları gerçek manada bu servet unsurlarını vergilendiriyorsa
olumlu sonuç olacaktır.
d. Veraset ve İntikal Vergisi
Özellikle ölümle ilgili servet transferinden alınan bir vergi olup, yüksek miktarlarda
servet intikallerinin vergi dışı bırakılması gelir dağılımını olumsuz etkileyecek, artan oranlar
usulünün kullanılarak, psikolojik yönlerde dikkate alınarak vergileme yapılması gelirin adil
paylaşımında olumlu sonuç doğuracaktır.
e. Harcama ve Tüketim Vergileri
Özellikle tersine artan oranlı yapılarından dolayı düşük gelirliler aleyhine sonuç
göstermektedirler. Bu tür vergilerin lüks tüketim üzerinde yüksek oranlı, zorunlu gıda
mallarında düşük oranlı ya da vergisiz olması dağılımı olumlu etkileyecektir. Aksine
harcama vergilerinin (KDV) zorunlu gıda malları üzerinde yüksek oranlı uygulanması var
olan adaletsizliği daha da artıracaktır. Bu tür vergilerin genel olması, vergi yansıtılmasının
çok az gerçekleşmesi ve değer üzerinden alınması adil paylaşıma faydalı olacaktır.
Advalorem vergiler; gıda mallarını daha düşük, lüks malları daha yüksek vergilendirdiği
için, spesifik vergilere göre gelir dağılımını daha az bozmaktadır (Türk, İ. 1988: 301).
Katma değer vergisinin gelir dağılımını bozucu etkilerinin giderilmesi için yapılması
gereken şey, gıda maddeleri, faydalı bir kısım hizmetler gibi tüketilmesi zorunlu olan mal ve
hizmetlerde istisnaya ve muafiyete tabi tutulmasıdır. Türkiye’de katma değer vergisi gelir
dağılımında adaleti bozan bir vergi çeşididir. Çünkü Türkiye’de aynı çeşit malların farklı
oranlarda vergi oranlarına tabi tutularak satılması, farklı gelir gruplarında aynı malı alan
kişiler arasında adaletsizliğe yol açmaktadır. Aynı malı talep eden farklı gelir gruplarına
aynı oranda da vergi uygulanması da adaleti bozucu bir diğer etmen olmaktadır (Bilgiç, A.
2015: 78).
B. Harcama Politikası
Kamu harcamalarının gelir dağılımında olumlu olabilmesi için harcama kalemlerinin
öncelikli düşük gelir gruplarına yönelik kullanılması gerekmektedir. Tüm topluma fayda
sağlayan bölünemez kollektif nitelikli mal ve hizmetlerin ve harcamalarının gelir dağılımı
üzerindeki etkisi nötr olmaktadır (Türk, İ. 1988: 307). Reel, cari, yatırım ve transfer vb.
harcamalarının bütün topluma hizmet sağlayan kamu hizmetlerinde ve ölçülebilir,
bölünebilir türdeki kamu hizmetlerinde kullanılıp özellikle gelir düzeyi yetersiz olan
kesimlere yönlendirilmesi; düşük fiyatlı ya da parasız hizmet sunulması, eğitim açısından
geliri az olan ailelerin çocuklarına maddeten destek verilmesi veya burs imkânlarının
tanınması, yaşlılık maaşları, emekli maaşları, işsizlik maaşları, vergi iadeleri olumlu
371
sonuçlar sağlayacaktır. Faiz ödemeleri ve harcamaların yüksek gelir gruplarına yönelik
kullanılması gelir dağılımını olumsuz yönde etkileyecektir.
Günümüzde, giderek daha aktif bir şekilde ekonomik ve sosyal yaşantıya müdahale
eden devlet, uygulayacağı kamu harcamaları politikalarıyla, asgari geçim düzeyinin altında
bulunan yoksul kesimlere doğrudan doğruya bedelsiz mal veya hizmet sunarak ya da sosyal
transferler kanalıyla onların satın alma güçlerini yükseltme çabasını gösterebilme yeteneğine
sahiptir. Nitekim, günümüz sosyal devletlerinin bu tür harcama politikalarını çok daha
yaygın ve rahatlıkla uyguladıkları kolaylıkla gözlemlenebilir. Bazı ülkeler ise, böyle
doğrudan bir harcama politikasını uygulamak yerine, bu kesimin ağırlıklı olarak yararlandığı
sağlık, eğitim harcamalarını öncelik vermek ve bunların devlet bütçesi içindeki nispi
yüklerini artırmak suretiyle gerçekleştirirler. Cari ve yatırım harcamalarının özellikle düşük
gelirli kişilerin yararlandığı mal ve hizmetlere yönlendirilmesi transfer harcamaları düşük
gelirlilere veya gelir elde edemeyenlere aktarılması olumlu olacaktır. Toplumdaki servet
farklılıklarına yönelik olarak yapılan sosyal transfer harcamalarının (emekli memur maaşı,
işsizlik sigorta ödemeleri, öğrenci bursları vs.) genel özelliği, toplumdaki gelir dağılımında
adaleti sağlamaktır. Eğitim, sağlık gibi insan sermayesini iyileştiren harcama kalemleri
uzun dönemde gelir dağılımını iyileştirmektedir. Ayni ve nakdi transfer harcamalarının
etkisi ise ülkelere göre değişmekle beraber, birçok ülkede ayni yardımların gelir dağılımını
iyileştirmede daha etkin olduğu, gelire bağlı transferlerin ise çalışma şevkini düşürücü
etkilerinden dolayı gelir dağılımı üzerinde istenen iyileşmeyi sağlayamadığı ileri
sürülmekte; kısaca, harcama politikası düşük gelirlilere yönlendirildiği sürece gelir dağılımı
olumlu etkilenmektedir (Yüce, M. 2001; Öğretir, A. H. 2017: 463; Ürper, T. D. 2018: 103;
Karadeniz, M. 2019: 99).
C. Borçlanma Politikası
Alınan borçların gelir düzeyi düşük kesimlere doğrudan gelir aktarımı veya iktisadi,
mali destek şeklinde yönlendirilmesi olumlu olacakken; borçlanılan kesimin yüksek gelirli
olması ve onlara faiz ödenilmesi, borcun gelir ve servet etkilerinin ortaya çıkması bu
politikanın gelir dağılımını genelde olumsuz yönde etkilediğini göstermektedir (Öner, E.
2018: 205).
Borçlanma politikası yanlış uygulandığı zaman gelir dağılımını en çok bozan
politikalardan birisi haline gelmektedir. Enflasyon dönemlerinde efektif talebi düşürmek
açısından piyasadan paranın çekilip, diğer yatırımlarda üretken olarak kullanılması için
devlet borçlanmaya başvurmaktadır. Ancak bu borçlanma ülkemizde olduğu gibi tam tersine
bütçe açıklarını kapatmak ve cari harcamalar da kullanılmak üzere yapılarak verimsiz
alanlarda kullanıldığı durumlarda gelir dağılımı olumsuz etkilenmektedir (Sürücü, Z. 2007:
252).
4. Genel Değerlendirme ve Sonuç
21. Yüzyılın bilinen en önemli iktisadi ve sosyal sorunu gelir dağılımındaki
adaletsizliktir. Bugün dünyada hem ülke içinde hem de ülkeler arasındaki gelir dağılımı
adaletsizliği sebebiyle bir ekmeğe muhtaç yoksul insanlar, savaş içinde büyüyen çocuklar ve
yaşadığı toprakları terk etmek zorunda kalan nesiller yetişmektedir. Toplumlar arasında
olması gereken sevgi, hoşgörü ve fedakarlık yerini bencillik, kibir ve nefret gibi duygulara
terk etmiştir. Gelir dağılımı eşitsizliği sadece dünya ülkeleri arasında yaşanan bir sorun
372
değil, aynı zamanda bir ülkede bölgeler ve kişiler arasında da yaşanan bir sorundur
(Kubar, Y. 2007: 228; Sinanoğlu, R. 2017; Acar, İ. 2015: 44).
Milli gelirin ülkede dağılımını ifade eden gelir dağılımının coğrafi, sektörel,
fonksiyonel ve kişisel olmak üzere çeşitleri söz konusu olup; ayrıca birincil ve ikincil gelir
dağılımı ile dikey ve yatay gelir dağılımı da söz konusudur;
Coğrafi (bölgesel) gelir dağılımı bölgeler arasında milli gelirden alınan payların
dağılımını, sektörel gelir dağılımı tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinin milli gelirden
aldıkları payları, fonksiyonel gelir dağılımı üretim faktörlerinin (faiz, kar, rant ve ücretin)
milli gelirden aldıkları payı göstermektedir. Kişisel gelir dağılımı toplam gelirin ülke
nüfusuna paylaşımını yani kişilerin bireysel olarak aldığı payı ifade eder.
Bu dağılım çeşitleri yanı sıra, devletin serbest piyasa ekonomisine hiçbir müdahalesi
olmadan, üretim sürecine katılan üretim faktörlerinin gelirden belirli oranlarda pay almasına
birincil gelir dağılımı, devletin ekonomiye, serbest piyasa sürecine müdahale ederek, gelir
dağılımında adaleti sağlamaya yönelik olarak rol üstlenmesi sonucu oluşan dağılıma ikincil
gelir dağılımı, farklı gelir gruplarındaki gelir dağılımına dikey gelir dağılımı ve aynı gelir
gruplarında olanlar arasındaki dağılımı ifade eden yatay gelir dağılımı vardır.
Türkiye’de de gelir dağılımının daha adil hale getirilmesi önemli bir konudur.
Toplumsal barışın sağlanması ve korunabilmesi büyük ölçüde gelir dağılımının adil
olmasına ve asgari gelir düzeyinin belirli bir noktanın altına düşmemesine bağlıdır. Çünkü
gelir dağılımında eşitsizliğin artması, sadece ekonomik değil aynı zamanda politik ve sosyokültürel sorunlar da oluşturmaktadır. Bu nedenle konuya, çok daha geniş bir
perspektiften bakılması gerekmektedir. Adil gelir dağılımı, farklı gelir grupları arasında
büyük uçurumlar oluşmasına ortam oluşturmayan dağılım olarak tanımlanabilir. Ancak,
gelir dağılımının kendiliğinden adil olarak gerçekleşmesi mümkün olmamaktadır. Devlet
tarafından gelir dağılımına müdahale edilmesi sosyal devletin de bir gereği olarak
görülmektedir (Ersezer, D. 2006: 256; Kubar, Y. 2007: 243).
Gelir dağılımında adaleti sağlamak için devletin müdahalesiyle emek, servet ve
faktör fiyatlarında bazı önlemler alınabilir. Şöyleki; devlet emek (eğitim imkânlarını
iyileştirme ve genele yayma, vasıflı elemanları artırma vs.), servet (kamulaştırma, serveti
olmayanları birtakım toprak vs reformlarla servet sahibi yapma ya da servet intikallerinde
verasetin sınırlandırılması hatta kaldırılması vs.) ve faktör fiyatlarında düzenlemeler (faize
müdahale, asgari ücret ayarlaması ve vergi indirimleri, kira dondurulması, kar tavanı
belirlemesi, fiyat destekleme uygulamaları vs.) yaparak paylaşımı daha olumlu hale
getirebilir.
Ya da maliye politikası (vergi, borç, harcama politikaları) aracılığıyla alınacak
önlemler sonucu adaletsiz dağılımı daha adil hale getirmek mümkün olabilir. Maliye
politikası araçlarından artan oranlı gelir ve servet vergileri ile lüks tüketimi vergilendiren
dolaylı vergiler gelir dağılımını olumlu etkilerken, zorunlu tüketim üzerine konulan dolaylı
vergiler bu dağılımı olumsuz etkilemektedir. Vergi politikası yüksek gelirlilerin vergi
yüklerini artırmalı, düşük gelirlilerin vergi yükünü ise azaltmalıdır. Cari ve yatırım
harcamaları özellikle düşük gelirli kişilerin yararlandığı mal ve hizmetlere yönlendirilmeli,
transfer harcamaları düşük gelirlilere veya gelir elde edemeyenlere aktarılmalıdır. İstihdamı
artırıcı politikalar, işsizlere iş imkânının verildiği uygulamalar, istikrarlı kalkınma amacının
sağlandığı dönemler uzun vadede gelir dağılımını da olumlu etkilemektedir. Alınan
borçların gelir düzeyi düşük kesimlere doğrudan gelir aktarımı veya iktisadi, mali destek
şeklinde yönlendirilmesi olumlu katkı sağlayacaktır. Ancak istikrarsızlıkların (enflasyon,
373
deflasyon, stagflasyon, slamflasyon ile istikrarsız, dengesiz kalkınma vb.) ağır şartlarda
hüküm sürdüğü, vergi kayıp ve kaçağının yüksek olduğu, emek ve sermaye arasında emek
lehine düzenlemelerin yapılamadığı, iş ve işçi-memur güvenlik ve sağlık önlemlerinin
yeterince olmadığı ülkelerde adil gelir dağılımından bahsetmek mümkün değildir.
KAYNAKLAR
Acar, İ. (2015). “Türkiye' de Gelir Dağılımı”. HAK-İŞ Uluslararası Emek ve Toplum
Dergisi Cilt: 4, Yıl: 4, Sayı: 8 (2015/1) ISSN: 2147-3668.
httpsdergipark.org.trtrdownloadarticle-file84820. erişim tarihi: 22.09.2019.
Bilgiç, A. (2015). “Türkiye’de Uygulanan Vergilendirme Politikalarının Gelir Dağılımı
Üzerindeki Etkileri: 1990-2013 Dönemi”, T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Sosyal
Bilimler
Enstitüsü
İktisat
Anabilim
Dalı
YüksekLisansTeziEskişehir.http://openaccess.ogu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/ha
ndle/11684/393/10076460.pdf.pdf?sequence=1&isAllowed=y. Erişim tarihi:
23.09.2019.
Ersezer, D. (2006). “Gelir Dağılımı Politikası ve Araçları”. Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Fırat University Journal of Social Science Cilt: 16,
Sayı:1,Sayfa:255-268,httpweb.firat.edu.trsosyalbildergiarsivcilt16sayi1255268.pdf. erişim tarihi: 23.09.2019.
Karadeniz, M. (2019). Üstad-ı Maliye, genişletilmiş 3. Baskı, Savaş Kitap Yayınevi,
Ankara.
Kubar, Y. (2011). “Bir İktisat Politikası Amacı Olarak Gelir Dağılımı: Türkiye Örneği (
1994
–
2007
)
Analizi
”.
ss.
227
246.
http://iibfdergisi.ksu.edu.tr/tr/download/article-file/107636.
erişim tarihi:
22.09.2019.
Öğretir, A. H. (2017). Maliye (Konu Anlatımlı), 4. Baskı, Editör Doç.Dr. Yüksel Bilgili, 4T
Yayınevi, Mim Danışmanlık Eğitim ve Yayıncılık Ltd. Şti, İstanbul.
Öner, E. (2018). Kamu Maliyesi, 3. Basım, Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık
TİC. LTD. ŞTİ. Ekim, Ankara.
Öztürk, N. (2012), Maliye Politikası. Ekin Yayınevi, Mart.
Sinanoğlu, R. (2017). “Gelir Dağılımında Adalet”. http://resatsinanoglu.com/195/gelirdagiliminda-adalet.html. erişim tarihi: 13.09.2019.
Sürücü, Z. (2007). “Türkiye’de Gelir Dağılımı Bozukluğunu Önlemeye Yönelik Kamu
Politikaları”.
T.C.
Dokuz
Eylül
Üniversitesi
Sosyal
Bilimler
EnstitüsüMaliyeAnabilimDalıYüksekLisansTezi.http://acikerisim.deu.edu.tr/xmlu
i/bitstream/handle/20.500.12397/11574/205415.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
erişim tarihi: 22.09.2019.
Türk, İ (1988), Maliye Politikası, Gözden Geçirilmiş 7. Bası, Sevinç Yayınevi, Ankara.
Ürper, T. D. (2018). “Kamu Harcamalarının Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi: Türkiye
Örneği”. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye
374
Anabilim Dalı. Ankara, 2018. http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/.
erişim tarihi: 22.09.2019.
Yüce, M. (2001). “Türkiye’de Gelir Dağılımındaki Adaletsizliğin İzlenen Vergi Ve
Harcama Politikaları İle Bağlantısı”. Endüstri İlişkileri ve İnsan
KaynaklarıDergisi.Yıl: 2001.Cilt: 3 Sayı: 2 Sıra: 1 /No: 73 /https://www.isguc.org
/?p=article&id=73&cilt=3&sayi=2&yil=2001. erişim tarihi: 13.09.2019.
375
Art as a Didactic Network
Johan Granberg, Ph.D
Byrad Yyelland, Ed.D
Rhys Himsworth
Abstract
This article aims to unearth some of the didactic structures and linkages that evolve
from and around art practices. In particular, the authors focus on how knowledge is
accumulated, sustained and transmitted as know-how and craftmanship within those didactic
structures. Using the dual analytic lenses of Actant Network Theory (ANT) and Symbolic
Interactionism (SI), the intention of this paper is to examine the artist as an artisan within an
artisan network. The research presented in this article is a part of a much larger international
study of artist communities during which the authors visited 29 locations in 17 countries.
Throughout this international phenomenological study, the authors completed approximately
200 site visits and conducted approximately 200 interviews with artists, artisans, museum
curators, gallery owners, and other relevant informants. The part of the study presented in
this paper focuses on loci of vivid art communities that have a particularly recognized
historical attraction and well-established relationships between artisans and artists.
Introduction Why Art, is Thinking, is Making
Art, creativity and creative economics have increasingly been added to the mix when
we discuss sustainable and viable society development. The urban studies theorist Richard
Florida295 stated that it is not businesses but rather, creative communities that determine
contemporary economic growth and sustainability. If this is true, the question of how
creativity in all its forms is accumulated, sustained and transmitted is also becoming
increasingly important. In this paper we attempt to unearth didactic structures found in two
case studies. The information provided is intrinsically site specific, yet it informs us of
general creative knowledge structures.
Creativity stems from the Latin world creare meaning "to make, bring forth,
produce, procreate, beget, cause.” If we understand creativity as an act of making it is not
the notion of passive imagination but an active imagination that somehow reshapes the
world around us. In this sense the act of making is both processual and productive, a
definition that is supported in the work of sociologist Richard Sennett, who notes similarities
in the attitude towards productive labor in such dissimilar fields as biology, carpentry, art,
and design.296 Sennet recognizes that the work of a biologist conducting experiments, a
carpenter building a house, and an artist working on a composition are each unique and
therefore inherently different in many aspects; however, these activities have one thing in
common—the idea that labor in itself is the vehicle for the cognitive process. In other words,
295
296
Florida, The Rise of the Creative Class, Revisited, 2014.
Sennett, The Craftsman
376
the physical act of labor is an expression of thought. This research offers an application of
Sennet’s definition in two international case studies through looking at the creation of art as
a productive activity not unlike the production of objects of craft. In other words, the
production of both crafts and of art are processes of making and these processes occur within
specific production networks.
Methodology
The research was conducted through a triangulation of on-site observations, focus
groups and individual interviews with informants. This multi-leg process of data collection
strategies “allows the researcher to pinpoint aspects of a phenomenon more accurately by
approaching it from different vantage points using different methods.”297 Another intrinsic
strength of triangulation is that it enables “different kinds of data from different sources to
see whether they corroborate one another.”298 In this study, triangulating the data collection
strategies of observation, focus groups and interviews enabled us to gather data that are both
comprehensive and rich.
Theoretic Underlay
Actant Network Theory and Symbolic Interactionism
In ordered to understand the didactic structures in play within this making where
knowledge is accumulated, sustained and transmitted as know-how and craftmanship, the
artist is a part of a larger network. How then, is such a network is constituted? According to
Sociologist and philosopher Bruno Latour, interactions such as making form a network that
includes the humans involved but also non-human components including the materials,
environment and the final product itself.299 Latour argues that the difference between living
bodies and inert objects are, if not non-existent, at least unimportant. Interaction amongst the
various ‘members’ of the network follows similar principles regardless of whether it is
between human and human, human and non-human, or non-human and non-human. Humans
and non-humans only differ in what role they play in the network in which they are active.
An artist may sit on a bench but a hammer also sits on a bench. An artist paints on a canvas
but in the painting process the brush and paint also paint the canvas and the canvas acts to
collect and hold the paint. A hammer can act as a tool to build in one type of interaction and
as a weapon to kill in another type of interaction. Latour refers to components of interaction
with the term actant, a term that “does not limit itself to human individual actors but extends
the word actor - or actant- to non-human, non-individual entities.”300 This notion is echoed
in symbolic interactionism.
Symbolic interactionism initiates methodology and analysis from the standpoint that
humans and non-humans, which would include both physical and non-physical objects
including our past, our sense of self, our ideas, perspectives and emotions, as objects.
Humans define and redefine meanings and values of objects and processes, and share these
definitions and meanings through social interactions with one another. As seen through the
analytic lens of SI, understandings and definitions of what it art and indeed, what is real, are
processually and socially constructed, or in other words, are under constant construction and
reconstruction. Understandings are never still but rather, are in a state of continual process,
297
298
299
300
Sommer, By Robert Sommer - A Practical Guide to Behavioral Research.
Walsh, “Doing Ethnography.”
Latour, Sociology of Monsters.
“Latour-Clarifications.pdf,” 2.
377
somewhat like a flowing river. From this perspective,
objects are constitutive of and constituted through interactions…people interact with
objects, and use objects to interact with others (objects as situated resources)…people
shape, design and orient to objects as emerging in and through social interaction
(objects as practical accomplishments). (Nevile, et al. pg. 4)
Charon explains further…
Anything can become a social object for the human actor. Whatever we use is a social
object to us in a given situation. Our use defined it, and almost always the use has
arisen socially. ‘It’ changes as our use for it changes. This view alters the nature of the
world humans act in.301
Two different Networks
Bali and Pietrasanta
How does this theoretical framework manifest itself when we superimpose it in art
production? We shall attempt to provide an answer to this question through focusing on to
locations with historical strong art scenes: Bali, Indonesia; and Pietrasanta, Italy.
Bali has long been recognized as a vivid, creative community. As early as the 1920s,
Bali generated interest from the international art community. For example, the Mexican
painter, ethnologist and art historian Miguel Covarrubias, visited the island in 1930 and the
actor, Charlie Chaplin, and author Noël Coward in 1932. Covarrubias expressed his
impression of Bali as: "Everybody in Bali seems to be an artist"302 in his book Island of
Bali.303 Today, Bali is predominantly a tourist economy. In 2010, Bali, with a population of
a little short of four million,304 had over seven million tourists 305 and from January to
October 30, 2019 Bali, welcomed 5.2 million foreign tourists.306 Therefore, it might be hard
to detect “genuine utterances of art” within the myriad of souvenir shops and galleries
advertising “art on sale.” However, away from the chaotic urban sprawl of Denpasar, and
the Australianized beach culture and trendy boutiques, spas and resorts, there still exists a
genuine Balinese art scene.
If true art utterances are difficult to detect in Bali the opposite can be said of
Pietrasanta. Walking around in this small Italian town one constantly hears the sounds of
tools coming down hard on stone. Since the 15th century when Pope Leo X sent
Michelangelo307 to investigate the possibility of quarrying marble from Monte Altissima in
the Apuan Alps, Pietrasanta has been an artistic center rivaling the nearby town of Carrera.
The two Tuscan towns of Carrera and Pietrasanta still attract sculptors from across the
world. In 1997, curator Françoise Yohalem wrote, “[t]here are more sculptors per square
meter in this area of Tuscany than in any other place on earth.”308 It is possible that statistics
have changed since 1997 but it is fair to say that Pietrasanta still hosts a vibrant community
301
302
303
304
305
306
307
308
Charon, Symbolic Interactionism.
Covarrubias, Island of Bali -- With an Album of Photographs by Rose Covarrubias.
Ibid.
“Indonesia (Urban City Population): Provinces & Cities - Statistics & Maps on City Population.”
“Update Statistik Wisman3eng.xls - Int-Progress-2006-2010-Nat.pdf.”
https://www.thejakartapost.com/news/2018/11/19/bali-airport-records-52-million-foreign-tourists.html
Orlandi and Cancogni, Pietrasanta, la storia, i monumenti, gli artigiani, 24.
Yohalem, “Sculpting in Tuscany: A Guide.”
378
of artists. Famous artists who have been active in this region include Henry Moore, Cèsar,
Emile Gilioli, Joan Mirò and Henri-Georges Adam. Among the many contemporary artists
who have connections there, we find such names as Damien Hirst, Tony Cragg (whose
works we saw under production during research of this site), Barry Flannagan, and Igor
Mitoraj. During our field study of Pietrasanta we found sculptors from around the world
collaborating here with the local stone carvers and artisans in the mosaic studio or foundry.
Two sites two didactic models
Ketut Muja’s studio is located in Singapadu, a 20-minute drive south of Ubud, Bali.
When we first visited this studio it housed an entire family collective of artists. The founder,
Ketut Muja, was a sculptor, woodcarver and authority of the Balinese art scene. His
sculptures have been exhibited around the world. This studio complex also used to house
the studios of Ketut Muja’s two sons, Wayan Jana, a sculptor and woodcarver, and Ketut
Sugantika, a painter and sculptor. When we visited again in 2019, we were saddened by the
news that both Ketut Muja and Ketut Sugantika had passed away. However, the wood
carving tradition is still vivid in the work of Wayan Jana.
Ketut Muja was an autodidact, someone who is self-taught. He began his practice as
a traditional wood carver but saw a definite split between the practice of an artist and that of
an artisan. He saw no conflict between the two and in fact, he described his art practice as an
elevated form of craftwork. He explained that creating art enables him to dig deeper into his
creative practice. This is almost the same sentiment Walter Gropius expressed in the
Bauhaus manifesto from 1919.
Architects, sculptors, painters – we all must return to craftsmanship! For there is no
such thing as “art by profession.” There is no essential difference between the artist
and the artisan. The artist is an exalted artisan. Merciful heaven, in rare moments of
illumination beyond man’s will, may allow art to blossom from the work of his hand,
but the foundations of proficiency are indispensable to every artist. This is the
original source of creative design.309
These statements might indicate the that the artist—in respect of the making—is selfsufficient and self-contained, he is both a craftsman and an artist. The image of an artist as a
lone force is perhaps the most common connotation of what an artist is—a creative
singularity. However, working from the ANT perspective, one understands artists and
processes of making art through understanding the networks that artists function within. Artrelated networks include other artists and artisans, tools, materials, studios, factories, shops,
schools, institutions and so forth. And already the Balinese wood carver is part of a big
network of tool, toolmakers and spaces. This network becomes even more complex when we
move focus to Pietrasanta. Symbolic interactionism combines with ANT to highlight the
ongoing processes of definition and redefinition of objects, including knowledge itself, and
the application and interpretation of symbols and the meanings attributed to them in regard
to these objects and processes via interactions amongst the network members. As seen
through these dual lenses, the definition of marble as optimal for carving, the meaning of
“tool” attributed to various physical objects, and the ideation of processes for producing art
with marble are symbolic constitutions transmitted amongst network members through
interaction.
309
“Manifesto | Bauhaus Online.”
379
One narrative starts with Michelangelo’s finding of marble, but it is just one of many
types of available stones available for sculptors in Pietrasanta. On a visit to one of the
numerous stone depots, one can find stones from all over the world. Furthermore, an artist in
Pietrasanta is not limited to cutting stones. Although the origin of the network was based on
stone carving, we find a series of parallel industries thriving in Pietrasanta today, including
studios and a plentitude of foundries as additional actants. Foundries serve a unique role in
the network since the processes of cutting and casting differ profoundly in terms of
technium, Latour’s term for techniques and technologies. The extent to which both material
and technia are available in Pietrasanta is highly unique. However, what is of utmost
relevance to this research is gaining an understanding of the historical growth of this
network, understanding how it has evolved and how it is maintained. For this, let us sketch a
quick timeline.
(1) Marble is found: marble is a metamorphosed limestone that started to form millions
of years ago on the bottom of the sea. It is not only the white color of marble that
makes it suitable for artists, but also, marble is a soft stone and therefore easy to cut;
for example, carving granite will take three times as long. Furthermore, marble is
isotropic, uniform in all orientations which means it is easy to form. These properties
have made marble a favorite for artists and architects throughout history.
(2) Concentration of artisans: marble is an extremely heavy stone and therefore
difficult and costly to transport. Much of this weight, and therefore cost and degree
of difficulty, is reduced if the stone is cut into the final sculptures and/or architectural
details before shipping. Therefore, Pietrasanta attracts a large network, or
community, of stonecutters—Artisans. These artisans bring with them the definitions
of themselves as artisans, of marble as optimal for their artistic intentions and
processes, and the knowledge (tools, skills, and education) of stonecutting.
(3) Influx of Artists: with the availability of marble and the concentration of artisans
Pietrasanta becomes a good place for artist to make a sculpture of marble. We
therefore see an influx of artists to this location, resulting in creation of the identity,
or connotation, which becomes the brand, of Pietrasanta as a place for artists. These
artists bring with them the knowledge (tools, skills, and education) of sculpting.
(4) Translation of stone: a concentration of sculptors brings new knowledge of a
particular type of making—the ability to sculpt--and this making is not limited to the
material of marble. Other stones can also be sculpted, thereby creating a need for
other types of stones to be brought in to Pietrasanta. Sculptors working in
collaboration with artisans can make with any type of stone. Thus, we see application
of the same techniques and technologies but with a variety of different materials
which must be imported into the area.
(5) Translation of the industry: a sculptor’s education puts the artist in contact with not
only stonecutting, but also with mold making, casting and metalwork. The
concentration of artists brings new knowledge that generates a fertile ground within
380
which foundries can develop, in this case different technologies and different
material, creating the establishment of new industries through ideas and meanings
shared within the network through social interaction.
The network outlined above is strengthened and enhanced by each of the network
members, including the stone brought to this location from other areas in the world and
skilled workers in parallel industries, such as the foundry. Some may say that Pietrasanta’s
key to success is its proximity to the material of marble, yet marble is simply the catalyst for
the network and not in itself a sustainer of the network—visiting artists might choose to
work in other stones and other techniques and technologies available in Pietrasanta had they
defined marble as less attractive than other materials (Swan, 2007).
The two networks presented in these case studies, the Balinese and the Italian, help
us to understand how meanings and creativity are sustained and developed within these
artisan/artisan networks. One must also remember that the artisan/artist is not fixed but is a
fluxing modality. Ketut Muja began as an artisan working in the heavily anchored tradition
of Balinese wood carving and developed into am artist working with much greater personal
agency. With this in mind, what is the relationship of permanence with mobility in the
artisan/artist network? We found that artists might enter the network only for a short period
of time and then leave to operate elsewhere, taking their knowledge with them. In contrast,
artisan knowledge was much more heavily anchored to local technology and proximity to
the physical materials in use. In Pietrasanta, some artisans have been working in the same
workshop their entire lives whereas many artists only come to Pietrasanta once in their
career. In terms of ANT, the quarry and stonecutter (artisan) are permanent and
geographically fixed actants in the network but artists enjoy a mobile modus operandi.
The quality of craft is measured from the refinement of a technique as reflected in
how well a technique is copied and understood, and how well the final object is executed
after a plan or a model. In contrast, the quality of art is measured by how innovatively the
technique is utilized, how uniquely the result is positioned in the world of art and perhaps
how this work reflects an artistic vision that is ahead of the current times. Whereas artists are
inherently creators of new technique and keen users of the latest technology, artisans are
technique wardens and retainers of technology.
Conclusion
If we look closely, we find that the progress of places for art such as Pietrasanta and
Bali is due to the maintenance and development of techniques and technology and that the
balance between the underlaying didactic mechanisms concerning permanence versus
mobility and tradition versus innovation seems to be important for a flourishing art
community. The current research found that, regardless of location, sustainable artist
communities appear to include a healthy mix of innovative artists and educated artisans as
well as appropriate production facilities. This mix might differ, some network leans towards
permanence and tradition whereas other lean more to mobility and innovation; however,
successful Didactic Networks of Art seem to include physical facilities of making, the
knowledge how to make and the understanding of imagination.
381
This publication was made possible by the NPRP award [NPRP 5 – 1109 – 6 – 031]
from the Qatar National Research Fund (a member of The Qatar Foundation). The
statements made herein are solely the responsibility of the authors.
References
Covarrubias, Miguel. (1950) Island of Bali-With an Album of Photographs by Rose
Covarrubias. Alfred Knopf, New York.
“Indonesia (Urban City Population): Provinces & Cities - Statistics & Maps on City
Population.” Accessed May 20, 2013. http://www.citypopulation.de/IndonesiaMU.html.
Latour, Bruno. Sociology of Monsters: Essays on Power, Technology and Domination.
Edited by John Law. Routledge, 1991.
“Manifesto Bauhaus Online.” Accessed May 19, 2013. http://bauhausonline.de/en/atlas/das-bauhaus/idee/manifest.
Nevile, M., Haddington, P., Heinemann, T. & Rauniomaa, M., (2014). On the interactional
ecology of objects. Interacting with Objects: Language,
materiality, and social activity (M. Nevile, T. Heinemann & M.
Rauniomaa eds.) (2014). Amsterdam, NE: John Benjamins Publishing Company, 326.
Sennett, Prof. Richard. (2009) The Craftsman. Yale University Press.
Swan, J., Bresnen, M., Newell, S. & Robertson, M. (2007). The object of knowledge:
The role of objects in biomedical innovation. Human Relations, 60(12), 18091837.
Yohalem, Françoise. “Sculpting in Tuscany: A Guide.” Sculpture Magazine 16, no. 7
(September1997). http://www.sculpture.org/documents/scmag97/carra/smcarra.shtml.
382
Restorasyon Çalışmalarında “Aura”
Öğr. Gör. H. Mert ERDOĞAN310
Öğr. Gör. Evrim KAFA DURAN311
Özet
Walter Benjamin’in 1936 tarihli "Mekanik Reprodüksiyon Çağındaki Sanat Eserleri"
makalesinde ortaya koyduğu iki görüş vardır: Birincisi, üretim araçlarındaki değişikliklerin
temel olarak, türeyen sanatın sanat yönlerini değiştirdiği iddiası. İkincisi, bu gücü “aura”
olarak tanımlaması - otantik sanat nesnesinin mistik, benzersiz özellikleri.
W. Benjamin, ayrıca “Teknik Olanaklarla Yeniden Üretilebildiği Çağda Sanat
Yapıtı” başlıklı makalesinde modern teknoloji çağına kadar bir sanat eserinin aurası
olduğunu söyler. Ortaçağ ve Rönesans döneminde bu aura esas itibariyle türetilen dinsel bir
haledir. Aura; özgün yapıtın varlığıyla, hakikiliğiyle ve sanat eserinin yaratıldığı yerdeki
benzersiz varoluşuyla alakalı bir kavramdır: “Bir sanat eserinin en kusursuz biçimde
çoğaltılmış halinde bile bir öğe eksiktir: o sanat eserinin zaman ve uzam içindeki buradalığı,
eserin meydana getirilmiş yerdeki biricik varlığı (…)”
Bu görüşlerdeki temel itki bir sanat eserinin –ki buna rahatlıkla mimari
yapılar/anıtlar vb. eklenebilir-, üretildiği/tasarlandığı zaman varolan aurası, kopya edildiği
zaman yok olacaktır –Reprodüksiyon ya da rekonstrüksiyon). “(…) Benjamin’e göre, bazı
fotoğrafların bir aurası varken, Rembrandt’ın bir resminin mekanik çoğaltma çağında aurası
yitirilebilmektedir”.
Viollet-le-Duc’un Carcassone surlarında yapmaya çalıştığı ya da 12. yy yaratısı olan
Notre Dame’daki çalışması sırasında “Stilistik Rekompozisyon” kuramına uygun olarak 13.
yy pencerelerini yok etmekten çekinmemesi, restorasyon çalışmalarında –özellikle belli bir
dönem içersindeki çalışmaları düşünürsek-, aynı modern çağın sanat eserlerindeki
reprodüksiyon mantığıyla, rekonstrüksiyonun bir enstrüman olarak kullanıldığı söylenebilir.
Alois Riegl’in ortaya koyduğu “kuntswollen” kavramından hareketle, üretilen her
nesne sanatın, toplumun ve zamanın isteğine göre şekillenecektir. Taklit/Kopya/YenidenKurma, mimari rekonstrüksiyonlarda nasıl okunmalı? MÖ 4. yy’a ait bir anıtın, MS 2019
yılındaki rekonstüksiyonu eserin aura’sını zedeler mi?
Anahtar Kelimeler:
reprodüksiyon, kuntswollen.
Mimari
reskonstrüksiyon,
Walter
Benjamin,
aura,
310
Öğr. Gör., Antalya Akev Üniv., Meslek Yüksekokulu, Mimari Restorasyon Programı,
halil.erdogan@akev.edu.tr
311
Öğr. Gör., Antalya Akev Üniv., Meslek Yüksekokulu, Mimari Restorasyon Programı,
evrim.kafa@akev.edu.tr
383
Abstract
Walter Benjamin has two views on his essay titled “The Work of Art In The Age Of
Mechanical Reproduction” (1936): first argument is cahanges in production techniques
changed art aspects of derived art. Second is the consept of “aura” defined as mystical and
unique features of authentic work of art. Besides Benjamin asserts a work of art had “aura”
until age of modern technology.
Basic hypothesis in these views, architectural structures and monuments loses its
“aura” if it will copy such as reproduction or reconstruction.
Viollet-le-Duc who founder of the “sitilistic recomposition theory” restored
fortification walls of Carcassonne. In restoration works, reconstruction used as a method just
as reproduction of work of arts in the modern age.
If so how to be evaluated replica/copy/reconstruction on architectural reconstruction?
Keywords: Architectural Reconstruction, Walter Benjamin, Aura, Reproduction,
Restoration.
Walter Benjamin’in Aura Kavramına Kısa Bir Bakış
Walter Benjamin’in 1931 ve 1936 yıllarında yazdığı Fotoğrafın Kısa Tarihçesi ile
Tekniğin Olanaklarıyla Yeniden Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı isimli eserlerinde dile
getirdiği Aura kavramı, kopya/yeniden üretim konularında çığır açan bir bakış yaratmıştır.
Sanat eserinde bulunan Aura’nın oluşabilemesi için bazı koşulların sağlanabilmesi
gereklidir. Bunlar “Biriciklik”, “Buradalık” ve “Kült Değeri” gibi koşullardır ve
Benjamin’in savladığı üzere yeniden-üretim tekniklerinin doğuşu ile beraber bu koşullar
sekteye uğramakta, dolayısıyla sanat eserindeki aura yok olmaktadır (Gürdal, 2015: 67).
Mekanik çoğaltma çağında üretilen sanat eserinin aurasını sorgulayan Benjamin, aura
kavramının tarihsel bir kavram olduğunu açıklar. El ürünü bir eserin aurası varken, mekanik
yoldan üretilen kopyanın/eserin aurası yoktur. Benjamin’in savladığı şey; bazen, bazı
fotoğraflarda bir aura bulunabilir iken, örneğin Claude Monet’nin bir resminin en hatasız, en
kusursuz şekilde mekanik yöntemlerle yeniden üretimi/kopyalanması auranın yitimine sebep
olacaktır (Özel Sağlamtimur, 2013: 245).
Eserin aslının önemi, Aura için olmazsa olmaz koşullardan olan biriciklik kavramı
ile açıklanabilir. Buradalık olarak isimlendirilmesi gereken bir diğer koşul ise sanat eserinin
zaman – mekân içerisindeki yerini var eden ve bir nev-i mecbur kaldığı tarihsel süreçteki
yeridir. Bu süreçler boyunca değişen tüm fiziksel ya da kimyasal değişimler takip edilebilir
ve tabir-i caiz ise belge niteliğindeki değeri artarken, bunun bir kopya ile/yeniden-üretimle
gerçekleşebilmesi mümkün gözükmemektedir. Bu yüzden buradalık ile kült değeri
birbirinden ayrı değerlendirilmemektedir (Gürdal, 2015: 69). Walter Benjamin’in dile
getirdiği tüm savlar, araştırmamızın bel kemiğini oluşturacak olan mimari ya da restorasyon
çalışmaları özelinde değil, genel olarak sanat eserleri için ortaya atılmıştır. Peki, Walter
Benjamin’in bir eserde varolduğunu ve kopyalanınca/yeniden-üretilince yok olduğunu
aktardığı “aura”nın, bir mimari eserin yeniden ayağa kaldırılmasında ya da yapının orijinal
halinden basitçe kopyalanarak onarılması durumunda ortaya çıkan sonuçlarda “aura”
arayabilmemiz mümkün mü? Bunu anlayabilmemiz için, özellikle restorasyon
çalışmalarında karşımıza çıkan süreçleri irdelememiz gerekmektedir.
384
Üslup Birliğine Ulaşma Kaygısı ve Aura’nın Keşfi
18. yy’ın sonlarında, Fransız devriminin yaşandığı dönemde halk, özellikle dinsel
işlevli anıtlara büyük hasarlar vermiştir. Bunun sebebi halkın krallığa, kiliseye ve soylulara
karşı duyduğu nefrettir. Devrim sonrasında da yapılar uzun süre bakımsız kalmışlardır.
Ancak 1830 tarihinden sonra yapılara tekrar ilgi gösterilmeye başlanmıştır (Ahunbay, 2011:
8). Böylece anıtların korunması ve onarılması yönünde düşünceler oluşmaya başlamıştır.
Dönemin önde gelen mimarı Viollet Le Duc (1814-1879) yapılan onarımların öznel yorum
içermemesi ve belirli bir standarda bağlanması amacıyla çalışmalar yapmıştır. Le Duc’un
görüşü özelinde, yapıya sonradan eklenmiş olan ve yapının üslupsal birlikteliğini bozan
eklerin kaldırılması gerektiğini savlanır. Aynı zamanda yapıda zamanla yıkılmış olan ya da
eksik yapılmış olan kısımların da tamamlanması gerektiğini savunmaktadır. Yani ona göre
restorasyon, yapının belki de hiç olmamış bir hali ile ayağa kaldırılması demektir (Kuban,
2000: 27).
Viollet Le Duc’ün üslüp birliği yani stilistik rekompozisyon görüşünün, çoğu
uygulamasından da anlaşıldı üzere temel prensibi, rekonstrüksiyon çalışmalarıdır. 1846
yılında Fransa’nın güneyindeki Carcassonne kentinde birçok yapının restorasyonu ile
görevlendirilmiş, bu görevlendirme sırasında özellikle kentin sur duvarlarında geniş çaplı
rekonstrüksiyon uygulamaları yapmıştır (Mazlum, 2014: 72).
Çağdaş koruma ilkelerine bakıldığında, üslup birliğine ulaşma kuramının savunduğu
ilkelerin çoğu terk edilmiş olsa da bazı ilkeler hala geçerliliğini korumaktadır. Restore
edilecek olan yapının mevcut halinin çizimlerinin yapılması, fotoğraflarla belgelenmesi,
üslup ve strüktürünün derinlemesine analiz edilmesi bugün de hala geçerliliğini koruyan
koruma ilkelerindendir (Ahunbay, 2011: 11). Fakat daha da önemlisi, bugün hala
tartışılagelen eserin/yapının nasıl korunması gerektiğine dair görüşlerin temelinin atılmış
olmasıdır. Özellikle mimari yapıların sanat eseri olup olmadığına dair tartışmalar son
yüzyılın en büyük sanat felsefesi tartışmalarından birisi olmuştur. Bu tartışmalar önemlidir,
zira buna binaen mimari yapıyı nasıl ele almamız gerektiğine dair düşünceler, dolaylı yoldan
şekil değiştirebilir. Eğer bir mimari yapı, sanat eseriyse ona koruma anlamındaki
yaklaşımımız daha farklı olmak zorundadır. Bu açıdan bakıldığına Stilistik
Rekompozisyoncuların teoride ortak bir şekilde dile getirdikleri, yapıya ait bezeme
planlarının olduğu gibi korunması gerekliliği, daha farklı okumalar gerektirmektedir. “(…)
bezemelerde erozyona uğramış veya parçalanmış dahi olsalar, tarihi mesajları ve
«aura’ları» nedeniyle hiç dokunulmaması gereken detaylar vardır. Bunlardan özgün
olanların korunması ve sahtecilikten arındırılmış bir şekilde konservasyonlarının yapılması
gerekmektedir” (Ersen, 2015: 10) görüşü, mimariye dair Aura’nın varlığı ile alakalı ilk
söylemdir.
Romantik Görüş: Nam-ı Diğer Anti-Restorasyon ve Sanat Eseri Değeri
Stilistik Rekompozisyon’a (Üslup Birliği) karşı doğmuş Romantik Görüş’ün öncüsü
John Ruskin (1819-1900), Üslup Birliği fikri ile yapılan restorasyonun, yapının tarihsel
değerini yok ettiğini ileri sürmektedir. Ruskin, 1849’da “The Lamps of Architecture”
kitabının hemen ardından “Stones of Venice” kitabını yazmıştır ve bu iki eserde, eski
binalara duyulan hayranlıktan bahsedilmektedir (Vinas, 2005: 3 - 4). Ruskin’e göre
restorasyon bir yapının başına gelebilecek en büyük felakettir ve eskinin yerine kopyasını
385
koymaktır. Yapının bakımsız bırakılarak tahrip olmasına neden olmak ve ardından
restorasyon yapmaktansa, yapının tahrip olmasını engelleyici önlemler almayı savunur
(Ahunbay, 2011: 14). Yani tarihi yapının bir belge gibi korunması gerektiğini, herhangi bir
müdahalede bulunulmaması ve kendi doğal ömrü ile son bulması fikrini destekler (Kuban,
2000: 28).
Romantik görüş prensip olarka sanat yapıtlarının dokunulmazlığı temel alarak, üslup
birliğine ulaşma kaygısına tam karşıt görüştedir ve bu sebeple “Anti-Restorasyon” olarak
tanımlanmaktadır (Ahunbay, 2011: 4). Günümüzde antik sit alanlarında yapılan minimum
müdahale ile sağlamlaştırma fikri, Ruskin’in hiç müdahale etmeme fikrinden doğmuştur
denlilebilir. Tarihi bir yapıya en az müdahale ilkesi direkt olarak Ruskin’in görüşü olmasa
da ondan etkilenmiş olan bir tavırdır (Kuban, 2000: 28).
Bu görüşler sonucunda ortaya çıkan en önemli olgu tarihi belge değeridir; eski
mimari yapıların da birer tarihi belge olduğu görüşünün savunulduğu (Ersen 2015: 12) ve bu
yüzden de her şeyin olduğu gibi, –tabir-i caiz ise- Aura’sını yıkmadan korunması gerektiği
savunulmaktadır. Bu bir nev-i eserin biricikliğinin yitimine karşı geliştirilen bir kuramdır;
aynı Walter Benjamin’in sanat eserlerinin yeniden-üretim teknikleriyle biricikliğinin
yitiminden bahsetmesi gibi (Gürdal, 2015: 68). Mimari yapılarda oluşan tarihi belge değeri,
özünde bulunan tarihsel tanıklıkla aynı aksta denebilir. Benjamin’in aktarımına göre, tarihsel
tanıklık ise özgünlükle eşdeğer görülmelidir ve auranın yitimiyle tüm nesneler
tarihsizleşmeye başlayacaktır (Buçan, 2014: 47).
Çağdaş Restorasyon Kuramı
Camillo Boito (1836 – 1914), kendi dönemine kadar ortaya atılmış olan üslup birliği,
romantik görüş, tarihi restorasyon kuramlarının ayrı ve parçalı olan görüşlerini, çağdaş
restorasyon anlayışı içerisinde uzlaştırmış bir İtalyan mimar, tarihçi ve restoratördür
(Ahunbay, 2011: 18).
Boito’nun dönemindeki görüşleri günümüze oldukça yakındır. Yarattığı ilkelere
bakılarak üslup birliğine ulaşma kaygısı ile yapılan yanlış restorasyonları önlemeye yönelik
önlemler içerdiği ve romantik görüşün kaderci tavrına karşı olduğu görülmektedir. Ayrıca
restorasyonun kaçınılmaz olduğu durumlarda belirli ilkeler baz alınarak yol izlenebileceğini
belirtmektedir. Ayrıca Boito, “Questioni Practiche di Belle Arti” isimli yapıtında üslupsal
bütünlemeye karşı çıkmış, bunu bir aldatmaca ve sahtekarlık olarak değerlendirmiştir. Aynı
şekilde üslupsal bütünlemenin kontrastı olan Ruskin’in romantik görüşüne de karşı çıkmış,
yapıyı tarihi ve estetik bir değer bütünü olarak düşünüp, korunmasının teknik bir müdahale
olarak görülmesi gerektiğini savunmuştur (Boito, C., çev., 2018: 11).
Stilistik Rekompozisyon kuramından çağdaş kuramlara kadar yaşanan tüm bu
süreçte, eserlere doğru yaklaşımın nasıl olması gerektiği aranmıştır. Bu süreçte Walter
Benjamin’in eserlerde kaybolan “aura” kavramının, mimari bağlamında yapılan
onarım/tamlama/yeniden-ayağa-kaldırma müdahalelerinde –olası- kaybolan estetik/tarihi vs
değeri de aura olarak nitelendirilebilir. Bu yüzden mimari yapılarda aura’nın kaybolmaması
için en doğru müdahalenin aranması gerekmektedir.
386
Örneklerle Mimari Restorasyon Çalışmalarında Aura
Carcassonne
Slitistik Rekompozisyon yaklaşımının kurucusu olan Viollet-le-Duc, 1846 yılında
Fransa’nın güneyinde bir Roma kenti olan Carcassonne’nin restorasyonu ile
görevlendirilmiştir. Fransız Devrimi’nden sonra işlevini yitirmiş olan kentin sur duvarlarda
devşirme malzeme kullanıldığı ve oldukça harap durumda olduğu gözlemlenmekte iken LeDuc kentin surlarını 13. yy sonundaki haline getirmek iddiasıyla rekonstrüksiyon
denilebilecek boyutta müdahalelerde bulunmuştur (Jokilehto, 1999: 147-149).
Carcassonne surlarına Le-Duc tarafından yapılan müdahaleyi -yani surları 13. yy
daki haline döndürme çabasının- yeni bir aura yaratılması ile sonuçlandığı söylenebilir
(Şekil 1).
Şekil 1: Carcassonne Kenti (https://whc.unesco.org/en/list/345/gallery/, erişim 09.10.2019)
Frauenkirche
Günümüz çağdaş koruma anlayışında rekonstrüksiyon çok tercih edilmeyen bir
uygulama biçimidir. Ancak II. Dünya Savaşı rekonstrüksiyona bakış noktasında bir milat
olarak kabul edilmektedir. Savaş sonrasında yıkılmış olan kentleri ayağa kaldırmak, savaşı
yaşayan halka yeniden yaşam gücü vermiş ve psikolojilerinin düzelmesi noktasında katkı
sağlamıştır (Yarlıgaş, 2017: 41).
Dresden kentinde bulunan Frauenkirche yapısı, simgesel ve anı değerinin yanı sıra
kent siluetindeki etkisi ile önemli bir yere sahipti (Şekil 2). Bu yüzden II. Dünya savaşında
önemli bir kısmı yıkılan kilisenin rekonstrüksiyonu uzun yıllar tartışmalara sebep olmuştur.
1992 yılında başlayan rekonstrüksiyon uygulamalarında mümkün olduğunca özgün taşların
tekrar kullanılması sağlanmıştır (Jager, 2003: 645) (Şekil 3, 4). Yapıda uygulanmış olan
rekonstrüksiyonun, yapının tarihi belge niteliğini zedelemiş olmasına karşın toplumda
savaşın izlerini silmeye yönelik psikolojik ve sosyolojik olarak olumlu etkileri olmuştur. Bu
yönüyle uygulamanın yeni bir aura yaratılması ile sonuçlandığı söylenebilir.
387
Şekil 2: 19. yy’da Frauenkirche
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/51/Dresden_Frauenkirche_1880.jpg Erişim: 09.10.2019)
Şekil 3,4: Rekonstrüksiyon sonrası özgün taşlar ve yeni taşlarla Frauenkirche, Dresden
(Kafa Duran, Kişisel Arşivi, 2016)
388
Side Vespasian Anıtı
Çağdaş koruma anlayışında gerekli görülen durumlarda bütünleme müdahalelerine
gidilebileceği belirtilmiştir. Gerekli görülme durumu ise ucu açık bir kavram olduğundan
tarihsel süreçte tartışılan bir konu olmuştur. Bütünlemenin neden, ne ve nasıl yapıldığı
üzerine farklı görüşler ortaya atılmıştır. 1990 tarihli Arkeolojik Mirasın Korunması ve
Yönetimi Tüzüğü’nün bakım ve koruma başlıklı altıncı maddesinde; arkeolojik alanlarda
korumanın hedefi, uzun vadede yerinde korumayı sağlamak şeklinde açıklanmıştır
(ICOMOS, 1990).
Side Antik Kenti’nde Agora Hamamı’nın yanında bulunan Vespasian Anıtı üç adet
mermer kaplamalı bölüme sahiptir. Bugün müzede sergilenen heykeller, bu bölmelerin
içerisinde bulunmuştur. Yapı 1962 yılında restore edilmiştir (Karaca, 2008: 214-216).
Restorasyon sırasında mevcutta bulunan özgün parçalar olabildiğince kullanılmıştır; buna
rağmen eksik kalan kısımlar için ise çimento harç kullanılarak bütünleme yapılmıştır.
Çimento 20. yy ilk yarısından sonra uygulanan restorasyonlarda sık karşılaşılan bir
malzemedir (Alanyalı, 2013: 40). Kullanılmış olan çimento harcın özgün malzemeden renk,
doku ve malzeme olarak kolaylıkla ayrıştırılabilmesi, çağdaş koruma anlayışında temel olan
“özgün ile yeni malzemenin ayırt edilebilmesi” bağlamında olumlu olarak görülmektedir
(Kafa Duran, 2019: 55-56) (Şekil 5).
Hem özgün ile yeni malzemenin kolay ayırtedilebilmesi hem de bütünleme
uygulaması sayesinde ziyaretçiler tarafından anıtın bir bütün olarak algılanması sağlanırken;
kullanılmış olan farklı malzemenin özgün anıtın önüne geçmesi, daha fark edilir olması
nedeniyle Walter Benjamin’in “aura” kavramı bağlamında değerlendirildiğinde aura kaybı
ile sonuçlandığı söylenebilir.
Şekil 5: Side Vespasian Anıtı çimento harçlı onarım sonrası durumu ve restitüsyonu
(http://www.antikcagyolculari.com/antalya/side-antik-kenti/, b.t., -Erişim: 25.10.2019)
Sagalassos Antoninler Çeşmesi
Burdur ili Ağlasun ilçesinde bulunan Sagalassos Antik Kenti’nde birçok anastilosis
uygulaması yapılmıştır. Geç Helenistik döneme ait olan Antoninler Çeşmesi bu uygulamalar
içerisinde başarılı bulunan ve tanınan bir uygulamadır.
389
Kentte yapılan anastilosis uygulamalarında çağdaş konservasyon prensiplerinden
olan iki önemli noktaya dikkat edilmektedir: Minimum müdahale ve müdahalenin ayırt
edilebilir olması. Kentte uygulanan anastilosis çalışmalarının amacının direkt olarak
rekonstrüksiyon olmadığı ancak mümkün olduğunca yapıları orijinal konumlarına getirmek
olduğu vurgulanmıştır. Bunu yaparken de özgün malzeme ve teknik kullanımı
benimsenmiştir. Eksik olan hiçbir kısımda estetik amaçlı parçalar kullanılmamıştır. Sadece
işlevsel olarak gereklilik gerektiren özgün malzemelerle üretilmiş elemanlarda bütünlemeler
yapılmıştır. Çeşmeyi ayağa kaldırma çalışmaları 1998 yılında başlamış, 2010 yılında son
bulmuştur (Torun, Ercan, 2013: 37). Çeşmede bulunan heykeller ise restorasyon ve
konservasyon çalışmaları yapılarak Burdur Müzesi’ne teslim edilmiştir. Çeşmede antik
dönem ihtişamını tekrar yaşatmak amacıyla replikaları yapılan heykeller orijinal
konumlarına yerleştirilmiştir (Şekil 7).
Antoninler Çeşmesi’nde yapılan uygulamalar Benjamin’in “aura” kavramı
bağlamında; yapı özelinde anastilosis uygulaması ve plastik eserlerin repliklarının yapılması
olarak iki farklı başlıkta değerlendirilmelidir. Anastilosis uygulamasında neredeyse tamamı
özgün olan blokların kullanılmış eksik kısımlarda özgün malzeme kullanılarak bütünleme
yapılmıştır. Ancak bütünleme yapılan kısımlar alana gelen ziyaretçinin algılayabileceği
kadar belirgin değildir. Bu sebeple ayağa kaldırılmış olan çeşme yeni aura yaratılması ya da
auranın tekrar geri kazanılması olarak değerlendirilebilir. Özgünleri Burdur Müzesi’nde
bulunan heykellerin replikalarının çeşmede sergilenmesi ise Benjamin’in “aura” kavramında
belirttiği şimdilik, buradalık ve biriciklik özelliklerinin kaybolmasına sebep olduğundan
aura kaybı olarak değerlendirilebilir.
Şekil 7: Sagalassos Antik Kenti Antoninler Çeşmesi anastilosis uygulaması sonrası ve
çeşmeye yerleştirilmiş olan heykel replikları (Kafa Duran, Kişisel Arşivi, 2017)
Kızıl Avlu (Serapeion)
İzmir Bergama’da bulunan ve yapımında kullanılan tuğladan dolayı Kızıl Avlu
olarak adlandırılan yapı, MS. 2. yy’da iki adet antik su tüneli üzerine inşa edilmiş olan avlu,
100 x 270 m’lik bir alana kurulmuştur. Dikdörtgen bir bölüm ile bu bölümün iki yanında
bulunan dairesel yapılardan meydana gelen yapı, yer altı tanrısı Serapis ile ilişkilendirildiği
için Serapeion adıyla da anılmaktadır. Yapı MS 2. yy’da Roma tapınağı, Bizans Dönemi’nde
kilise, 1950 yılından sonra ise dairesel olan kısmı Kurtuluş Camii olarak kullanılmıştır
(Ulusoy Binan, 2018: 205-207).
390
Kızıl Avlu’da 2002 yılından itibaren kapsamlı koruma uygulamaları
gerçekleştirilmiştir. Uygulamaların öncesinde yapı detaylı olarak incelenmiş ve
deformasyonlar belgelenmiştir. Kule yapılarında ve destek duvarlarında ciddi
deformasyonlar gözlemlenmiştir. Ana duvarlarda tuğla malzemenin kayıp olduğu kısımlar
özgün malzeme ile bütünlenmiştir (Pirson, 2007: 270-274) (Şekil 8).
Kızıl Avlu’da özgün tuğla malzeme kullanılarak bütünlenen kısımlar, uzun yıllardır
toplumun belleğindeki yapının etkisini güçlendirmiştir. Bu sebeple Avlu’daki uygulamalar
Benjamin’in “aura” kavramı bağlamında değerlendirildiğinde toplumsal belleğin ve yapının
fiziksel sürdürülebilirliğinin sağlanması sebebiyle en kapsamlı ve olumlu uygulamalardan
biri olarak örneklenebilir.
Şekil 8: Bergama Kızıl Avlu yapısı
(https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1z%C4%B1l_Avlu, b.t., -Erişim: 10.11.2019)
391
KAYNAKÇA
Ahunbay, Z. (2011).
“Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon”, İstanbul, Yapı
Endüstri Merkezi Yayınları.
Boito, C. (2018).
“Korumak mı Restore Etmek Mi?, (A. Tümertekin,
Çev.). İstanbul: Janus Yayıncılık.
Kuban, D. (2000).
“Tarihi Çevre Korumanın Mimarlık Boyutu”, İstanbul,
Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
Mazlum, D. (2014).
“Koruma
Kuramının
Mimari
Rekonstrüksiyona
Bakışı”. Mimarlık Dergisi, 380, s.72-73..
Vinas, S. M. (2005).
“Contemporary Theory of Conservation”, Oxford :
Butterworth Heinemann. .
Gürdal, N. 2015
“Aura’nın Yitiminden Sonra Sanat Eseri – The Work
Of The Art After The Loss Of Aura”, Yıldız Journal of
Art And Desing, Vol.: 2 Issue: 2, 2015, 67 – 78.
Özel Sağlamtimur, Z (2013)
“Walter Benjamin’in Bakış Açısından Tarih ve
Fotoğraf İlişkisi - Relationship Between History and
Photography from Walter Benjamin’s Point of View”,
İletişim Kuram ve Araştırrma Dergisi - Sayı 37 / Güz
2013, 236 – 250.
Buçan, N. (2014)
“Belgesel Ve Toplumsal Belgeci Fotoğrafı Walter
Benjamin'le Okumak”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, 2014.
Ersen, A. 2015
“E. E. Viollet-Le-DUC - Stilistik Rekompozisyon
‘Üslup
Birliği’
Düşüncesinin
Anlayışı
Kökenleri”,
ve
Rekonstrüksiyon
Restorasyon
ve
Konservasyon Çalışmaları Dergisi, Vol: 14, 2015, 4. (3
-16).
Jokilehto, J. 1999.
“A
history
of
Architectural
Conservation”,
Butterworth-Heinemann. Oxford, 870s.
392
Yarlıgaş, V. 2017
“Almanya’da Mimari Rekonstrüksiyona Bakış: Üç
Dönem, Üç Örnek”, Mimar.ist Dergisi, (60), ss. 38-45.
Jager, W. 2003.
“A Short Summary of the History of the Frauenkirche
in Dresden”, Construction and Materials, (17), 641-649.
ICOMOS, 1990.
“Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü”,
Lozan,
http://www.icomos.org.tr/?Sayfa=Tuzukler2&dil=tr/
Erişim: 23 Mart 2019
Karaca, H. 2008.
“Side Antik Yerleşiminin Kültürel Peyzaj Açısından
Değerlendirilmesi”,
Yüksek
Lisans
tezi,
Ankara
Üniversitesi, Ankara, 344s.
Alanyalı, H. S. 2013.
“Antik
Yapıların
Onarımında
Beton
Kullanımı”,
Betonart Dergisi (36), ss. 40-43.
Kafa Duran, E. 2019.
“Arkeolojik
Alanlarda
Müdahalelerinin
Örneği”,
Uygulanan
Restorasyon
Değerlendirilmesi:
Metropolis
Yüksek
Lisans
Tezi,
Dokuz
Eylül
Üniversitesi, İzmir, 132s.
Torun, E., Ercan, S. 2013.
“Two
Decades
Sagalassos”,
of
Anastylosis
Sagalassos,
Marc
Experience
Waelkens
at
and
Interdisciplinary Archaeology kitabı içerisinde, Leuven
University Press, Belçika, ss. 27-41.
Ulusoy Binan, D. 2018.
“Bergama Kentsel Kültür Varlıkları Envanteri ve
Çözümlemesi”, Miras 3, Ege Yayınları, İstanbul, 337s.
Pirson, F. 2007.
“Pergamon 2006 Yılı Çalışmaları”, 29. Kazı Sonuçları
Toplantısı içerisinde, (3), TC Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları, Ankara, ss. 261-284.
393
Koruyucu Annelerin Koruyucu Annelik Sürecine İlişkin Duygu ve Düşüncelerinin
İncelenmesi
Ayşegül SERTOK312
Prof. Dr. Gülen BARAN313
Özet
Koruyucu aile hizmeti, korunma ihtiyacı olan çocuklara sunulan aile odaklı
hizmetlerden biridir. Koruyucu aile uygulamasında temel amaç, yaşamlarının belirli bir
döneminde olumsuz yaşam deneyimi olan ve biyolojik aileleri tarafından bakımları çeşitli
sebeplerle sağlanamayan çocukların, bu dönemi örselenmeden geçirmeleri, yaşamlarındaki
güven ve süreklilik duygularının kesintiye uğramaması ve sağlıklı aile ortamından mahrum
kalmamalarıdır. Koruyucu aile uygulamasının önemli bir parçası olan koruyucu annelerin,
bu sürece ilişkin duygu ve düşüncelerinin incelenmesi bu araştırmanın amacını
oluşturmaktadır.
Çalışmaya Ankara ilinde ikamet eden ve en az altı ay süre ile koruyucu annelik
yapan kadın dahil edilmiştir. Çalışmada nitel araştırma desenlerinden olgu bilim deseni
kullanılmıştır. Araştırmacı tarafından hazırlanan ve koruyucu annelerin koruyucu aile olma
sebepleri, koruyucu aileliğin ilk süreçlerinde kendilerinin ve yerleştirilen çocuğun
yaşadıkları zorluklar, koruyucu ailelik hizmetinin kendilerine ve yanlarına yerleştirilen
çocuğa katkıları, annelerin sürece ilişkin önerileri gibi konulara yer verilen Görüşme Formu
ile veriler toplanmıştır. Verilere ilişkin alt temalar ve temalara ilişkin katılımcı frekansları
belirlenerek tablolar oluşturulmuş, yapılan görüşmelerden alıntılara yer verilerek annelerin
duygu ve düşünceleri açıklanmıştır.
Çalışma sonucunda; koruyucu annelerin çoğunun (n=10) 12-60 ay arası bir süre ile
koruyucu anne oldukları, koruyucu anneleri yanında kalan çocukların çoğunun (n=14) 0-36
ay arasında koruma altına alındıkları, çocukların büyük bir çoğunluğunun (n=16) kurum
bakımında 12 aydan az bir süre tutuldukları, hızlı bir şekilde uygun koruyucu ailelerin
yanına yerleştirildikleri, annelerin çoğu (n=7) kurum bakımında çocukların maddi
ihtiyaçlarının karşılandığının farkında olmalarına rağmen kurum bakımının çocuk gelişimi
açısından uygun olmadığının farkında olarak çocukların kurum bakımından çıkarılması
gerektiğini düşünmelerinin sebebi ile koruyucu aile oldukları tespitlerine varılmıştır. Ayrıca
annelere yanlarına yerleştirilen çocuğa karşı hissettikleri duyguları sorulmuş, annelerin
tamamı olumlu duygularını ifade etmişlerdir. Sonuç olarak koruyucu annelerin duygu ve
düşünceleri belirlenen yöntem ile anlamlandırılarak ve analiz edilerek mevcut duruma katkı
sağlayabilecek öneriler oluşturulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Aile, Aile odaklı hizmetler, Koruyucu aile hizmeti, Korunma
ihtiyacı olan çocuk.
Bir ülkenin geleceği ve toplumsal sağlığının devamlılığının sağlanabilmesi için
ailelerin çocuk yetiştirme konusunda bilinçli ve yeterli olması, devletlerin ise çocukların
312
313
Çocuk Gelişimci Nevşehir Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Bölümü
394
korunması ve tam iyilik halinin sağlanması konusunda sorumluluklarının farkında olması,
gerekli yasal düzenlemeleri ve uygulamaları hassasiyetle yürütmesi oldukça önemlidir. Bir
çocuğun yetiştirilmesi ve gelişimini sağlıklı bir şekilde tamamlayarak yetişkinlik evresine
geçebilmesinde rol oynayan en etkili unsur ailedir. Aile ve aile tutumlarının çocuk gelişimi
üzerindeki etkisi bugüne kadar birçok çalışmaya konu olmuştur. Çocukların sağlıklı gelişimi
üzerinde büyük oranda etkili olan aile kavramının yetersizlikleri veya yoksunluğu beklendik
bir şekilde çocukların birçok risk faktörü ile karşı karşıya kalmasına sebep olmaktadır.
Çeşitli nedenlerle aileleri yanından ayrılmak zorunda kalan veya ailesi yanında iken beden,
fikir ve ruh güvenliğinin tehlike altında olduğu tespit edilen çocuklar, korunmaya ihtiyacı
olan çocuklar olarak tanımlanmakta, ülkemizce kabul edilen sözleşmeler, bu konu ile ilgili
uygulanan kanunlar gereğince devlet tarafından korunma alınmaktadır.
Korunmaya ihtiyacı olan çocuklar için uygulanan hizmetlerin tümünde çocukların
güvenliğinin ve sağlıklı gelişiminin aksamadan devam etmesi ve çocukların örselenmeden
yaşamlarına devam etmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla yürütülen tüm hizmetlerde çocuğun
yüksek yararı dikkate alınarak çocuğa en uygun hizmet modeli belirlenmektedir. Son
dönemlerde, çocukların temel ihtiyaçlarının birçoğunun karşılanmasına rağmen aile içinde
aldıkları koşulsuz sevgi, güven ortamı, ait olma olgularının eksikliğine bağlı olarak yaşanan
zorluklar göz önünde bulundurulmaya başlanmış ve korunmaya ihtiyacı olan çocuklara
sağlanan hizmetlerde aile unsurunun eksik olması sebebiyle çocukların gelişimsel açıdan
bütün olarak korunamadığının bilincine varılmıştır. Bu bilinçle birlikte aile odaklı hizmet
modellerinin artması ve çocukların olabildiğince aile sevgisi ve ilgisi ile büyümeleri için
çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.
Korunmaya İhtiyacı Olan Çocuklara Sağlanan Hizmetler
Korunma ihtiyacı olan çocuklara verilen hizmetlerin gelişimi incelendiğinde;
geleneksel toplumlarda aile yanında bakım, ekonomik anlamda gelişmiş toplumlarda ise
kuruluş bakımı yöntemlerinin yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir (Koşar, 2008). Bu
bağlamda Türkiye şu anda toplu bakım modellerinin sonlandırılarak, ev tipi bakım ve aile
odaklı bakım modellerinin yaygınlaştırıldığı bir dönüşüm sürecindedir. 1910’larda başlayan
toplu bakım modelinin 2010’lardan itibaren terk edilmeye başlandığı göz önünde
bulundurulursa, Türkiye’de yaklaşık yüz yıllık bir süre kuruluş bakımı modelinin ağırlıklı
olarak uygulandığı söylenebilir (Baysal, 2017).
Korunma ihtiyacı olan çocuklar, sosyal hizmetlerin en temel alanlarındandır.
Çocuklar, korunma altına alınma sebeplerinden bağımsız olarak ve kendi kendine yeterli
hale gelinceye kadar, hizmet alma hakkına sahiptir (Akt. Baysal, 2017). Hak temelli
yaklaşım şeklinde de ifade edilen bu yaklaşım Türkiye’de çocuk politikaları açısından temel
olarak kabul edilen esaslardan birini oluşturmaktadır. Çocukların ihmal ve istismardan
korunması ve çocuğun tam iyilik halinin devamı için yapılan tüm iş ve işlemler çocuk
koruma sistemi (ÇKS) olarak nitelenebilir (Yolcuoğlu, 2009).
Ülkemizde çocuklara ilişkin koruma ihtiyacı içerisinde olma durumunun veya
ihtiyacının tespiti sürecinde; Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bünyesinde
çalışan meslek elemanları tarafından detaylı sosyal incelemeler yapılmakta ve çocukların
yüksek yararı ilkesi doğrultusunda kanaatler ilgili aile mahkemelerine sunulmaktadır.
Mahkeme kararı doğrultusunda çocukların korunmasına ilişkin 5395 sayılı Çocuk Koruma
Kanununun 5. maddesindeki koruyucu destekleyici tedbirlerden (Danışmanlık, Eğitim,
395
Sağlık, Bakım, Barınma Tedbirleri) bir veya birden fazlası uygulanarak çocuğun
ihtiyaçlarının karşılanması amaçlanmaktadır. 5395 Sayılı Çocuk Koruma Kanununun 4.
Maddesinde kanunun temel ilkelerinden bahsedilmiş; bu maddenin (j) fıkrasında ise;
“Çocuklar hakkında tedbir kararı verilirken kurumda bakım ve kurumda tutmanın son çare
olarak görülmesi, kararların verilmesinde ve uygulanmasında toplumsal sorumluluğun
paylaşılmasının sağlanması” ilkesine yer verilmiştir. Genel anlamda ülkemizde bir çocuğun
korunma ihtiyacının tespitinde ve ilgili birimlere bildiriminde tüm bireyler sorumludur.
Korunma ihtiyacının tespiti ve gerekli adli bildirimler sonrasında korunma ihtiyacı olan
çocukların iyilik halinin sağlanması Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ve
bakanlığa bağlı il müdürlüklerinin; ayrıca çocuklar ile ilgili iş ve işlemleri yürüten diğer tüm
Bakanlıkların da ortak sorumluluğundadır (Çocuk Koruma Kanunu, md. 5 ve md. 4).
Korunma ihtiyacı olan çocukların tespiti sonrasında, çocuğun haklarının korunması ve iyilik
halinin devamının sağlanması amaçları doğrultusunda kanunlar aracılığı ile devletin
çocuklara ve ailelere sağladığı bazı hizmetler bulunmaktadır.
Biyolojik Aile Yanında Bakım ve Destek
Çocuk kendi biyolojik ailesinin yanında olmasına rağmen, ailenin maddi
olanaksızlıkları nedeniyle sağlık ve eğitim gibi en temel ihtiyaçlarından yoksun olabilir. Bu
durumda olan çocuklar için en sağlıklı bakım, aile yanında verilen bakım hizmetidir. Eğer
çocuğun anne ve babası ayrı değilse, barınma sorunu yoksa ve ailede herhangi bir şiddet
veya istismar söz konusu değilse en doğru bakımın aile yanında bakım olduğu görülmüştür.
Çocukların psikolojik gelişimlerinin sağlıklı olması açısından mümkün olduğunca kendi
aileleri yanında büyümeleri gereklidir (Seyyar, 2008). Biyolojik ailesi yanında kalan
korunmaya ihtiyacı olan çocuklar için ayni (yiyecek, giyecek, yakacak, ilaç, eğitim
malzemeleri vb.) yardımlar yapıldığı gibi başvuru sonucunda belirlenen ihtiyaç sahiplerine
nakdi yardımlar da yapılmaktadır (Çiftçi, 2009). Maddi olanaksızlıkların tespiti halinde ise
çocukların yararına olmak üzere sosyal ve ekonomik destek hizmeti biyolojik ailelere
sağlanmakta ve çocuklar bu sayede aileleri yanında bakılmaya devam etmektedirler. Bu
destek Sosyal ve Ekonomik Destek Yönetmeliği kapsamında İllerdeki Sosyal Hizmet
Merkezlerince sağlanmaktadır.
5395 sayılı Çocuk Koruma Kanununa göre; “koruyucu ve destekleyici tedbirler,
çocuğun öncelikle kendi aile ortamında korunmasını sağlamaya yönelik danışmanlık, eğitim,
bakım, sağlık ve barınma konularında alınacak tedbirlerdir” (Çocuk Koruma Kanunu, md.
5). Korunma ihtiyacı olan çocuğun tespiti ve adı geçen çocuğun desteklenerek ailesi yanında
kalmasının çocuğun yararına olacağının tespiti halinde ilgili kanun gereğince çocuğun aile
yanında gerekli tedbirlerle desteklenmesi öncelikli amaçtır.
396
Kurum Bakımı
Ülkemizde çocuklar önceleri 1983 yılında yayınlanan 2828 sayılı Sosyal Hizmet
Kanunu çerçevesinde korunma altına alınırken, 2005 yılında 5395 sayılı Çocuk koruma
kanununun yayınlanmasından sonra bu kanun kapsamında korunma ve bakım altına
alınmaktadırlar. Kurum bakımı, korunmaya muhtaç durumda çocukların birlikte olarak
yaşamlarını sürdükleri ve ihtiyaçlarının kurum ve kurum çalışanları tarafından karşılandığı
bakım hizmetidir (Demirbilek, 2000). Kurum bakımı kavramının bir başka tanımı ise,
korunmaya ihtiyacı olan çocukların farklı nedenlerden dolayı öz ailelerinden ve evlerinden
uzakta olarak kaldıkları ve tam zamanlı olarak bakım aldıkları hizmet türüdür (Çiftçi, 2008).
Kurum bakımı korunma ihtiyacı olan çocukların bakım ve korunması için düşünülen
en eski bakım yöntemidir. Bu yöntem özellikle çocuğun ailesi yanında bakımı ve korunması
için alınan önlemler, geliştirilen politika ve yapılan yasal düzenlemeler işlevsel olmadığında
tercih edilen bir yöntemdir (Karataş, 2007).
Kurum bakımı, benzer özellikleri olan çocukların belli bir yerde topluca bakılıp
korunması veya bir aile ortamına sahip ya da aile ortamında yaşama şansı bulunmayan
çocukların gruplar şeklinde veya toplu olarak bir kurum içerisinde yaşamaları ve bu süre
içerisinde kendilerine anne, babalarının yerini alan görevli kişiler tarafından bakılmaları
olarak tanımlanmaktadır (Yazıcı, 2012).
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu’ nun amacına ve esaslarına
uygun olarak faaliyette bulunan kuruluşlar çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları olmuştur.
Çocuk yuvaları, 0-12 yaş arası korunmaya muhtaç çocuklarla, gerektiğinde 12 yaşını
dolduran kız çocuklarının, bedensel, eğitsel, psiko-sosyal gelişimlerini, sağlıklı bir kişilik
veya iyi alışkanlıklar kazanmalarını sağlamakla görevli ve yükümlü yatılı hizmet
kuruluşlarıdır. Yetiştirme yurtları ise, 13-18 yaş arası korunmaya muhtaç çocukları
korumak, bakmak ve bir iş veya meslek sahibi edinmeleri ve topluma yararlı kişiler olarak
yetişmelerini sağlamakla görevli ve yükümlü olan yatılı sosyal hizmet kuruluşlarıdır
(Kahraman, 2007). 7 Temmuz 2005’ de kanuna eklenen “çocuk evi”, toplu kuruluşlar yerine
en çok altı-sekiz çocuğun barınmasının sağlandığı ve “sevgi evleri” veya “çocuk evi
siteleri”, kuruluş bakımı yerine daha küçük birimlerde, aile ortamına benzer yapılar, küçük
müstakil binalarda koruma ve bakım hizmeti verilen kuruluşlar olarak tanımlanmaktadır
(Yolcuoğlu, 2009).
Bu kurumlar, olanaklar el verdiği ölçüde aile ortamına en yakın şekilde
örgütlenmiştir. Çocukların toplum içinde mutlu ve topluma yararlı birer kişi olarak
yetiştirilmelerinde kurum bakımı bazı açılardan yeri doldurulamaz bir ihtiyaçtır. Ancak bazı
açılardan dezavantajlar doğurmaktadır. Bu nedenle, modern sosyal refah hizmetleri
kapsamında, çocuğun aile ya da aileye benzer bir yapı içinde bakılması önem
kazanmaktadır. Bu sebeple öncelikle bakıma muhtaç çocuklardan aileleri var olanların
ailelerine “sosyal ekonomik destek” sağlanması, ailesi olmayanların “koruyucu aile” yanına
yerleştirilmesi ya da “evlat edindirilmesi” gibi uygulamalar öne çıkmakta, bütün bunların
397
geçersiz olduğu durumlarda kurum bakımının devreye girmesi istenmektedir (Şenocak,
2006).
Kurum bakımının aile ortamından farklı bir yapı arz etmesi nedeniyle çocuklar
birçok gelişim alanlarında olduğu gibi öncelikle psiko-sosyal gelişimlerini sağlıklı olarak
tamamlayamamaktadır. Çok sayıda çocuğun bir arada yaşadığı, çocuklarla teke tek ilişkinin
kurulamadığı, uyaran eksikliklerinin olduğu, çocukların toplumsal ilişkilerden bir ölçüde
soyutlandıkları, az sayıda ve niteliksiz personelin çocuklara bakmakta zorlandığı bir bakım
modeli sağlıksızdır, etkili ve de yeterli bir model değildir ve telafisi zor zedelenmelere yol
açmaktadır (Tok, 1996).
Evlat Edinme
Evlat edindirme, korunma ihtiyacı olan, aile ortamında yetişmekten yoksun
çocuklara bu olanağı sağlayan ve çocuğun fiziksel, zihinsel, duygusal güvenliğini korumaya
hizmet eden önemli bir kurumdur. Bu hizmetin amacı; biyolojik ailesi tarafından
bakılamayan çocuğa devamlı bir aile, aileye de çocuk sevgisini giderme olanağı sağlamaktır
(Şenocak, 2006).
Evlat edinme, kalıcı sürekli bakım sağlayan bir hizmet türüdür. Kan bağına
dayanmaksızın bir akitle yasal ve sosyal açıdan ana ve/veya baba ve çocuk bağının
kurulmasıdır (Koşar, 1987). Biyolojik aile ve anne bakımından yoksun olan çocukların her
yönden sağlıklı gelişimi ve gereksinimleri üzerine araştırma yapan pek çok araştırmacının
fikir birliği yaptığı konu, bu çocukların bir an evvel evlat edinmek isteyen ailelerin yanına
yerleştirilmesidir (Arnaz, 1983).
Erken yaşta evlat edindirilen sağlıklı çocuklarla, biyolojik ailesi yanında büyüyen
sağlıklı çocukların benzerlik gösterdiğini tespit etmiştir (Erol ve Şimşek, 2008).
Korunma altındaki bir çocuğun durumu evlat edinilmeye uygun ise doğrudan evlat
edindirilmesi en uygun seçenek olarak değerlendirilmektedir. Korunma altındaki bir
çocuğun evlat edinmeye uygunluğu şu üç şarttan birinin gerçekleşmesi ile mümkündür:
• Terk çocuk: Tüm teknik ve yasal inceleme ve araştırmalarla anne/babasının kim olduğu
tespit edilemeyen tamamen terk edilmiş olan çocuklar,
• Anne/baba rızası ile evlat edindirmeye uygun hale gelmiş olan çocuklar (Türk Medeni
Kanunu, md. 309), ve
• Anne/baba rıza vermemiş ancak özen yükümlülüğünü yerine getirmeyen anne babadan,
rıza aranmadan evlat edindirmeye uygun hale gelmiş çocuklar (Türk Medeni Kanunu, md.
311).
Anne/baba rızası ile rızalarının alınmasına gerek olmadığına dair 2. ve 3. maddelerde
belirtilen durumların, mahkeme kararı ile tespit edilmiş olması gerekmektedir (Baysal,
2017).
398
Koruyucu Aile
İngilizce’ de “Foster Care” veya “Foster Family” olarak ifade edilen ve ülkemizde
“koruyucu aile” olarak tanımlanan bu modelde temel esas; belirli bir ailenin korunma
ihtiyacı içinde bulunan çocuk/çocukların ebeveynlik rollerini üstlenmesidir. Bu model
çocuğun biyolojik ailesinin; asgari sosyal, duygusal ve fiziksel bakım konularında önemli
yetersizlikler göstermesi nedeniyle, biyolojik anne ve babasından ayrılması gereken
çocukların, evlat edindirmeye uygun olmadığı durumlarda uygulanmaktadır (Taştekil,
1989). Bakım (foster) kelimesinin anlamı bir başkasının (veya başka şeylerin) büyümesine
ve gelişmesine yardımcı olmak anlamına gelir. Aynı zamanda birinin ihtiyaçlarına dikkat
edilmesi gerektiği anlamına gelir. Anne ve babalar, bir çocuğa yaşamak ve büyümek için
güvenli bir yer vermekte olan, bir çocuğun ebeveyni dışındaki kişilerdir.
Ülkemizde koruyucu aile uygulamasına 1961 yılında Sağlık ve Sosyal Yardım
Bakanlığı ile UNICEF arasında imzalanan protokol sonucu Ankara ilinde başlatılan proje ile
geçilmiştir. Proje 1962 yılında Ankara’ nın kaza ve köylerinde, 1964 yılında ise İzmir’ de
uygulanmaya başlanmıştır (akt. Yurdakul, 2016).
Ülkemizde halen koruyucu aile hizmeti, koruyucu ve önleyici bir hizmet modeli
olarak Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’ nin 20. maddesi, Medeni Kanun’ un
347. maddesi ve 2828 sayılı Kanun’un 22. ve 23. maddesi dayanağında uygulanmaktadır.
Koruyucu aile bakım modeli; çocuğun farklı nedenlerle biyolojik ailesi tarafından
bakılamadığı ve evlat edindirilmesinin de mümkün olmadığı durumlarda bir aile yanında
geçici veya sürekli olarak, gönüllü veya ücretli biçimde devlet denetiminde gerçekleştirilen
bir bakım modelidir (Koşar, 2008). Koruyucu aile hizmet modeli çocukların bir aile
ortamında büyümesi gerekliliğinin bir sonucu olarak geliştirilmiştir.
Bugünkü Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2011 yılında Aile ve Sosyal
Politikalar adı ile kurulduktan sonra aile odaklı hizmet modelleri üzerinde daha fazla
durulmuş ve bu hizmetlere verilen önem giderek artmıştır. Korunma altındaki çocukların
koruyucu aile yanında bulunma oranları 2000-2012 yılları arasında ortalama % 7 iken, 2016
yılı sonu itibariyle % 27,30’ a ulaşmıştır (Baysal 2017).
İyi planlanmış ve denetim altına alınmış olan koruyucu aile kurumunun yararları
korunma ihtiyacı olan çocuklar açısından bakıldığında çok fazladır. Koruyucu aile
bakımının çocuğa sağladığı aile ortamı çocuğun psiko-sosyal gelişiminin sağlıklı bir şekilde
gerçekleştirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Kurum bakımının çocuk üzerindeki
etkilerine yönelik yapılan araştırmalar incelendiğinde, bu bakım türünün pahalı olmasının
yanında çocuğun gelişimini eksik tamamlamasına yol açtığı da ortaya çıkmaktadır. Zira
kurum bakımı bire bir ilişki ve duygusal etkileşimden uzak, çoğunlukla ve yalnızca
fizyolojik gereksinimlere cevap verebilecek niteliktedir. Kurumun normal bir toplum
yaşantısının şartlarını sağlayamaması çocuğu yapay bir ortama göre şartlandırması ve onun
ruh sağlığını ihmal etmesi çok büyük bir risktir. Kurum bakımı ideal ölçülere ulaşmış,
çocuğun bütün ihtiyaçlarını karşılayacak hale gelmiş olsa dahi, kışla havası çocukta
psikolojik yönden olumsuz etkiler yapmakta ve çocuk kişisel ilişkiler ve deneyimler
yönünden eksik kalmaktadır. Bu sebeple aile ortamının çocuğun gelişiminde temel şart
399
olduğunu kabul eden birçok ülke kurum bakımını en az orana indirip, koruyucu aile
bakımının artması için gerekli çalışmaları arttırmışlardır (Akyüz, 1988).
Koruyucu aile, çocuğun ihtiyacı oranında aile ortamında sevgi, ilgi ve hoşgörü
gösterilerek büyümesi ve fiziksel, duygusal ve zihinsel olarak sağlıklı gelişip, topluma
uyumlu ve yararlı bireyler olmasının sağlanması amacı ile ortaya çıkmış ve geliştirilmiş bir
kurumdur. Bu kurum ile çocuğun karmaşık ve sorunlu olan bir döneminin, en az zararla ve
normal hayatını kurumsallaşmış bir çevrede devam ettirerek geçirmesi sağlanmaya
çalışılmaktadır. Koruyucu aile bakımı ile çocukların güven ve süreklilik duygusuna zarar
vermemek de amaçlanmaktadır (Akbulut, 2011).
Koruyucu aile hizmetinin önemli amaçlarından bir diğeri de, çocuğun biyolojik
ailesinde yaşanan olumsuzluklar, sorunlar sona erdiğinde biyolojik ailenin yanına dönmesini
sağlamaktır. Belirtilen hususlar doğrultusunda hareket eden koruyucu aile hizmeti, belirli bir
süre çocuğun bakımını üstlenecek koruyucu aile seçiminde ve aile ile çocuğun uyumunun
sağlanması hususunda da tedbirler almaktadır (Yurdakul, 2016).
Koruyucu aile kurumu korunma ihtiyacı olan çocukların, çocuk yuvası, yetiştirme
yurdu veya çocuk evi gibi kurumlarda bakılmasının önüne geçilmesini sağlayan, kurum
bakımına karşıt veya alternatif bir bakım modeli olmadığı gibi, evlat edinmek isteyen
ailelerin, evlat edinmenin gerçekleşmesi için gerekli olan bir yıllık deneme ve yerleştirme
süresini (4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, m.305) çocuk ile birlikte geçirmesini sağlayan
ve böylece ailelerin çocuk hasretlerini bir an önce gidermeye olanak veren bir ara model
değildir (Doğan, 2013).
Koruyucu aile, çeşitli nedenlerle öz ailesi yanında bakımları bir süre için
sağlanamayan çocuklarımızın kendi aile ortamlarında eğitim, bakım ve yetiştirilme
sorumluluğunu kısa veya uzun süreli olarak, ücretli veya gönüllü statüde devlet denetiminde
paylaşan, hissettikleri toplumsal sorumluluğu gösterebilen uygun aile ya da kişilerdir.
Tanımdaki ifadelerin çoğuna dikkat etmek gerekmektedir. Tanımda bulunan “Biyolojik
ailesi yanında bakımları bir süre için sağlanamayan çocuklar” ifadesi, koruyucu aile hizmet
modelinin özünde, bu hizmetin kalıcı olarak değil geçici süreliğine yapılmasının yattığını
belirtmektedir. Amaçlanan; koruyucu ailenin, biyolojik aile sorununu çözene kadar biyolojik
aileye destek olması, bu süre içerisinde çocuğun bakımı üstlenmesi, çocuğa bir aile ortamı
sağlaması ve ebeveyn rolünü geçici süreliğine üstlenen kişiler durumunda olmalarıdır.
Biyolojik ailenin baştan bütün sürece katılımını sağlamak, çocuğu geri alma motivasyonunu
canlı tutmak ve ana-baba çocuk bağını korumak açısından kurum, dolayısıyla uzman,
biyolojik ana-babayı hizmet modelinin içine katar (Koşar, 2008). Tanımda, “çocukların,
bakım, eğitim, yetiştirilmeleri sorumluluğunun, kısa veya kalıcı olarak karşılanması” ifadesi
geçmektedir. Yukarıda da değinildiği üzere, çocuğun hizmet modeli belki bir ay sonra
değişebilmekte, çocuk başka bir ailenin yanına yerleşebilmekte ya da çocuğun biyolojik
ailesi sorununu hiçbir zaman çözememekte, başka bir hizmet modeli de çocuğa uygun
olmayabilmektedir. Bu durumda da çocuk, reşit olana kadar koruyucu aile yanında
kalabilmektedir. Tanımdaki ifadelerden biri de, “devlet denetiminde çocuğun bakımının
paylaşılmasıdır”. Bu ifadede, koruyucu aileye çocuğun yerleşimi yapıldıktan sonra, meslek
elemanları tarafından izleme ve takiplerin sürekli olacağı anlamına gelmektedir. Bu durumla
ilgili koruyucu aile en başta bir sözleşme imzalar (Baysal, 2017).
400
Bir diğer nokta da, eğer çocuk evlat edinmeye uygunsa, öncelikle çocuğun bu
hizmetten yararlandırılması gerekmektedir. Çocuk Hakları Sözleşmesi ve sözleşmenin
üzerine temellendiği ilkelere göre, “çocuğun yüksek yararı” gözetilmelidir. Bazı durumlarda
çocuk için evlat edinme ve koruyucu ailelik hizmet modeli olarak iki yararlı durum
olabilmekte ancak en yararlı durumun hangisi olduğuna bakılmak durumunda olunmaktadır.
“Çocuğun yüksek yararı” ilkesine göre, en yararlı hizmet evlat edinme hizmeti olmaktadır.
Çocuk ile ilgili biyolojik ailesi hangi haklara sahipse veya çocuk biyolojik ailesinden
hangilerini talep edebilecekse, evlat edinmede de aynı şekilde hakları olmakta ve talep
edebilmektedir. Herhangi bir hizmet değişikliği söz konusu olmaksızın, çocuk kalıcı olarak
o ailede kalmaktadır. Tüm bu nedenlerle evlat edinilme çocuk için her zaman daha üstün
durumda olmaktadır. Bundan dolayı, eğer çocuk evlat edindirilmeye uygunsa, evlat
edindirilmesi öncelikle tercih edilmektedir (Tok,1996). Ancak çocukların yaşı büyüdükçe
evlat edindirilme şansları da azalmakta ve genellikle en fazla okulöncesi döneme kadar evlat
edinme hizmetinden yararlandırılabilmektedirler. Bir diğer durum da şudur ki; çocuk çok
küçük olduğu ve evlat edinilmeye uygun olduğu halde, ebeveynleri çocuğun evlat
edinilmesine izin vermeyebilmektedir. Biyolojik ailesi için bir süre bakımı sağlanamayan ve
biyolojik ailesinin yanına dönme ihtimali olan çocuklar da evlat edindirilmemektedirler.
Değinilen tüm bu engellerden dolayı evlat edindirilemeyen çocuk, meslek elemanı
tarafından da koruyucu aile yanına yerleştirilmesi uygun görüldüğü takdirde, koruyucu aile
yanına yerleştirilmektedir (Yeşilkayalı, 2015).
Günümüzün ekonomik ve toplumsal koşullarında aile içinde yetişme olanağını
kaybeden gençlerin, toplumsal hizmet örgütlerinde yetiştirilmesi olgusu; ailenin yerini
dolduramamaktadır. Aileden ayrılıp, toplum içinde olduğu gibi bakım kurumlarında bile
yetişmek, çocuklar ve gençler açısından bir “risk ortamı” olarak ortaya çıkmaktadır.
Bütünüyle aileden yoksun olmak, toplum içinde ailenin gözetim, destek, denetim ve
yönlendirme olanaklarından yoksun kalmak, tüm çocuklar ve gençler için açıkça bir risktir
(Cılga,1989). Dolayısıyla çocukların karşılaşmış olduğu bütün bu olumsuzlukları
olabildiğince ortadan kaldırmak için koruyucu aile hizmetlerinden yararlandırılmaları
sağlanmaktadır. Çünkü koruyucu evler, çocuğa bir ‘aile’ ortamında yaşama fırsatı sunmakla
koruyucu bakımı diğer biçimlerinden ayırır. Koruyucu evde çocuk, geçici anne babalar,
ailenin diğer üyeleri ve hatta arkadaşlarıyla duygusal bağ kurma, davranış şekillerini, aile rol
ve sorumluluklarını öğrenme şansına sahiptir (Brieland, Costin ve Athertan,1975).
Kurum bakımının, koruyucu aile bakımı ile karşılaştırıldığı bir çalışmada;
kurumlardaki bakım verenlerin çocuklar üzerinde daha fazla uygunsuz ve etkisiz denetim
girişimlerinde bulundukları görülmüştür. Kurumların çocukların ihtiyaçlarına yönelik
olmaktan çok uzak oldukları, kurum bakımındaki çocukların koruyucu aile yanındaki
çocuklara göre evlat edindirilme oranlarının daha düşük olduğu ortaya çıkmaktadır.
Çocuklar için kurum bakımının davranışsal ve duygusal sonuçları ise, çeşitli davranış
sorunları, ilgi çekme, seçkisiz yüzeysel arkadaşlıklar kurma, kavgacılık nedeniyle
arkadaşlıkları sürdürememe, yaşıtlarından çok erişkinlere yönelme, huzursuzluk, korku ve
kaygılar, saldırganlık olarak sıralanabilir. Yine kendilerine sorulduğunda, çocuklar kurumda
kendilerini sevilmeyen, iyi bakılmayan, güvenilmeyen, ilgilenilmeyen ve istenmeyen kişiler
olarak hissettiklerini belirtmişlerdir. Bu izlenimleri, koruyucu aile yanında yetişen ya da
biyolojik ailelerine dönmüş olan çocuklara göre anlamlı oranda fazla bulunmuştur.
401
Kurumlarda yetişen çocukların ergenlik dönemine geldiklerinde daha fazla duygusal
sorunlara sahip oldukları, sosyal açıdan daha uyumsuz oldukları ve benlik değerlerinin
düşük olduğu saptanmıştır (Kahraman, 2007).
Üstüner, Erol ve Şimşek (2007) öğretmenlerle yaptıkları bir araştırmada kuruluşta
yaşayan çocukların, koruyucu aile ile ve biyolojik aile ile yaşayan çocuklardan daha fazla
“problemli” şeklinde ifade edilen davranış biçimi ortaya koydukları saptamıştır.
Öğretmenler de anneler/ bakıcı anneler gibi kuruluşta yaşayan çocuklarda diğer iki gruba
göre daha fazla sorun yaşadıklarını ifade etmiştir. Yetiştirme yurtlarında yaşayan ergenler,
otorite figürü olarak yetiştirme yurdu personeli ile yaşamak zorunda olmaları, uygun rol
modellerinin olmaması, sevgi ve ilginin yeterince gösterilmemesi, duygusal paylaşımlarının
sınırlı olması ve bireyselliklerine yeterince önem verilmemesi gibi nedenlerden dolayı öfke
duygusu yaşayabilmektedirler (Tambağ ve Öz 2005). Erol ve Şimşek’ in “Farklı Bakım
Modellerinde Çocuk Ruh Sağlığı” başlıklı çalışmasında en dikkat çekici bulgu, koruyucu
aile ve biyolojik ailesi yanında kalan çocukların sorun davranış sıklığı arasında anlamlı bir
farklılık olmaması, buna karşılık kurum bakımında yetişen çocukların sorun davranış
sıklığının anlamlı düzeyde yüksek oluşudur (Erol ve Şimşek, 2008).
Literatür ve araştırmalara bakıldığında, koruma altına alınan çocuklarda duygusal ve
davranışsal problemlerin yaygın olduğu, özellikle kurum bakımındaki çocukların duygusal
ve davranışsal sorunlarının diğer bakım modellerine göre daha yüksek olduğun
görülmektedir. Sonuç olarak bugüne dek yapılan bilimsel çalışmaların tümü, ekonomik veya
fizyolojik tehlikelerle çevrilmiş olmasına karşın, çocukların beden, ruh, ahlak ve düşünce
bakımından sağlam yetiştirilmeleri ve eğitimleri konusunda aileden daha iyi bir kurumun
bulunmadığını göstermektedir (Koç, 2016).
Koruyucu Aile Olma Süreci
Koruyucu aileler belirli özelliklere göre seçilip, geçici süreyle, çocuğa yaşaması için
güvenli bir aile ortamı sağlayabilen kişilerdir (Ekşi, 2004). Koruyucu aile, bir koruma
tedbiridir. Çocuğun zihinsel, bedensel ya da psikolojik sorunlar, ekonomik yetersizlikler,
boşanma, ölüm, hükümlülük gibi nedenlerle geçici veya sürekli olarak aile ortamında
bulunamaması ya da çocuk için aile ortamının zararlı olması halinde devlet tarafından çocuk
himaye edilerek, kendisine koruyucu aileler aracılığıyla bir aile ortamı sunulmaktadır
(Baysal, 2017).
Koruyucu aile hizmet modelinin üç temel işlevi vardır. Bunlar; bakım (care), koruma
(protection) ve tedavi (treatment) olarak sıralanabilir. Koruyucu ailelerin bu işlevleri gereği,
seçilmeleri ve sosyal incelemeleri aşamalarında bu özelliklere sahip ve belirli şartları taşıyan
kişiler koruyucu ailelik için kabul edilmektedir. Koruyucu aile olabilmek için bir takım
şartların varlığı, koruyucu aile seçiminde kuruma yardımcı olacaktır (Doğan, 2013).
Koruyucu aile olabilmenin çeşitli şartları bulunmaktadır. Bu şartlar 2828 sayılı yasanın 23.
maddesi ile koruyucu aile yönetmenliğinin 4. ve 8. maddelerinde düzenlenmiştir ve şu
şekilde sıralanabilir: T.C. Vatandaşı Olmak, Türkiye’de Sürekli İkamet Etmek, En az
İlkokul Mezunu Olmak, 25-65 Yaş Aralığında Olmak , Düzenli gelire sahip olmak.
402
Koruyucu aile olmak isteyen kişi veya aileler öncelikle yaşadıkları ilin Aile, Çalışma
ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğüne başvuruda bulunmalıdırlar (Koruyucu Aile
Yönetmeliği, m.8). Müracaat eden kişilerin başvuru koşullarına uygunluğu sosyal çalışma
görevlisi tarafından değerlendirilmektedir. Başvuru koşullarına uyum gösteren kişilere
koruyucu aile uygulamasının esasları, işleyişi, amacı, kapsamı ve koruyucu aileye
verilebilecek çocukların özellikleri anlatılarak ilk görüşme tamamlanır ve koruyucu aile
bilgilendirme formu teslim edilir. İlk görüşme sırasında sosyal çalışma görevlisi koruyucu
aile olmak isteyen kişilere birtakım sorular sorarak kişiler hakkında genel olarak bilgi toplar.
Görüşme sonunda koruyucu aile adayları ile sosyal çalışma görevlisi bir ilk görüşme formu
doldururlar. Ek olarak koruyucu aile olmak isteyenlerden yazılı bir başvuru alınır (Baysal,
2017).
Ailelerden bir adet vesikalık fotoğraf, Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası beyanı,
öğrenim durumunu gösterir belgenin aslı veya idarece onaylı örneği, evliler için evlenme
cüzdan örneği, iş veya gelir durumunu gösteren belge, adli sicil kaydının bulunmadığına
ilişkin yazılı beyan içeren belgeler istenmektedir (Koruyucu Aile Yönetmeliği, m.8).
Koruyucu ailelerden çocuğun bakımını, psiko-sosyal gelişimi ve eğitimi etkileyecek
derecede fiziksel engeli, ruhsal rahatsızlığı ve bulaşıcı hastalığının olmadığına dair rapor da
istenmektedir. Kişilerin evli olmaları halinde her iki eş içinde aynı belgeler ayrı ayrı istenir.
Başvuruda bulunan kişiler ile birlikte yaşayan kişilerin bulunması halinde bu kişilerden de
adli sicil kaydının bulunmadığına ilişkin yazılı beyan ve ruhsal rahatsızlığı ile bulaşıcı
hastalığı bulunmadığına dair rapor istenir (Koruyucu Aile Yönetmeliği, m.8). Başvuruyu
yapan aileler koruyucu aile sözleşmesinin yapıldığı andan koruyucu aile ilişkisi
sonlanıncaya kadar koruyucu aile hizmetinin bütün yükümlülüklerini kabul etmiş sayılırlar
(Baysal, 2017).
Koruyucu aile başvurusu kabul edilen kişi, istenilen evrakları tamamladıktan sonra
aileler hakkında sosyal çalışma görevlisi tarafından sosyal inceleme yapılır. Yönetmeliğin 9.
maddesinde sosyal çalışma görevlisinin inceleme sırasında dikkat etmesi gereken hususlar
aktarılmıştır. İlgili maddeye göre çocuğun yaşayacağı yer ve çevre çocuk yetiştirmek için
uygun bir ortam olmalıdır. Çevrenin sağlık açısından da çocuğa uygun olması gerekir. Olası
bir acil durumda çocuğun yaşadığı yerin bir sağlık kuruluşuna yakın olup olmadığı,
çevredeki eğitim kurumlarının hangi düzeyde olduğu ve güvenli çocuk oyun alanlarının
bulunup bulunmadığı gibi konular sosyal çalışma görevlisinin inceleme konuları
içerisindedir. Tüm bu değerlendirmeler sırasında koruyucu ailenin ekonomik durumu da
incelenir. Koruyucu aile asgari düzeyde korunmaya verilen çocuğun ihtiyaçlarını
karşılayabilmelidir. Yani koruyucu aile olmak isteyen kişi belli bir gelir düzeyine sahip olup
bunu belgelendirmelidir (Yurdakul, 2016).
Koruyucu aile olmak isteyen ve başvurusu kabul edilen kişi veya ailelerin kişilik
özelliği, evliliği, sosyal hayattaki ilişki durumları, toplum hayatına uygun hareket edip
etmediği gibi kişiye özgü alanlarda incelemeler yapılmaktadır. Ayrıca çocuk yetiştirme
konusunda ne kadar yeterli olduğu, diğer aile üyelerinin bu duruma bakış açıları gibi
konularda da inceleme yapılmaktadır. Sosyal inceleme sonucunda kişi veya ailelerin hizmet
modeline uygun olup olmadığı ortaya konulur. Tüm bu incelemelerden sonra koruyucu aile
dosyası oluşturulur ve dosya komisyona sunulur (Kuş, 2014). Koruyucu aile komisyonu
403
başvuran aileler için hazırlanan dosyalar üzerinde değerlendirme yaparak hangi çocuğun
hangi aileye yerleştirilmesi gerektiğine oy birliği ile karar verir (Yurdakul, 2016).
Koruyucu Aile Sözleşmesi ile koruyucu aile, çocuğun eğitimini, yeteneklerini,
becerilerini geliştirmekle yükümlü olacağını, çocuğun biyolojik ailesi ile ilişkilerini
zedeleyecek tutum ve davranışlarda bulunmayacağını, çocuğun vasisi tarafından getirilecek
görevlere müdahale etmeyeceğini, kurum sosyal çalışma görevlileri tarafından yapılacak
periyodik izlemeleri ve mesleki yönlendirmeleri kabul edeceğini, işbirlikçi bir tavır
sergileyeceğini ve çocuğa karşı herhangi bir ihmal, istismar veya kötü muamelede
bulunmayacağını kabul eder (Koç, 2016).
Koruyucu Aile Modelleri
Süreli Koruyucu Aile Modeli; biyolojik ailesi yanına kısa sürede döndürülme imkanı
bulunmayan ya da kalıcı olarak aile yanına yerleştirilemeyen çocuklara, tercihen temel anababa eğitimleri ve koruyucu aile birinci kademe eğitimini almış kişi ve ailelerin sağladığı
bakımdır (Koruyucu Aile Yönetmeliği, m. 4).
Uzmanlaşmış Koruyucu Aile Modeli; özel zorlukları ve ihtiyaçları olan çocuklara
yardımcı olabilecek lisans eğitimine sahip olan veya eşlerden biri en az ilköğretim
düzeyinde olmak üzere temel ana, baba eğitimleri, koruyucu aile birinci ve ikinci kademe
eğitimlerini almış kişi ve ailelerin sağladığı bakımdır (Koruyucu Aile Yönetmeliği, m. 4).
Geçici Koruyucu Aile Modeli; acil koruma gereken ya da hakkında hizmet planı
oluşturulmamış ve kuruluş bakımına yerleştirilmemiş ya da kendisi için planlanan hizmet
modelinden çeşitli nedenlerle henüz yararlandırılmamış çocuklar için temel ana, baba
eğitimleri ve koruyucu aile birinci ve ikinci kademe eğitimini almış profesyonel kişi ve
ailelerin sağladığı birkaç gün ile en fazla bir ay arasında değişen bakımdır (Koruyucu Aile
Yönetmeliği, m. 4).
Akraba veya Yakın Çevre Koruyucu Aile Modeli ise, veli ya da vasi dışında kalan kan
bağı bulunan akrabalar ya da çocuğun iletişim içinde olduğu ve tanıdığı bakıcı, komşu gibi
yakın çevresinde olan, tercih etmeleri halinde en az temel ana, baba eğitimleri kapsamında
eğitim almış kişi ve ailelerin sağladığı bakımdır (Koruyucu Aile Yönetmeliği, m. 4).
GEREÇ VE YÖNTEM
Yapılan bu çalışmada koruyucu annelerin koruyucu ailelik sürecine ilişkin duygu ve
düşüncelerinin ortaya konması, bu süreci yaşayan ailelere ve ilgili politikalara yönelik
önerilerin oluşturulması amaçlanmıştır. Gereç ve yöntem bölümünde araştırma modeli,
araştırma grubu, veri toplama araçları ve verilerin analizi hususlarından bahsedilmiştir.
Araştırma modeli
Bu çalışmada araştırma modeli olarak nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Nitel
araştırma modelini; gözlem, görüşme, doküman analizi gibi nitel bilgi toplama
yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir
biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği bir araştırma yöntemi olarak
tanımlamak mümkündür (Yıldırım, 1999). Çalışmada, nitel araştırma desenlerinden
olgubilim (fenomenoloji) deseni kullanılmıştır. Olgubilim deseni, farkında olunan ancak
404
derinlemesine bir anlayışa sahip olmadığımız olgulara odaklanmaktadır. Olgubilim
araştırmalarında amaç yaşantıları ve anlamları ortaya çıkarmaktır. İçerik analizinde verilerin
kavramlaştırılması ve olguyu tanımlayabilecek temaların ortaya çıkarılması çabası vardır.
Sonuçlar betimsel bir anlatım ile sunulur ve doğrudan alıntılara yer verilir (Yıldırım, 1999).
Çalışma Grubu
Araştırmanın amaçları doğrultusunda amaçlı örnekleme yöntemlerinden kartopu
(zincirleme) örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Kartopu örneklemi, bilinen bir öğenin
merkezinden başlar ve sonra orijinal örneklemin üyelerinden elde edilen yeni öğeler ilave
edilerek artırılır. Kartopu örneklemlerinin bu şekilde adlandırılmasının nedeni, karla
kaplanmış olan bir yokuştan aşağı yuvarlanan kar topunun devam eden büyümesi ile ilişkili
olarak yapılan bir analojidir. (Yıldırım, 1999). Bu araştırmanın çalışma grubunu en az altı ay
süre boyunca, kurum bakımında kalmakta iken, yanlarına yerleştirilen koruma altındaki
çocuklara koruyucu annelik yapıyor olan koruyucu anneler oluşturmaktadır. Araştırmacı
ulaştığı ilk anahtar kişiye çalışmanın amaçları ve süreç hakkında bilgi vererek ulaşabileceği
tüm kişilere anahtar kişi aracılığı ile ulaşmıştır. Anahtar ve bu sayede ulaşılan kişiler
aracılığıyla yeni kişilere ulaşılmış, çalışma hakkında bilgi verilmiş ve istekli olanlar
çalışmaya dahil edilmişlerdir.
Yüz yüze görüşme öncesi tüm kişilere çalışma hakkında bilgi verilmiş ve var ise
soruları alınmış, cevaplandırılmıştır. Çalışma grubunun seçiminde kişilerin en az altı ay süre
ile koruma altında bulunan bir çocuğa koruyucu annelik yapıyor olmaları ve Ankara ilinde
ikamet ediyor olmaları temel ölçüt olarak belirlenmiştir. Bu ölçütler doğrultusunda 15
koruyucu anne ile gönüllülük esasına dayalı olarak görüşmeler gerçekleştirilmiştir.
Katılımcıların tümüne çalışmanın amacı anlatılmış ve rızaları alınmıştır.
Verilerin Toplanması ve Analiz
Koruyucu annelerin koruyucu ailelik sürecine ilişkin duygu ve düşüncelerinin ortaya
konmasının amaçlandığı çalışmada veri toplamak amacıyla araştırmacı tarafından hazırlanan
Görüşme Formu kullanılmıştır. Olgubilim araştırmalarında başlıca veri toplama aracı olan
görüşme, yaşantı ve anlamları ortaya çıkarmak için görüşmeciye uygun bir ortam
sunmaktadır (Topkaya, 2006). Olgubilim araştırmalarında farklı bireylerin deneyimleri,
duyguları, düşünceleri ayraç içine alınır, analiz edilir ve olgunun (fenomenin) gerçeğini
tanımlamak için karşılaştırılır (Merriam, 2013).
Yarı yapılandırılmış görüşmeler sırasında kullanılan görüşme formu; çalışma
grubuna ilişkin demografik bilgilerin ve koruyucu ailelik süreçlerine ilişkin duygu ve
düşüncelerin öğrenilmesine yönelik olmak üzere iki kısımdan oluşan soruları kapsamaktadır.
Demografik bilgiler; yaş, öğrenim durumu, medeni durum, biyolojik çocuğun olma durumu,
koruyucu aile olduğu yaş, koruyucu ailesi olduğu çocuğa ilişkin yaş, cinsiyet, koruma altına
alınma yaşı ve sebebi gibi bilgileri; koruyucu ailelik süreci ile ilgili duygu ve düşüncelerine
ilişkin sorular ise koruyucu ailelik başvurusu öncesi ve sonrasında yaşadığı duygular, yanına
yerleşecek çocuğu beklediği süreçteki duyguları, koruyucu ailesi olduğu çocuğa ilişkin
mevcut duygu ve düşünceleri, koruyucu ailelik uygulamasına ilişkin düşünceleri ve önerileri
ile alakalı bilgileri içermektedir.
Görüşme formu kullanılarak çalışma grubu ile yüz yüze yapılan görüşmeler
tamamlandıktan sonra görüşmelere kod verilerek (KA1, KA2, …) görüşme kayıtları yazıya
dökülmüştür. 15 görüşmeden oluşan 71 sayfalık bir veri elde edilmiştir. Görüşmeler
405
sırasında araştırmacı katılımcıların izniyle görüşmeyi, konuşmada duyulduğu şekliyle hiçbir
düzeltme yapmadan kayıt etmiş ve yazılı hale getirmiştir.
Araştırmada veriler betimsel bir anlatımla sunularak sık sık doğrudan alıntılara yer
verilmiştir. Görüşmeler analiz edilerek konular belirlenmiş, alt temalar oluşturulmuş ve her
bir alt temada yer alan katılımcı kodları, temalara ilişkin görüş belirten katılımcıların
frekansları belirlenerek elde edilen bulgular alıntılarla açıklanmıştır.
BULGULAR VE TARTIŞMA
Araştırmaya katılan 15 koruyucu annenin çoğunun 41-65 yaş arası (n=12) olduğu,
35-40 yaş arası annelerin sayısının ise 3 olduğu görülmektedir. Bu veriler ışığında çalışmaya
dahil edilen annelerin, yasal alt ve üst sınırlar olan 25-65 yaş aralığında olduğu ve koruyucu
anne adaylarının çoğunlukla 35 yaşından sonra koruyucu aile olmak üzere müracaat ettikleri
söylenebilir.
Çalışma grubunun öğrenim düzeylerine ilişkin dağılım incelendiğinde çoğunluğun
üniversite mezunu olduğu (n=12), en düşük öğrenim düzeyinin ise ortaokul mezunu (n=1)
olduğu görülmektedir. Koruyucu ailelik uygulamasına dahil olan bireylerin bu hizmet
modelinin bilincinde olan ve öğrenim durumları iyi seviyede olan bireyler olduğu tespit
edilmiştir. Koruyucu annelerin önemli bir kısmı (n=8) çalışmaktadır. Çalışma hayatı olan
ancak emeklilik sebebi ile çalışmayan anne sayısı 2’ dir. Çalışmayan koruyucu annelerin
sayısının ise 5 olduğu görülmektedir.
Çalışmaya katılan koruyucu annelerin medeni durumlarına bakıldığında ise
çoğunluğun (n=10) evli olduğu görülmektedir. Koruyucu annelerin evlilik durumlarının
değerlendirilmesinde çoğunun evlilik ilişkilerini problemsiz olarak tanımladıkları, yalnızca
bir koruyucu annenin eski eşinin çocuk sahibi olmak istememesi sebebi ile ayrıldıklarını
belirttiği görülmüştür. Bekar olan koruyucu annelerin çoğunun ise (n=4) evlilik durumunun
koruyucu aile olmak için gerekmediğini düşündükleri, eş durumu sebebi ile yaşlarının
ilerlemesi ve çocuk sahibi olma zamanlarının ertelenmemesi gerektiğini, bir çocuğun hiç
ebeveyni olmamasının tek bir ebeveyni olmasından daha kötü bir durum olduğunu
düşündükleri görülmüştür.
Çalışma grubuna dahil olan koruyucu annelerin çoğunun (n=10) 12-60 ay arası bir
süre ile koruyucu anne oldukları görülmektedir. 60 ay ve üzeri süredir koruyucu anne
olanların sayısı ise 3’ tür. Çalışmanın amacı gereği koruyucu annelerin koruyucu ailelik
sürecine ilişkin duygu ve düşüncelerinin incelenmesinde koruyucu annelerin ne kadar
süredir bu uygulamanın içerisinde olduklarının önemi vardır. Mevcut durumda koruyucu
annelerin çoğunluğunun (n=13) bir yıl ve daha fazla süredir koruyucu ailelik uygulamasının
içerisinde olduğu, bu sürecin uzun olmasının koruyucu annelere koruyucu ailelik hakkında
daha detaylı duygu ve düşüncelere sahip olma imkanı sağladığı düşünülmektedir.
Çalışmaya katılan koruyucu annelerin çoğunun (n= 12) biyolojik çocuklarının
olmadığı, bu annelerden bekar olanların (n=5) biyolojik olarak çocuk sahibi olmayı
denemedikleri, evli olan ve biyolojik çocuğu olmayan annelerden çoğunluğunun (n=7)
biyolojik olarak çocuk sahibi olmayı denedikleri, ancak olamadıkları belirtilmiştir. Biyolojik
çocuğu olan annelerin sayısının (n=3) az olması, çalışma grubuna dahil olan koruyucu
annelerin koruyucu aile olma nedenlerinden bir tanesinin; biyolojik olarak çocuk sahibi
olamama sebebi olabileceğini göstermektedir.
406
Araştırmaya dahil olan 15 koruyucu annenin yanına yerleştirilen 17 koruma altında
bulunan çocuğun cinsiyetleri oranı arasındaki farkın az olduğu, kız çocuk sayısının 9, erkek
çocuk sayısının ise 8 olduğu görülmektedir.
Koruyucu anneleri yanında kalan çocukların çoğunun (n=14) 0-36 ay arasında
koruma altına alındıkları, çocukların büyük bir çoğunluğunun (n=16) kurum bakımında 12
aydan az bir süre tutuldukları, hızlı bir şekilde uygun koruyucu ailelerin yanına
yerleştirildikleri görülmektedir. Bebekler doğdukları andan itibaren tamamen yetişkinlerin
bakımına muhtaçtır ve yaşamın bu ilk yılları bebeğin sağlıklı gelişimi açısından çok
önemlidir. Bu nedenle korunmaya ihtiyacı olan çocuğa ve de özellikle bebeğe sağlıklı bir
aile ortamı sağlanması o bireyin ilerleyen yılları için çok önemli bir kazanım olacaktır
(Özbesler, 2009). Annesinden ayrı olan bebeklerin, yaşamın ilk yıllarında anne yerine
geçecek biri ile birebir ilişki kurma ihtiyacı vardır (Taştekil, 1989). Her becerinin
kazanımında olduğu gibi bebeğin sağlıklı bir bağlanma gerçekleştirmesi ve buna bağlı
olarak yaşadığı dünyaya güven hissinin gelişimi için bebeklik döneminde geçen her gün
önemlidir. Bu nedenlerde de çocuk koruma sistemi uygulamalarında aile temelli hizmet
modellerine gerekli duyarlılık gösterilmelidir. Tablodan edindiğimiz bilgiler mevcut
durumda Ankara ilinde seçilen örneklem içerisindeki çocukların çoğunun (n=16) kurum
ortamında en az süre tutularak koruyucu ailelerin yanına yerleştirildiğini göstermektedir.
Çocukların kurum bakımı sonrasında belirli niteliklere sahip koruyucu ailelerin
yanında kaldıkları süre, çocukların kurum bakımı ve kurum bakımı öncesi olumsuz yaşam
deneyimleri sebebi ile yaşadıkları gelişimsel problemlerin onarılması için önemli bir
husustur. Çalışmaya dahil edilen çocukların büyük bir çoğunluğunun (n=15) 12 ay ve üzeri
süre ile koruyucu ailelerinin yanında kaldığı görülmektedir.
Koruma altına alınarak çalışma grubunu oluşturan koruyucu ailelerin yanına
yerleştirilen 11 çocuğun çoğunun (n=11), parçalanmış aile ve buna bağlı olarak bakım
ihmali sebebi ile koruma altına alındığı, çocuklardan 5’ inin aile içi fiziksel istismar sebebi
ile koruma altına alındığı, 2 çocuğun ise evlilik dışı birliktelik sonucu doğan ve aileleri
tarafından terk edilen çocuklar olduğu görülmüştür. Terk bebeklerden bir tanesinin yabancı
uyruklu olması sebebi ile evlat edindirme hizmetinden yararlandırılamadığı, bir tanesinin ise
annesinin rıza göstermemesi sebebi ile hukuki durumunun evlat edinme hizmetine uygun
olmadığı, bu sebeple koruyucu aile yanına yerleştirildiği belirtilmiştir.
Çalışmaya Katılan Koruyucu Annelerin Koruyucu Aile Olma Sebeplerine
İlişkin Alt Kategoriler ve Frekanslar
Çalışmaya katılan koruyucu annelerin koruyucu aile olma sebeplerine ilişkin
verdikleri cevaplar incelendiğinde; annelerin cevaplarını üç alt kategoride incelemek uygun
olmuştur. Verilen cevaplar değerlendirildiğinde annelerin çoğunun (n=6) çocuk sahibi olma
isteği ve kurum bakımındaki bir çocuğa yardım etme isteği (n=7) sebebi ile koruyucu anne
olmayı tercih ettikleri görülmüştür. Annelerden 2 tanesinin koruyucu aile olma sebepleri
yakın çevresi/ akrabası olan bir çocuğa bakmak istemesi kategorisinde değerlendirilmiştir.
407
Alt Kategoriler
Katılımcı Kodu
Çocuk sahibi olma isteği
KA1, KA4, KA6, KA8,
KA11
6
Kurum bakımındaki bir KA3, KA5, KA7, KA9,
çocuğa yardım etme isteği KA10, KA12, KA15
7
Yakın
çevresi/akrabası KA2, KA13
olduğu için
2
Frekans
Çeşitli sebeplerle kurum bakımında kalmak zorunda kalan çocuklar tüm gelişim
alanlarında kurum bakımında kalmalarına bağlı olarak, bire bir ilgi eksikliği, ilgi eksikliğine
bağlı olarak gelişim takiplerinin bir yetişkin tarafından yapılmaması, özel alan ve eşyalarının
olmaması, ayrıştırılma ve ötekileştirilme gibi durumlarla karşı karşıya olmaları,
istenmediklerini düşünmeleri gibi birçok sebeple olumsuz durumlar yaşamakta ve bu
durumlara bağlı olarak yaşıtlarından geri kalmaktadırlar. Ayrıca yaşamlarının her
döneminde toplumsal hayata adapte olmakta zorlanmaktadırlar. Çalışmaya katılan annelerin
çoğu (n=7) kurum bakımında çocukların maddi ihtiyaçlarının karşılandığının farkında
olmalarına rağmen kurum bakımının çocuk gelişimi açısından uygun olmadığının farkında
olarak çocukların kurum bakımından çıkarılması gerektiğini düşünmelerinin koruyucu aile
olmalarındaki sebeplerden olduğunu belirten nitelikte cevaplar vermişlerdir.
Koruyucu Annelerin Yanlarına Yerleştirilen Çocuğa Karşı Hissettikleri Duygulara
İlişkin Alt Kategoriler ve Frekanslar
Alt kategoriler
Katılımcı kodu
Olumlu
KA1,KA2,KA3,KA4,KA5,
KA6,KA7,KA8,KA9,KA10,
KA11,KA12,KA13,KA14,
KA15
-
Olumsuz
Frekans
15
0
Çalışmaya katılan koruyucu ailelerin tümü “Şu an koruyucu annesi olduğunuz çocuk/
çocuklarla ilgili duygularınız nelerdir?” sorusuna olumlu alt kategoriye dahil edilen cevaplar
vermişlerdir. Annelerin çoğunun 12 ay ve üzeri süredir koruyucu ailesi oldukları çocuklara
karşı olumlu duygular hissettikleri verdikleri cevaplardan anlaşılmaktadır.
Koruyucu annelerin yanlarına yerleştirilen çocuğa ilişkin duyguların olumlu olması,
koruyucu ailelik uygulamasının temel amaçlarından biri olan; biyolojik ailesi yanında çeşitli
408
sebeplerle bakımı sağlanamayan çocuklara sağlıklı bir aile ortamı sağlamak amacının bu
uygulama ile yerine getirilebildiğini, çalışmaya katılan koruyucu ailelerin sevgi ve ilgi ile
yanlarına yerleştirilen çocukların bakımı ile ilgilendiğini göstermektedir.
Koruyucu Annelerin Koruyucu Aileliklerinin İlk Dönemlerinde Zorluk Yaşayıp
Yaşamadıklarına İlişkin Alt Kategoriler ve Frekanslar
Alt kategoriler
Katılımcı kodu
Evet
KA1,KA2,KA3,KA4,KA5,K
A6,KA7,KA9,KA10, KA12,
KA13,KA14, KA15
KA8, KA11
Hayır
Frekans
13
2
Koruyucu annelerin çoğunun (n=13) koruyucu aile olarak yanlarına çocuk
yerleştirildikten sonra zorluk yaşadıkları, az sayıda annenin (n=2) ise herhangi bir zorluk
yaşamadığı verilen cevaplardan anlaşılmıştır. Annelerin sorunları arasında; çocuklu yaşama
alışık olmama, çocukların kaybetme korkusu sebebi ile anneler ile sık sık fiziksel yakınlık
ihtiyacı içerisinde olması, çocukların travmatik yaşantılarının etkileri ile başa çıkmada
zorluk, çocuk gelişimine dair bilgi eksikliğine bağlı zorluklar gibi durumlar olduğu tespit
edilmiştir.
Koruyucu annelerin çoğunun koruyucu annelik süreçlerinin ilk dönemlerinde zorluk
yaşadıkları durumu göz önüne alındığında, halen devlet koruması altında bulunan ve
sorumluluklarının çoğu devlet üzerinde bulunan korunmaya ihtiyacı olan bu çocuklara ve
koruyucu ailelerine verilecek psikolojik desteğin gerekliliği görülmektedir. Koruyucu
ailelere ve koruyucu ailelerin yanındaki çocuklara ilişkin sunulan hizmetin izleme
aşamasında bu zorluklar ile bire bir ilgilenilmeli ve koruyucu ailelere gerekli destek
sağlanmalıdır.
Koruyucu Annelerin Koruyucu Aileliklerinin İlk Dönemlerinde Yanlarına
Yerleştirilen Çocuk/Çocukların Zorluk Yaşayıp Yaşamadığına İlişkin Alt Kategoriler
ve Frekanslar
Alt kategoriler
Katılımcı kodu
Evet
KA2, KA3, KA6, KA7, KA9,
KA10,KA11, KA12, KA13
KA1, KA4, KA5, KA8, KA14, KA15
Hayır
Frekans
9
6
Araştırmaya katılan koruyucu annelerin yanlarına yerleştirilen çocuğun ilk
zamanlarda herhangi bir zorluk yaşayıp yaşamadıkları sorusuna verdikleri cevaplar
incelendiğinde; annelerin 9’ unun çocuğun zorluk yaşadığını düşündükleri, 6’ sının ise
çocuğun herhangi bir zorluk yaşamadığını düşündükleri görülmüştür.
409
Çocukların yaşadıkları problemler arasında; yeni bir ortama uyum sağlama zorluğu
ve tedirginliği, kaybetme ve sahip çıkılmama korkusu, biyolojik ebeveyn özlemi, davranış
problemleri ve uyku problemleri olduğu verilen cevaplarda görülmüştür.
Verilen cevaplar incelendiğinde aile yanına yerleştirilen çocukların geçmiş olumsuz
yaşantılarına ve istismara maruz kalmaları sebebi ile çeşitli davranış problemleri yaşadıkları,
buna bağlı olarak uyku ve iletişim problemleri yaşadıkları görülmüştür.
Koruyucu Annelerin Koruyucu Ailelik Uygulamasının Kendisine
Hakkındaki Düşüncelerine İlişkin Alt Kategoriler ve Frekanslar
Alt kategoriler
Katılımcı kodu
Çocuk sahibi olma ve çocuk KA1, KA4, KA6,
yetiştirme imkanı sağladı.
KA8, KA9, KA10,
KA14
Manevi doyum, hareketlilik KA2, KA3, KA4,
ve mutluluk sağladı.
KA6, KA7, KA9,
KA13, KA15
Katkıları
Frekans
KA7, 9
KA11,
KA5, 10
KA12,
Koruyucu ailelerden oluşan KA1, KA11
sosyal bir çevre sağladı.
2
Evlat edinmeden daha kolay KA1, KA8
bir yol olması hızlı bir
şekilde çocuk sahibi olmamı
sağladı.
2
Çalışmaya katılan koruyucu annelerin, koruyucu ailelik uygulamasının kendilerine
kattıkları açısından değerlendirdiğinde; annelerin çoğunun (n=10) koruyucu ailelik
uygulamasının kendilerine manevi ve duygusal doyum, hareketlilik ve mutluluk sağladığını
belirttiği, bir kısmının (n=9) bu uygulamanın kendilerine çocuk sahibi olma ve çocuk
yetiştirme imkanı sağladığını belirttiği, ayrıca 2’ sinin koruyucu ailelerden oluşan bir sosyal
çevre kazandığı, 2’ sinin ise bu uygulamanın evlat edinmeden kolay bir yol olması ve daha
hızlı bir şekilde çocuk sahibi olmasını sağlaması açısından kendisine kolaylık sağladığını
belirttiği görülmüştür.
410
Koruyucu Annelerin Koruyucu Ailelik Uygulamasını Yanlarına Yerleştirilen Çocuğa
Katkıları Hakkındaki Düşüncelerine İlişkin Alt Kategoriler ve Frekanslar
Alt kategoriler
Aile ile büyümek çocuğun
sağlıklı gelişimine katkı
sağlar.
Çocuğun yaşamında birçok
alanda kurum bakımından
daha iyi olanaklar sağlar.
Evet, olumlu katkıları olan
bir
uygulama,
ancak
olumsuz etkileri de var.
Katılımcı kodu
Frekans
KA1, KA3, KA4, KA9, 11
KA6, KA8, KA10, KA11,
KA12, KA13, KA14
KA2, KA4,KA5, KA7, 7
KA12, KA13, KA14
KA1
1
Çalışmaya katılan koruyucu annelerin tümü (n=15) koruyucu ailelik uygulamasının
yerleştirilen çocuk açısından düşünüldüğünde olumlu katkıları olan bir uygulama olduğunu
içeren cevaplar vermişlerdir. Ancak verilen cevaplar alt kategorilere göre incelediğinde;
annelerin cevapları üç alt kategoride değerlendirilebilir. Cevapların çoğunun (n=11)
koruyucu ailelik uygulaması sayesinde korunmaya ihtiyacı olan çocukların aile ile yaşama
olanağı bulduğu, bu olanağın çocuk gelişimine katkı sağladığını içeren cevaplar olduğu
görülmüştür. Cevapların bir kısmının ise (n=7) koruyucu ailelik uygulamasının yerleştirilen
çocuğun yaşamında birçok alanda kurum bakımından daha iyi olanaklar sağladığını içeren
cevaplar olduğu görülmüştür. Çalışmaya katılan koruyucu annelerden bir tanesinin
uygulamanın çocuğa olumsuz bir etkisi de olduğuna değindiği görülmüştür.
411
Koruyucu Annelerin Koruyucu Ailelik Uygulaması Hakkındaki Önerilerine İlişkin Alt
Kategoriler ve Frekanslar
Alt kategoriler
Katılımcı kodu
Biyolojik
aile
görüşmelerinin öncesi ve
sonrasında planlı bir çalışma
yürütülmeli.
Koruyucu ailelerin hukuki
hakları
yeniden
değerlendirilmeli.
Biyolojik
ailesi
yanına
döndürülen çocuklar ile ilgili
takip çalışması yapılmalı ve
koruyucu
aileler
ile
çocukların
görüşmesi
biyolojik ailenin insiyatifine
bırakılmamalı.
Koruyucu ailelere daha fazla
eğitim
verilmesi
gerekmektedir.
Koruyucu aileler ile ilgili
çalışan meslek elemanı
yeterli
değildir
ve
arttırılması gerekmektedir.
Biyolojik ailelere geri dönüş
değerlendirilmesi belirli bir
süre için yapılmalı ve
sonrasında
biyolojik
ailelerin hukuki hakları
kısıtlanmalıdır.
Hiçbir önerim yok.
KA1, KA3, KA6, KA10, 6
KA12, KA14
Frekans
KA3, KA5, KA7, KA13, 5
KA15
KA1, KA3, KA7
3
KA4, KA6
2
KA1, KA4, KA8
3
KA1,KA5, KA7, KA10, 7
KA11, KA12, KA14
KA2, KA9
2
Çalışmaya katılan koruyucu annelerin cevapları incelendiğinde; annelerin çoğunun
(n=13) bir önerisinin bulunduğu, geri kalanların ise (n=2) herhangi bir önerisinin olmadığı
görülmüştür. Öneri sunan annelerin cevapları kategorilere ayrılarak incelendiğinde ise
annelerden 7’sinin çocukların biyolojik ailelerine geri dönüş değerlendirilmelerinin sınırlı
bir süre için yapılmasının ve sonrasında biyolojik ailelerin hukuki haklarının kısıtlanması
gerektiğine vurgu yaptıkları,6 koruyucu annenin biyolojik aile görüşmeleri hakkında öneriler
sundukları, 5 koruyucu annenin koruyucu ailelerin hukuki haklarının revize edilmesi
konusunda düşüncelerini belirttikleri, 3 koruyucu annenin biyolojik ailesi yanına döndürülen
çocuklar ile ilgili takibi ve koruyucu aileleri ile ilişkilerinin sürdürülmesi hakkında öneriler
412
sundukları, 3 koruyucu annenin koruyucu aile biriminde çalışan meslek elemanlarının
arttırılması konusunda fikirlerini ifade ettiği, 2 koruyucu annenin ise koruyucu ailelere
çocuk gelişimi ile ilgili verilecek eğitimlerinin daha fazla olması gerektiğini düşündükleri ve
bu alanda öneri sundukları görülmüştür.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Araştırmanın çalışma grubunu oluşturan 15 koruyucu anne ile yapılan görüşmeler
sonucunda elde edilen veriler, edinilen bulgular ve bulguların koruyucu aile hizmetine
ilişkin genel durum ölçeğinde değerlendirilmesi sonucunda ulaşılan sonuçlar şu şekildedir;
Araştırmaya katılan koruyucu annelerin yanında kalan çocukların yarısından çoğunun 0-36
ay arasında koruma altına alındıkları, alındıkları an itibari ile kurum bakımında 12 aydan az
bir süre tutuldukları, hızlı bir şekilde uygun koruyucu ailelerin yanına yerleştirildikleri
sonuçlarına varılmıştır.
Her becerinin kazanımında olduğu gibi bebeğin sağlıklı bir bağlanma
gerçekleştirmesi ve buna bağlı olarak yaşadığı dünyaya güven hissinin gelişimi için bebeklik
döneminde geçen her gün önemlidir. Bu nedenlerde de çocuk koruma sistemi
uygulamalarında aile temelli hizmet modellerine gerekli duyarlılık gösterilmelidir.
Edindiğimiz bilgiler mevcut durumda Ankara ilinde seçilen örneklem içerisindeki
çocukların çoğunun kurum ortamında en az süre tutularak koruyucu ailelerin yanına
yerleştirildiğini göstermektedir. Bu durumun çocukların yararına olduğu ve gerekli
işlemlerin çocuk yararı gözetilerek yapıldığı sonucunu ortaya koymaktadır.
Koruyucu annelerin, koruyucu aile uygulaması hakkında bilgi sahibi oldukları
kanalların çeşitlilik oluşturduğu görülmüştür. Ailelerin bilgi aldıkları bu kanalların ve yoğun
olarak hangi kanallardan bilgi edindiklerinin tespit edilmesi, koruyucu aile uygulamasının
tanıtımı sırasında kullanılması planlanan kaynaklar arasından uygun olanların belirlenmesi
aşamasında yarar sağlayacak önemli bir unsurdur. Çalışmada, ailelerin yoğun olarak Aile,
Çalışma ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğünden, sonrasında ise sosyal çevrelerinden bilgi
aldıkları tespitlerine varılmıştır. Çalışma grubunu oluşturan ailelerin öğrenim düzeyinin
yüksek olması, ailelerin ülkede bulunan kurum ve kuruluşların görevlerini biliyor olması
sebepleri ile ailelerin doğrudan il müdürlüğüne başvurdukları düşünülmektedir. Bu aşamada
toplumun ilgili talepleri doğrultusunda hizmet alabilecekleri kurumları biliyor olması
düzenli ve sağlıklı bir toplumsal yaşam için önemli bir unsurdur. Ancak ailelerin direkt
olarak il müdürlüklerine başvurma sebeplerinden birisinin evlat edinme hizmetinden
yararlanmak üzere başvurma durumunun olduğu, koruyucu annelerden bazılarının bu hizmet
modeline uygun olmamaları sebebi ile koruyucu aile uygulaması hakkında bilgilendirildiği
şeklinde bir durumun da anneler tarafından ifade edildiği görülmüştür. Koruyucu aile ve
evlat edinme uygulamaları arasındaki farklılıkları bilen ve aileleri uygun hizmet modeline
yönlendirebilen meslek elemanlarının olması her iki hizmetin de sağlıklı yürütülebilmesi
için önemlidir. Bu sebeple tüm birimlerde çalışan meslek elemanlarının olacağı gibi bu
birimde çalışmakta olan meslek elemanlarının da yetkin bir şekilde çalışabilmeleri için
gerekli hizmet içi eğitimler Bakanlıkça yürütülmelidir.
Ailelerin yoğunlukla bilgi edindiklerini ifade ettikleri bir diğer kanal ise sosyal
çevredir. Bireylerin birçok bilgi, davranış ve normları toplum içerisinde toplum ile birlikte
413
öğrendiği bilinmekte olan bir gerçektir. Koruyucu ailelerden oluşan ve koruyucu ailelik
hizmetine ilişkin bilgi sahibi kişilerden oluşan çevrelerin bu hizmetin tanıtılmasında etkin
bir rol oynayabileceği sonucuna varılmıştır. Korunma ihtiyacı olan daha fazla sayıda
çocuğun koruyucu aile hizmetinden yararlandırılabilmeleri ile bu konuda bilgi sahibi olan
kişi sayısının arttırılması adına çalışmalar yapılması gerekmektedir. Bu sebeple, tanıtım
programları, Sivil Toplum Kuruluşları ve dernek çalışmaları, görsel ve yazılı medya gibi
unsurlar kullanılarak bu hizmetin doğru tanıtılması sağlanmalıdır.
Koruyucu annelerin çoğunun belirli bir neden doğrultusunda koruyucu ailelik
uygulamasına dahil olmayı tercih ettiği, bu hizmet modelinin annelere, çocuk yetiştirme ve
kurum bakımında olan bir çocuğa yardım edebilme imkanları sağladığı görülmüştür.
Annelerin çoğunun kurum bakımı altında kalan çocuklardan hayatlarının bir döneminde
haberdar oldukları, bu çocukların varlıklarından ve ihtiyaçlarından haberdar olan bireyler
oldukları, aile yoksunluğu yaşayan çocuklar ile empati yapabilme becerisine sahip oldukları
ve bu çocuklara şefkatle yaklaştıkları sonucuna varılmıştır. Annelerin karar verme
süreçlerinde geçmiş yaşantılarının etkili olduğu görülmüştür. Annelerin çoğunun kurum
bakımında çocukların maddi ihtiyaçlarının karşılandığının ancak bunun yeterli olmadığının,
kurum bakımının çocuk gelişimi açısından uygun bir yer olmadığının farkında olarak
çocukların kurum bakımından çıkarılması gerektiğini düşündükleri, bu düşüncelerinin
sebebinin aile bağları ve aile ortamının sıcaklığına değer vermeleri olduğu sonucuna
varılmıştır.
Koruyucu annelerin, koruyucu ailelik sürecinin başvuru ve yanlarına çocuk
yerleştirilene kadar olan sürecini duygusal açıdan yoğun geçirdikleri, bu süreçte annelerin
çoğunun birden fazla duyguyu bir arada yaşadığı sonuçlarına varılmıştır.
Annelerin büyük bir çoğunluğunun duygularını ifade etmekte zorluk yaşamadığı, bu
dönemde yaşadıkları duyguları koruyucu aile olma nedenlerine, hayallerine ve beklentilerine
bağlı olarak heyecan, sabırsızlık ve mutluluk yaşadıkları, sonraki süreçler ve yeterli olup
olmama durumlarına dair kaygı, korku ve endişe yaşadıkları, süreçte yaşadıkları zorluklar
sebebi ile de yorgunluk ve zorlanmışlık hissettiklerini ifade ettikleri görülmüştür. Çoğu
annenin bu süreçte yanlarına çocuk yerleştirilmeden, hayatlarını ve düşüncelerini çocuk için
şekillendirmeye başladığı, bu sürecin başvuru itibari ile çocuk bekleme süreci olarak
değerlendirildiği sonuçlarına varılmıştır. Olumsuzluk yaşayan annelerin olumsuz durumlarla
yaşadıkları heyecan sayesinde kolaylıkla baş edebildikleri fark edilen bir diğer unsurdur.
Yaşanılan olumsuzluk olarak annelerden bazıları, ilgili meslek elemanlarının yoğunlukları
sebebi ile kendileri ile yeterince ilgilenemediklerini ifade etmiştir. Bu durumda, koruyucu
aileler ile ilgilenmesi gereken meslek elemanı sayılarının, verilen hizmetin kaliteli olması
açısından aileler ve çocuklarla yoğun olarak bire bir ilgi kurulabilecek şekilde
planlanmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Annelerin tümünün duygusal olarak yoğun
geçirdikleri ve duygusal dalgalanmalarının çok fazla olduğu bu dönemin farkında olmak ve
ailelere bu süreçte gerekli bilgilendirme, danışmanlık ve psikolojik destek hizmetlerinden
yararlanmalarını sağlamak, koruyucu aile uygulamasının etkin yürütülmesi açısından önemli
görülmektedir.
Sosyal çalışma görevlilerinin, koruyucu ailelere karşı tutumlarının daha ılımlı olması
gerekmektedir. Edinilen sonuçlarda da görüldüğü üzere annelerin süreç içinde birçok kaygı
414
ve endişe yaşadığı görülmüştür. Bu sebeple koruyucu ailelere karşı sergilenecek tutum ve
davranışların yapıcı ve olumlu olmasının koruyucu ailelere sağlayacağı katkının yanı sıra
çocuklara ve en nihayetinde hizmetin kendisine önemli bir yarar sağlayacağı açıktır.
Annelerin yanlarına yerleştirilecek çocuklar ile ilgili beklentilerinin çoğunlukla yaş, cinsiyet
ve sağlık durumlarına ilişkin beklentiler olduğu, ailelerin bu beklentilerinin koruyucu aile
birimleri tarafından süreç içerisinde öğrenildiği, bu durumun eşleştirme sürecine katkı
sağladığı sonuçlarına varılmıştır. Bu duruma rağmen görüşme yapılan çoğu annenin
beklentiler konusunda kesin sınırlarının bulunmadığı, kesin sınırı bulunan ailelerin ise
gerekçelerinin kendi yeterlilikleri, istekleri (bağlanmaya önem vermeleri sebebi ile küçük
yaş tercih etmeleri gibi.) ve önemsedikleri durumlar (kız çocuğunun eğitiminin ve
yetişmesinin daha önemli olduğu görüşü, erken yaş dönemlerinde çocukların aile ihtiyacının
daha fazla olduğu görüşü gibi.) doğrultusunda oluştuğu bilgileri edinilmiştir.
Annelerin bekleme süreci sonrasında, yanlarına yerleştirilecek olan çocukla kurum
ortamında ilk karşılaştıklarında yaşadıkları duygularının belirlenmesinde çocuğun tepki ve
davranışlarının etkisinin fazla olduğu, ailelerin düşüncelerine bağlı olarak duygularının
şekillendiği sonuçlarına varılmıştır. Örneğin, çocuğun sinirli ve gergin olması annelerde
kaygı, endişe gibi olumsuz duygular, çocuğun güler yüzlü ve sıcak olması annelerde olumlu
duygular oluşturmuştur. Değerlendirme sonucunda çoğu annenin ilk karşılaşma anında
olumlu duygular hissettiğini ifade ettiği görülmüştür. Bu süreçte koruyucu ailelerin sosyal
çalışma görevlileri tarafından, kurum bakımında koruma ve bakım altında kalan çocukların
sosyal- duygusal gelişimi hakkında bilgilendirilmeleri annelerin endişe ve kaygılarının
azalmasında etkili olacağı düşünülmüştür.
Çalışmaya katılan bütün koruyucu annelerin şu anda halen koruyucu annesi olduğu
çocuk/çocuklara karşı olumlu duygular hissettiği sonucuna varılmıştır. Koruyucu annelerin
yanlarına yerleştirilen çocuğa ilişkin duyguların olumlu olması, koruyucu ailelik
uygulamasının temel amaçlarından biri olan; biyolojik ailesi yanında çeşitli sebeplerle
bakımı sağlanamayan çocuklara sağlıklı bir aile ortamı sağlamak amacının bu uygulama ile
yerine getirilebildiğinin göstergesi olarak sonuçlara yansımaktadır. Varılan bu sonuç,
koruyucu ailelik uygulamasının çocuklara kabullenildikleri, sevgi içeren bir aile ortamı
sağlayabildiğini göstermektedir. Bu aşamada bu uygulamanın korunmaya ihtiyacı olan
çocuklar açısından faydalı bir uygulama olduğu ve devamının sağlanmasının gerekliliği
düşünülmekte, bu yönde çalışmaların yapılmasının ve devam etmesinin gerekliliğinin önemi
görülmektedir.
Koruyucu annelerin koruyucu ailelik süreçlerinin ilk zamanlarında yaşanan sorunlara
ilişkin ifadeleri değerlendirildiğinde; hem kendilerine hem çocuklara ilişkin yaşadıklarını
ifade ettikleri sorunlarda sosyal çalışma görevlilerinin desteklerinin eksikliklerine değinilen
sonuçlara ulaşılmıştır. Anneler koruyucu ailelik süreçlerinin ilk dönemlerinde çocuğun
travmatik yaşantılarına dair yaşadığı zorluklara ve çocuğun yaşadığı ruhsal zorluklara,
çocuğun gelişimsel yetersizliklerine bağlı yaşadığı zorluklara sıklıkla değinmişlerdir. Ancak
çoğu annenin bu süreci yalnız geçirdiği, destek alan annelerin ise farklı kurumlardaki uzman
kişilerden destek aldığı bilgilerine ulaşılmıştır. Bu kapsamda ailelerin, özellikle yanlarına
çocuk yerleştirilmeden önceki süreçte ve sonraki süreçlerde, sosyal çalışma görevlilerince
yeterli derece eğitilmeleri, psikolojik bir destek sürecinden geçmeleri ve ailelere sağlanan
desteklerin sürekli ve yeterli olması yönünde bir düzenleme yapılması gerekmektedir.
415
Koruyucu annelerden biyolojik çocukları olan annelerin koruyucu ailelik süreçlerinin
ilk zamanlarında, biyolojik çocuklarının zorluk yaşadıkları, bu zorlukları ailelerinin sosyal
destek sistemi içerisinde çözümleyebilecek yeterlilikte oldukları sonuçlarına varılmıştır.
Biyolojik çocuğu olup da koruyucu aile olan kişilerin, üç ayrı alanda destek almaları
gerekmektedir. Bu destekleri; koruyucu ebeveynler ve yerleştirilen çocuk arasındaki ilişkiye
yönelik bir destek, yerleştirilen çocuğun gelişimi ve sağlıklı uyumuna yönelik bir destek,
biyolojik çocuğun iyilik haline ve yerleştirilen çocuk ile arasındaki ilişkiye yönelik bir
destek olarak sıralayabiliriz. Bu hususlara dikkat edilmemesi halinde hizmetin veriminin
azalacağı ve hem yerleştirilen çocuk hem ailenin biyolojik çocuğu açısından zararlı sonuçlar
doğurabileceği ihtimalleri göz önünde bulundurulmalıdır.
Çalışmaya katılan koruyucu annelerin çoğunun aile, yakın arkadaş, komşu ve iş
arkadaşı gibi çevrelerinden destek aldıkları, aldıkları bu desteğin koruyucu ailelik süreçlerini
hem kendileri açısından, hem yerleştirilen çocuk açısından olumlu etkilediği görülmüştür.
Bazı anneler, geniş olan çevrelerinden olumsuza yakın tepkiler aldıklarını belirtmelerine
karşın bu tepkilerin annelerin koruyucu aile olma hakkındaki kararlarını etkilemediği
görülmüştür. Bu olumsuz tutumun altında konu hakkında çevrenin yeterli bilgi sahibi
olmaması, çocuğu bir yük ve yabancı olarak görme gibi düşüncelerin yer aldığı sonucuna
varılmıştır.
Koruyucu aile hizmetinin kendilerine etkisini değerlendirilen koruyucu anneler; bu
hizmetin kendilerine manevi doyum, hareketlilik ve mutluluk sağladığını, çocuk yetiştirme,
iyilik yapma, iyi insanlardan oluşan yeni bir sosyal çevre, hızlıca çocuk sahibi olabilme gibi
birçok yönden katkı sağladığını savunmuşlardır. Ailelerin koruyucu aile hizmetinin
kendilerine katkı sağlayan bir uygulama olduğunu düşünmeleri, uygulamanın koruyucu
aileleri mutlu kılması, süreç boyunca ailelerin belirli konularda doyum sağlamasına yardımcı
olması hizmetin verimliliğini ve buna bağlı olarak da korunma altında bulunan çocuğun
iyilik halini arttıracağı görüşlerine varılmıştır.
Hizmeti yerleştirilen çocuk açısından değerlendiren koruyucu anneler; tüm
çocukların aile ortamında yetişmesi gerektiğini, aile yanında bakım ve koruması sağlanan
çocukların sağlıklı olabileceğini, hiçbir çocuğun kurum bakımında kalmaması gerektiğini
belirtmişlerdir. Koruyucu annelerin kurum bakımı ve koruyucu aile hizmeti arasındaki
farklılıklar hakkında görüşlerinin bulunduğu, çocukların sevgi, aitlik, ilgi gibi manevi
duyguları aile içerisince edinilebileceğini, ailenin çocuk gelişimine katkı sağladığını
düşündükleri belirtilmiştir. Koruyucu annelerin, koruyucu aile uygulamasının yerleştirilen
çocuğa sağladığı katkıların bilincinde olmaları kendilerine dair başarı ve gurur duygularını
arttıracak ve anneyi bu hizmeti yapmaya devam etmek konusunda güdüleyecek ve
motivasyonunu yükseltecektir.
Annelerin koruyucu aile hizmetinin toplumsal katkıları konusunda, uygulamayı
yerleştirilen çocuk açısından, gelecekteki toplum sağlığı açısından, mevcut toplumun
manevi duygularını geliştirmesi açısından ve kurum bakımında kalmakta olan diğer çocuklar
açısından değerlendirdikleri görülmüştür. Koruyucu annelerin aile, toplum ve çocuk
kavramları açısından bilinçli kişiler olduğu, bu kavramların birbirleri ile etkileşimleri
hakkında farkındalık sahibi oldukları görülmüştür. Annelerin çoğu bu uygulamanın
korunmaya ihtiyacı olan çocuk ve toplum için faydalı olduğunu düşünmektedir.
416
Koruyucu annelerin önerilerine ilişkin edinilen bulgular; koruyucu ailelerin,
korunmaya ihtiyacı olan çocukların biyolojik aileleri ile görüşmeleri sırasında ve görüşme
sonrasında da sosyal çalışma görevlilerinden destek beklediklerini göstermektedir. Biyolojik
aile görüşmelerinin koruyucu aileler ve çocuklar arasında zaman zaman iletişim problemleri
ve çatışmalar doğurduğu belirtilmiş, çocukların biyolojik aile görüşmeleri sonrasında bir
süre farklı davranışlar sergiledikleri ifade edilmiştir.
Koruyucu anneler kendi hukuki haklarını yeterli görmediklerini, biyolojik ailelerin
ise haklarının fazla olduğunu düşündüklerini, çocukların biyolojik ailelerinin yanına
döndürülmeleri halinde koruyucu aileleri ile de iletişimlerinin devam etmesi gerektiğini
düşündüğü, bu durumu yalnızca koruyucu aileler açısından düşünmediği, çocuğun da
koruyucu ailesinden birden kopuşunun çocuğa iyi gelmeyeceğini düşündüğü, bu
görüşmelerin biyolojik aile insiyatifinde olmaması gerektiğini, bu konu ile ilgili hukuki
düzenleme olması gerektiğini savunmuşlardır.
Biyolojik aile görüşmelerinin planlanması gerektiğini düşünen koruyucu anneler,
ayrıca biyolojik ailelere geri dönüş değerlendirilmesinin belirli bir süre için yapılması ve
sonrasında biyolojik ailelerin hukuki hakları kısıtlanması gerektiğini düşündüğünü de
belirtmişlerdir. Çoğunlukla hukuki hak yoksunluğuna değinen annelerin, öneriler kısmında
hem kendilerini rahatlatacak hem çocukların yararına olmasını istedikleri durumları göz
önünde bulundurdukları görülmüştür. Bu aşamada koruyucu aile uygulamasının, hukuki
açıdan yeniden değerlendirilmesi ve hukuki süreçlerin yarattığı imkan ve zorlukların, çocuk
yararına olup olmadığı hususunda diğer ülkelerde uygulanan sistemlerle karşılaştırılarak
yenilenmesinin gerektiği düşünülmüştür.
Çocukların biyolojik aileleri ile olan görüşmelerinin öncesinde, sırasında ve
sonrasında ilgili sosyal çalışma görevlileri ile görüşmeler yapmaları, gerekiyorsa
desteklenmeleri gerekmektedir. Biyolojik aile görüşmeler, korunmaya ihtiyacı olup herhangi
bir bakım hizmetinden yararlanan tüm çocuklar için psikolojik olarak zorlayıcı bir süreçtir.
Çocuklar, gelişim dönemlerine göre bu görüşmeleri anlamlandırmak ve görüşmelere karşı
olan duygusal tepkilerini, sorularını ifade etmekte farklı seviyelerde olmaktadırlar. Her
çocuğun bu konu ile ilgili farklı şekillerde desteğe ihtiyacı olabilir. Bu destek ilgili sosyal
çalışma görevlisi tarafından belirli bir uygulama planı hazırlanarak, düzenli olarak
verilmelidir.
Son olarak, Aile, çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bünyesinde çalışmakta olan
sosyal çalışma görevlilerinin sayısının ve yetkinliklerinin artırılması halinde tüm
hizmetlerde ve koruyucu aile hizmetinin her sürecinde karşılaşılacak sorunların azaltılması
mümkündür. Sayısal eksiklikler, hizmetin taraflarına sağlanan desteklerin aksaklığa
uğramasına ve uygulama süreçlerinde olumsuzluk yaşanmasına sebep olmaktadır. Bu
konuda yaşanan yetersizliklerin ve birçok sorunun, alanda çalışan uzmanların sayısının ve
niteliklerinin arttırılması ile ortadan kaldırılması mümkün olacaktır.
KAYNAKÇA
AKBULUT, S. (2011). Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Aracılığıyla Evlat
Edinme ve Koruyucu Aile Kurumu. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi,
Ankara.
417
AKYÜZ, E. (1987) Medeni Kanun İle Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
Kanunu Açısından Korunmaya Muhtaç Çocuklar. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Fakültesi Dergisi. 20: 12-20.
AKYÜZ, E. (1988) Korunmaya Muhtaç Çocukların Kurum Veya Koruyucu Aile Yanına
Yerleştirilmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 21: 409-420.
AKTÜRK, E., HELVACI, E., SÜMER, N. (2010). Türk Psikoloji Yazıları. 13: 42-59
ANONİM
(2012).
1982
Anayasası.
Erişim:
(https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2011.pdf). Erişim Tarihi: 27.12.2018.
ARNAZ, Z. (1983). Koruyucu Aile Bakımındaki Çocuğun Gelişim Özellikleri, Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu Dergisi. 1: 111-155.
BACKE, H., HANSEN, E. (2010). Barnogunge i fosterhjem en kunnskapsstatus.
Nettdokument. Oslo: NOVA.
BRİELAND, D., COSTİN, L., ATHERTAN, C. R. (1975). Contemporary Social Work: An
Introduction to Social Work and Social Welfare, New York: MC Graw Hill Book Company.
BÜYÜKKARAGÖZ, S. (1992). Aile içi Demokrasi ve Eğitim. Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi. 1: 143-151.
ÇETİNKAYA, B. (2010). Ruhsal Açıdan Sağlıklı Aile Sağlıklı Çocuk. 3. Basım. Ankara:
Pegem Yayıncılık.
ÇEVİK, Ö., KARAKAŞ, B. (2016). Çocuk Refahı: Çocuk Hakları Perspektifinden Bir
Değerlendirme. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 18: 887-906.
ÇİFÇİ, G. E. (2009). Türkiye’de ve Dünyada Korunmaya İhtiyacı Olan Çocuklara Yönelik
Hizmetlerin Tarihsel Gelişimi. Aile ve Toplum Dergisi. Ekim-Kasım-Aralık 2009: 53-65.
CILGA, İ. (1989) Korunmaya Muhtaç Gençlerin Sorunları Ve Yetiştirme Yurtları. T.C.
Başbakanlık Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü, Gençlik Hizmetleri Daire Başkanlığı.
Ankara.
ÇOCUK EVLERİ ÇALIŞMA USUL VE ESASLARI HAKKINDA YÖNETMELİK.
(2008). T.C. Resmi Gazete. 27015. 5 Ekim 2008.
ÇOCUK KORUMA KANUNU. (2005). T.C. Resmi Gazete. 25876. 15 Temmuz 2005.
DEMİRBİLEK, S. (2000). Korunmaya Muhtaç Gençlerin Topluma Kazandırılmasında
Yetiştirme Yurtları. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 15: 137-152.
DOĞAN, R. (2013). Bir Koruma Tedbiri Olarak Koruyucu Aile Kurumu ve Koruyucu Aile
Yönetmeliği. Ankara Barosu Dergisi. 2: 147-170.
EKŞİ, A. (2004). Koruma Altında Çocuklar; Dünyada Beş Kıtanın Çeşitli Ülkelerinden
Örnekler. Uslu, R. (Ed.), Koruma Altındaki Çocuklar. Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh
Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayınları. 9. Baskı. Ankara.
EROL, N. & ŞİMŞEK, Z (2008). Kurum Bakımındaki Çocuk ve Ergenlerde Davranış ve
Duygusal Sorunların Epidemiyolojisi. Ulusal Örneklemde Karşılaştırmalı Bir Araştırma.
Türk Psikiyatri Dergisi. 19: 235-246.
EROL N., ŞİMŞEK Z., ÜSTÜNER S. (2007) Çiçekli Dünyamda Elimi Yalnız Bırakma;
Dünyada ve Türkiye‟de Çocuk Koruma Sistemleri; Kurum Bakımı, Koruyucu Aile ve Evlat
Edinme. Ümit Matbaacılık. Ankara.
FRANK, D. A., KLASS, P. E. (1996). Infants And Young Children In Orphanages: One
View From Pediatrics And Child Psychiatry. Pediatrics. 97: 569-579.
418
GÖKKAYA, B.V. (2014). Ailelerin, Koruyucu Aile Olma Nedenleri (Sivas İli Örneği).
International Journal Of Human Sciences.11: 604-620. GÜLER, S., ULUTAK, N. (1992).
Aile Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Türk Toplum Yaşantısında Aile. Kurgu Dergisi. 11:
51-76.
Https1:www.sosyalhizmetuzmanı.org, Erişim Tarihi: 21.12.2018.
KAYA, C. (2008). Türk Hukukunda Evlat Edinme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
KOÇ, T. (2016), Türkiye’de Koruyucu Aile Hizmetinin Etkinliğinin Arttırılmasına Yönelik
Çözüm Önerileri: Türkiye Ve Hollanda Karşılaştırması. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi).Celal Bayar Üniversitesi. Manisa.
KOMİSYON (1994), 1994 Uluslararası Aile Yılı Özel İhtisas Komisyon Raporları, Ankara:
Kılıçaslan Matbaacılık. Yayın No: 82.
KORUYUCU AİLE YÖNETMELİĞİ. (1984). T.C. Resmi Gazete. 18532. 1 Ekim 1984.
KORUYUCU AİLE YÖNETMELİĞİ. (1993). T.C. Resmi Gazete. 21728. 14 Ekim 1993.
KORUYUCU AİLE YÖNETMELİĞİ. (2012). T.C. Resmi Gazete. 28497. 14.Aralık 2012.
KORUYUCU AİLE UYGULAMALARI GENELGESİ. (2015). 2015-6 Sayılı Genelge.
KORUYUCU AİLE ÖDEME İŞLEMLERİ GENELGESİ. (2015). 2015-7 Sayılı Genelge.
KOŞAR, N. G. (1987). Korunmaya Muhtaç Çocuklar. Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Hizmetler Yüksekokulu Dergisi. 5: 72-98.
KOŞAR, N. G. (2008). Türkiye’de Koruyucu Aile ve Evlat Edinme Sistemlerinin Dünü,
Bugünü, Yarını. Erol, N. (Ed.). Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ergen Ruh Sağlığı
ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayını. Ankara.
KULAKSIZ, Y. (2014).Yoksulluk Bağlamında Çocuk İş Gücü. ÇSGB Çalışma Dünyası
Dergisi. 2: 91-111.
KUŞ, S. (2014). Koruyucu Aile Hizmeti ve Toplumsal Farkındalık: Çanakkale İli Örneği,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi. Çanakkale.
KÜÇÜKLERİN EVLAT EDİNİLMESİNDE ARACILIK
FAALİYETLERİNİN
YÜRÜTÜLMESİNE İLİŞKİN TÜZÜK. (2009). T.C. Resmi Gazete. 27170. 22 Kasım 2001.
MERRİAM, S.B. (2013). Nitel Araştırma Desen ve Uygulama İçin Bir Rehber.
(Çev.Editörü: Selahattin Turan). Nobel Yayınları. Ankara.
METİN, B. (2015). Gelecek Nesillerin Yaşam Fırsatları İçin Ciddi Bir Tehdit: Çocuk
Yoksulluğu. Sosyal Güvenlik Dergisi, 5: 166-188.
NAZLI, S. (2016). Aile Danışmanlığı. 12. Baskı. Anı Yayıncılık. Ankara.
ORLANDO, R. (2002). The Beavers Systems Model And The Relationship Between Family
Competence And Team Effectiveness In Self Managed Family Work Teams. Seton Hall
University Dissertations and Theses. New Jersey.
ÖNGÖREN, S. (2017). Boşanma Ve Boşanmanın Erken Çocukluk Dönemi Çocuklar
Üzerindeki Etkileri. Uluslararası Eğitim Bilimleri Dergisi. 13: 73-87.
ÖZBESLER, C. (2009). Koruyucu Aile Hizmetlerinde Değerlendirme Süreci. Aile ve
Toplum Dergisi. 4: 86-94.
ÖZDEMİR, N., SEFER, N., TÜRKDOĞAN, D. (2008). Bir Sosyal Sorumluluk Projesi
Örneği: Korunmaya Muhtaç Çocuklar. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi. 32: 283-305.
SAÇAN, S., ŞİMŞEK, Z . (2014). Kurum Bakımından Aile Yanına Döndürülen 6-18 Yaş
Çocukların Duygusal Ve Davranış Sorunları. Qualitative Studies. 9: 1-18.
419
ŞENOCAK, H. (2006). Korunmaya Muhtaç Çocuklara Sağlanan Bakım Yöntemleri. Sosyal
Siyaset Konferansları Dergisi. 5: 177-228.
SERDAR, İ. (2000). Koruyucu Aile. Prof. Dr. Seyfullah Edis’ e Armağan. Dokuz Eylül
Üniversitesi Yayını. İzmir.
SEYYAR, A. (2008). Yerel Siyasetin Gelişiminde Sosyal Politikaların Önemi. Yerel Siyaset
Dergisi. 25: 55-72.
TAMBAĞ, H., ÖZ, F. (2005). Aileleri İle Birlikte Ve Yetiştirme Yurtlarında Yaşayan
Ergenlerin Öfke İfade Etme Biçimleri. Kriz Dergisi. 13: 11-21.
TAŞTEKİL, S. (1989). Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmetler-Koruyucu
Aile Bakımı İzmir Örneği. (Yayınlanmamış doktora tezi) Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü. İzmir.
TOK, Ö. (1996). Koruyucu Aile Hizmeti, Standartları ve Ülkemizdeki Durumu.
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi. Ankara.
TOPKAYA, E. (2006). Yıldırım, Ali ve ŞİMŞEK, Hasan Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma
Yöntemleri Güncelleştirilmiş Geliştirilmiş 5. Baskı Ankara Seçkin Yayıncılık. Eğitimde
Kuram ve Uygulama Dergisi. 2: 113-118.
ÜSTÜNER, S., EROL, N., ŞİMŞEK, Z. (2005). Koruyucu Aile Bakımı Altındaki
Çocukların Davranış ve Duygusal Sorunları. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi. 12:
130-140.
YABAN, H. & YÜKSELEN, A. (2007). Korunmaya Muhtaç Yedi–On Bir Yaş Grubundaki
Çocukların Sosyal Problem Çözme Becerilerinin İncelenmesi. Toplumsal ve Sosyal Hizmet
Dergisi. 18: 49-67.
YAVUZER, H. (2004). Ana-Baba Ve Çocuk. İstanbul: Remzi Kitabevi.
YAZICI, E. (2012). Korunmaya Muhtaç Çocuklar Ve Çocuk Evleri. Mustafa Kemal
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 18: 499-525 .
YAZICI, E. (2014). Türkiye’de Çocuk Koruma Sistemi ve Koruyucu Aile Bakım
Yönteminde Yeni Yaklaşımlar, Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi, 4: 247-270.
YEŞİLKAYALI, D. (2015). Koruyucu Aile Bireylerinin Sosyo demografik Özellikleri İle
Empatik Becerileri Ve Özgecilik Durumları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. (Yayınlanmış
Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi. Ankara.
YILDIRIM, A. (1999). Nitel Araştırma Yöntemlerinin Temel Özellikleri ve Eğitim
Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi. Eğitim ve Bilim Dergisi. 23: 7- 17.
YOLCUOĞLU, İ. G. (2009). Türkiye’de Çocuk Koruma Sisteminin Genel Olarak
Değerlendirilmesi. Aile ve Toplum Dergisi. 5: 43-58.
YURDAKUL, A. (2016). Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına Bağlı Kurum Bakımında
Kalan Çocuklarla Koruyucu Aile Yanında Kalan Çocukların Benlik Saygısı ve Psikososyal
Gelişimleri Arasındaki Farklılıkların İncelenmesi. (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi).
İstanbul Gelişim Üniversitesi. İstanbul.
YURTERİ, A. (2013). Kurum Bakımı Deneyimi Olan Kadınların Çocukluk Dönemi Kurum
Yaşantıları: Nitel Bir Çalışma.Hacettepe University Journal of Economics. 26.
ZEYTİNOĞLU, S. (2001). Çalışan Çocukların İstismarı ve İhmali. Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları. İzmir.
420
Gramsci ve Yetişkin Eğitimi
Assoc. Prof. Dr. H. Eylem KAYA314
Berkan ALTAN315
Özet
Eleştirel Kuram ve Yeni Marksist harekette önemli bir yeri olan Antonio Gramsci,
geleneksel eğitime eleştirel perspektiften bakarak toplumda yarattığı ve yeniden ürettiği eşitsizliği
görünür kılmaya çalışmıştır. Bu bağlamda, eğitimi hegemonya ile ilişkilendirmiştir. Ona göre
hegemonya, içinde tüm sosyal gerçekliklerin tek bir sınıf tarafından ya da onun desteğiyle dayatıldığı
bir toplumsal koşuldur. Hegemonya ile eğitimin ilişkisi, toplumsal olgularda rızanın kazanılması ve
kabul edilebilir hale gelmesi açısından önemlidir. Gramsci eğitim sistemini, ideolojik unsurları
sürekli olarak yeniden üreten ve statükoyu sürdüren hegemonyanın parçası bir sistem olarak
görmektedir. Dolayısıyla, bireylerin düşünceleri ya da eylemleri de bu kurulu hegemonya üzerinden
şekillenmektedir. Gramsci bu noktada, hegemonyanın sürdürülmesinde ya da karşı-hegemonyanın
yaratılmasıyla toplumsal dönüşümün gerçekleşmesinde entelektüellere önemli roller düştüğünü
söylemektedir. Bu kapsamda, hegemonyanın kurulmasında etkin olan geleneksel entelektüellerin
karşısına karşı-hegemonyanın eyleyenleri olan organik entelektüelleri koymaktadır. Dönemin
tarihsel ve ekonomik koşullarından etkilenen Gramsci, organik entelektüellerin öneminden
bahsederken toplumsal dönüşümün işçi sınıfının bilinçlenmesiyle mümkün olacağını söylemektedir.
Dolayısıyla Gramsci, proletaryanın bir pozisyon savaşına angaje olarak, ortak bir proletarya
kültürünün oluşturulması gerekliliği üzerinde odaklanmaktadır. Sivil toplum içinde önemli olan bu
durumda karşı-hegemonyanın oluşmasında organik entelektüellerin yani yetişkin eğitimcilerin
önemini vurgulamaktadır. Böyle bir çıkış noktasıyla bu çalışmada, Gramsci’nin düşüncelerinin
yetişkin eğitimindeki önemini anlamak amaçlanmaktadır.
Anahtar
Entelektüeller
Kelimeler:
Yetişkin
Eğitimi,
Hegemonya,
Karşı-Hegemonya,
Organik
1. GİRİŞ
Yetişkin eğitimin tanımlanmasında önemli olan bir nokta “yetişkin”in kim
olduğudur. İlk olarak yaş ile birlikte düşünülen yetişkinlik tanımlaması, bir ülkeden başka
bir ülkeye ve bireyin işlevlerine göre değişiklik göstermektedir. Bazı ülkelerde 15 yaş
yetişkinliğin alt sınırı olarak baz alınabilirken bazı ülkelerde ise 18 ya da 21 yaş alt sınır
olarak kabul edilebilmektedir. Reşitlik kavramını ortaya koyan ve bireyin yasal sorumluluk
alma yaşına da bağlı olan yetişkinlik kavramı sadece yaş kıstasıyla sınırlı kalmamakta yanı
sıra, yetişkinlerin sağlık durumu, öğrenmeye yönelik ilgi ve eğilimleri, sosyolojik-psikolojik
etmenler ve toplumsal işlevler de yetişkinliği belirleyen nitelikler arasında yer almaktadır.
Yüzyıllar boyunca birçok toplumda, ekonomik, toplumsal ve siyasal bunalımların
yaşandığı, birlik ve beraberliğin sarsıldığı, toplumsal değerlerin gelişmelere göre
314
315
Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi
Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans
Öğrencisi
421
değişemediği, birey yaşamının değersizleştiği, bireysel ve toplumsal amaçların bütünlüğünü
yitirdiği gibi bireysel ve toplumsal bunalım dönemlerinde toplumu yeniden kurma ve
biçimlendirme girişimlerinin, hatta bazen toplumsal eylem ve devrimlerin, yetişkinlerin
eğitimi yoluyla başarılabileceği kabul edilerek bu doğrultuda uygulamalara ağırlık
verilmiştir. Konuyla ilgili somut örneklere bakıldığında, Amerika Birleşik Devletleri’nde
göçmenlerin uyum sürecinde yetişkin eğitimi kapsamında Halk Okulları önemli bir yere
koyulmuştur. Türkiye’de ise Cumhuriyet İlkelerinin, Atatürk Devriminin, yeni tarım
yöntemlerinin benimsetilmesi ve yaygınlaştırılması yetişkin eğitimi aracılığıyla
gerçekleştirilmiştir. Bu süreçte yetişkin eğitimi kapsamında, Millet Mektepleri, Köy
Enstitüleri ve Halkevleri önemli bir rol oynamıştır (Celep, 2003: 2). Burada özellikle ön
plana çıkan nokta yetişkin eğitiminin sosyolojik boyutudur. Dolayısıyla yetişkin eğitimi
sosyolojisi, gerek uluslararası gerekse ulus içindeki değişen toplumsal dinamiklerin yetişkin
eğitimi süreçlerine yansıma biçimlerinin arka plandaki toplumsal olguların nedenlerini ve
bireylerin neden öğrendiği ve nasıl öğrendiğinin sosyolojik bağlamını anlayabilmek adına
önemlidir (Kaya, 2016).
Yetişkin eğitimi çalışmalarında, yetişkin bireylerin öğrenip öğrenemeyeceği uzun
süre tartışılmış bir konudur. Bu bağlamda, 1930’lu yıllara kadar yetişkin bireyin
öğrenemeyeceğine dair görüşler yaygındır. Ancak, 1928 yılında Thorndike’ın yapmış
olduğu bir çalışmada yetişkin bireylerin öğrenebileceğini bilimsel olarak açıklamasının
ardından tartışmaların odak noktası değişim göstermiştir. Bu tartışma noktalarından ilki,
1970’li yıllarda yetişkin bireyin yaşam deneyimleriyle öğrenme ihtiyaçları üzerinde duran
Knowles’ın Andragoji Kuramı, diğeri ise eleştirel kuram ve eleştirel pedagoji temelinde
Gramsci, Freire, Mezirow gibi düşünürlerin yetişkin bireyde özgürleşmeyi ve bilinçlenmeyi
temel alan çalışmalarıdır.
Eleştirel yetişkin eğitiminde önemli bir yere sahip olan Gramsci (1891-1937) organik
entelektüel, gazeteci, büyük bir kuramcı ve önde gelen bir İtalyan Marksistidir. Doğmuş
olduğu Sardunya’da gerek engel durumu gerekse iyi olmayan ekonomik koşullar nedeniyle
zorlu bir çocukluk geçiren genç Gramsci’nin kazandığı burs, Sardunya gibi tarıma dayalı bir
çevreden uzaklaşıp Turin’de üniversite derecesini almasını sağlamıştır. Dönemin Turin’ine
bakıldığında ise Fiat’ın doğduğu yer olmasıyla Güneyden göçmen işgücü alan ve her an
sokağa dökülmeye hazır, çok militan bir işçi sınıfına sahip olan bir bölge olduğu
görülebilmektedir. Dönemin tarihsel ve ekonomik koşullarından etkilenen Gramsci, İtalyan
Sosyalist Parti (PSI) içinde önde gelen bir isim olmuştur. Bu bağlamda kendisini devrimci
siyasete adayarak hem bir gazeteci hem de bir yetişkin eğitimci olarak işçi sınıfının
eğitimiyle ilgilenmiştir. Gramsci, bir yetişkin eğitimci olarak işçi sınıfının bilinçlenmesi ve
ortak bir proletarya kültürü yaratmak adına birçok ders, konferans vermiş, gazetelerde,
dergilerde yazılar yayınlamış ve döneminde ses getiren Fabrika Konseyi Hareketi’nde başrol
olmuştur. 1926 yılında tutuklanan Gramsci, hapishanede yaklaşık iki buçuk yılını notlar
yazarak geçirmiştir. Kötüleşen sağlık durumu nedeniyle tutukluluğuna son verilmiş ve kısa
bir süre sonra yaşamını yitirmiştir. Ölümünden sonra yazdığı notlar ise Hapishane Defterleri
adıyla yayınlanmıştır (Mayo, 2011).
Yetişkin eğitiminin genel çerçevede ele alındığı bu çalışmanın amaçları; eğitim
uygulamalarında pedandragojik sürecin ne olduğunu anlamak, Gramsciyan bakış açısıyla
eğitim ve hegemonya ilişkisini açıklamak ve Gramsci’nin organik entelektüel
kavramsallaştırmasında yetişkin eğitiminin önemini ortaya koymaktır.
422
2. EĞİTİM ve YETİŞKİN EĞİTİMİ
Tarihsel gelişimi içerisinde eğitimin ele alınış biçimlerine bakıldığında; 1900’lü
yıllarda, bilgiyi ön plana çıkararak, bilgiyi öğrenme ve bilgiyi kullanma olarak ele alınmıştır.
1930’lu yıllarda eğitim, insan yetiştirme süreci olarak görülmüştür. Sonraki yıllara
bakıldığında ise bireyin gelişim süreci şeklinde yaklaşılmıştır. Yanı sıra bireyin, bireysel
gelişimiyle beraber toplumsal, ekonomik, politik ve kültürel yönlerinin de gelişimi tartışma
konusu olmuş ve bu doğrultuda eğitim çalışmaları düzenlenmeye başlanmıştır. Akabinde
bireyin toplum içinde gelişmesi gerektiği görüşü gündeme gelerek, bireyin aile ve toplum
içindeki sorumluluklarını yerine getirmesi, topluma uyum sağlaması, bireysel yeteneklerini
en üst düzeye getirmesini sağlamak amacıyla gerekli davranış biçimlerinin kazandırılması
gerekli görülmüştür. Böylece eğitim, davranış geliştirme ve değiştirme yoluyla bireyin
kişisel, toplumsal, ekonomik ve kültürel bağlamda gelişmesine yardım etme süreci olarak
ele alınmıştır (Güneş, 1996: 2).
Sosyolojik bağlamda eğitimin tanımı söz konusu olduğunda ise literatürde birden
fazla tanımla karşılaşılmaktadır. Genel olarak bakıldığında eğitimin tanımlarını; amaçları
bakımından bireyi temel alan tanımlar ve toplum üzerinde odaklanan tanımlamalar olmak
üzere ikiye ayırmak mümkün olacaktır. Bireyi temel alan eğitim tanımlamalarında bir
davranış değiştirme süreci odak noktası olurken, toplum üzerinde odaklanan eğitim
tanımlamalarında ise topluma uyum sağlama süreci ön plana çıkmaktadır (Kızıloluk, 2013:
5). Bu doğrultuda 20. yüzyılda eğitim sosyolojisinde makro kuramların hâkim olduğu
görülmektedir. Bu kuramlar tezlerini modernist düşünceler (kalkınma, insan gücü yetiştirme,
gelişme, sınıfsal denetim gibi) üzerinde odaklamışlardır. Klasik eğitim sosyolojisi, ulusdevlet olarak örgütlenen toplumun kendi içindeki farklılıkların nasıl anlaşılacağı ve kendi
içinde nasıl eritilebileceği üzerinde durmuştur. Makro yaklaşım etrafında şekillenen
çalışmalarda eğitim ve okul, toplumsal bütünleşmenin sağlanmasında ya da kapitalizmin
varlığını devam ettirmesi için kullanılan bir araç olarak görülmüştür (Tezcan, 2018: 5).
Toplumun bütünleşmesinde eğitimi bir araç olarak görme noktasında Durkheim gibi
işlevselciler ön plana çıkarken kapitalizmin var olmasında ve varlığını sürdürebilmesinde
eğitimin önemli bir araç olması noktasında ise çatışmacı kuram ön plana çıkmaktadır.
Çatışmacı kuramda önemli bir yere sahip olan Marx ve Engels, üretici eğitimi
savunmaktadırlar. Onlara göre eğitim, toplumdaki eşitsizliğin yeniden üreticisidir ve bu
eşitsizliğin giderilebilmesi için üretici iş ile birleştirilmelidir. Böylece salt kuramsal olan ve
ezbere dayalı öğretimin karşıtı bir görüş savunulmuştur. Bu bağlamda amaç; bedensel iş ve
zihinsel iş ayrımının ortadan kalkması ve teori ve uygulamanın birleştirilmesidir. Böylece
işçi, bedenen ürettiğine zihnen yabancı olmayacaktır. Aksi taktirde teori ve uygulama
bütünleşmedikçe eğitim aracılığıyla, hâkim hegemonya varlığını koruyacaktır (Tezcan,
2013). Yorumlayıcı kurama bakıldığında ise eğitim, bireylerin ileriki yaşantılarında
toplumsal yapı içinde alacakları statüyü belirleme açısından çok önemlidir. Eğitimin esas
görevi, bireylerin ve grupların, bürokrasi ve toplumsal tabakalaşma içinde ilerde alacakları
yere hazırlama çalışmalarıdır. Bu doğrultuda Weber, sanayileşmiş ve teknolojik bir toplum
içerisinde eğitimi ele almıştır. Ona göre örgün eğitim, bireyleri özel bir yaşam biçimine
hazırlayan bir farklılaşma kurumudur (Ergün, 1994; Tezcan, 2018). Frankfurt Toplumsal
Araştırmalar Enstitüsü adıyla ortaya çıkan eleştirel kuram ise 1960’lı yıllardan itibaren
toplumsal kuram üzerinde yapılan tartışmalarda merkezi bir konuma sahip olmakla beraber
toplumsal çözümlemelerde alternatif bir paradigma olarak önerilmeye başlanmıştır (Kesik,
423
2014: 105). Örneğin, Adorno, Marcuse ve Habermas gibi eleştirel kuramcılar yabancılaşma,
kültür endüstrisi vb. kavramlar üzerinde odaklanarak, eğitim ve kültürde öznelliklerin
ideolojik yeniden üretimine önem vermişlerdir (İnal, 2010: 17).
Eleştirel kuramın eğitime yansıması ise eğitimi radikal bir çerçeveden ele alan
eleştirel pedagojinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. En genel ifadeyle “yeni eğitim
sosyolojisi” ya da “eleştirel eğitim kuramı” olarak da tanımlanan eleştirel pedagoji okulları,
hem tarihsel bağlamda hem de içinde bulundukları sınıfsal farklılıkların şekillendiği, baskın
toplumun toplumsal ve siyasal dokusunun bir parçası olarak ele alıp incelemektedir. Eleştirel
eğitim kuramcıları, okulların nasıl işlediğini anlamada temel olarak güç ve politika temelli
bir bakış açısı sergilemektedirler (McLaren, 2011: 273). Bu kuramcılar eğitimi, mikro
boyutta ele alarak sınıfsal ilişkiler, ideoloji, siyaset, devletin ve eğitim sisteminin siyasal
ekonomisi, etnisite, popüler kültür, müfredat, ders kitapları, öğrenci sorunları, ders
materyalleri gibi birçok konuya değinmişlerdir (Tezcan, 2013: 99-100).
Kuramın entelektüel köklerine bakıldığında ise P. Freire, P. McLaren, H. Giroux,
Ivan IIIich, M. Apple gibi isimlerle karşılaşılmaktadır. Eleştirel pedagoji, bilgi ve iktidar
arasındaki ilişki, temelde eğitimin toplumsal kurumlarla olan ilişkisi ve bu kurumların
eğitime olan etkileri üzerine odaklanmaktadır. Yukarıdan dayatılan geleneksel eğitim
anlayışının aksine tabandan kurulacak bir eğitimden yanadır. Dolayısıyla, geleneksel
eğitimin itaati içselleştirerek, bireyin özgürlüğünü ve yaratıcı gücünü geliştirmesinde bir
bariyer olduğunu vurgulamaktadır. Bu bağlamda eleştirel pedagoji, bireyin özgürleşmesine
ve yaratıcı gücüne engel olan otoriter tavrı ortadan kaldıracak bir eğitim anlayışı geliştirmeyi
amaçlamaktadır. Bunu yaparken bir yandan yürürlükteki eğitim anlayışının dayanaklarını
eleştiri süzgecinden geçirerek eğitime ilişkin yıkıcı bir tavır sergilerken, diğer yandan da
mevcut eğitimin yerini alacak eğitimin nasıl olması gerektiği üzerinde yapıcı bir tavır
sergilemektedir. Bu noktada ise eleştirel pedagojinin “eleştiri dili”nin yanında bir de “imkân
dili” geliştirdiğini söylemek mümkün olacaktır (Yılmaz, 2016: 300).
Yetişkin eğitimimin tanımı konusunda ise literatür incelendiğinde çeşitli
tanımlamalar ve birbirleri yerine kullanılan farklı kavramlar dikkat çekmektedir. Bu
kavramlardan bazıları; halk eğitimi, yığın eğitimi, toplum eğitimi, temel eğitim, kitle
eğitimi, yaygın eğitim, sosyal eğitim, yineleme eğitimi, yaşam boyu eğitim, herkes için
eğitim, uzaktan eğitim, popüler eğitim, sürekli eğitim ve toplum kalkınmasıdır (Türkoğlu ve
Uça, 2011; Sabancı ve Rodoplu, 2013; Kaya, 2016). Bu kavramlar, eşanlamlı ya da yakın
anlamlı olarak birbirlerinin yerine kullanılsa da özellikle ülkemizde yetişkin eğitimi kavramı
yerine halk eğitimi ve yaygın eğitim kavramları daha çok kullanılmaktadır. Bu bağlamda,
ulusal literatüre bakıldığında, tanımsal çerçevenin “halk eğitimi” kavramı üzerinden
şekillendiği görülmektedir (Kaya, 2015: 270). Yanı sıra, tanımlamaların çeşitliliği
konusunda ise yetişkin eğitimin amacı ya da ulaşmak istediği hedef kitle ön plana
çıkmaktadır. Örneğin; İngilizler, yetişkin eğitimi kavramını, çoğunlukla toplumdaki orta
sınıfı oluşturan yetişkin bireylerin boş zamanlarını değerlendirmek amacıyla katıldıkları
liberal eğitim programları olarak ele almışken, Amerika’da uzun bir süre Amerikalılaştırma
eğitimi olarak görülmüştür (Güneş, 1996; Celep, 2003). Öte yandan, yetişkin eğitimi
gelişmemiş ya da gelişmekte olan ülkelerde okuma yazma ve mesleki eğitim olarak ele
alınabilirken gelişmiş ülkelerde ise praksis temellere dayalı özgürleştirici bir eğitim olarak
görülebilmektedir. Burada ön plana çıkan nokta, yetişkin eğitiminin sosyolojik boyutudur.
Dolayısıyla yetişkin eğitimi sosyolojisi gerek uluslararası gerekse ulus içindeki değişen
toplumsal dinamiklerin yetişkin eğitimi süreçlerine yansıma biçimlerinin arka plandaki
424
toplumsal olguları ve bireylerin neden öğrendiği ve nasıl öğrendiğinin sosyolojik bağlamını
anlayabilmek adına önemlidir (Kaya, 2016).
Çalışmanın bütünselliği açısından üzerinde durulması gereken önemli bir nokta da
yetişkin bireylerin öğrenme eğilimleridir. Bu bağlamda yetişkin eğitimi çalışmalarında,
yetişkin bireylerin öğrenip öğrenemeyeceği uzun süre tartışılmış bir konudur. 1930’lu yıllara
kadar yetişkin bireyin öğrenemeyeceğine dair görüşler oldukça fazla olmuştur. Ancak, 1928
yılında Thorndike’ın yapmış olduğu bir çalışmada yetişkin bireylerin öğrenebileceğini
bilimsel olarak açıklamasının ardından tartışmaların odak noktası değişim göstermiştir. Bu
bağlamda üzerinde durulan temel iki konuya değinmek yerinde olacaktır. Bunlardan ilki,
yetişkin bireyin yaşam deneyimleriyle öğrenme ihtiyaçları üzerinde duran (Knowles’ın
Andragoji Kuramı) çalışmalar, diğeri ise eleştirel kuram ve eleştirel pedagoji temelinde
Gramsci, Freire, Mezirow gibi düşünürlerin yetişkin bireyde özgürleşmeyi ve bilinçlenmeyi
temel alan çalışmalarıdır.
Bireylerin yaşları, toplumsal rolleri, yaşam deneyimleri dikkate alınarak yetişkin
olsun ya da olmasın bir eğitim programı planlanırken pedandragojik (pedagojik ve
andragojik) açıdan farklı ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Bu durum ise çocukların ve
yetişkinlerin eğitim sürecinin uygulanmasında farklılaşmanın olduğuna işaret etmektedir
(Kaya, 2016: 12). Bu doğrultuda yetişkin bireyler için planlanan bir eğitim sürecinde
“andragoji” kavramı ön plana çıkmaktadır. Yetişkin eğitiminde oldukça önemli olan
andragoji kavramı, Eduard Lindeman, Mantha Andreso, Alexander Kapp gibi düşünürlerce
ele alınmış olsa da Malcolm Knowles’ın çalışmalarıyla önem kazanmakta ve yetişkinlerin
öğrenmesine yardım etme bilim ve sanatı; yetişkin eğitimi kuramı ve süreçleri olarak
tanımlanmaktadır (Malkoç, 1989; Güneş, 1996). Knowles’a göre, andragojik temellere
dayalı yetişkin eğitimi belirli süreçleri içermektedir. Bu süreçler şu şekildedir:
1.Yetişkin öğreniciler, bir şeyi öğrenmeye girişmeden önce onu neden öğrenmeleri
gerektiğini bilmeye ihtiyaç duymaktadırlar. Bu bağlamda yetişkin öğrenicilerin herhangi bir
öğrenme etkinliğinin sonunda sağlayabileceği yarar açık değilse ya da öğrenme, herhangi bir
gereksinime cevap vermiyorsa öğrenmenin önünde engel oluşabilmektedir.
2.Yetişkin öğreniciler, kendi yaşam deneyimleriyle aldıkları kararlardan sorumlu
olma gibi bir benlik algısına sahip oldukları için başkalarının isteklerine ve dayatmalarına
direnebilmektedirler.
3.Yetişkin öğreniciler, bir eğitsel etkinliğe çocuklardan daha çok ve daha farklı
nitelikte bir yaşantı birikimiyle katılmaktadırlar. Bu nedenle, deneyimlerini anlatma ve
tartışma eğiliminde olmaktadırlar. Bundan dolayı yetişkin öğreniciler, yetişkin eğitimcisini
bildiklerini dikey ilişki içerisinde geleneksel bir öğretmen gibi anlatmasını istemezler.
Öğrenmeyi kolaylaştıran, öğrenmeye kaynaklık eden yatay bir ilişki içerisinde dost olarak
görmek isterler.
4.Yetişkin öğreniciler, yaşamlarında karşılaştıkları problemlerle başa çıkabilmek için
gereksinim duydukları şeyleri öğrenmeye hazır olmaktadırlar.
5.Yetişkinlerin öğrenme yönelimlerinin merkezlerinde yaşantıları ve karşı karşıya
kaldıkları problemlere çözüm üretme isteği bulunmaktadır.
6.Yetişkin öğreniciler için dışarıdan gelen güdüleyiciler (daha iyi iş, yüksek kazanç
vb.) önemlidir; fakat onlar için daha önemli olan iç güdüleyiciler ve baskılardır (iş doyumu,
kendine güven, yaşam kalitesi vb.) (Duman, 2007; Akın, 2014; Kaya ve Altan, 2019).
425
Andragojik temellere dayalı yetişkin eğitiminin süreçlerine bakıldığında yetişkin
eğitiminde önemli olan noktalar; yetişkin öğrenicilerin yaşam deneyimleri, karşı karşıya
kalınan problemlere çözüm üretme isteği, bilginin neden öğrenildiğinin bilinmesine ve
yararın ne olacağına yönelik istek, yaşam deneyimlerinden söz etme isteği ve öz deneyimdir.
Bu bağlamda, eğitimin pedandragojik açıdan farklı ele alınması gerekliliği göz önünde
bulundurulduğunda, yetişkin öğrenicileri geleceğe hazırlamak yerine, onların mevcut
ihtiyaçlarını karşılayan ve bireysel özelliklerini temel alan eğitim programları ön plana
çıkmaktadır (Kaya ve Altan, 2019).
3. HEGEMONYA ve EĞİTİM İLİŞKİSİ
Eleştirel kuramda ve yeni Marksist harekette önemli bir isim olan Gramsci, eğitimi
hegemonya ile ilişkilendirmektedir. Ona göre hegemonya, içinde tüm toplumsal
gerçekliklerin tek bir sınıf tarafından ya da onun desteğiyle dayatıldığı bir toplumsal
koşuldur. Burada asıl vurgulanmak istenen nokta, basitçe zorlama yoluyla değil rızaya
dayalı egemenliktir (Mayo, 2013: 49). Bunun nedeni ise toplumsal yaşamın, bireyler
arasında oluşması, bireyler tarafından rızanın kazanılması ve etki uyandırmasıyla kabul
edilebilir hale gelmesidir. Bu bağlamda Gramsci, her hegemonya ilişkisinin aslında bir
öğrenme ilişkisi olduğunu söylemektedir. Eğitim süreciyle ilgili kurumlar, iktidarın kültürel
temel taşlarını kuran, sivil toplumu oluşturan eğitim, hukuk, medya, din gibi ideolojik
toplumsal kurumlardır (Mayo, 2011: 52-53). Dolayısıyla, ideolojik unsurların sürekli
yeniden üretildiği eğitim sistemini statükoyu sürdüren, ideolojik hegemonyanın bir parçası
olarak görmektedir ve bu noktada eğitim, var olan hegemonyayı korumaktadır. Bireyler,
kurum olarak eğitime ilişkin fikirlerini de bu hegemonya üzerinden öğrenmektedir. Bu
doğrultuda eğitime ilişkin genel yargılar, genel beklentiler ve anlamlar hegemonya içinde
kazanılmaktadır (Yıldırım, 2011; Bağcı, 2014). Süreç içerisinde hegemonyanın sağlanması
toplumsal sistemde düzenliliği ve sürekliliği beraberinde getirmektedir. Hegemonyaya
dayalı ilişkinin oluşması ve sürekliliği için ise eğitim kurumu olmazsa olmaz koşuldur (Aka,
2009: 330).
Gramsci, dönemin faşist rejiminin klasik ve mesleki olarak ayırdığı eğitim sistemini
iki açıdan eleştirmektedir. İlki, liyakat temelindeki herhangi bir farklılaşmaya muhalefet
etme radikal geleneği içinde kendini iyi hissetmedir. İkincisi ise tüm sürecin sınıf temelinde
bir seçme işleminin yapıldığı temel üzerinde olmasıdır. Gramsci eğitimi, şaşmaz bir göz ve
değişmez bir ele sahip olmasına karşın genel bir kültüre, genel fikirlere ve bir ruha sahip
olmayan, özel bir mesleğin icrası için yetiştirilen küçük canavarların yetiştirildiği bir
“kuluçka makinası” olarak görmektedir. Buna karşılık Gramsci, güçlü bir hümanist temelle,
ayrıştırılmaksınız geniş bir eğitim sisteminin bütün çocuklar için aynı olması gerektiğini
söylemektedir. Dolayısıyla, eğitim sürecinde çocukların erken yaşlarda dar bir meslek
kalıbına sıkıştırılarak sadece mesleki anlamda uzmanlaşmasının önüne geçilmiş olacaktır
(Mayo, 2011: 54).
Gramsci’nin eğitim konusundaki görüşlerinde çocuğun ailesi ve yakınlarını içeren
kültürel çevresi önemli bir yere sahiptir ve bu bağlamda okul mevcut kültürü çocuklara
aktarmalıdır. Ancak mevcut eğitim sisteminde okul ve gündelik pratikler arasında bir
bütünlüğün olmaması nedeniyle eğitim ve öğretim arasında kendiliğinden var olan bir
bütünlük yoktur. Ona göre, “öğretme” eğitim ve öğretim arasında kurulan bağ ile işlevli hale
gelmektedir (Aka, 2009: 333). Bu doğrultuda okul ve gündelik yaşam arasındaki bağı
426
öğretmen kurmaktadır. Öğretmen, kendisinin temsil ettiği kültür ve toplum tipiyle
öğrencilerin temsil ettiği kütür ve toplum tipi arasındaki zıtlığın farkına varmalıdır.
Öğretmenin bu noktada, eğitimin birinci tipiyle uyumlu ancak ikinci tipiyle çatışma halinde
hızlandırıp düzenlemeyle yükümlü olduğunun da bilincinde olması gerekmektedir (Forgacs,
2010: 388-389)
Söz konusu bağdan kopuk ve sadece fiili olarak görevini yerine getiren öğretmen ise
hegemonyanın yeniden üreticisi olarak öğrencilerin kendilerine genellikle hiçbir şey ifade
etmeyen ve kolaylıkla unuttuğu formüllerle ve sözcüklerle onların kafalarını doldurmaktadır.
Gramsci’ye göre, bu konumda bulunan öğretmenin de eğitilmesi gerekmektedir. Bunun
nedeni ise öğretmenin toplumdaki yönetici konumu üzerindeki eleştirel bilincinin farkına
varmasının karşı-hegemonyanın kurulmasında gerekli kılınmasıdır. Dolayısıyla eğitimci,
kolektif eleştirel bilinci temsil eden ve eğitim-öğretim ilişkisini somut olarak çözümlemek
amacıyla kültürel çevre ve eğitilecek özne arasındaki bağı kuracaktır. Bu nedenle
Gramsci’nin kavramsallaştırmasında yetişkin eğitiminde de ön plana çıkan hegemonyanın
sürdürülebilirliği bağlamında ahlaki ve entelektüel etkinin önemi büyüktür (Aka, 2009:
331).
4. YETİŞKİN EĞİTİMİNDE ORGANİK ENTELEKTÜELLER
Gramsci’ye göre yetişkin eğitiminde, toplumsal değişimin eyleyenlerinin kim olacağı
önemli bir noktadır. Ona göre bu eyleyenler, yetişkin eğitimciler ve toplumsal değişimin
sonucunu üstlenmiş, hedefi öğrenme olan birey ya da gruplardır. Bu bağlamda eyleyenler,
pozisyon savaşında yaşamsal bir rol oynayacak olan entelektüellerdir (Mayo, 2011).
Yetişkin eğitimi bağlamında önemli olan Gramsci’nin özgün entelektüellik tartışması,
temelde İtalyan entelektüelleri üzerine geliştirdiği sorgulamasından başlamış ve daha sonra
evrensel düzeyde bir sorgulamaya ve eleştiriye dönüşmüştür. Özellikle dönemin tarihsel ve
ekonomik koşullarından etkilenen Gramsci’nin entelektüeller üzerine düşünmesinin sebebi
ise entelektüellerin o dönemde iktidarda olan egemen sınıfın baskısına maruz kalması,
dolayısıyla da devlet erkinin tarihsel ve ekonomik alanlarda varlığını önemli ölçüde
genişletmiş olmasıdır. Bu koşullar altında entelektüellerin özerkliği sorgulanır hale gelmiştir
(Gramsci, 1971; Yaralı Akkaya, 2012: 113).
Toplumsal sınıflar, mekanik olarak kendiliğinden oluşmamaktadır. Dolayısıyla her
sınıfın, kendi kültürel pratiklerini, ideolojisini ve hegemonik ilişkilerini ortaya koyması
gerekmektedir. Bu bağlamda hukukun, kültürün ve ekonomi-politiğin örgütleyicilerini
toplumsal sınıflar yaratmaktadır. Kurulan bu ilişki de entelektüeller aracılığıyla
gerçekleştirilebilmektedir (Dural, 2007: 63). Gramsci’nin entelektüellerle ilgili olan
düşüncelerinde değinilmesi gereken önemli bir nokta; geleneksel entelektüellerin karşısına
organik entelektüelleri koymasıdır. Geleneksel entelektüeller, klasik entelektüel imgesini
taşıyan entelektüel kesimdir. Geleneksel entelektüeller, kendilerini temel sınıflardan birine
ya da diğerine bağlayabilen kişiler olmakla birlikte kendilerini hangi sınıfla özdeşleştirirlerse
ona bağlı olarak devrimci ya da muhafazakâr bir işleve sahip olacaklardır (Yaralı Akkaya,
2012: 122-123).
Organik entelektüeller ise ideoloji olarak var olan hegemonyayı yıkmayı amaçlayan
entelektüeller olarak tanımlamaktadır. Ona göre, hegemonya karşıtı kültürel eyleme angaje
olan yetişkin eğitimciler iktidarı ele geçirmek isteyen alt gruplarla bağlantılı entelektüeller
olarak anlaşılmaktadır. Bu yetişkin eğitimciler alt sınıfa ve madun gruplara yol göstermeye
siyasal olarak istekli olmaktadırlar. Eğer böyle olmazsa etkili bir öğrenme ve yol gösterme
gerçekleşmemektedir. Bundan dolayı ülkesindeki Halk Üniversitesi çalışmalarına katılan
427
entelektüellere, organik olmamalarından ve bunun içinde kendilerini o sınıfa
adayamamalarından dolayı inanmamaktadır. Yanı sıra, yetişkin öğrenicinin geçmişi ve ilgi
çerçevesi bağlamında ilişki kuramayan yetişkin eğitimciler tarafından benimsenen öğrenme
yaklaşımını da sorgulamaktadır. Ona göre etkileme, etkili öğretmekten daha önemlidir ve
özellikle işçi sınıfı bağlamında daha gerçekçidir. Böylelikle öğrenene kendini adaması ve
kendi entelektüellerini kendi yetiştirmesi, geleneksel entelektüellerin asimile olmasında
etkili olacaktır (Mayo, 2011). Bu bağlamda Gramsci, organik entelektüellerin temel
özelliklerini belirlerken, öncelikle onları geleneksel entelektüellerin karşısına koymakta ve
bu doğrultuda bir karşılaştırma yapmaktadır. Dolayısıyla organik entelektüeller, geleneksel
entelektüellerin çizgisinde değil, onun karşıtı konumundadırlar (Yaralı Akkaya, 2012).
Bu noktada Gramsci’nin yetişkin eğitimine yönelik fikirleri ve eylemleri (örn.
Fabrika Konseyi Hareketi) önemlidir. Toplumsal dönüşüm, işçi sınıfının bilinçlenmesiyle
gerçekleşecektir. Dolayısıyla, proletaryanın bir pozisyon savaşına angaje olarak, ortak bir
proletarya kültürünün oluşturulması gerekliliği üzerinde odaklanmaktadır. Yetişkin
eğitimciler ise proletaryanın bu dönüşümü için önemli bir konumdadır ve yetişkin
eğitimcilerden “organik entelektüeller” olarak söz etmektedir. Hegemonya karşıtı kültürel
eyleme angaje olan yetişkin eğitimciler, iktidarı ele geçirmek isteyen alt gruplarla bağlantılı
organik entelektüeller olarak görülmektedir (Mayo, 2011).
SONUÇ
Yetişkin bireylerin öğrenme eğilimleri çocukların öğrenme eğilimlerinden farklı
olduğu için eğitim süreçlerinin planlanmasında andragojik ilke ve teknikler ön plana
çıkmaktadır. Bu durumun pedagojik ilke ve tekniklerden farkı ve önemi ise yetişkin
bireylerin eğitim sürecine zengin yaşam deneyimiyle katılmasıdır. Dolayısıyla süreçte,
tepeden inme bir iletişimden ziyade yatay eksende varlık kazanan iletişimle mümkün olan
deneyimlerden ve düşüncelerden söz edebilme olanağı doğmaktadır. Yanı sıra, yetişkin
bireylerin yaşamlarında karşılaştıkları problemlere farklı bakış açılarıyla çözüm üretme
isteği söz konusu bireylerin gündelik yaşama eyleyen olarak katılımları konusunda da yatay
eksenli ilişkinin değeri ortaya çıkmaktadır. Eleştirel yetişkin eğitiminin üzerinde durduğu bu
nokta, yetişkin bireylerin eğitim sürecinde sadece gerekli bilginin öğrenilmesi değil aynı
zamanda yaşamın her alanına dokunan ve demokratik bir toplum oluşturma bağlamında da
önem kazanmaktadır.
Bu noktaya Gramsciyan perspektiften bakıldığında ise hegemonik unsurlarla
sürdürülebilir olan toplumsal, kültürel ve ekonomi-politik düzenin değişimi ve
dönüşümünde praksis temellere dayalı yetişkin eğitiminin önemli olduğu görülmektedir.
Böyle bir eğitim süreci ise geleneksel yetişkin eğitimi modelindeki özne-nesne konumunun
tersine dikey eksenli ilişkiden sıyrılarak, yetişkin öğrenicinin de özne/eyleyen olduğu,
yetişkin eğitimci-öğrenici arasında etkileşimin ve karşılıklı paylaşımların gerçekleştiği bir
yetişkin eğitimi süreci olarak betimlenmektedir. Dolayısıyla, ortak yaşam deneyimleri ve
ortak kültürel etmenlerle organik entelektüeller ile yetişkin öğreniciler arasında kurulan bağ,
bireylerin bilinçlenmesinde, toplumsal olgu, olay ve nedenlerini sorgulamasında ve de
özgürleşmesinde oldukça önemli bir yere sahiptir.
428
KAYNAKÇA
Aka, A. (2009), Antonio Gramsci ve Hegemonik Okul. BAÜ SBED, 12(21), 329-338.
Akın, G. (2014), Andragoji Kavramı ve Andragoji ile Pedagoji Arasındaki Fark. Ankara
University, Journal of Faculty of Educational Sciences,47(1), 283-300.
Bağcı, Ş.E. (2014), Yetişkin Eğitimi ve Eşitlik. İstanbul: Kalkedon.
Celep, C. (2003), Halk Eğitimi. Ankara: Anı.
Duman, A. (2017), Yetişkinler Eğitimi. Ankara: Ütopya Yayınevi.
Dural, A.B. (2007), A. Gramsci Düşüncesine Tarihsel Blok/ Hegemonya/ Aydınlar ve
Bunalım Süreçleri Kavramları. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 55-68.
Ergün, M. (1994), Eğitim Sosyolojisine Giriş. Ankara: Ocak.
Forgacs, D. (2010), Gramsci Kitabı Seçme Yazılar 1916-1935. çev. Yıldız, İ. Ankara:
Dipnot.
Gramsci, A. (1971), Selection From The Prison Notebooks. Edt. /Çev. Hoare, Q., ve Smith,
G.N. London: Lawrence And Wishart.
Güneş, F. (1996), Yetişkin Eğitimi. Ankara: Ocak.
İnal, K. (2010), Eleştirel Pedagoji: Eğitim(d)e Modern Özgürleştirici Bir Yaklaşım.
Alternatif Eğitim e-Dergisi, (1), 14-23.
Kaya, H.E. (2015), Türkiye’de Halk Eğitimi Merkezi. International Journal of Science
Culture and Sport, (3), 268-277.
Kaya, H.E. (2016), Yaşam Boyu Yetişkin Eğitimi. Ankara: Nobel.
Kaya, H.E., ve Altan, B. (2019), Paulo Freire’nin Pedagojisi Temelinde Yetişkin Engelli
Bireylerin Eğitimi: Bağcılar Belediyesi Engelliler Sarayı. ASEAD, 6(7), 63-82.
Kesik, F. (2014), Eğitim Yönetiminde Çoklu Bir Ses: Eleştirel Kuram. Kalem Eğitim ve
İnsan Bilimleri Dergisi, 4(2), 93-133.
Kızıloluk, H. (2013), Eğitimin Toplumsal Temelleri. Ankara: Anı.
LcLaren, P. (2011), Eleştirel Pedagojiye Giriş. çev. Eryaman, M.S., ve Arslan, H. Ankara:
Anı.
Mayo, P. (2011), Gramsci, Freire ve Yetişkin Eğitimi. çev. Duman, A. Ankara: Ütopya.
Mayo, P. (2013), Gramsci ve Eğitsel Düşünce. çev. Gayretli, O. İstanbul: Kalkedon.
Sabancı, A., ve Rodoplu, D.E. (2013), Halk Eğitim Merkezlerinin Denetiminde Karşılaşılan
Sorunlar. e-international journal of educational research, 4(2), 61-77.
Tezcan, M. (2013), Sosyolojik Kuramlarda Eğitim. Ankara: Anı.
Tezcan, M. (2018), Eğitim Sosyolojisi. Ankara: Anı.
Türkoğlu, A., ve Uça, S. (2011), Türkiye’de Halk Eğitimi: Tarihsel Gelişimi, Sorunları ve
Çözüm Önerileri. Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 2(2), 48-62.
429
Yaralı Akkaya, A. (2012), Gramsci ve Bourdieu Düşüncesinde Entelektüel
Kavramsallaştırmasının Tekel İşçi Eylemi Üzerinden Analizi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara.
Yıldırım, A. (2011), Eleştirel Pedagoji Paulo Freire ve Ivan Illich‟in Eğitim Anlayışı
Üzerine. Ankara: Anı.
Yılmaz, Z. (2016), Paulo Freire’nin Felsefesinde Özgürleşmenin Aracı Olarak Eğitim.
Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, (22), 299-313.
430
Müzik Biçimleri Dersi Kapsamında Yorumlamaya Yönelik Bilgi ve Becerilerin
Geliştirilmesinde İzlenecek Yöntemler316
Assoc. Prof. Dr. Sercan ÖZKELEŞ317
Özet
Bestecilerin oluşturduğu her bir yapıt kendi içinde ruhsal bir bütünlük
oluşturmaktadır. Bir eserin doğru ve etkili bir şekilde ifade edilebilmesi için, öncelikle hangi
formda yazıldığı konusunda gereken bilgiye sahip olunması gerekir. Bu çalışmada ise Müzik
Öğretmenliği Lisans Programı’nda yer alan müzik biçimleri dersi kapsamında öğrencilerin
yorumlama becerilerinin geliştirilmesinde izlenecek yöntemlerin tespit edilmesi
amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda veriler görüşme tekniği ile toplanmıştır.
Araştırmanın çalışma grubunu, Müzik Eğitimi Anabilim Dalları’nda Müzik Biçimleri
dersini yürütmüş ve yürütmekte olan öğretim elemanları oluşturmaktadır. Çalışma grubunu
araştırmanın odağı ve veri miktarı dikkate alınarak en az yüksek lisansını tamamlamış, 5 yıl
ve üzeri mesleki deneyime sahip olan öğretim elemanları oluşturmuştur. Araştırmada ilk
olarak katılımcıların görüşlerini çarpıcı bir biçimde yansıtmak amacıyla veriler betimsel
analiz yöntemi ile analiz edilerek doğrudan alıntılara yer verilmiş, ikinci aşamada ise
betimsel bir yaklaşımla fark edilmeyen kavram ve temalar içerik analizine tabi tutulmuştur.
Çalışma grubundan elde edilen veriler doğrultusunda Müzik Biçimleri dersinde yorumlama
becerisi geliştirilirken bireysel çalgı dersini yürüten öğretim elemanlarının seslendirdikleri
eserlerin rengi ve deseni hakkında bilgi sahibi olmaları ve müzik biçimleri dersini yürüten
öğretim elemanlarının da kuramsal ağırlıklı bir öğretim yöntemi izlemesinden daha çok,
yorumlama ağırlıklı bir yaklaşımla dersin işlenmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Müzik Biçimleri, Müzikal Yorumlama, Yorumlama Becerisi
Information About The Permormer of Music Forms and Methods For
Developing Skills
Abstract
Each work of composers constitutes a spiritual integrity within itself. In order to be
able to express a work accurately and effectively, firstly, it is necessary to have the
necessary information about which form it is written. In this study, it is aimed to determine
the methods that will be followed in the development of students' interpretation skills within
the scope of music forms course in Music Teaching Undergraduate Program. For this
purpose, data were collected by interview technique. The study group of the research
316
317
Bu çalışma “Müzik Eğitimi Bölümlerinde Yürütülen Müzik Biçimleri Dersine Yönelik Öğretim Programı
Modeli” adlı doktora tezinden üretilmiştir.
Müzik Bölümü, Müzik ve Sahne Sanatlar Fakültesi, Ordu Üniversitesi, Ordu, Türkiye
431
consists of the faculty members who have been and are conducting the Music Forms course
in the Departments of Music Education. The study group consists of faculty members who
have completed at least a master's degree and have a professional experience of 5 years or
more, considering the focus of the research and the amount of data. First of all, in order to
reflect the views of the participants in a striking way, the data were analyzed by descriptive
analysis method and direct quotations were used. In the second stage, the concepts and
themes that were not noticed by a descriptive approach were subjected to content analysis.
According to the data obtained from the study group while the interpretation skills were
developed in the Musical Forms, course the instructors conducting the individual instrument
course should have knowledge about the color and pattern of the works they performed and
the instructors conducting the music forms course should be taught with an interpretationoriented approach rather than a theoretical weighted approach was reached.
Keywords: Music Forms, Musical Interpretation, Interpretation Skills
GİRİŞ
Müzik, kelimelerle anlatılması mümkün olmayan duygularımızı, heyecanlarımızı, bu
duygu ve heyecanları sezdirecek, duyuracak tarzda tertiplenmiş sesler vasıtasıyla başka
ruhlara aksettirme sanatıdır (Saygun, 1966: 139). Yalın ve özlü anlamıyla müzik, belirli bir
amaç ve yöntemle, belirli bir güzellik anlayışına göre işlenerek birleştirilmiş seslerden
oluşan estetik bir bütündür. Bir eğitim alanı olarak müzik eğitimi ise, sanat eğitiminin
önemli bir boyutudur (Uçan, 2005: 176).
Çağdaş toplumlarda eğitim, bireylerin bedensel (fiziki), bilişsel (zihni), duyuşsal
(hissi), ve devinişsel (hareki) yapılarıyla dengeli birer bütün halinde en ileri düzeyde
yetiştirmelerini amaçlar. Bu amaçladır ki, çağdaş eğitim “bilim”, “sanat” ve “teknik”
alanlarının her üçünü de kapsayan bir çerçevede gerçekleştirilmeye çalışılır. Buna göre sanat
eğitimi, çağdaş eğitimi oluşturan üç temel bileşenden biridir. Sanat eğitimi kendi içinde
çeşitli dallara ayrılır. Bu dalların başlıcalarından biri müzik eğitimidir (Uçan, 2005: 176).
Müzik oluşturma, insanın müziksel eylemlerinin temeldir. Günümüzde müzik
oluşturma sürecinin başlıca üç türü vardır:
1- Besteleme (Bağdama): Sesleri belli bir güzellik anlayışına göre, belli bir amaç ve
yöntemle ardı ardına ve/ya da üst üste bir araya getirip işleyerek bir bütün oluşturma
sürecidir. Bu süreç, tüm yönleriyle yeni ve özgün bir bütün oluşturmadan daha az ya da
belirli bir yönüyle yeni ve özgü bir tür oluşturmaya doğru değişen özellikler gösterir.
2- Seslendirme/Yorumlama, bir müzik eserini aslına en uygun biçimde, gereken
özen, titizlik ve duyarlıkla gerçekleştirme sürecidir. Bu süreç (şarkı) söyleme,(çalgı) çalma,
söyleyen ya da çalan toplulukları yönetme biçiminde gerçekleşir.
3- Doğaçlama ise, akışı daha önceden ayrıntılarıyla saptanmamış belirli bir biçimsel
ve armonik yapıda ki bir müziği ya da müziksel tasarımı, o anda seslendirerek
biçimlendirme ya da biçimlendirerek seslendirmedir (Uçan, 2005: 176).
Sanatlarda, özellikle müzikte formun amacı, birinci planda anlaşılmayı hedef alır. Bir
fikir ve onun gelişimi ile bu gelişimin nedenlerini izleyen bir dinleyici, psikolojik olarak
güzellik kavramına en çok yaklaşmış ve müzikteki gerilimlerden sonraki çözümlerde
rahatlığa ermiş olur. Sanat, açıklık ve anlaşılma ister; sadece düşünsel olarak değil, aynı
zamanda duygusal olarak da rahatlığa eriş için bu gereklidir (Cangal, 2004: ix). Cangal
432
bestecilik alanında müzik formları bilgilerini öğrenmenin gereklerini açıklarken, müzik
formlarının bir bestecilik bilgisi olduğunu ve yaratıcı güce sahip olan bir kimsenin, içyapı
malzemelerini (melodi, ritim, armoni) bu bilgisiyle yoğurarak besteler meydana getirdiğini
belirtmiştir (Cangal, 2004: ix). Hodeir’e göre de biçim, bir eserin birlik ve bütünlüğüne
erişme yoludur. Bunun içine ne denli çok çeşitlilik girerse biçim o denli zengindir; ele alınan
çeşitli değişiklikler bir bütün içinde ne denli düzenli iseler eser de o denli kusursuz olur
(Hodeir, 2003: 7).
Müzik formlarının temel öğeleri olan motif, cümle ve dönem ilişkisinin anlaşılması
eserin seslendirilmesinde oldukça önemlidir. Bunun yanı sıra, müzik yapıtı yorumlanırken,
seslendirilecek eserin dönem özellikleri ve teorik çözümlemeleriyle birlikte keşfedilen yeni
fikirlerle de özümsenmesi gerekir. Böylece eserin karakteri yorumcunun da ifade gücüyle,
eserin yorumlanmasında farklı bakış açıları kazandırılabilir. Bu sebeple, herhangi bir eser
yorumlanırken öncelikli olarak yapıtın en küçük yapı taşları olan motif ve cümle ilişkisinden
başlanarak her bir bölümün kendi içinde müzikal analizi yapıldıktan sonra yorumlanmalıdır.
Söz konusu bir eserin doğru ve etkili bir şekilde ifade edilebilmesi için, öncelikle hangi
formda yazıldığı konusunda gereken bilgiye sahip olunması gerekir. Bu çalışmada ise Müzik
Öğretmenliği Lisans Programı’nda yer alan müzik biçimleri dersi kapsamında öğrencilerin
yorumlama becerilerinin geliştirilmesinde izlenecek yöntemlerin tespit edilmesi
amaçlanmıştır.
Bu amaç doğrultusunda araştırmanın problem cümlesi “Müzik biçimleri dersi
kapsamında yorumlamaya yönelik bilgi ve becerilerin geliştirilmesinde izlenecek yöntemler
nelerdir?” şeklinde oluşturulmuştur.
Araştırma, Müzik Eğitimi Anabilim Dalları’nda 2013 – 2014 öğrenim yılı ve
öncesindeki Müzik Biçimleri dersini yürütmüş olan öğretim elemanlarıyla sınırlandırılmıştır.
Araştırmanın gerçekleştirilmesinde görüşlerine başvurulan öğretim elemanlarının soruları
içtenlikle yanıtladıkları varsayılmıştır.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı Müzik Eğitimi Bilim Dalı’nda
yürütülmekte olan Müzik Biçimleri dersi kapsamında öğrencilerin yorumlamaya yönelik
bilgi ve becerilerinin geliştirilmesinde izlenecek yöntemlerin tespit edilmesine yönelik
tarama modelinde betimsel çalışmadır. Tarama modelleri, geçmişte ya da halen varolan bir
durumu varolduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya
konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya
çalışılır, herhangi bir şekilde değiştirme, etkileme çabası gösterilmez. Tarama modelleri, bir
araştırmada tek başına uygulanmakla birlikte, taramanın yer almadığı bir araştırma
modelinin tek başına var olması düşünülemez (Karasar, 2002: 77).
Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman inceleme ve görüşme
tekniklerinden yararlanılmıştır. Nitel araştırma, gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi
nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi
ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırmadır
(Yıldırım ve Şimşek, 2004: 35).
Çalışma Grubu
433
Araştırmanın çalışma grubunu, Müzik Eğitimi Anabilim Dalları’nda Müzik Biçimleri
dersini yürütmüş ve yürütmekte olan öğretim elemanları oluşturmaktadır. Çalışma grubunu
araştırmanın odağı ve veri miktarı dikkate alınarak en az yüksek lisansını tamamlamış, 5 yıl
ve üzeri mesleki deneyime sahip olan öğretim elemanları oluşturmuştur. Katılımcılar, Gazi
Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Necmettin Erbakan Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi
ABD, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Dokuz Eylül
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Müzik Eğitimi ABD, Karadeniz Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD,
Harran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Balıkesir Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi
ABD ve Gazi Osman Paşa Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD’nda görev
yapmışlardır/yapmaktadırlar. Katılımcı olan öğretim elemanlarına “K1, K2, K3,… K16 vb.
numaralar verilmiştir..
Tablo 1. Katılımcıların Eğitim Düzeylerine İlişkin Bilgiler
Eğitim Düzeyi
f
%
Doktora
11
68,75
Sanatta Yeterlik
2
12,5
Yüksek Lisans
3
18,75
Toplam
100
16
Tablo 1’e göre öğretim elemanlarının %18,75’inin yüksek lisans, %12, 75’inin sanatta
yeterlilik ve %68,75’inin ise doktora yaptıkları görülmektedir. Buna göre çalışma grubunun
çoğunluğunu doktora derecesine sahip öğretim elemanlarının oluşturduğu söylenebilir.
Verilerin Toplanması
Araştırmada, nitel araştırmada en sık kullanılan yöntemlerden biri olan “Görüşme Yöntemi”
kullanılmıştır. Patton görüşmeyi; görüşmenin beceri, duyarlık, yoğunlaşma, bireyler arası
anlayış, öngörü, zihinsel uyanıklık ve disiplin gibi pek çok boyutu kapsaması açılarından,
hem sanat, hem de bilim olduğunu belirtmiştir (Patton, 1987: 108). Stewart ve Cash (1985)
ise görüşmeyi, “önceden belirlenmiş ve ciddi bir amaç için yapılan, soru sorma ve yanıtlama
tarzına dayalı karşılıklı ve etkileşimli bir iletişim süreci” olarak tanımlamıştır
Bu araştırmada da görüşme türlerinden standartlaştırılmış açık uçlu görüşme yaklaşımından
yararlanılmıştır. Görüşme yöntemi verinin odağı ve miktarına göre çalışma grubunda
belirtilen Müzik Eğitimi Bilim Dalı’ndaki Müzik Biçimleri dersini yürüten öğretim
elemanlarına yüz yüze ve görüşme formu ile her iki şekilde de uygulanmıştır.
Çalışma grubundan toplanan veriler ayrıntılı bir rapor halinde katılımcılara gönderilerek
verilerin tamlığı, analizlerin kendi gerçekliklerini yansıtmadaki yeterlilikleri ve sonuçların
kendi algılarını ve yaşantılarını yansıtıp yansıtmadıkları sorularak, dönütte bulunan
dördüncü katılımcının verileri düzenlenerek tekrar işlenmiştir. Araştırmada katılımcılardan
toplanan ham veriler ortaya çıkan kavram ve temalara göre düzenlenmiş bir biçimde
okuyucuya yorum katmadan ve verinin doğasına sadık kalınarak sunulmuş, ayrıca verilerin
434
ayrıntılı betimlenerek okuyucuya kendi sonuçlarına ulaşma fırsatının verilmesiyle birlikte
araştırmanın geçerliği sağlanmıştır.
Araştırmanın yöntemleri ve aşamaları açık ve ayrıntılı bir biçimde tanımlanmış, veri
toplama, işleme, analiz etme, yorumlama ve sonuçlara ulaşma aşamaları açık bir biçimde
açıklanmış ve çalışma grubundaki katılımcıların farklı görüşlerine yer verilerek araştırmanın
güvenirliği sağlanmıştır. Analizlerin güvenirliği için ise kayıtlar iki ayrı araştırmacı
tarafından metne dökülerek analiz edilmiştir. Elde edilen verilerin güvenirliğini saptamak
üzere, veri kaynaklarına tekrar dönülerek veriler teyit edilmiştir.
Verilerin Analizi
Araştırmada ilk olarak katılımcıların Müzik Biçimleri dersi kapsamında öğrencilerin
bestelemeye yönelik bilgi ve becerilerinin geliştirilmesinde izlenecek yöntemlerin tespit
edilmesine yönelik görüşlerini çarpıcı bir biçimde yansıtmak amacıyla veriler betimsel
analiz yöntemi ile analiz edilerek doğrudan alıntılara yer verilmiştir.
İkinci aşamada ise betimsel bir yaklaşımla fark edilmeyen kavram ve temalar içerik
analizine tabi tutularak neden sorusunun yanıtları aranmıştır. Her kod belirlenen yaklaşımla
irdelendiğinde ilgili temanın bütüncül resmine ulaşılmaya ve böylelikle tümevarımcı
yaklaşımla bulgular okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır.
BULGULAR
Katılımcıların müzik biçimleri dersi kapsamında “Yorumlamaya yönelik bilgi ve becerilerin
geliştirilmesinde izlenecek yöntemler neler olabilir?” sorusuna verdikleri yanıtlar aşağıda
gösterilmiştir.
K1: “Bir cümle yapısının icrasının bir gelişim seyri var. Bu seyrin dinlenirken, çaldırırken,
söylenirken yaşanması lazım. Bu, bu derste mutlaka işlenmeli. Bu eksiksiz kazandırılmaz
demiyorum. Ama bu konu işlenmeli. Bu işlenmiyor. Motif bile işlenmiyor. Motifin bir
ağırlık merkezi var. Bir yığılma yeri var. Bu hissettirilmiyor. Sadece sesler filan, motifin
filan, bir anlamlı bütün gibi kavramlar havada kalıyor… Ağırlığı motif düzeyinde bile
işlenmiyor. Bunlar eksik kalıyor. Bu da neden oluyor, müziği daha çok birisi kuramsal
ağırlıklı, kuramcı yaklaşımıyla işliyorsa bunları veremez. Biraz işin içine icracı, yani bu
dersi veren öğretim elemanının aynı zamanda müziği kendi ölçüsünde icracısı da olabilmeli.
Öğrenci de denemeli, sınamalı, öğrenmeli. Yani bizim bu derslerimiz ihtiyaca göre,
gereksinime göre, öğrencinin de yapısına göre farklı boyutlarda ağırlıklı, daha yoğun hale
getirilebilir. Öyle bir sınıf düşünün ki çocukların 15’i 3. sınıf, bunun 10 tanesi bayağı icracı
(4 yıl Anadolu Güzel Sanatlar Lisesi’nde okumuş). Şimdi bunlar temel şeyleri çabuk kavrar.
Öyle bir sınıfta bu seslendirme ve yorumlama yönü ağırlıklı olarak yürütülebilir, çünkü
onların buna ihtiyacı vardır ve bunun altından kalkabilirler. Ama öyle bir grup var ki daha
eli yeni çalgı tutmaya başlamış. Bu öğrencilerle çok fazla ileri düzeyde bir eğitim
yapamazsın. Yani dersin işlenişi, öğrenme-öğretme durumları ve sınama-ölçme durumları
yine öğrencilerin eğitim düzeyi ile tutarlı olması gerekir”.
K2: “Yorumculuk çok daha farklı, besteciliğe göre olay daha farklı. Herkes beste
yapmayabilir ama sonuç olarak en yalınından en karmaşığına kadar her şekilde yorumculuk
yapıyor yani. Biraz evvel dediğim gibi tekerlemeyi bile söylerken öylesine söylemiyorsun,
dinleyenlerin hoşuna gitsin diye bir yerlerinde bir şeyler yapmaya çalışıyorsun. İşin içine
sonuç olarak yorum giriyor. Doğru yorum için bir kere biçim konusunda gerçekten alt
435
yapının olması gerekiyor. Alt yapısı iyi olmayan kişilerde; sanatçılarda, sanat
eğitimcilerinde ya da öğrencilerde, bölümleri birbirinden ayırmak çoğu kez mümkün
olmayabilir. Ama bak şurası birinci bölüm legato, ikincide bak staccato, non legato oldu
şimdi, yani sırf bununla sınırlı değil. Eğer bölümü bir kuş bakışı olarak görebiliyorsa
öğrenci, bölümdeki yapıyı hisseder. Bölümdeki yalnızca ezgisel, yalnızca ritmik yapı değil
aynı zamanda armonik yapıda, yani şöyle resim olarak baktığında size bir şeyler söyler.
İkinci bölüme baktığında yine resim olarak birbirinden ayrılır; birinci bölüm, ikinci bölüm.
Bunların hepsi hissettirilmeli, konuşulmalı. Sonuç olarak müziksel biçimlemeyle
alınabilecek, kazanılabilecek davranışlar. Kuşkusuz, özellikle eğitimde anahtar sözcüklerden
bir tanesi sevgidir. Yani öğrenciye konuyu sevdirmektir. Öğrencide konuyu nasıl sevebilir,
kendisi işin içinde olursa sever. Yoksa öğretmen piyano başına geçip sürekli çalar söylerse
çocuklar hayal alemine dalarlar ve koparlar. Oysa bir konu işlendikten sonra örneğin; dönem
işlendikten sonra, herkes çaldığı çalgısı neyse, çalgısıyla bir dönemlik, yani eserin bir
dönemini gösterecek ve sınıfta seslendirecek, kemancı kemanıyla, udi uduyla, bağlamacı
bağlamasıyla dönemleri gösterirse ders çok farklı bir hale gelir. Dolayısıyla dersi bu hale
getirebilmek çok anlamlı, çok önemli. Örneklendirebilmek ve bu örnekleri öğrencinin
kendisinden alabilmek çok anlamlı olur”.
K4: “Yine çok miktarda eser dinlemeleri. Müzikal terimlerin, ifadelerin anlamları ve
kullanıldığı yerlerle ilgili yeterli bilgi edinmeleri. Bir esere müziksel terimler bulup
yazmaları istenebilir. (Forte, crescendo gibi ifadeler). Müziksel terimler ile armonik analiz
arasındaki bağlantıyı bulmaları, fark etmeleri istenebilir”.
K5: “Formların sınıfta seslendirilmesi öğrenciler tarafından yapılmalı, yorumlama
yetenekleri geliştirilmeli”.
K6: “O daha farklı. Yorumculuk becerisinin geliştirilmesiyle alakalı, öğrencinin tabi kendi
kişisel çalışması çok önemli. Yani yorumculuk bunların hepsinin üstüne ayrı bir şeyler
katmalı. Yorumcu çaldığı eserin alt yapısını çok iyi bilmek zorundadır; formunu, dönemini,
periyodunu, hangi yüzyılda yazıldığını, hangi dönemin eseri olduğunu, bunları bilmek
zorundadır. Dolayısıyla bu tip şeylerin de bilinmesi yorumcuya ayrı özellikler katar. Ayrı bir
tecrübe, birikim katar”.
K7: “Form bilgisi yoluyla öğrencilerin çalacakları eserleri form yönünden incelemeleri, eseri
tanımalarını sağlar (Müziğin akışı içinde müziksel biçim ve yapı öğelerini, cümleler,
kalışlar, bölmeler, motifler, fonksiyonlar vb.)”.
K8: “Öğrencinin derste herhangi bir formu yaşayarak çalması, burada birinci tema girdi,
şurada birinci bölüm bitti gibi etkinlikler yapılabilir. Sonuç olarak dersler arasında ki
eşgüdüm bu. Çalgı hocalarıyla paralel gidecek. Bütün çalgı hocalarının müzik biçimlerini
bilmesi gerekiyor. Bilmesi gerekiyor derken şekil olarak değil, rengini, desenini bilmesi
gerekiyor. Eser çözümlemenin de ana hedefi yorumlamaktır. Çalacak yorumlayacak,
yorumlayacak çalacak”.
K11: “Öğrencilerin Bireysel Çalgı derslerinde seslendirdikleri eserler üzerinden çalışılan
konular incelenip, bu eserlerin Müzik Biçimleri dersinde edinilen bilgiler doğrultusunda
nasıl yorumlanabileceği tartışılmalıdır”.
K12: “Bireysel Çalgı ve Piyano dersinde çaldıkları eserlerin analizini yapmaları ve türleri
öğrendikçe eserlere daha bilinçli bir şekilde yaklaşmaları takip edilebilir”.
436
K13: “Lisans programı kapsamında yer verilen piyano, çalgı vb. derslerin çalışılan eserlere
ilişkin müzik biçimlerine yönelik uygulamalara yer verilmesi, doğru ve anlaşılır bir
yorumlama yapma becerisine ulaşılmasına katkı sağlayacaktır”.
K14: “Türler arasından seçilecek yine güdüleyici örneklere ait çeşitli görsel ve işitsel
kaynakların dinletilmesi etkili olacaktır”.
K15: “Yorumculuk önemli bir alt konudur. Çünkü bu mesleği yerine getiren her ne çalarsa
ya da söylerse söylesin, yorumculuk her zaman kıymettedir. Zaten derslerimde,
öğrencilerimin bireysel çalgı ve piyano derslerinde çalıştıkları eserlerin biçimsel olarak
analiz edilmesini sağlamaktayım. Bununla beraber bu dersi alan öğrencilerin çalgı ve piyano
derslerinde daha derinlemesine eserlerini icra ettiklerini sezinlemekteyim. Kısaca Müzik
Biçimleri dersinde diğer dersler ile ilişkili bir biçimde (özellikle çalgı ve piyano dersleri)
dersin işlenmesi düşüncesini ben de taşımaktayım”.
SONUÇ
Katılımcıların “Yorumculuğa yönelik bilgi ve becerilerin geliştirilmesinde izlenecek
yöntemler neler olabilir?” sorusuna verdikleri yanıtlar değerlendirildiğinde, büyük bir
çoğunluğu müzik öğretmenliği mesleğinin bir gereği olarak meslek yaşamı boyunca
seslendirme çalışmaları yapılacağından Müzik Biçimleri dersi kapsamında öğrencilerdeki
yorumlama becerilerinin kazandırılmasına yönelik çalışmalara mutlaka yer verilmesi
gerektiği görüşündedirler. Bireysel Çalgı dersini yürüten öğretim elemanlarının
seslendirdikleri eserlerin rengi ve deseni hakkında bilgi sahibi olmaları ve Müzik Biçimleri
dersini yürüten öğretim elemanlarının da kuramsal ağırlıklı bir öğretim yöntemi
izlemesinden daha çok, yorumlama ağırlıklı bir yaklaşımla dersin işlenmesi gerektiği
vurgulanmıştır.
Katılımcılar ayrıca öğrencilerdeki yorumlama becerileri geliştirilirken Müzik Biçimleri
dersinin bireysel derslerle eşgüdümlü olarak yürütülmesini, bireysel çalgı ve piyano dersini
yürüten öğretim elemanlarının ders içinde müzik biçimlerine yönelik bilgilere yer
vermelerini ve Müzik Biçimleri ile Bireysel Ses-Çalgı, Piyano dersini yürüten öğretim
elemanlarının karşılıklı olarak öğrencilerin derslerdeki yorumlama becerilerine ilişkin
durumlarının takip edilmesi gerektiği görüşlerini de bildirmişlerdir.
Müzik biçimleri dersi kapsamında yorumlamaya
geliştirilmesinde izlenecek yöntemler şunlardır;
yönelik
bilgi
ve
becerilerin
1. Eserin stil özelliklerine uygun olarak etkili ve müzikal bir anlayışla yorumlanması için
öncelikle biçim bilgisi, armoni bilgisi, müzik tarihi ve müzik kültürü kapsamındaki bilgilerin
kazandırılarak gerekli alt yapının tamamlanmış olması gerekir.
2. Müzikal ifade ve anlatım işaretlerinin (legato, non legato, portato, staccato vb.) cümlelerin
yapısı üzerinde gösterilerek eserin yorumlanmasında yaratacağı etkilerin konuşulması ve
tartışılması gerekir.
3. Çalışılan eserlerde ezgisel ve ritmik yapının dışında, cümlenin yapısı ve müzikal
ifadelerle armonik analiz arasındaki bağlantının fark edilmesi gerekir.
4. Motif-cümle-dönem gibi kavramların hissettirilmesi için dersi yürüten öğretim elemanının
sınıf ortamında bu kavramları örneklendirmesi ve öğrencileri de çalgılarıyla deneyerek
yaşamaları için teşvik etmesi gerekir. İlaveten farklı müzik türlerinden seçilen işitsel ve
437
görsel kaynakların (konser kayıtları vb.) sunumu, öğrencilerdeki yorumlama becerisinin
geliştirilmesinde etkili olacaktır.
5. Öğrencilerin gerek bireysel çalgı derslerinde çalıştıkları eserler gerekse değişik tür ve
formlara sahip örnek eserleri sınıf ortamında seslendirerek paylaşmaları gerekmektedir.
KAYNAKÇA
Cangal, Nurhan (2004). Müzik Formları. Ankara: Arkadaş Yayınevi.
Hodeir, Andre (2003). Müzikte Türler ve Biçimler. (Çeviren: İlhan Usmanbaş). İstanbul: Pan
Yayıncılık.
Karasar, Niyazi (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi (11. Baskı). Ankara: Nobel Yayınları.
MEB Talim ve Terbiye Kurumu Başkanlığı.
http://ttkb.meb.gov.tr/program2.aspx, Erişim Tarihi: 21.10.2013.
Özkeleş, Sercan (2014). Müzik Öğretmenliği Bölümlerinde Yürütülen Müzik Biçimleri
Dersine Yönelik Öğretim Programı Modeli, Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya.
Patton, Michael Quinn (1987). How to Use Qualitative Methods in Evaluations
(1st.Edition). California: Sage Publications. 1987.
Saygun, A. Adnan (1966). Musıki Temel Bilgisi -IV (Musiki Nazariyatı) 2. Baskı, Ankara:
Devlet Konservatuvarı Yayınları.
Stewart, J. Stewart ve Cash, B. William (1985). Interviewing Principles and Practices,
Dubuque IO: Wm. C. Brown Pub.
Yıldırım, Ali ve Şimşek, Hasan (2004). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (4.
Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Uçan, Ali (2005). Müzik Eğitimi “Temel Kavramlar- İlkeler- Yaklaşımlar” Ankara: Evrensel
Müzikevi.
438
Müzik Biçimleri Dersinin Yürütülmesinde Kullanılan Öğrenme-Öğretme Strateji,
Kuram, Yöntem ve Teknikler318
Assoc. Prof. Dr. Sercan ÖZKELEŞ319
Özet
Üniversitelerin mesleki müzik eğitimi veren kurumların lisans programlarında
yürütülen müzik biçimleri ders kazanımları incelendiğinde öğrencilerde kazandırılması
gereken beceriler dört grupta toplanmıştır. Bunlar: “Müzik Kültürü Alanı, Bestecilik Alanı,
Çözümleme Alanı ve Yorumlama Alanı”dır. Müzik Kültürü Alanı; Dünyadaki farklı müzik
kültürlerine ait müzik türlerinde analiz ve sentez yöntemlerini kullanarak, biçimlerin
karakteristik yapılarını, stil ve form arasındaki ilişkiyi, etnik müzik kültürlerinden dünyadaki
farklı müzik türlerine kadar geniş bir yelpazede yer alan her tür müzik hakkında bilgi sahibi
olabilmek ve müzik türlerinin kültürel kimliğine karşı eleştirel bir bakış açısı
oluşturabilmektir. Bestecilik Alanı: Müzik tarihinin farklı dönemlerinden seçilen
kompozisyonların besteleme tekniklerinden yararlanılarak melodik yapılarını uygun biçimde
tamamlamak, çalgı ve vokal toplulukları için teksesli ve çoksesli boyutta bağımsız yaratıcı
çalışmalar yapmak ve düzenleyebilmektir. Çözümleme Alanı: Müzik literatürünü, tarihsel
dönemlerdeki çeşitli müzik türlerinden seçilen kompozisyonların müzikal stillerini ve biçim
yapılarını; armonik, kontrapuntal ve armonik olmayan çağdaş-açık formların (Müzikal
Küme Teorisi, Serializm Teknikleri, Schenker Analizi vb.) prensiplerine göre, amacına
uygun analiz yöntemlerini seçerek farklı analiz teknikleri ile temel boyutlarda estetik bir
görüş açısıyla çözümleyebilmektir. Yorumlama Alanı: Öğrencilerin bireysel veya grup
çalışmalarıyla, tarihsel bağlamda geniş bir yelpazeden farklı müzik türlerini içeren stil ve
analiz çalışmaları üzerinde üslup sorunlarını tartışarak, çözümleme yeteneklerinin ve
müzikal kimliklerinin gelişmesinde katkıda bulunmak ve kazanılan bu becerilerle
hazırladıkları repertuarı müzikal etkinliklerle sunarak yorumlayabilmektir. Bu araştırmada
ise lisans programlarında yürütülen müzik biçimleri dersinin müzik kültürü, çözümleme,
yorumlama ve bestecilik alanlarına yönelik istendik davranışlarının kazandırılmasında
kullanılacak strateji, yöntem ve teknikler müzik kültürü, bestecilik, çözümleme ve
yorumlama alanı kapsamında gruplanarak açıklanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Müzik Biçimleri, Öğretim Yöntemleri, Öğretim Teknikleri,
Müzik Öğretmenliği Lisans Programı, Mesleki Müzik Eğitimi
318
319
Bu çalışma “Müzik Eğitimi Bölümlerinde Yürütülen Müzik Biçimleri Dersine Yönelik Öğretim Programı
Modeli” adlı doktora tezinden üretilmiştir.
Müzik Bölümü, Müzik ve Sahne Sanatlar Fakültesi, Ordu Üniversitesi, Ordu, Türkiye.
439
Strategy, Theory, Learning and Teaching Used in Teaching Music Forms
Methods and Techniques
Abstract
When the forms of music, which are carried out in the undergraduate programs of the
institutions providing vocational music education of the universities, are examined, the skills
to be gained in the students are grouped into four groups. These are: “Music Culture Area,
Composition Area, Analysis Area and Interpretation Area”. Music Culture Field; Using the
analysis and synthesis methods of different genres of music in the world, the characteristic
structures of forms, the relationship between style and form, having knowledge about all
kinds of music from ethnic music cultures to different music genres in the world and critical
to the cultural identity of music genres to create a perspective. Area of Composition:
Composing melodic structures of composers selected from different periods of music history
in accordance with their composition techniques, and conducting independent creative
works in monophonic and polyphonic dimensions for musical instruments and vocal
ensembles. Area of Analysis: Music literature, musical styles and form structures of
compositions selected from various musical genres in historical periods; The aim of this
course is to provide the students with an aesthetic viewpoint in the basic dimensions by
selecting the appropriate analysis methods according to the principles of harmonic,
contrapuntal and non-harmonic contemporary-open forms (Musical Cluster Theory,
Serialism Techniques, Schenker Analysis etc.). Interpretation Area: To contribute to the
development of their analysis skills and musical identities by discussing the style problems
on style and analysis studies involving a wide range of different genres of music with
individual or group works, and to present the repertoire prepared by these activities through
musical activities. In this research, the strategies methods and techniques that will be used in
gaining the desired behaviors of music forms course in undergraduate programs towards
music culture, analysis, interpretation and composition are explained and grouped within the
scope of music culture, composition, analysis and interpretation.
Keywords: Music Forms, Teaching Methods, Teaching Techniques, Music
Education Undergraduate Program, Vocational Music Education
GİRİŞ
Planlı eğitim etkinlikleri ile istendik davranışları meydana getiren öğrenme
yaşantıları oluşturmaya çalışmak, geçerli öğretme durumları, yani eğitim durumları
yaratmak demektir (Ertürk, 1979: 85). Demirel’e (2006: 135) göre ise eğitim durumları,
program geliştirme çalışmalarının süreç boyutunu oluşturmaktadır. Öğrencilere istenilen
davranışların kazandırılmasını sağlayan öğrenme yaşantılarının düzenlenmesi, eğitimöğretim durumlarında ele alınmaktadır. Öğrencilerde istenilen davranışların gelişebilmesi
amacıyla, öğrenme yaşantılarının düzenlenmesinde belli ölçütlerin olması ve öğrenmelerin
nasıl olduğunun bilinmesi gereklidir. Bu nedenle, eğitim durumları, öğrenci açısından
öğrenme yaşantıları düzeneği, öğretmen açısından da öğretme yaşantıları düzeneği olarak iki
şekilde düşünülebilir.
Eğitim durumları, istendik davranışları her bir öğrenciye kazandırmak için işe
koşulan, her türlü zihinsel ve işlemsel faaliyetler olarak da tanımlanmaktadır. Eğitim
durumlarında olması gereken değişkenler, ipucu, dönüt, düzeltme, ünitelerin aşamalı
dizilmesi, zaman, öğrenme ve öğretme strateji, yöntem ve teknikleri, öğrenme ortamının
fiziki yapısı, öğrenci katılganlığı, eğitim teknolojisi (araç-gereç, donanım), öğretmenin
440
niteliği, sevgi ve yetiştirmeye dönük değerlendirme başlıkları altında sıralanabilir (Sönmez,
2005: 45-46).
Eğitim durumlarını düzenlemede en önemli değişkenler arasında öğretme stratejileri,
yöntem ve teknikleri yer almaktadır (Demirel, 2011: 165). Öğretme stratejileri, yöntem ve
teknikleri aşağıda verilmiştir.
Sunuş Yoluyla Öğretme Stratejisi
Bir konuyla ilgili ön öğrenmelerin yeterli olmadığı durumlarda veya konunun
başlangıcında sunuş yoluyla öğretme stratejisi kullanılabilir. Bu stratejide, sununun
öğretmen tarafından etkili bir şekilde organize edilerek yapılması, konunun en somut ve
öğrencilerin duyu organlarını harekete geçirecek şekilde anlatılması, öğrencilerin aktif
olarak katılımının sağlanması, önce ve yeni öğrenilenler arasındaki etkileşimin sağlanması,
öğrencinin bilgiyi yeni durumlara yönelik kullanması için sorular, projeler ve problem
durumlarından yararlanılması önerilmektedir (Aktaran: Piji, 2006: 38).
Buluş Yoluyla Öğretme Stratejisi
Buluş yoluyla öğretme stratejisi, belli bir problem karşısında veri toplama, analiz
ederek soyutlamalara ulaşma gibi amaçlar taşıyan, öğrenci etkinliğine dayalı, güdüleyici bir
stratejidir. Güdüleyici ve özendirici niteliğiyle, öğretimde önemli görülen düşünme gücünü
geliştirme konusunda üstün olan bir yöntemdir (Aktaran: Piji, 2006: 39). Öğrenci faktörünün
ön planda olduğu buluş yoluyla öğretim, hangi verilerden sonuçlara varılacaksa o veriler
üzerinde gözlem yapılmasına olanak sağlayan bir öğretme stratejisidir. Motivasyon, yapı,
sıra ve pekiştirme, buluş yoluyla öğretim stratejisinin dört temel ilkesidir (Yılmaz ve
Sünbül, 2000: 94-95).
Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretme Stratejisi
Araştırma inceleme yoluyla öğretim stratejisi geçmişte yalnızca matematik, fen
bilgisi gibi doğa bilimlerinde uygulamalı olarak kullanılırken, bugün bütün konu alanlarında
kullanılabilmektedir. Bu strateji, bilimsel yöntemleri günlük ders oturumu gibi küçük zaman
dilimlerine sıkıştıran ve araştırmalar vasıtasıyla öğrencileri direk bilimsel bakış açısının
içine alan bir yaklaşımla derinlemesine düşünülmesini sağlayan bir öğretme stratejisidir
(Yılmaz ve Sünbül 2000: 99) Bu stratejide bilgi-işlem ve güdüsel tasarım kuramları; örnek
olay, gösterip yaptırma yöntemleri ve workshop, soru-cevap, beyin fırtınası, problem çözme,
karar verme… vb. teknikler eğitim ortamında kullanılabilir (Sönmez, 2004: 280-282).
Tam Öğrenme
Öğrenci nitelikleri, öğrencilerin bir dizi öğrenme ünitesini öğrenebilmeleri için
gerekli olan bütün bilgi, beceri ve yeteneklerini kapsayan bilişsel giriş özellikleri ile
öğrencilerin belli bir dersle ilgili olan duyuşsal özellikleri, okula karşı tutum, kişinin kendi
kendine tutumunu kapsayan duyuşsal giriş özelliklerini içermektedir. Diğer bir değişken
olan öğretim hizmetinin niteliği kapsamında, öğrenciye, neyin öğrenileceğini açıklayıcı
mesajlar olan ipuçları, bir davranışı gösterme eğiliminin güçlendirilmesi süreci olan
pekiştirme, öğrencinin öğrenme süreci sırasında kendine sunulan ipuçları ve yönergeler
doğrultusunda yaptığı şeyler olan katılık ve öğrencilere neyi öğrenip neyi öğrenemediklerini
bildiren dönüt ve düzeltme işlemleri yer alır. Öğrenci nitelikleri ve öğretim hizmetinin
niteliği gereken düzeye ulaşınca tam öğrenme gerçekleşmektedir. Öğrencilerde değişik
441
düzeylerde hedef ve hedef davranışlar kazandırılmasında hedef davranışların alan
basamaklarına göre “Tam Öğrenme Stratejisi” kullanılabilir (Demirel, 2011: 161).
Öğrenme-Öğretme Yöntem ve Teknikleri
Yöntemler, eğitim hedeflerinin gerçekleşmesinde ve eğitim durumlarının
düzenlenmesinde çok önemli bir yere sahiptir. Bununla birlikte, diğer tekniklerle birlikte bir
bütün oluşturduğu zaman anlam taşımaktadır. Bir kimse ulaşacağı amaçlara yönelik yollar
bilmiyorsa, onu gerçekleştirecek yöntemi de seçemeyecektir. Bu nedenle etkili bir yöntem
seçiminde eğitim psikolojisi, eğitim felsefesi ve konu alanının katkıları dikkate alınmalıdır
(Bilen,1990). Öğretim yöntem ve tekniklerinin etkisi öğrenci özelliklerine, konu alanlarına,
kazanılmak istenen hedeflere göre değişir. Bu nedenle öğretmen adaylarının bu yöntem ve
teknikleri çok iyi bilmesi ve kullanacağı duruma en uygun yöntemi seçmesi gerekir (Erden,
1998).
Düz Anlatım Yöntemi
Bu yöntem, öğretmen merkezli bir öğretme yöntemi olup, daha çok öğretmenin
bilgiyi öğrenenlere aktarması sürecini içermektedir. Eğitim sistemimizde kullanılan
geleneksel bir öğretme yöntemidir (Demirel, 1998: 45).
Güdümlü Tartışma Yöntemi
“Tartışmanın bir türü olan güdümlü tartışma, öğrencilerin hedef davranışları
kazanmaları için yaşantı ve görüşlerini paylaştıkları, öğretmenin gözetiminde yapılan grup
kontrol sürecidir. Güdümlü tartışma özgür tartışma ve denetimli akran seminerinden
farklıdır. Serbest tartışmada öğrenciler akıllarına geleni söyleyebilirler. Bu nedenden dolayı,
çok seyrek olarak bu yöntemle hedef davranışlar gerçekleşebilir. Denetimli akran grubu
semineri ise, hazırbulunuşlukları birbirine denk gruplar tartışmayı yönetecek nitelikte
öğrencilerin bulunmasını gerekli kılar” (Sönmez, 2004: 244).
Görüşme Yöntemi
Günlük yaşamda pek çok kişi belli konularda karşılıklı olarak konuşur. Bu tür
konuşmada da bilgi, duygu ve düşünce alışverişi, yaşantıların paylaşılması söz konusu
olabilir; fakat her karşılıklı konuşmada görüşme yöntemi kullanılamayabilir. Görüşme
yöntemiyle belli hedef ve davranışların gerçekleştirilmesi gerekir (Sönmez, 2004: 265).
Örnek Olay Yöntemi
Örnek olay yöntemi, öğrencilerin problemli bir olay hakkında gerekli verileri
toplamak, bu verileri analiz etmek ve bir sonuca varıp değerlendirmek suretiyle bilgi elde
etmelerini sağlar (Hesapçıoğlu, 2008: 304). Örnek olay yöntemi, öğrencilerin sorun çözme
becerilerini, kavram geliştirme, soru sorma, tartışma, yaratıcı ve kritik düşünme becerilerini
geliştirmektedir. Bu yöntemin uygulamasında, olay öğrenciler tarafından oynanır ya da
olayın sözel aktarımı yapılır. Gazete ve diğer yayım araçlarından alınan bir olayın, video
veya bilgisayarda izletilmesi gibi teknolojik yollarla da örnek olay yöntemi uygulanabilir
(Aktaran: Piji, 2006: 44).
442
Gösterip Yaptırma Yöntemi
“Gösterip yaptırma, bir teknik ya da bir işlemin uygulanmasını, araç-gereçlerin
çalıştırılmasını, önce gösterip açıklayarak, sonra da öğrenciye alıştırma ve uygulama
yaptırarak kazandırmanın amaçlandığı ortamlarda kullanılan bir öğrenme-öğretme
yöntemidir. Bu yöntemde fiziksel ya da zihinsel beceriler, önce en olgun biçimiyle usta ya
da öğretmence gösterilir. Gerekli açıklamalar yapılır; daha sonra öğrencilerin aynı becerileri
tekrarlaması ve uygulaması istenir. Yanlışlar anında düzeltilir; çünkü yanlış kazanılmış
becerinin sonradan düzeltilmesi çok zor ve zaman alıcıdır. Gösterip yaptırma yöntemi,
gösterip ve yaptırma tekniklerinin birlikte kullanıldığı birleşik bir yöntemdir” (Sönmez,
2004: 308).
Karma Yöntem
Bir derste öğrenciye kazandırılacak hedef davranışlar bilişsel, duyuşsal, devinişsel ve
sezgisel alanın değişik basamaklarında olabilir. Kazandırılacak hedef davranışların alan
basamaklarına yönelik düzeyleri farklıdır. Bu nedenden dolayı, her hedef davranışa uygun
öğrenme stratejisi ve yöntemi seçilip uygulanmalıdır. Yani, bilgi düzeyi için sunuş yolu
stratejisi ve düz anlatım; kavrama için buluş yolu stratejisi ve güdümlü tartışma; uygulama
için ise araştırma-soruşturma stratejisi ve örnek olay ya da gösterip yaptırma yöntemi seçilip
kullanılmalıdır. İşte birden fazla farklı düzeyde hedef davranışları kazandırmak için uygun
ve değişik yöntemlerin bir arada kullanılmasına “karma yöntem” denir (Sönmez, 2004: 347).
Üniversitelerin mesleki müzik eğitimi veren kurumların lisans programlarında
yürütülen müzik biçimleri ders kazanımları incelendiğinde öğrencilerde kazandırılması
gereken beceriler dört grupta toplanmıştır. Bunlar: “Müzik Kültürü Alanı, Bestecilik Alanı,
Çözümleme Alanı ve Yorumlama Alanı”dır.
Müzik Kültürü Alanı; Dünyadaki farklı müzik kültürlerine ait müzik türlerinde analiz
ve sentez yöntemlerini kullanarak, biçimlerin karakteristik yapılarını, stil ve form arasındaki
ilişkiyi, etnik müzik kültürlerinden dünyadaki farklı müzik türlerine kadar geniş bir
yelpazede yer alan her tür müzik hakkında bilgi sahibi olabilmek ve müzik türlerinin
kültürel kimliğine karşı eleştirel bir bakış açısı oluşturabilmektir.
Bestecilik Alanı: Müzik tarihinin farklı dönemlerinden seçilen kompozisyonların
besteleme tekniklerinden yararlanılarak melodik yapılarını uygun biçimde tamamlamak,
çalgı ve vokal toplulukları için teksesli ve çoksesli boyutta bağımsız yaratıcı çalışmalar
yapmak ve düzenleyebilmektir.
Çözümleme Alanı: Müzik literatürünü, tarihsel dönemlerdeki çeşitli müzik
türlerinden seçilen kompozisyonların müzikal stillerini ve biçim yapılarını; armonik,
kontrapuntal ve armonik olmayan çağdaş-açık formların (Müzikal Küme Teorisi, Serializm
Teknikleri, Schenker Analizi vb.) prensiplerine göre, amacına uygun analiz yöntemlerini
seçerek farklı analiz teknikleri ile temel boyutlarda estetik bir görüş açısıyla
çözümleyebilmektir.
Yorumlama Alanı: Öğrencilerin bireysel veya grup çalışmalarıyla, tarihsel bağlamda
geniş bir yelpazeden farklı müzik türlerini içeren stil ve analiz çalışmaları üzerinde üslup
sorunlarını tartışarak, çözümleme yeteneklerinin ve müzikal kimliklerinin gelişmesinde
katkıda bulunmak ve kazanılan bu becerilerle hazırladıkları repertuarı müzikal etkinliklerle
sunarak yorumlayabilmektir.
443
Bu araştırmada ise lisans programlarında yürütülen müzik biçimleri dersinin müzik
kültürü, çözümleme, yorumlama ve bestecilik alanlarına yönelik istendik davranışlarının
kazandırılmasında kullanılacak öğrenme-öğretme strateji, yöntem ve tekniklerin tespit
edilmesi amaçlanmıştır. Araştırma, Müzik Eğitimi Anabilim Dalları’nda 2013 – 2014
öğrenim yılı ve öncesindeki Müzik Biçimleri dersini yürütmüş olan öğretim elemanlarıyla
sınırlandırılmıştır. Araştırmanın gerçekleştirilmesinde görüşlerine başvurulan öğretim
elemanlarının soruları içtenlikle yanıtladıkları varsayılmıştır.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı Müzik Eğitimi Bilim Dalı’nda
yürütülen müzik biçimleri dersinin müzik kültürü, çözümleme, yorumlama ve bestecilik
alanlarına yönelik istendik davranışlarının kazandırılmasında kullanılacak strateji, yöntem
ve tekniklerin tespit edilmesine yönelik tarama modelinde betimsel çalışmadır. Tarama
modelleri, geçmişte ya da halen varolan bir durumu varolduğu şekliyle betimlemeyi
amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi
koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır, herhangi bir şekilde değiştirme,
etkileme çabası gösterilmez. Tarama modelleri, bir araştırmada tek başına uygulanmakla
birlikte, taramanın yer almadığı bir araştırma modelinin tek başına var olması düşünülemez
(Karasar, 2002: 77).
Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman inceleme ve görüşme
tekniklerinden yararlanılmıştır. Nitel araştırma, gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi
nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi
ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırmadır
(Yıldırım ve Şimşek, 2004: 35).
Çalışma Grubu
Araştırmanın çalışma grubunu, Müzik Eğitimi Anabilim Dalları’nda Müzik Biçimleri
dersini yürütmüş ve yürütmekte olan öğretim elemanları oluşturmaktadır. Çalışma grubunu
araştırmanın odağı ve veri miktarı dikkate alınarak en az yüksek lisansını tamamlamış, 5 yıl
ve üzeri mesleki deneyime sahip olan öğretim elemanları oluşturmuştur. Katılımcılar, Gazi
Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Necmettin Erbakan Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi
ABD, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Dokuz Eylül
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Müzik Eğitimi ABD, Karadeniz Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD,
Harran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Balıkesir Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Müzik Eğitimi ABD, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi
ABD ve Gazi Osman Paşa Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi ABD’nda görev
yapmışlardır/yapmaktadırlar. Katılımcı olan öğretim elemanlarına “K1, K2, K3,… K16 vb.
numaralar verilmiştir..
444
Tablo 1. Katılımcıların Eğitim Düzeylerine İlişkin Bilgiler
Eğitim Düzeyi
f
%
Doktora
11
68,75
Sanatta Yeterlik
2
12,5
Yüksek Lisans
3
18,75
Toplam
100
16
Tablo 1’e göre öğretim elemanlarının %18,75’inin yüksek lisans, %12, 75’inin
sanatta yeterlilik ve %68,75’inin ise doktora yaptıkları görülmektedir. Buna göre çalışma
grubunun çoğunluğunu doktora derecesine sahip öğretim elemanlarının oluşturduğu
söylenebilir.
Verilerin Toplanması
Araştırmada, nitel araştırmada en sık kullanılan yöntemlerden biri olan “Görüşme
Yöntemi” kullanılmıştır. Patton görüşmeyi; görüşmenin beceri, duyarlık, yoğunlaşma,
bireyler arası anlayış, öngörü, zihinsel uyanıklık ve disiplin gibi pek çok boyutu kapsaması
açılarından, hem sanat, hem de bilim olduğunu belirtmiştir (Patton, 1987: 108). Stewart ve
Cash (1985) ise görüşmeyi, “önceden belirlenmiş ve ciddi bir amaç için yapılan, soru sorma
ve yanıtlama tarzına dayalı karşılıklı ve etkileşimli bir iletişim süreci” olarak tanımlamıştır.
Bu araştırmada da görüşme türlerinden standartlaştırılmış açık uçlu görüşme
yaklaşımından yararlanılmıştır. Görüşme yöntemi verinin odağı ve miktarına göre çalışma
grubunda belirtilen Müzik Eğitimi Bilim Dalı’ndaki Müzik Biçimleri dersini yürüten
öğretim elemanlarına yüz yüze ve görüşme formu ile her iki şekilde de uygulanmıştır.
Çalışma grubundan toplanan veriler ayrıntılı bir rapor halinde katılımcılara
gönderilerek verilerin tamlığı, analizlerin kendi gerçekliklerini yansıtmadaki yeterlilikleri ve
sonuçların kendi algılarını ve yaşantılarını yansıtıp yansıtmadıkları sorularak, dönütte
bulunan dördüncü katılımcının verileri düzenlenerek tekrar işlenmiştir. Araştırmada
katılımcılardan toplanan ham veriler ortaya çıkan kavram ve temalara göre düzenlenmiş bir
biçimde okuyucuya yorum katmadan ve verinin doğasına sadık kalınarak sunulmuş, ayrıca
verilerin ayrıntılı betimlenerek okuyucuya kendi sonuçlarına ulaşma fırsatının verilmesiyle
birlikte araştırmanın geçerliği sağlanmıştır.
Araştırmanın yöntemleri ve aşamaları açık ve ayrıntılı bir biçimde tanımlanmış, veri
toplama, işleme, analiz etme, yorumlama ve sonuçlara ulaşma aşamaları açık bir biçimde
açıklanmış ve çalışma grubundaki katılımcıların farklı görüşlerine yer verilerek araştırmanın
güvenirliği sağlanmıştır. Analizlerin güvenirliği için ise kayıtlar iki ayrı araştırmacı
tarafından metne dökülerek analiz edilmiştir. Elde edilen verilerin güvenirliğini saptamak
üzere, veri kaynaklarına tekrar dönülerek veriler teyit edilmiştir.
Verilerin Analizi
Araştırmada ilk olarak katılımcıların Müzik Biçimleri dersi kapsamında öğrencilerin
bestelemeye yönelik bilgi ve becerilerinin geliştirilmesinde izlenecek yöntemlerin tespit
edilmesine yönelik görüşlerini çarpıcı bir biçimde yansıtmak amacıyla veriler betimsel
analiz yöntemi ile analiz edilerek doğrudan alıntılara yer verilmiştir.
445
İkinci aşamada ise betimsel bir yaklaşımla fark edilmeyen kavram ve temalar içerik
analizine tabi tutularak neden sorusunun yanıtları aranmıştır. Her kod belirlenen yaklaşımla
irdelendiğinde ilgili temanın bütüncül resmine ulaşılmaya ve böylelikle tümevarımcı
yaklaşımla bulgular okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır.
BULGULAR
Öğrenmenin, hangi koşullar altında oluşacağını ya da oluşmayacağını, öğrenme
kuramları tanımlamakta ve açıklamaktadır. Ancak, hiçbir kuram, bütün öğrenme türlerini ve
öğrenmeyle ilgili tüm sorunları açıklamaya ve çözmeye yeterli olmadığından, program
geliştirme çalışmaları ve öğretim süreci, her kuramın ilkelerinden yararlanmak
durumundadır (Senemoğlu, 2005: 94). Müzik Biçimleri dersinin müzik kültürü, çözümleme,
yorumlama ve bestecilik alanlarına yönelik istendik davranışlarının kazandırılmasında
kullanılacak strateji, yöntem ve teknikler katılımcıların görüşlerine göre düzenlenerek
aşağıdaki başlıklar altında açıklanmıştır.
Sunuş Yoluyla Öğretme Stratejisi
Müzik Biçimleri dersinin öğrenme alanlarına ilişkin terim, kavram ve ilkeleri
kapsayan hedef davranışlar öğrencilere kazandırılırken, sunuş yoluyla öğretim stratejisi
kullanılabilir. Besteleme, yorumlama, çözümleme ve dinleme alanlarındaki kavram ve
ilkeler ilişkili olan (Müziksel İşitme-Okuma-Yazma, Piyano, Bireysel Çalgı ve Ses Eğitimi,
Armoni-Kontrpuan-Eşlik, Müzik Tarihi, Güncel ve Popüler Müzikler, GTHM, GTSM ve
Eğitim Müziği Besteleme) derslerle bağlantı kurularak geçmiş bilgilerin hatırlatılması ve
örneklendirilmesi bu stratejiyle işe koşulabilir. Müzik Biçimleri dersi kapsamında belirtilen
kavram ve ilkelerin derinlemesine anlaşılması için öğretmen tarafından farklı örneklerle
etraflıca anlatılarak ve öğrencilere örnekler verdirilerek istenilen hedef davranışlara
ulaşılabilir. Dersin monoton bir yapıya bürünmemesi amacıyla etkinlikler düzenlenmeli,
çeşitli materyallerden faydalanılarak ders tek düzelikten kurtarılmalı ve öğretmen-öğrenci
arasında sürekli etkileşim kurularak dersin daha verimli bir şekilde yürütülmesi
sağlanmalıdır.
Buluş Yoluyla Öğretme Stratejisi
Müzik Biçimleri dersinde buluş ve sunuş yoluyla öğretim stratejisi ile bilgi
düzeyinde edinilen kavram ve ilkelerin somut örneklerle ortaya konarak öncelikle ayırt
edilmesi, sonrasında ise ilgili olan kavramın saptanması sağlanmalıdır. Öğrencilerin
zihninde oluşan kavram haritalarında gerekli olan bilgi parçacıklarını birleştirerek, hedef
davranışta belirtilen noktaya varılması sağlanabilir. Dersin müzik kültürü alanıyla ilgili
eserlerin yapısal özelliklerine bağlı olarak türünün ve biçiminin keşfedilmesi, analiz alanıyla
ilgili eserin yapı taşlarına göre çözümlenmesi, yorumlama alanıya ilgili eserin iç ve dış
yapısını ortaya koyan bir seslendirme yapılması ve besteleme alanıyla ilgili uygun müzikal
fikirlerin oluşturulması gibi etkinlikler bu stratejide uygulanabilir.
Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretme Stratejisi
Bu strateji, Müzik Biçimleri dersi kapsamında müzik kültürü, yorumlama, analiz ve
besteleme alanlarına yönelik kazanılan becerilerle öğrencilerin gerek müzikal, gerekse
446
mesleki yaşantısında karşılaşacağı sorunların çözümünde etkili olabilir. Ders içerisinde
öğrencilerin karşılaşacakları sorunlarla ilgili farklı çözüm yolları üretilmesi için etkinlikler
düzenlenebilir. Böylece öğrencilerde çözüme odaklı bir öğretim yaklaşımı kazandırılarak,
problem çözme becerilerinin farkında olmaları sağlanabilir.
Tam Öğrenme
Müzik Biçimleri dersi çerçevesinde gerekli öğrenmelerin bilinmesi, öğretimin daha
nitelikli gerçekleştirilmesi açısından gerekli olabilir. Farklı öğrenme alanlarındaki hedef
davranışların kazandırılmasında değişik stratejiler kullanılabilir. Hedef davranışların düzeyi
ve basamakları değiştikçe, işe koşulacak stratejiler de yeniden düzenlenmelidir. Bu sayede
farklı stratejiler kullanılarak çok yönlü bir yapıyla yürütülen Müzik Biçimleri dersindeki
öğrenme ürünleri daha kalıcı olabilir.
Öğrenme-Öğretme Yöntem ve Teknikleri
Müzik Biçimleri dersinde kazandırılmak istenen hedef ve hedef davranışlar
doğrultusunda sınıfın düzeyi dikkate alınarak aşağıdaki yöntem ve tekniklerden
yararlanılabilir.
Düz Anlatım Yöntemi
Müzik Biçimleri dersinde Düz Anlatım Yöntemi kullanılırken müzik biçimleri ile
ilişkili olan dersler arasında (Müzik Tarihi, Armoni-Kontrpuan-Eşlikleme, Müziksel İşitmeOkuma-Yazma, Bireysel Çalgı ve Piyano) bilgi akışı sağlanmalıdır. Ders yürütülürken
çeşitli görsel ve işitsel araç-gereçlerden yararlanılmalı, müzik türleri ile ilgili dinletilecek
örnek eserler sınıfın düzeyine uygun olarak seçilmeli ve öğrencilerin ilgisini çekecek
biçimde düzenlenmelidir. Dersle ilgili müzikal terim, sembol ve kavramların hangi
anlamlarda kullanıldığı örneklerlerle anlatılmalıdır. Yeterince üzerinde durulmayan
kavramların varlığı, öğrenme ürünlerinin yanlış ya da eksik kazandırılmasına neden olabilir.
Üniteler arasındaki benzerliklerden ve farklılıklardan yararlanılmalı, konular
birbirleri ile ilişkilendirilerek anlatılmalıdır. Ayrıca kazandırılacak hedef ve hedef
davranışlar doğrultusunda öğrencilerin dikkatini çekmek için konuya giriş yapmadan önce
dersin içeriğine uygun öyküler oluşturulabilir veya eserlerin yaratılmasında gerçek
hikâyelerinden yararlanılabilir. Örnek vermek gerekirse; Polonyalı F. Chopin’in Op. 10, 12
No’lu İhtilal Etüd’ünde (Revolution Etude) 2. Dünya Savaşı’nda, Polonya’nın Rusya’ya
karşı ayaklandığı sırada isyanın istenen başarıya ulaşmadığı ve bu olayın kendisini derinden
etkilediği için bu eseri yazdığı, ayrıca eserin dominant akoru ile yarım kararla sona
ermesinin de bu savaşın henüz burada bitmediği mesajını verdiği şeklinde tasvir edilmesi
gibi eserlerin yaşanmış öykülerinden esinlenerek de yorumlanabileceği Düz Anlatım
Yöntemi’nde kullanılabilir. Dolayısıyla, bu tür etkinliklerle eserlerin müzikal fikirleri
üzerine tartışılması, öğrencilerin hayal dünyalarını açarak yorumculuk becerilerinin
gelişiminde olumlu yönde katkılar sağlayacaktır.
Güdümlü Tartışma Yöntemi
Güdümlü Tartışma Yöntemi; müzik kültürü alanındaki kazanımlara yönelik türlerin
yapısal özelliklerinin kavratılmasında kullanılabilir. Bu yöntemle öğrenciler, müzikal
yaşantılarına yönelik düşünce ve yorumlarını birbirleri ile paylaşarak, müziği çok boyutlu ve
daha eleştirel bir gözle inceleme fırsatı bulabilirler.
447
Çözümleme alanındaki kazanımlarda, eserlerin yazıldıkları dönemin sosyo-kültürel
yapısı, bestecisi ve bestecisinin stil özellikleri, karakteristik ve biçimsel yapısı ile müzikal
senaryosu üzerine tartışılarak öğrencilerin eserleri daha bilinçli seslendirmelerine yönelik
farkındalıklar oluşturulabilir. Yorumlama alanına yönelik kazanımlarda ise, eserlerin
melodik, ritmik, armonik yapıları ile motif-cümle-dönemlerinin belirlenmesinde ve uygun
olan armonik derecelerin saptanmasında Güdümlü Tartışma Yöntemi kullanılarak
yorumlama durumlarının nasıl etkilenebileceği üzerine tartışılabilir.
Görüşme Yöntemi
Görüşme Yöntemi’nde, sınıf ortamına sanatçı, müzisyen ya da çalgı derslerine giren
öğretim elemanları davet edilerek, öğrencilerdeki seslendirme ve yorumlamaya yönelik
hedef ve hedef davranışların kazandırılması sağlanabilir. Sınıfa davet edilen
sanatçı/öğretmen/öğretim elemanlarının seslendireceği eserleri çalışma ve yorumlama
aşamalarına yönelik yaklaşımları irdelenebilir; yorumlama aşamasından önce, biçimsel
çözümleme ile ilgili yapılacak çalışmalarda nasıl bir yol/yöntem izleneceği, seslendirme
aşamasında biçimsel çözümlemeyle, deşifre çalışmalarının nasıl yürütüleceği ve yorumlama
aşamasında cümlelemenin nasıl hissettirileceği gibi müzikal performansa yönelik sorular
yöneltilerek öğrencilerin yorumlama becerilerinin gelişmesinde etkili olunabilinir.
Örnek Olay Yöntemi
Örnek Olay Yöntemi, eserlerin yorumlanmasında biçimsel çözümlemenin
yapılmadığı ya da eksik-yanlış yapıldığı seslendirmelerin sonucunda ortaya çıkan eksikleri
tespit etmek için kullanılabilir. Sınıf ortamında aynı eseri seslendiren iki farklı yorumcunun
performansları üzerinde eksik ve yanlış yönler saptanarak çözüm önerileri geliştirilebilir. Bu
etkinlik elektronik ortamdan da faydalanılarak, aynı eserleri seslendiren farklı yorumcuların
performanslarının dinletilmesi/izletilmesiyle de uygulanabilir. Örnek olaylar sonrasında
gerek seslendirme gerekse yorumlamada karşılaşılacak problemlerin kolayca tespit edilerek
daha rahat çözülmeleri sağlanabilir.
Gösterip Yaptırma Yöntemi
Gösterip Yaptırma Yöntemi, yorumculuk ve bestecilik öğrenme alanlarına yönelik
hedef ve hedef davranışların kazandırılmasında etkili olabilir. Yorumculuk alanına ilişkin
olarak, eserlerin biçimsel yapılarının çözümlenmesinin ardından ezgisel, ritmik ve armonik
yapının seslendirilmesi sırasında nasıl yorumlanması gerektiği, Gösterip Yaptırma Yöntemi
ile uygulanabilir. Öğretmenin motif ve cümle yapılarını önce kendisi seslendirerek
cümlelemeyi göstermesi ve hemen ardından öğrencilerden bu durumu yaşayarak
seslendirmeleri istenebilir. Uygun şekilde seslendirme yapamayan öğrencilere, anında
düzeltme verilerek eksik ve/veya yanlış olan davranışların düzeltilmesiyle istendik
davranışların kazandırılması sağlanabilir. Öğretim elemanları benzer etkinlikleri değişik
çalgılarla seslendirilmiş performansa yönelik videoları izleterek de bu yöntemi
uygulayabilirler.
Bestecilik becerilerinin kazandırılmasında ise işlem basamaklarına göre öğretmenin
motif oluşturmasının ardından öğrencilerden motif oluşturmaları istenebilir. Bu etkinlik
doğaçlama yoluyla soru ve cevap motifleri/cümleleri oluşturma aşamasında, ayrıca
oluşturulan küçük beste çalışmalarının karakterine ve yapısına uygun biçimde düzenlenmesi
aşamalarında da kullanılabilir.
448
Karma Yöntem
Müzik Biçimleri dersi, dört farklı öğrenme alanına yönelik hedef ve hedef
davranışları kapsadığı için ders içerisinde her bir öğrenme alanına ilişkin farklı yöntem ve
tekniklerinden yararlanılmalıdır. Müzik Kültürü alanında; ilgili kavram ve tanımların
öğretilmesi, kavramların arasındaki ilişkilerin fark edilmesi ve türlerin yapısal özelliklerinin
ayırt edilmesi gibi kazanımların sağlanmasında, çözümleme alanında; müzik biçimlerini
oluşturan öğeler (motif-cümle-dönem, figür, pasaj, tema gibi) arasındaki ilişkinin kurulması,
şarkı biçimlerinden kavuştaklı biçimlere, sonat biçimlerinden polifon biçimlere, yazılan
eserlerin iç ve dış yapılarının çözümlenmesinde, yorumlama alanında; eserlerin
oluşturuldukları dönemin sosyo-kültürel özelliklerinin bilinmesi, karakteristik ve biçimsel
yapılarının çözümlenmesi ve seslendirilen eserlerin üslup sorunları üzerinde tartışılarak
müzikal kimliğin oluşturulmasında, bestecilik alanında ise, armonik yapı içerisinde sorucevap motiflerinin ve değişik kararlı (tam karar, yarım karar vb.) cümlelerin oluşturulması,
müzik türünün gerektirdiği biçimsel bütünlük içerisinde dönemin oluşturulması ve eserin
karakteristik yapısına uygun bir şekilde düzenlenmesinde, kısacası farklı hedef ve hedef
davranışların kazandırılmasına yönelik birçok farklı yöntem ve teknik bir arada
kullanılmalıdır.
SONUÇ
Müzik Biçimleri dersinin hedef davranışları ve öğrenme alanlarının düzeyleri
değiştikçe, kullanılacak strateji, yöntem ve tekniklerde, sınıfın hazırbulunuşluk durumu ve
öğrenme seviyelerine göre düzenlenmelidir. Dersin müzik kültürü, çözümleme, yorumlama
ve besteleme alanlarına yönelik hedef davranışlar kazandırılırken Tam Öğrenme stratejisi ile
Karma Yöntem’in kullanılması gerekmektedir. Karma yöntemle yürütülen Müzik Biçimleri
dersinde, çeşitli kazanımlara sahip öğrenme ürünlerinin belirlenen hedeflere daha kolay,
kalıcı ve istendik düzeyde ulaşılması sağlanabilir. Ayrıca her eğitim-öğretim durumunda
öğrenci katılımının sağlanması için ipucu, pekiştireç, dönüt ve düzeltmelerden
yararlanılmalıdır.
KAYNAKÇA
Bilen, Mürüvvet (1999). Plandan Uygulamaya Öğretim (1. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık.
Demirel, Özcan (1998). Genel Öğretim Yöntemleri (1. Baskı). Ankara: Kardeş Kitabevi.
Demirel, Özcan (2006). Öğretme Sanatı (10. Baskı). Ankara: Pegem A Yayıncılık.
Demirel, Özcan (2011). Eğitimde Program Geliştirme (17. Baskı). Ankara: Pegem Akademi
Yayıncılık.
Erden, Münire (1998). Eğitimde Program Değerlendirme (1. Baskı). Ankara: Anı
Yayıncılık.
Ertürk, Selahattin (1972). Eğitimde Program Geliştirme (1. Baskı). Ankara: Hacettepe
Üniversitesi Yayınları.
Hesapcıoğlu, Muhsin (2008). Öğretim İlke ve Yöntemleri (7. Baskı). Ankara: Nobel
Yayınevi.
Karasar, Niyazi (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi (11. Baskı). Ankara: Nobel Yayınları.
449
Patton, Michael Quinn (1987). How to Use Qualitative Methods in Evaluations
(1st.Edition). California: Sage Publications.
Piji, Duygu (2003). Dizgeli Öğretime Göre Geliştirilen Eşlik Dersi Programının Akademik
Başarıya, Tutuma, Yeterlik Algısına ve Kalıcılığa Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Özkeleş, Sercan (2014). Müzik Öğretmenliği Bölümlerinde Yürütülen Müzik Biçimleri
Dersine Yönelik Öğretim Programı Modeli, Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya.
Senemoğlu, Nuray (2005). Gelişim, Öğrenme ve Öğretim. (12. Baskı). Ankara: Gazi
Kitabevi.
Sönmez, Veysel (2004). Program Geliştirmede Öğretmen Elkitabı (11. Baskı) Ankara: Anı
Yayıncılık.
Sönmez, Veysel (2005). Eğitim Felsefesi (7. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık.
Stewart, J. Stewart ve Cash, B. William (1985). Interviewing Principles and Practices,
Dubuque IO: Wm. C. Brown Pub.
Sünbül, Murat Ali ve Yılmaz, Hasan (2000). Öğretimde Planlama ve Değerlendirme (1.
Basım). Konya: Mikro Yayınları.
Yıldırım, Ali ve Şimşek, Hasan (2004). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (4.
Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
450
Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faaliyetlerinin Banka Performansı Üzerindeki Etkisine
Yönelik Bir Literatür Taraması
Dr. Zeynep TÜRKCAN320
Özet
Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) faaliyetlerinin işletme paydaşları, müşteriler,
çalışanlar, çevre ve toplum üzerindeki önemli etkilerinden dolayı hem akademisyenler hem
de uygulayıcılar bu alanda son yıllarda giderek daha fazla çalışma yapmaya başlamıştır.
KSS faaliyetleri finansal hizmet sektörü, özellikle bankalar tarafından da oldukça yoğun bir
şekilde uygulanmaktadır. Bankalar; finansal katılım, yoksullara yönelik mikro kredi
programları, sosyal açıdan sorumlu bankacılık ve dar gelirlilere kredi erişimi gibi KSS
faaliyetleri uygulamaktadırlar. KSS harcamaları yaparak bankalar hem kendilerini
rakiplerinden farklılaştırmakta hem de itibarını artırmaktadır. Bu çalışmada, bankacılık
sektöründe uygulanan KSS faaliyetlerinin banka performansını nasıl etkilediği ve bu etkinin
hangi yöntemlerle ölçüldüğünün gösterilmesi amaçlanmaktadır. Bunun için dünyada ve
Türkiye’de banka performansı ile KSS arasındaki ilişkiyi inceleyen makaleler araştırılarak
uygulanan yöntemlerin ve elde edilen sonuçların karşılaştırması yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kurumsal Sosyal Sorumluluk, Banka, Banka Performansı
Abstract
Due to the significant impact of Corporate Social Responsibility (CSR) activities on
business stakeholders, customers, employees, the environment and society, both
academicians and practitioners have started to work more and more in this field in recent
years. CSR activities are implemented intensively by the financial services sector, especially
banks. Banks mostly realize CSR activities such as financial contribution, micro-credit
programs for the poor, socially responsible banking and credit access to the poor. By making
CSR expenditures, banks both differentiate themselves from their competitors and increase
their reputation. In this study, it is aimed to show how CSR activities applied in banking
sector affect bank performance and how this effect is measured. In order to achieve this, the
articles investigating the relationship between bank performance and CSR throughout the
world and Turkey were searched and the methods and results obtained were compared.
Keywords: Corporate Social Responsibility, Bank, Bank Performance
320
Antalya AKEV Üniversitesi
451
Giriş
Son yirmi yılda, farklı sektörlerden çok uluslu şirketlerin KSS girişimlerine daha
fazla önem verdikleri görülmüştür. Örneğin, McDonald’s, KSS ve sürdürülebilirlik
raporlarında, 1990’da basit bir çevresel savunma fonu oluşturmaktan, küresel bir
sürdürülebilirlik çerçevesi paydaş ekibi geliştirmeye ve Küresel Raporlama Girişimi (GRI)
adıyla “sürdürülebilirlik raporlama kurallarını” benimsemeye kadar, KSS çabalarının
gelişimini gözler önüne sunmuştur. 2011 yılında, KSS uygulamalarındaki çeşitli paydaşları
ve standartları içeren daha kapsamlı ve yapılandırılmış bir sürdürülebilirlik çerçevesine
sahip olma gerekliliği üzerinde durmuştur.
Bir diğer pazar lideri Marks and Spencer, 2007 yılında çevre, toplum, çalışanlar,
tedarikçiler ve müşterilerle ilgili 100 farklı taahhüt içeren, “Plan A” KSS girişimini
başlatmıştır. Marks and Spencer o zamandan beri, KSS için daha fazla taahhüt ve kapsamlı
planlama içeren “Plan A 2020” adlı geliştirilmiş bir KSS planı ile çabalarını arttırmıştır.
Bazı şirketler KSS’nin sadece birkaç yönüyle ilgilenirken, diğerleri daha kapsamlı
bir bakış açısı benimsemekte ve KSS’yi kurumsal bir strateji olarak kullanmaktadır. Dahası,
uluslararası kuruluşlar çeşitli KSS ölçüm araçları (örneğin, Dow Jones Sürdürülebilirlik
Endeksi, ISO 26000 ve BITC-CR-Endeksi) geliştirmiştir. Bunlar, KSS’nin şirketler,
yatırımcılar ve çeşitli paydaşların gözündeki önemini yansıtmaktadır. IKEA’nın her yıl
gerçekleştirdiği KSS projesi “pelüş oyuncak kampanyası”, Save the Children ve UNICEF
için fon sağlanmasına yardımcı olmaktadır. IKEA söz konusu projeyi sadece paydaşları için
iyi hisler yaratmak için mi gerçekleştirmektedir? Yoksa IKEA bunu rekabet avantajı
yaratmak için uygulanabilir bir strateji olarak mı görmektedir?
2000’li yılların başından itibaren hem akademisyenler hem de uygulayıcılar
tarafından KSS’nin kurumsal itibar ve ticari kazanç üzerindeki etkisini anlama konusunda
daha fazla çaba harcanmıştır. Daha fazla şirket, KSS’nin stratejik önemini fark etmeye
başlamıştır. Bunların arasında, KSS girişimleri olan birçok Fortune 500 (ABD’deki en
yüksek net ciroya sahip 500 işletmenin sıralandığı liste) şirketi ve KSS’yi sürdürülebilir
rekabet avantajı için uygulayan Fortune 500 içinde yer almayan şirketler de vardır
(Homburg ve diğerleri, 2013). Giderek daha fazla sayıda şirket, kalite standartlarını veya
etik kurallarını kalite güvence programlarına dahil etmiştir. Neredeyse tüm Fortune 500
şirketinin KSS politikası bulunmaktadır ve birçok orta ölçekli şirket de KSS politikası
uygulamaktadır (Steve ve diğerleri, 2007).
KSS’nin Tanımı
KSS kavramı, ilk kez 20. yüzyılın başlarında, bazı araştırmacıların şirketlerin sadece
hissedarlara değil halka karşı da sorumlu olması gerektiği fikrini keşfetmeleriyle ortaya
çıkmıştır (Dodd, 1932).
KSS ilk olarak Bowen (1953) tarafından “işletmelerin toplumun hedefleri ve
değerleri açısından arzu edilen eylem çizgilerini takip etme yükümlülüğü” olarak
tanımlanmıştır (Bowen, 1953, s. 6). Davis (1960) ve Steiner (1971) gibi araştırmacılar ve
ayrıca küresel organizasyonlar (örneğin Ekonomik Kalkınma Komitesi (CED)) daha sonra
KSS tanımına ince ayar yapmaya çalışmışlardır.
452
Sethi (1975), KSS ile ilgili sınıflandırma yapan ilk araştırmacı olmuştur. KSS’yi üç
kategoride (sosyal yükümlülük, sosyal sorumluluk ve sosyal duyarlılık) ve sekiz farklı
boyutta sınıflandırmıştır. Bunlar; işletme faaliyetlerinin meşru olması; etik veya normlar ile
işletme faaliyetleri arasında uyumluluk; kurumsal faaliyetler için sosyal hesap verebilirlik;
işletme stratejileri için sosyal hesap verebilirlik; sosyal baskılara cevap verebilme;
hükümetin icraatlarıyla ilgili işletme faaliyetleri; işletmenin gerçekleştirdiği yasal ve siyasi
faaliyetler; hayırseverlik faaliyetleri olarak ifade edilmiştir.
Carroll (1991), sosyal sorumluluğun kurumsal boyutlarını piramidin en altından en
üstüne doğru ekonomik, yasal, etik ve hayırseverlik olmak üzere dört düzeyde
sınıflandırmıştır. Piramidin en altında ekonomik sorumluluklar yer almaktadır. Buna göre,
ekonomik sorumluluklarını yerine getirmeyen işletmelerin diğer sorumluluklarını yerine
getirebilmesi mümkün değildir. Piramidin ikinci basamağında yasal sorumluluklar yer
almaktadır. Bununla işletmelerin uygulamada bulunan yasal düzenlemelere uyması gerektiği
vurgulanmaktadır. Üçüncü basamakta etik sorumluluklar yer almakta olup, işletme
yöneticilerinin karar verme sürecinde etik davranmaları gerekliliğini göstermektedir.
Piramidin en tepesinde ise hayırseverlik sorumlulukları yer almaktadır. İşletmelerin
ekonomik, yasal ve etik sorumluluklarını yerine getirdikten sonra hayırseverlik boyutuna
geçmeleri gerektiği düşünülmektedir.
Şekil 1: KSS Piramidi (Carroll, 1991)
Hayırseverlik
Sorumlulukları
Etik Sorumluluklar
Yasal Sorumluluklar
Ekonomik Sorumluluklar
Daha güncel bir KSS tanımlaması Homburg ve diğerleri (2013) tarafından
yapılmıştır. Buna göre KSS; “bir firmanın, ticari faaliyetlerinin hem içinde hem de dışında
yer alan paydaşların kaygısını gönüllü olarak dikkate alması” demektir.
Bankacılık Sektöründe KSS Faaliyetleri
2007 yılı ortasında başlayan küresel finans krizi, finans sektörünü KSS konusunda
daha fazla endişelendirmeye başlamıştır. Dünyanın dört bir yanında devlet yaptırımlarından
endişe duyan banka CEO’ları ve bankaların kurumsal etik ve davranışlarından endişe duyan
banka müşterileri vardı (Bouvain ve diğerleri, 2013). Kriz sayesinde daha fazla işletme,
faaliyetlerinin çevre veya genel olarak toplum üzerinde olumsuz bir etkisi olmaması
453
gerektiğini fark etti. Bu nedenle bankalar, sadece finansal performansa değil aynı zamanda
şeffaflık, çevre bilinci ve sürdürülebilirlik konularına daha fazla önem veren paydaşlarını
memnun etmenin bilinciyle hareket etmeye başlamıştır (Steve ve diğerleri, 2007).
Birçok insan hükümetin talep ettiğinin ötesinde, işletmenin faaliyetlerini gönüllü
olarak kendilerinin düzenlemesi ve bir proaktif KSS stratejisi benimsemesi konusunda
işletmelere çağrıda bulunmuştur (Tsoi, 2010). Toplumun bu güçlü talebi sonrasında
raporlama ilkeleri geliştirilmiştir. Bunlara, Küresel Raporlama Girişimi (GRI) ve Birleşmiş
Milletlerin Çevre Programı (UNEP) örnek gösterilebilir. Söz konusu programlar, şirketlerin
ekonomik, çevresel ve sosyal performansının rapor edilmesine yönelik kılavuzlar
içermektedir. Birleşmiş Milletlerin yayımladığı sektöre özel kılavuzlara örnek olarak da
finans kuruluşları için “sorumlu yatırım ilkeleri (PRI)” gibi programlar geliştirilmiştir
(Ioannou ve Serafeim, 2014).
Bankacılık sektörü standardize edilmiş finans hizmetlerini piyasaya sunmakta ve bu
da genellikle az sayıda oyuncu tarafından olmaktadır. Dolayısıyla bankalar müşterilerinin
akıllarında güvenilir olmalı, daha net ifadeyle müşteri odaklı olmalıdırlar.
Dünya çapında bireysel bankacılık sektörü, itibarlarını ve müşteri ilişkilerini
güçlendirmek için KSS’ye büyük yatırım yapmaktadır. Bu nedenle, bankalar her yıl
sürdürebilirlik raporu hazırlamakta ve kamuoyuna sunmaktadır.
Bankalar genellikle; finansal katılım, yoksullara yönelik mikro kredi programları,
sosyal açıdan sorumlu bankacılık ve dar gelirlilere kredi erişimi gibi KSS faaliyetleri
uygulamaktadırlar.
Yeung (2011) çalışmasında, bankacılık sektöründe KSS’nin değerlendirmesi ile ilgili
temel parametreleri şu şekilde sıralamıştır: (1) kompleks finansal hizmetlerin müşteriler
tarafından iyi anlaşılması; (2) risk değerlemesi; (3) iş etiğinin güçlendirilmesi; (4) finansal
krizlere yönelik stratejilerin uygulanması; (5) müşterilerin haklarının korunması; (6)
şikayetlerin iletilmesine yönelik müşteriler için uygun kanalların sağlanması.
Bankalar, KSS faaliyetlerinin uygulanması ile ilgili olarak aşağıdaki maddelere
özellikle dikkat etmelidirler:
1. Bankalar işlemlerinin sadece kanuni çerçevede yürütülmesiyle değil, bunun yanında
değişen ekonomik koşullara bağlı olarak müşteri güvenini sağlamak için işlemlerin
yakından denetimi ve etkin şekilde uygulanmasıyla ilgilenmelidirler.
2. Banka yöneticileri faaliyetlerini etik kurallar, müşteri ve çevre ile ilgili unsurlara
uygun şekilde gerçekleştirmelidirler.
3. Operasyonel işlemlerini finansal ürünlerdeki risklerin şeffaflığını artıracak boyutlarda
gerçekleştirmelidirler.
4. Bankacılık ve finans organizasyonlarının pazarlama departmanları yeni ürünlerin
tanıtımı ve geliştirilmesi için etik standartlara sahip olmalı ve bu standartlara uygun
şekilde tanıtım çalışmaları yapılmalıdır.
5. Yönetim Kurulu, banka organizasyonu içinde işletme değerlerini ve stratejik
amaçlarını onaylamalı ve bu kapsamdaki çalışmalarını KSS uygulamalarına da uygun
hale getirmelidir. Sonuçta, bankaların rekabetçi piyasada ön planda olabilmesi için,
müşteriyle sorumluluk ilişkisi içinde ekonomik koşulları değerlendirebilen, risk
454
yönetim sistemleriyle pazarlama stratejilerine odaklanan bir yapıya sahip olmaları
gerekmektedir.
KSS Faaliyetleri ile Banka Performansı Arasındaki İlişkiyi Ölçen
Yöntemler
KSS’yi ölçmek için hem akademisyenler hem de işletmeler tarafından uygulanan
çeşitli ölçüm teknikleri vardır.
Geçmişte yapılan çalışmalarda kullanılan yöntemler şunlardır:
Zorunlu tercih anket araçları (Aupperle, 1985)
İtibar endeksleri veya ölçekleri (McGuire ve diğerleri, 1988)
İçerik analizi (Wolfe ve Aupperle, 1991)
Vaka çalışması yöntemleri (Clarkson, 1995)
Maignan ve Ferrell (2000), KSS’yi ölçmek üzere üç yöntem daha önermiştir:
Uzman değerlendirmesi
Yöneticilerin uyguladığı anketler
Tek boyutlu ve çok boyutlu göstergeler
Akademik literatürdeki KSS ölçme yöntemlerinden içerik analizi (content analysis),
en yaygın kullanılan yöntem olmuştur (Tewari, 2011). Bu teknikte “şirketlerin sosyal
etkinlikleri bir kere seçildikten sonra standardize bir derecelendirme süreci takip etmekte ve
yöntemi uygulayanlara objektif bir derecelendirme sunmaktadır” (Ruf ve diğerleri, 1998).
Kurumsal sosyal performansı değerlendirmek için literatürde yaygın olarak
kullanılan bir diğer teknik itibar endekslerinin (reputation indices) kullanılmasıdır. Bununla
ilgili en popüler veritabanları Fortune İtibar Endeksi ve Kinder, Lydenberg ve Domini’dir
(KLD). Fortune İtibar Endeksi, bir şirketin sosyal sorumluluk taşıyan faaliyetlerini
yönetimsel açıdan değerlendirmektedir. KLD ise şirketleri; çalışan ilişkileri, topluluk
ilişkileri, çevreye duyarlılık, askeri sözleşmeler, nükleer enerji, ürünler, kadınlara yönelik
çalışmalar, azınlıklara muamele ve Güney Afrika’ya yardım olmak üzere dokuz sosyal
sorumluluk özelliğine göre değerlendirmektedir (Maignan ve Ferrell, 2000; Turker, 2009).
Bu itibar endeksleri, yeni bir ölçek geliştirmek için kullanılabilmektedir.
Birçok araştırmacı tarafından kullanılan diğer alternatif yaklaşımlar, kirlilik kontrol
performansı (Bragdon ve Marlin, 1972) veya kurumsal suç oranı (Davidson ve Worrell,
1990; Baucus ve Baucus, 1997) gibi tek boyutlu ve çok boyutlu göstergelerdir
(Single/Multiple Issue Indicators) (Stanwick ve Stanwick, 1998; Griffin ve Mahon, 1997).
Bu yöntemin dezavantajı tek bir boyutun temsil edilmesidir (Maignan ve Ferrell, 2000).
Sonuç olarak, tek bir boyutun değerlendirmeye alınmasından dolayı, araştırmacılar bu
göstergelerin bir birleşimini kullanmak zorundadırlar (Griffin ve Mahon, 1997; Stanwick ve
Stanwick, 1998; Turban ve Greening, 1996). Böyle yapsalar dahi KSS’nin bütün yelpazesi
temsil edilememektedir (Maignan ve Ferrell, 2000). Ayrıca, bu göstergeler sadece bazı
ülkelerdeki şirketlerin KSS faaliyetlerini değerlendirebildiği için dünya çapında kabul
görmemektedir. Bu nedenle araştırmacılar tarafından sınırlı olarak kullanılmaktadır.
Bir diğer yöntem, tüketicilerin KSS algılarını ölçmek üzere yöneticiler tarafından
kullanılan ilk çok boyutlu KSS ölçüm tekniği olup Aupperle (1984) tarafından
455
geliştirilmiştir (yöneticilerin uyguladığı anketler). Carroll’un (1979) çerçevesine dayanan bu
ölçek hem teoride hem de uygulamada en çok kullanılan yöntem olarak tanınmaktadır
(Maignan ve diğerleri, 1999; Maignan, 2001; Maignan ve Ferrell, 2000; Garcia de Los
Salmones ve diğerleri, 2005).
Alternatif bir yaklaşım Freeman’ın (1984) paydaş teorisidir (stakeholder theory). Bu
teoriye göre, KSS’nin sınıflandırması paydaşlara dayalı olmak zorundadır. Bir paydaş “bir
firmanın eylemlerini veya performansını etkileyen veya bunlardan etkilenen birey veya
bireyler topluluğudur” (Freeman, 1984). Bu teoriyi takiben literatür; müşteriler, çalışanlar,
paydaşlar, toplum, çevre, medya ve diğerleri olmak üzere KSS’nin birçok boyutunu
tanımlamıştır (Turker, 2009; Decker, 2004; Maignan ve diğerleri, 1999). Paydaş teorisi,
bankacılık sektörünün KSS’ye yaklaşımı bağlamında en uygun yöntem olarak
düşünülmektedir (Perez ve diğerleri, 2013; Ruiz ve diğerleri, 2009).
Sonuç
KSS faaliyetleri uygulayarak bankalar hem kendilerini rakiplerinden
farklılaştırabilmekte hem de itibarını artırabilmektedir. Bu çalışmada, bankacılık sektöründe
uygulanan KSS faaliyetlerinin banka performansını nasıl etkilediği ve bu etkinin hangi
yöntemlerle ölçüldüğünün gösterilmesi amaçlanmaktadır. Bunun için banka performansı ile
KSS arasındaki ilişkiyi inceleyen makaleler araştırılarak uygulanan yöntemlerin analizi
yapılmıştır.
Akademik çalışmaların sonucuna göre, KSS ve banka performansı arasında pozitif
ilişki bulunduğu sonucuna ulaşıldığı gibi, ikisi arasında negatif ilişkiye rastlayanlar da
olmuştur. Bazı araştırmacılar ise ne pozitif ne de negatif bir ilişki bulabilmişlerdir.
Bazı araştırma sonuçları, KSS’nin paydaşlar/müşteriler bazında güvene ve sadakate
olumlu katkısı olduğunu ve dolayısıyla bankanın performansını artırabileceğini göstermiştir.
Wu ve Shen’in (2013) 22 ülke genelinde 162 banka ile uyguladığı ampirik sonuçlar
göstermektedir ki; bankaların aktif karlılığı, özkaynak kârlılığı, net faiz geliri ve faiz dışı
gelirleri açısından KSS ile finansal performans arasında pozitif bir ilişki vardır. Buna
karşılık, KSS negatif olarak takipteki kredilerle ilişkilendirilmektedir.
Nizam ve diğerlerinin (2019) dünya çapında 75 ülke ve 713 banka ile
gerçekleştirdikleri çalışmanın sonuçlarına göre; finansmana erişimin, banka finansal
performansı üzerinde önemli derecede olumlu etkileri olduğu görülmüştür. Bu etki
bankaların kredilerinde büyüme ve iyi yönetim kalitesine sahip oldukça daha fazla
artmaktadır. Toplam aktifleri 2 milyar ABD dolarının altında olan bankalar için finansmana
erişimin özkaynak kârlılığı üzerinde önemli derecede olumlu bir etkisi olduğu da ortaya
çıkmıştır.
Sonuç olarak, bankacılık sektöründe uygulanan KSS faaliyetleri, paydaşlara katma
değer içeren, etkili ve verimli iç denetim sürecini içermek durumundadır. Bu nedenle,
piyasadaki rekabet gücünü korumak ve müşterilere karşı sorumlu olmak için, banka
yöneticilerinin bir bütün olarak, ekonomik gelişmeleri anlamaları, pazarlama stratejisini
ölçülü bir risk yönetim sistemi ile gözden geçirmeleri, müşterilerin endişelerini iyi
tanımlamaları, müşterileri/paydaşları ve çevreyi korumak amacıyla KSS faaliyetlerini
uygulamaları gerekmektedir.
456
Kaynakça
Aupperle K. E., (1984), “An Empirical Examination of Corporate Social Orientation”,
Research in Corporate Social Performance and Policy, 6, 27-54.
Aupperle K. E., Carroll A. B., ve Hatfield J. D., (1985), “An Empirical Examination of the
Relationship Between Corporate Social Responsibility and Profitability”, Academy of
Management Journal, 28, 446-463.
Baucus M. S. ve Baucus A., (1997), “Paying The Piper: An Empirical Examination of
Longer Term Financial Consequences of Illegal Corporate Behavior”, Academy of
Management Journal, 40, 129-151.
Baumann C., Hamin, H., Bouvain P., Baumann C. ve Lundmark E., (2013), “Corporate
Social Responsibility In Financial Services”, International Journal of Bank Marketing, 31, 6,
420-439.
Bowen H., (1953), “Social Responsibilities of the Businessman”, New York: Harper &
Row.
Bragdon J. H. ve Marlin J. A., (1972), “Is Pollution Profitable?”, Risk Management, 19, 918.
Carroll A. B., (1991), “Corporate Social Performance Measurement: A Comment on
Methods For Evaluating An Elusive Construct”, Research in Corporate Social Performance
and Policy, 12, 385-401.
Carroll A. B., (1979), “A Three-Dimensional Conceptual Model of Corporate Performance”,
The Academy of Marketing Review, 184, 497-505.
Carroll, A. B., (2000), “A Commentary and an Overview of Key Questions on Corporate
Social Performance Measurements”, Business and Society, 39, 466-478.
Clarkson M. E., (1995), “A Stakeholder Framework for Analyzing and Evaluating the
Corporate Social Performance”, Academy Of Management Review, 20, 92-117.
Davidson W. N. ve Worrell, D. L., (1990), “A Comparison and Test of the Use of
Accounting and Stock Market Data in Relating Corporate Social Responsibility and
Financial Performance”, Akron Business And Economic Review, 21, 7-19.
457
Davis K., (1960), “Can Business Afford To Ignore Social Responsibilities?”, California
Management Review, 2, 3, 70-76.
Decker O. S., (2004), “Corporate Social Responsibility and Structural Change in Financial
Services”, Managerial Auditing Journal, 19, 712-728.
Dodd E. M. Jr., (1932), “For Whom Are Corporate Managers Trustees?”, Harvard Law
Review, 45, 7, 1145-1163.
Fatma M. ve Rahman Z., (2014), “Building Corporate Identity Using Corporate Social
Responsibility: A Website Study of Indian Banks”, Social Responsibility Journal, 10, 4,
591-601.
Freeman R. E., Harrison J. S., Wicks A. C., Parmar B. L. ve De Colle S., (2010),
“Stakeholder Theory: The State Of The Art”, Cambridge University Press.
Freeman R.E., (1984), “Strategic Management: A Stakeholder Approach”, Boston, MA:
Pitman.
Garcia De Los Salmones M. M., Herrero A. ve Del Bosque I. R., (2005), “Influence of
Corporate Social Responsibility on Loyalty and Valuation of Services”, Journal of Business
Ethics, 61, 369-385.
Homburg C., Stierl M. ve Bornemann T., (2013), “Corporate Social Responsibility in
Business-To-Business Markets: How Organizational Customers Account for Supplier
Corporate Social Responsibility Engagement”, Journal of Marketing, 77, 6, 54-72.
Ioannou I. ve Serafeim G., (2015), “The Impact of Corporate Social Responsibility on
Investment Recommendations: Analysts’ Perceptions and Shifting Institutional Logics”,
Strategic Management Journal, 36, 7, 1053-1081.
Maignan I., (2001), “Consumer Perception of Corporate Social Responsibilities: A Cross
Cultural Comparison”, Journal of Business Ethics, 30, 57-72.
Maignan I. ve Ferrell O. C., (2000), “Measuring Corporate Citizenship in Two Countries:
The Case of United States and France”, Journal of Business Ethics, 23, 283-297.
Maignan I., Ferrell O. C. ve Hult G. T., (1999), “Corporate Citizenship: Cultural
Antecedents and Business Benefits”, Journal of The Academy of Marketing Science, 27,
455-469.
458
McDonald L. M. ve Rundle-Thiele S., (2008), “Corporate Social Responsibility and Bank
Customer Satisfaction”, International Journal of Bank Marketing, 26, 170-182.
McDonald L. M. ve Lai C. H., (2011), “Impact of Corporate Social Responsibility Initiatives
on Taiwanese Banking Customers”, International Journal of Bank Marketing, 29, 50-63.
McGuire J. B., Sundgren A. ve Schneeweis T., (1988), “Corporate Social Responsibility and
Firm Financial Performance”, Academy of Management Journal, 31, 854-872.
Nizam E., Ng A., Dewandaru G., Nagayev R., Nkoba N.A., (2019), “The Impact of Social
and Environmental Sustainability on Financial Performance: A Global Analysis of the
Banking Sector”, Journal of Multinational Financial Management, 49, 35-53.
Perez A., Garcia De Los Salmones, M. M. ve Rodriguez Del Bosque I., (2013), “The Effect
of Corporate Association on Consumer Behavior”, European Journal of Marketing, 47, 218238.
Ruf B. M., Muralidhar K. ve Paul K., (1998), “The Development of a Systematic, Aggregate
Measure of Corporate Social Performance”, Journal of Management, 24, 119-133.
Sethi S.P., (1975), “Dimensions of Corporate Social Performance: An Analytic
Framework”, California Management Review, 17, 3, 58-64.
Stanwick P. ve Stanwick S., (1998), “The Relationship between Corporate Social
Performance, and Organizational Size, Financial Performance, and Environmental
Performance: An Empirical Examination”, Journal of Business Ethics, 17, 195-204.
Steve M., Cheney G. ve Roper J., (2007), “The Debate over Corporate Social
Responsibility”, New York, NY: Oxford University Press, Inc.
Tewari R., (2011), “Communicating Corporate Social Responsibility in Annual Reports: A
Comparative Study of Indian Companies & Multinational Corporations”, Journal of
Management & Public Policy, 2, 22-51.
Tsoi J., (2010), “Stakeholders’ Perceptions and Future Scenarios to Improve Corporate
Social Responsibility in Hong Kong and Mainland China”, Journal of Business Ethics, 91, 3,
391-404.
Turban D. B. ve Greening D. W., (1996), “Corporate Social Performance and Organizational
Attractiveness to Prospective Employees”, Academy of Management Journal, 40, 658-672.
459
Turker D., (2009), “Measuring Corporate Social Responsibility: A Scale Development
Study”, Journal of Business Research, 85, 411-427.
Wolfe R. ve Aupperle K., (1991), “Introduction to Corporate Social Performance: Methods
for Evaluating an Elusive Construct”, Research in Corporate Social Performance and Policy,
12, 265-268.
Wu M.-W., Shen C.-H., (2013), “Corporate Social Responsibility in the Banking Industry:
Motives and Financial Performance”, Journal of Banking & Finance, 37, 3529-3547.
Yeung S., (2011), “The Role of Banks in Corporate Social Responsibility”, Journal of
Applied Economics and Business Research, 1, 103-115.
460
Türkiye Cumhuriyeti Üniversitelerinde Mesleki Müzik Eğitimi Veren Kurumların
Lisans Programlarında Yürütülen Müzik Biçimlerine İlişkin Dersler321
Assoc. Prof. Dr. Sercan ÖZKELEŞ322
Özet
Bu çalışmada Türkiye’nin farklı üniversitelerinde mesleki müzik eğitimi veren
kurumların lisans programlarında yürütülen müzik biçimlerine ilişkin derslere yönelik
durum tespitinin yapılması amaçlanmıştır. Bu bağlamda araştırmanın çalışma grubunu
Güzel Sanatlar Fakültelerinden; Erciyes Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Marmara
Üniversitesi, Karabük Üniversitesi, İnönü Üniversitesi ve Dokuz Eylül Üniversitesi, Devlet
Konservatuarları’ndan; Çukurova Üniversitesi, Uludağ Üniversitesi ve Ege Üniversitesi
(Türk Musikisi) ve Müzik ve Sahne Sanatları Fakülteleri’nden Bilkent Üniversitesi
oluşturmaktadır. Fakülte ve konservatuarların ilgili bölümlerinde yer alan müzik biçimleri
kapsamındaki derslerin öğretim programlarına ilişkin veriler elektronik ortamda doküman
inceleme yöntemi ile toplanmıştır. İlgili derslerin isimlendirilme durumları, içerikleri ve
süreleri doküman analizi tekniği ile çözümlenmiştir. Çalışma grubundaki üniversitelerin
programları ile müzik öğretmenliği programındaki müzik biçimleri dersinin içerik ve
süreleri karşılaştırıldığında müzik öğretmenliği programındaki müzik biçimleri dersinin
içeriği ve derse ayrılan sürenin oldukça yetersiz olduğu sonucuna varılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Müzik Biçimleri, Müzik Öğretmenliği Lisans Programı,
Mesleki Müzik Eğitimi
Music Forms Related Courses Carried Out n Undergraduate Programs of
Institutions Providing Vocational Music Education in Republic of Turkey
Abstract
It is aimed determination of statement music Forms related courses carried out in
undergraduate programs of institutions providing vocational music education in Republic of
Turkey. In this context the study group was composed of consists of the Faculty of Fine
Arts; Erciyes University, Ataturk University, Marmara University, Karabuk University,
Inonu University and Dokuz Eylul University, State Conservatories; Çukurova University,
Uludağ University and Ege University (Turkish Music) and Faculty of Music and
Performing Arts; Bilkent University. The data related to the curricula of the courses in music
forms in the related departments of the faculties and conservatories were collected by means
of document analysis method. The nomenclature status, content and duration of the related
321
322
Bu çalışma “Müzik Eğitimi Bölümlerinde Yürütülen Müzik Biçimleri Dersine Yönelik Öğretim Programı
Modeli” adlı doktora tezinden üretilmiştir.
Müzik Bölümü, Müzik ve Sahne Sanatlar Fakültesi, Ordu Üniversitesi, Ordu, Türkiye
461
courses were analyzed by document analysis technique. When the content and duration of
music forms course in music teaching program were compared with the programs of the
universities in the study group, it was concluded that the content and duration of music
forms course in music teaching program was quite insufficient.
Keywords: Music Forms, Music Education Undergraduate Program, Vocational
Music Education
GİRİŞ
Müzik formları bilgilerini öğrenmenin gereklerini, Cangal (2004, s. ix) beş başlık
altında özetlemiştir. Bestecilik alanında, müzik formlarının bir bestecilik bilgisi olduğunu ve
yaratıcı güce sahip olan bir kimsenin, içyapı malzemelerini (melodi, ritim, armoni) bu
bilgisiyle yoğurarak besteler meydana getirdiğini belirtmiştir. Yorumculuk alanı için, müzik
yapan kimselerin (yöneticiler, çalıcılar, söyleyiciler) eserin formunu iyi bilmesi zorunlu
olduğunu, bir eserin anlaşılır ve güzel bir şekilde seslendirilmesi (yorumu), o eserin
özelliklerini ve yapısını iyice bilmekle mümkün olabileceğini belirtmiştir. Öğreticilik alanı
olarak, bir müzikçinin form bilgilerini bilmesi, müzik kültürünün genişlemesine katkıda
bulunduğunu dile getirmiştir. Ayrıca, müzik öğretmeni müzik formlarını okullarda
öğreteceği için, bu bilgileri etraflıca bilmesi gerektiğine değinmiştir. Araştırıcılık alanında,
bestecilerin eserleri üzerinde yapılacak araştırma (eser tahlili-çözümleme) ile eserlerin
anlaşılması ve değerlendirilmesinin, ancak formu bilmekle mümkün olabileceğini
belirtmiştir. Dinleyicilik alanında ise, eserlerin kuruluşunu, biçimini çözümleyerek -bilerek
dinlemek- daha iyi anlaşılmasını sağlayacağı için, bir dinleyici olarak da müzik formlarını
bilmenin büyük yararı olduğundan söz etmiştir.
Bir müzik öğretmenliği programının çıktılarında bestecilik, yorumculuk, öğreticilik,
araştırıcılık ve dinleyicilik boyutlarının her birini içerdiğinden müzik formlarının bilinmesi,
müzik öğretmenleri için gerek mesleki açıdan yeterli olmaları gerekse müzikal gelişimlerini
sürdürebilmeleri açısından önem taşımaktadır.
Bu çalışmada ise Türkiye’nin farklı üniversitelerinde mesleki müzik eğitimi veren
kurumların lisans programlarında yürütülen müzik biçimlerine ilişkin derslere yönelik
durum tespitinin yapılması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda araştırmanın problem
cümlesi “Türkiye Cumhuriyeti üniversitelerinde mesleki müzik eğitimi veren bölümlerdeki
müzik biçimlerine ilişkin derslerin içeriği nasıl düzenlenmiştir? şeklinde oluşturulmuştur.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma Türkiye Cumhuriyeti üniversitelerinde mesleki müzik eğitimi veren
kurumların lisans programlarında yürütülen müzik biçimlerine ilişkin derslerin tespit
edilmesine yönelik tarama modelinde betimsel bir çalışmadır. Araştırmada nitel araştırma
yöntemlerinden doküman inceleme tekniğinden yararlanılmıştır.
Tarama modelleri, geçmişte ya da halen varolan bir durumu varolduğu şekliyle
betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da
nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır, herhangi bir şekilde
462
değiştirme, etkileme çabası gösterilmez. Tarama modelleri, bir araştırmada tek başına
uygulanmakla birlikte, taramanın yer almadığı bir araştırma modelinin tek başına var olması
düşünülemez (Karasar, 2002, s.77).
Çalışma Grubu
Araştırmanın çalışma grubunu Güzel Sanatlar Fakülteleri’nden; Erciyes Üniversitesi,
Atatürk Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Karabük Üniversitesi, İnönü Üniversitesi ve
Dokuz Eylül Üniversitesi, Devlet Konservatuarları’ndan; Çukurova Üniversitesi, Uludağ
Üniversitesi ve Ege Üniversitesi (Türk Musikisi), Müzik ve Sahne Sanatları Fakülteleri’nden
Bilkent Üniversitesi ve Eğitim Fakültesi GSE ABD Müzik Eğitimi Anabilim Dalları’ndan
Gazi Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Uludağ Üniversitesi ve Dokuz Eylül Üniversitesi
oluşturmaktadır.
Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi
Fakülte ve konservatuarların ilgili bölümlerinde yer alan müzik biçimleri
kapsamındaki derslerin öğretim programlarına ilişkin veriler elektronik ortamda doküman
inceleme yöntemi ile toplanmış ve müzik biçimleri ile ilgili derslerin isimlendirilme
durumları, içerikleri ve sürelerine ilişkin verileri doküman analizi tekniği ile çözümlenmiştir.
BULGULAR
Ülkemizde, üniversiteler bünyesinde mesleki müzik eğitimi veren kurumlar Müzik
Eğitimi Anabilim Dalları, Güzel Sanatlar Fakülteleri, Devlet Konservatuvarları, Türk
Müziği (Türk Musikisi) Devlet Konservatuvarları ile Müzik ve Sahne Sanatları
Fakülteleri’dir. Bu kurumlar misyon ve vizyonlarına göre farklı amaçlara yönelik öğrenci
yetiştirmektedir.
Güzel Sanatlar Fakülteleri, Eğitim Fakülteleri’nden bağımsız olarak öğretim
programlarını fakülte kapsamında hazırladıklarından dolayı, ilgili müzik bölümlerindeki
Müzik Biçimleri ders içerikleri ulaşılan kaynaklara göre farklı isimlerle adlandırılmış,
değişik süre ve dönemlerde yer aldığı görülmektedir. Bazı üniversitelerde Türk müziği
formları başlı başına bir ders olarak ayrılırken, bazı üniversitelerde ise müzik türlerine
ilişkin formlar tek bir ders adı altında birleşmektedirler. Müzik Eğitimi ABD öğretim
programlarında Müzik Biçimleri olarak isimlendirilen ders, Güzel Sanatlar Fakülteleri’nde;
Müzik Formları, Türk Müziği Form Bilgisi, Stil ve Biçim Bilgisi, Eser Dinleme ve
Tanımlama, Eser Çözümleme, Müzikal Analiz, Müzikal Formlar, Form, ,Eser Analizi, Biçim
ve Stil Bilgisi, Tonal Müzik Analizi ile Makamsal-Modal Müzik Analizi gibi isimlerle
karşımıza çıkmaktadır. Derslerin bulunduğu dönem/dönemleri ve süreleri birbirlerinden
oldukça farklılık göstermekle birlikte ders tipi zorunlu ve seçmeli olarak iki şekilde yer
almaktadır.
463
Tablo 1. Güzel Sanatlar Fakülteleri’ndeki İlgili Müzik Biçimleri Derslerine İlişkin Durumları
Üniversite
Dersin Adı
Süresi
Dönemi
Dersin Tipi
Erciyes
Müzik Formları -I
2
5
Seçmeli
Üniversitesi
Türk Müziği Form Bilgisi-I
2
5
Seçmeli
Müzik Formları -II
2
6
Seçmeli
Türk Müziği Form Bilgisi-II
2
6
Seçmeli
Eser Çözümleme -I
2
7
Seçmeli
Eser Çözümleme -I
2
7
Seçmeli
Müzikal Analiz -I
1
7
Zorunlu
Müzikal Analiz -II
1
8
Zorunlu
Müzikal Formlar -I
1
7
Seçmeli
Müzikal Formlar -II
1
8
Seçmeli
Marmara
Üniversitesi
Müzikal Analiz -I
3
5
Zorunlu
Müzikal Analiz -II
3
6
Zorunlu
Karabük Üniversitesi
Form -I
2
3
Seçmeli
Form -II
2
4
Seçmeli
Eser Analizi -I
2
7
Seçmeli
Eser Analizi -II
2
8
Seçmeli
Biçim ve Stil Bilgisi
2
3
Seçmeli
Üniversitesi
Eser Dinleme ve Tanımlama
2
5
Seçmeli
Dokuz Eylül
Üniversitesi324
Tonal Müzik Analizi -I
2
5
Seçmeli
Makamsal-Modal Müzik
2
5
Seçmeli
Tonal Müzik Analizi -II
2
6
Seçmeli
Makamsal-Modal Müzik
2
6
Seçmeli
Atatürk Üniversitesi
İnönü
323
Analizi- I
Analizi- II
323
324
Fakültede Müzik Teknolojileri ve Müzikoloji Anabilim Dalları bulunmaktadır. Araştırmada ise diğer
üniversitelerin müzik programları ile benzerlik gösterdiğinden Müzikoloji Anabilim Dalı’nın program
içeriğinden yararlanılmıştır.
Fakültede Müzik Bilimleri ve Müzik Teknolojileri bölümlerinin program içeriğinden yararlanılmıştır.
464
Sanatçı yetiştirmeye yönelik eğitim veren Devlet Konservatuvarları’nın lisans öğretim
programları incelendiğinde Müzik Biçimleri dersinin süresi ve çeşidi konservatuvarların
anasanat dallarına göre yapılandırılmıştır. Genel adıyla “Form Bilgisi” olarak adlandırılan
ders sonraki dönemlerde “Analiz” adıyla programda yerini almıştır. Çukurova Üniversitesi
Devlet Konservatuvarı’nda çalgı anasanat dallarında farklı olmak üzere Müzik Biçimleri
dersi, Yaylı Çalgılar ve Piyano Anasanat Dalları’nda ilk iki yıl, Üflemeli ve Vurmalı
Anasanat Dalı’nda ikinci sınıfta, Opera ve Şan Anasanat Dalı’nda ise dördüncü sınıfta
seçmeli ders olarak programda yer almaktadır. Uludağ Üniversitesi Devlet Konservatuvarı
öğretim programında ise Yaylı Çalgılar ASD, Piyano ASD ve Üflemeli ve Vurmalı
ASD’nda ayırım gözetilmeksizin tüm anasanat dallarında iki yıllık bir süre ile yer
almaktadır.
Bilkent Üniversitesi MSSF kompozisyon bölümünde ise Müzik Biçimleri dersi “Form
and Analysis” -Form ve Analiz I/II- adı altında 5. ve 6. yarıyıllarda 2 saat zorunlu olarak bir
yıl süreyle verilmektedir. Bu derse ek olarak 5. yarıyılda da “Polyphony and Fugue” Polifoni ve Füg- dersi verilmektedir. Türk müziği formuna ilişkin bilgiler ise 4. sınıfta bir
dönem olarak “Traditional Turkish Music and Divan Music” -Geleneksel Türk Müziği ve
Divan Müziği- dersinde verilmektedir.
Türk Müziği Devlet Konservatuvarlarımızdan Ege Üniversitesi Devlet Türk Musikisi
Konservatuvarı Temel Bilimler bölümünde (TSM-THM) Müzik Biçimleri dersi “Tür ve
Biçim Bilgisi” olarak beşinci dönemden itibaren başlayarak sekizinci dönemde dahil olmak
üzere iki yıl süre ile verilmektedir.
Tablo 2. Konservatuvarlar’ın ve MSSF’nin İlgili Müzik Biçimleri Derslerine İlişkin
Durumları
Üniversite
Çukurova
Üniversitesi
Dersin Adı
Form Bilgisi
Uludağ
Üniversitesi
Ege
Üniversitesi
Bilkent
Üniversitesi
Süresi
2
Dönemi
1-2-3-4
Dersin Tipi
Zorunlu
Analiz
2
5-6-7-8
Zorunlu
Form Bilgisi
I-II-III
Form Bilgisi IV
2
1-2-3
Zorunlu
2
4
Seçmeli
Müzikal Analiz-I
2
5
Zorunlu
Müzikal Analiz-II
2
6
Zorunlu
Tür ve Biçim Bilgisi
2
5-6-7-8
Zorunlu
Form ve Analiz-I/II
Polifoni ve Füg
Geleneksel
Türk
Müziği ve Divan
Müziği
2
2
2
5-6
5
5
Zorunlu
Zorunlu
Zorunlu
Müzik Biçimleri dersi, Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Müzik Eğitimi
Bölümleri’nde ise altıncı dönemde ve toplamda haftada sadece iki saat olarak verilmektedir.
465
YÖK, bir dönemlik ve haftada iki saat olarak yürütülen müzik öğretmenliği lisans
programında yer alan dersin içeriğini şöyle tanımlamaktadır: “Biçim kavramı ve gerekliliği,
müzikte biçimin temel öğeleri, motif cümle, dönem (periyod) ve aralarındaki ilişkiler;
Klasik Batı Müziği’nde kullanılan şarkı formları, çeşitleme, suit, rondo, sonat, sonat allegro
formu, füg, diğer tür ve biçimler, Geleneksel Türk Halk ve Sanat Müziği ve Uluslararası
Popüler Müzikte Biçimler”.
Ülkemizdeki Müzik Eğitimi Bölümleri’nin Müzik Biçimleri Dersi Öğretim Programı
incelendiğinde ise ağırlıklı olarak çözümleme alanına yönelik bir eğitimin verildiği
görülmektedir. Marmara Üniversitesi’nde müzik biçimleri dersinin amacı; başlangıcından
günümüze kadar tek ve çoksesli müziğin ezgi, ritim, armoni ve formla ilgili yapılarını
inceleyerek mevcut formlar hakkında gereken bilgileri vermeyi, müzik eserlerinin yapı ve
şekillerini tanıtmaktır. Dokuz Eylül Üniversitesi’nde dersin amacı; müzik formlarının yapı
taşlarını kavrayabilmek, formlar hakkında bilgi sahibi olabilmek, teksesli ve çoksesli müzik
eserlerinin biçimsel yapısını analiz edebilmek ve dinlenen bir müziğin biçimsel yapısını
belirleyebilmektir. Uludağ Üniversitesi’nde dersin amacı; öğrencinin müzik biçimlerine ait
bilgileri kavrayarak duyduğu, okuduğu, söylediği ve çaldığı bir eserin biçimini tanımasını ve
eseri biçimine uygun olarak icra edebilmesini sağlamaktır. Aşağıda ise müzik eğitimi
açısından en eski ve köklü olan üniversitelerimizden, Gazi Üniversitesi, Marmara
Üniversitesi, Uludağ Üniversitesi ve Dokuz Eylül Üniversitesi’nin Müzik Eğitimi Lisans
Programı’ndaki Müzik Biçimleri dersinin haftalık ders içerikleri gösterilmiştir.
466
Tablo 11. Gazi Ü., Marmara Ü., Uludağ Ü. ve Dokuz Eylül Ü. GSE ABD Müzik Eğitimi Bilim
Dalı’ndaki Müzik Biçimleri Dersine İlişkin Ders İçerikleri
Hafta
1
GAZİ Ü.
MARMARA Ü.
ULUDAĞ Ü.
9 EYLÜL Ü.
Motif ve yapısı…
Tür ve Biçim
Cümle
Müzikte form tanımı,
önemi…
Kavramı…
2
3
Cümle ve Dönem’in
Müzik Biçimlerinin
Cümlenin
Motif, Figür ve Doku
İşlenmesi
Öğeleri
Gelişimi
Kavramları.
Bir Bölmeli Şarkı
Klasik Müzikte
Dönem
Motif yapısındaki
Formu
Kullanılan 1,2,3,
gelişmeler… (eser üzerinde)
Bölmeli Şarkı
Formları
4
5
6
7
İki Bölmeli Şarkı
Motif ve Cümle
Formu
Yapısı…
Üç Bölmeli Şarkı
Tema tanımı ve
Formu
gelişmeleri…
Katlı Şarkı Formu
Genişletilmiş Şarkı
Giriş-Codetta,
Şarkı Formları...
Formu
Prelude-Postlude
(analiz)
Büyük Biçimler
Çift Dönem
Şarkı Formları… (analiz)
Bir Bölmeli ve İki
Ara Sınav
Çeşitleme
Dönemin Gelişimi
Motif yapısındaki
gelişmeler…
Demet Yapılar
Cümle ve Periyod
Kavramları
(Çeşitleme Biçimi)
8
Süit Formu
Süit Biçimi
Bölmeli Şarkı
Formları
9
10
11
Şarkı Formlarının
Sonat Allegrosu
Genel
Tekrarı
Biçimi
Değerlendirme
Küçük Rondo Formu
Rondo Biçimi
Üç Bölmeli Şarkı
Rondo Formu…
Formları
(dinleme)
Rondo Formları
Form analizi çalışmaları.
Füg Biçimi
Sonat Allegrosu
Sonat Formları.
Çağdaş Açık Biçimler
Varyasyon
Sonat Formları… (analiz)
Büyük Rondo Formu
Polifon Biçimler
Rondo Formu.
(Kanon ve
Envansiyon)
12
Rondo Formlarının
tekrarı
13
Sonat ve Sonat
Formları
Formu
14
Füg Formu
Biçim yönünden çeşitli
Genel Tekrar
Form analizi çalışmaları
eserlerin incelenmesi
Yukarıdaki tabloya göre 14 haftalık bir zaman diliminde derse yönelik olarak yalnızca
Uluslararası Sanat Müziği biçimlerinin bir bölümüne yer verilebildiği görülmektedir.
467
Geleneksel Türk Sanat Müziği, Geleneksel Türk Halk Müziği ve Uluslararası Popüler
müziklerin biçimleri programda belirtilmemiştir. Derslerin içeriklerine bakıldığında
kolaydan zora, basitten karmaşığa ilkeleri benimsenmiş fakat süre konusunda belirsizlikler
dikkat çekmektedir. Şarkı formlarına ayrılan süreyle, füg formuna ayrılan süreler benzerlik
göstermektedir. Müzik Eğitimi Bilim Dalları’nın hepsinde olmamakla beraber Füg Biçimi
14 haftada 2 saat olarak yürütülürken, Konservatuvarlar’da ayrı bir ders adı altında iki/üç
dönemlik sürelerde yer almaktadır. Yine geleneksel müziğimizin formları Güzel Sanatlar
Fakülteleri ve Müzik ve Sahne Sanatları Fakülteleri’nde ayrı birer ders olarak yürütülmekte
iken Müzik Eğitimi Bilim Dalları’ndaki öğretim programlarında belirtilmemiştir. Ayrıca
üniversitelerin müzik biçimleri dersinin öğrenme çıktıları incelendiğinde, ağırlıklı olarak
çözümlemeye yönelik bir anlayışla eğitim verildiği gözlemlenirken, yorumlama ve bestecilik
alanlarındaki becerileri kazandırmaya yönelik herhangi bir öğrenme kazanımına yer
verilmemiştir. İlköğretim, Ortaöğretim ve Güzel Sanatlar Liseleri’nin öğretim
programlarında bulunan müzik biçimleri dersinin becerileri göz önüne alındığında,
yukarıdaki koşullarda mezun olan müzik öğretmeni adaylarının, öğrencilerde sadece
çözümlemeye yönelik becerileri kazandırabileceği düşünülmektedir.
SONUÇ
Müzik Biçimleri dersinin, mesleki müzik eğitimi veren kurumların yapılanmalarına
göre değişiklik gösterebileceği kabul edilebilir. Ancak YÖK’ün Müzik Öğretmenliği Lisans
Programı’nda belirttiği içerik bütün müzik tür ve biçimlerini kapsadığından müzik
öğretmeni adaylarının içerikte belirtilen tüm tür ve biçimlerini, bir dönem ve haftada iki
saatlik bir zaman diliminde öğretilmesi ve öğretebilecek düzeye getirilmesi mümkün
görünmemektedir. Ayrıca Öğretmenlik mesleği gereğince müzik öğretmenlerinin gerek
İlköğretim ve Ortaöğretim kurumları gerekse Güzel Sanatlar Liseleri’nde çalışacakları
kurumların bilgi düzeylerine göre genel müzik eğitimi kuramları kapsamındaki bestecilik,
yorumculuk çözümleme ve dinlemeye yönelik hedef davranışlarının kazanmış olmaları
beklenir.
İlaveten müzik öğretmenlerinin MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığın’ca
hazırlanan İlköğretim ve Ortaöğretim Müzik Dersi Öğretim Programları’nın Müzik
Biçimleri dersi ile ilgili olan programının genel amaçlarını, Güzel Sanatlar Lisesi Müzik
Biçimleri dersinin genel amaçlarını, MMCP (Manhattanville Music Curriculum Project,
Amerikan Eğitim Bakanlığı Projesi)’nin öğrenme alanlarını ve Amerika’daki Müzik
Eğitimcileri Ulusal Konferansı (Music Educators National Conference-MENC) adlı dernek
tarafından ulusal standartlarda ulaşması istenilen amaçları yerine getirmeleri gerekmektedir.
Tüm bu açıklamalardan sonra aşağıdaki tabloda mesleki müzik eğitimi veren kurumların
lisans programlarındaki Müzik Biçimleri’ne ilişkin derslerin süreleri gösterilmiştir325.
325
Ders saatlerinin süreleri üniversitelerin akademik takvimlerine göre 14 hafta üzerinden hesaplanmıştır.
468
Tablo 3: Mesleki Müzik Eğitimi Veren Kurumların Lisans Programları’ndaki Müzik
Biçimleri’ne İlişkin Derslerin Süreleri
Üniversite
Erciyes Ünv. GSF
Haftalık
Ders
Saati
2
Haftalık
Toplam
Saat
12
Dersin
Bulunduğu
Dönem
5-6-7
Toplam
Dönem
Sayısı
3
Derslerin
Toplam
Saati
168
Uludağ Ünv. D. K.
2
12
1-2-3-4-5-6
6
168
Ege Ünv. T.M.D.K.
2
2
5-6-7-8
4
112
Bilkent MSSF
2
6
5-6
2
112
Müzik Öğretmenliği
2
2
6
1
28
Ayrıca bu noktada karşımıza başka bir sorun daha çıkmaktadır. Bilindiği üzere “MEB
TTKB 20.02.2014 Tarih ve 9 Sayılı Karara Göre, Öğretmenliğe Kaynaklık Eden
Program/Bölüm/Dal Mezunlarının Atanabileceği Alanlar” arasında müzik öğretmenliği de
yerini almıştır. Bu karara göre mesleki müzik eğitim veren kurumlarda pedagojik formasyon
programını tamamlayan tüm öğrencilere müzik öğretmeni olarak atanma hakkı verilmiştir.
Mesleki müzik eğitimi veren kurumlardaki Müzik Biçimleri’ne ilişkin derslerin seçmeli
olarak yer aldığı programların varlığı düşünüldüğünde, İlköğretim, Ortaöğretim ve Güzel
Sanatlar Liseleri Öğretim Programlar’ında belirtilen Müzik Biçimleri dersi kapsamındaki
hedef davranışların hangi düzeyde kazandırılacağı merak konusudur.
KAYNAKÇA
Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bilimleri Bölümü Müzik Biçimleri
Kapsamındaki Ders İçerikleri. http://eobs.atauni.edu.tr/Degree/First.aspx,
Erişim Tarihi: 02.10.2013.
Bilkent Üniversitesi MSSF Kompozisyon Bölümü Müzik Biçimleri Kapsamındaki Ders
İçerikleri. http://catalog.bilkent.edu.tr/current/dep/d41.html,
http://catalog.bilkent.edu.tr/current/course/c15374.html,
Erişim Tarihi: 29.09.2013.
Cangal, Nurhan (2004). Müzik Formları (3. Baskı) Ankara: Arkadaş Yayınevi.
Çukurova Üniversitesi Devlet Konservatuarı Müzik Biçimleri Kapsamındaki Ders İçerikleri.
http://eobs.cu.edu.tr/SistemDetay_tr.aspx?OgrTurId=2,
Erişim Tarihi: 28.09.2013.
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Müzik Öğretmenliği Bilgi Paketi.
http://www.deu.edu.tr/ders-katalog/tr/tr_1109_1109_1914.html,
469
Erişim Tarihi: 16.12.2014.
Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bilimleri Bölümü Müzik
Biçimleri
Kapsamındaki
Ders
İçerikleri.
http://www.deu.edu.tr/ders-katalog/2013-
2014/tr/bolum_1028_tr.html,
Erişim Tarihi: 03.10.2013.
Ege Üniversitesi Devlet Türk Musikisi Konservatuarı Temel Bilimler Bölümü Müzik
Biçimleri Kapsamındaki Ders İçerikleri.
http://ebys.ege.edu.tr/ogrenci/ebp/organizasyon.aspx?kultur=tr-TR&Mod=1&Menu=0,
Erişim Tarihi: 29.09.2013.
Erciyes Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bölümü Müzik Biçimleri
Kapsamındaki Ders İçerikleri.
http://guzelsanat.erciyes.edu.tr/ders.ASP?BASSEC=M%FCzik&ALTBOLUM=1,
Erişim
Tarihi: 30.09.2013.
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Müzik Öğretmenliği Bilgi Paketi.
http://gbp.gazi.edu.tr/htmlProgramHakkinda.php?dr=0&lang=0&ac=16&FK=05&BK=21&
ders_kodu=10500997,
Erişim Tarihi: 16.12.2014.
İnönü Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Müzikoloji ve Müzik Teknolojisi
Anabilim
Dalları
Müzik
Biçimleri
Kapsamındaki
Ders
İçerikleri.
http://cms.inonu.edu.tr/tr/muzik/menu/1944,
Erişim Tarihi: 30.09.2013.
Karabük Üniversitesi Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Müzik Bölümü
Müzik Biçimleri Kapsamındaki Ders İçerikleri
http://gstf.karabuk.edu.tr/muzik/docs/MUZIKPROGICERIK.pdf,
Erişim Tarihi: 03.10.2013.
Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Müzik Öğretmenliği Bilgi Paketi.
http://llp.marmara.edu.tr/course.aspx?zs=1&mod=1&kultur=trTR&program=13&did=6362
&mid=11067&pmid=13&mufredatTurId=932001&organizasyonId=15,
Erişim Tarihi: 16.12.2014.
Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bölümü Müzik Biçimleri
Kapsamındaki Ders İçerikleri. http://mzk.gsf.marmara.edu.tr/lisans-programi/,
Erişim Tarihi: 02.10.2013.
470
Karasar, Niyazi (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi (11. Baskı). Ankara: Nobel Yayınları.
Özkeleş, Sercan (2014). Müzik Öğretmenliği Bölümlerinde Yürütülen Müzik Biçimleri
Dersine Yönelik Öğretim Programı Modeli, Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya.
Uludağ Üniversitesi Devlet Konservatuarı Müzik Biçimleri Ders İçerikleri.
http://www.uludag.edu.tr/Bologna/dereceler/dt/33,
http://www.uludag.edu.tr/Bologna/dereceler/dt/33/dl/tr/b/2/p/192,
http://www.uludag.edu.tr/Bologna/dereceler/dt/33/dl/tr/b/2/p/196,
http://www.uludag.edu.tr/Bologna/dereceler/dt/33/dl/tr/b/2/p/194,
Erişim Tarihi: 28.09.2013.
Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Öğretmenliği Bilgi Paketi.
http://www.uludag.edu.tr/Bologna/dereceler/dt/33/dl/tr/b/3/p/349/drs/382425,
Erişim Tarihi: 15.12.2014
471
Turizm Sektöründe Pozitif Psikolojik Sermayeyi Etkileyen Sosyo-Demografik
Kriterler
Öğr. Gör. Dr. Funda YORULMAZ326
ORCID: 0000-0002-9905-6869
Dr. Öğr. Üyesi Öznur Yavan TEMIZKAN327
ORCID: 0000-0002-2051-0417
Özet
Son zamanlarda hızla gelişen teknoloji dünyada bir takım ekonomik, siyasal ve
kültürel değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Bu gelişmeler çalışma hayatında da önemli
değişimlere neden olmuştur. Çalışanların maddi gereksinimleri yanında duygusal
gereksinimlerinin de giderilmesi her zamankinden daha fazla önem kazanmıştır. Çalışanların
yaşamını daha anlamlı ve verimli kılmak yeteneklerinin, güçlü yönlerinin ve
potansiyellerinin farkına varmalarını sağlamak amacıyla pozitif psikolojinin örgüt alanında
kullanılmaya başlanmasıyla pozitif psikolojik sermaye kavramı ortaya çıkmıştır. Pozitif
psikolojik sermaye oluşumunu etkileyebileceği düşünülen sosyo-demografik unsurlardan
cinsiyet, yaş, eğitim durumu, mesleki rol, mesleki deneyim, aylık kazanç ve marka çalışması
eğitimi alıp almamaya göre bir farklılığın olup olmadığı Antalya ilinde faaliyet gösteren beş
yıldızlı otellerde incelenmiştir. Anket yöntemiyle elde edilen verilerin puan dağılımları
normal dağılmadığından non-parametrik istatistiklerden Mann Whitney U ve Kruskal Wallis
H testleri ile değerlendirilmiştir. Analizler sonucunda pozitif psikolojik sermaye
oluşumunda cinsiyet açısından anlamlı bir farklılık olmadığı ancak yaş, eğitim durumu,
mesleki deneyim, mesleki rol, aylık kazanç ve marka çalışması eğitimine katılma durumuna
göre anlamlı farklılıklar olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Pozitif Psikolojik Sermaye, Sosyo-Demografik Unsurlar,
Turizm Sektörü, Beş Yıldızlı Oteller.
Socio-Demographic Criteria Affecting Positive Psychological Capital in
Tourism Sector
Abstract
Recently, the rapidly developing technology has brought about some economic,
political and cultural changes in the world. These developments have led to significant
changes in working life. Supplying the emotional needs of the employees as well as their
financial needs has become more important than ever. The concept of positive psychological
capital has emerged with the introduction of positive psychology in the organizational field
in order to make employees' lives more meaningful and productive in order to make them
aware of their abilities, strengths and potentials. Gender, age, educational background,
326
327
Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Gökçebey Mithat-Mehmet Çanakçı Meslek Yüksekokulu.
Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi
472
occupational role, professional experience, monthly earnings and brand work education are
considered among the socio-demographic factors that may affect the formation of positive
psychological capital in five star hotels operating in Antalya. Since the score distribution of
the data obtained by the survey method was not normally distributed, Mann Whitney U and
Kruskal Wallis H tests, which are non-parametric statistics, were evaluated. As a result of
the analyzes, it was concluded that there was no significant difference in terms of gender in
the formation of positive psychological capital but, there were significant differences
according to age, educational background, professional experience, professional role,
monthly earnings and participation in brand work education.
Keywords: Positive Psychological Capital, Socio-Demographic Elements, Tourism
Sector, Five Star Hotels.
1-GİRİŞ
Son yıllarda örgütlerde insan kaynaklarına olumlu yaklaşım, hem akademisyenler
hem de profesyoneller tarafından özellikle vurgulanmaktadır. Yapılan araştırmalar, bu yönde
eğilimin örgütte çalışanların bağlılığına, müşteri memnuniyetine, yüksek performansa,
örgütsel karlılığa, büyümeye ve rekabet gücüne katkıda bulunduğunu göstermiştir. Ayrıca
örgütlerde çalışanların işe hangi hislerle geldiği ve işlerini hangi hislerle yaptığı önemli bir
konu olmaktadır. Çünkü işletmeye mesaisini doldurmak için gelen bir kişi ile çalıştığı
işletme ve yaptığı iş ile gurur duyan bir kişinin performansı aynı olmamaktadır. Bunun
yanında duygusal yararlar, çalışanların bağlılık ve örgüte katkıları bakımdan her zaman
belirleyici ve artı değer yaratma özelliğini korumaktadır (Baş, 2011,77-78).
İnsanı anlamaya yönelik çabaların bütünü olan psikoloji, son iki yüz yıldır gelişerek
dönüşüm göstermiştir. Tarihsel açıdan bakıldığında, psikolojinin, bireylerin güçlü
yanlarından çok, bireysel problemlere odaklandığı görülmektedir. Daha sonra pozitif odaklı
görüş temel alınmaya başlamıştır (Eryılmaz, 2013:2).
Psikolojideki Pozitif odaklı bu bakış açısı 1990’lı yılların başında ele alınmaya
başlasa da Abraham Maslow (1945), “Pozitif psikoloji” terimini, Motivasyon ve Kişilik adlı
kitabının son bölümü olan “Pozitif Bir Psikolojiye Doğru” bölümünde ilk kez kullanmıştır.
Ayrıca Abraham Maslow (1968), Psikoloji biliminin tek taraflı yönelimini eleştirerek,
negatiften çok, pozitif (olumlu) yönlerle uğraşılırsa daha başarılı olacağını söylemiştir
(Tomoff, 2015:3). Bu bağlamda, pozitif psikoloji; birey, grup, örgüt işleyişi ve gelişimine
katkıda bulunan süreç ve koşulların incelenmeye başlanmıştır.
Pozitif psikolojinin bireylerin güçlü yönlerine, hayatı yaşanılır kılacak pozitif
özelliklerine yeterince ilgi gösterilmemesi sonucu ortaya çıktığı görülmektedir. Pozitif
psikolojinin amacı; insanların iş ve özel yaşantılarında daha kaliteli bir yaşam sürmelerinde
pozitif duyguları anlamayı sağlamak, pozitif kişilik özelliklerini geliştirmek ve de bunu
sürekli kılan pozitif kurumları oluşturmaktır. Pozitif psikolojinin örgütsel davranış alanına
uygulanmasını ifade eden pozitif örgütsel davranış ise etkin şekilde performans geliştirmek
için, ölçülebilen ve geliştirilebilen insan kaynağı güçlerinin önemli bir yönünü oluşturan
çalışanların psikolojik kapasitelerinin, pozitif yönlü bir uygulaması ve çalışması olarak
tanımlanmaktadır (Özer vd., 2013:437-438).
Özellikle çalışanların psikolojik olarak kendilerini güvende hissetmelerini sağlayan
çalışma ortamlarının günümüzde yaratılması çok yararlı olmaktadır. Ayrıca örgütlerin
rakiplerine göre önde olması için de çalışma ortamlarının sosyal açıdan zengin ve psikolojik
olarak güçlendirmenin var olması gerekmektedir (Sokro, 2012:170).
473
İş ortamındaki enerjinin pozitif yönde olması sadece çalışanları olumlu yönde
etkilememektedir. Doğaya bakıldığında da tüm canlı türleri negatif enerjiden kaçarak, pozitif
enerjiye doğru yönelme eğilimine sahiptirler. Enerjinin yönü pozitif olduğunda çalışanlar,
pozitif iş çıktılarının elde edilmesi yönünde daha güçlü çaba göstermektedirler (Yıldız,
2015:18). Yapılan araştırmalardan elde edilen bulguların çoğu, bireysel ve kurumsal açıdan
olağanüstü verimliliğe erişmede pozitif ilişkilerin, çok önemli olduğunu göstermektedir.
Pozitif ilişkiler, bireylere enerji ve canlılık kazandırmaktadır. Bu da, bireylerin daha sağlıklı
ve daha uzun bir ömür yaşamalarını sağlamaktadır. Ayrıca pozitif yönlü ilişkiler kuranlara
bakıldığında, daha seyrek kalp krizi geçirmekte, ameliyat sonrası hızla iyileşmekte, daha az
hastalanmakta, stres ile daha iyi başa çıkmakta, daha az kaza yapmakta ve daha uzun
yaşamaktadır. Pozitif ilişkiler, çalışanların işbirliği içinde olmasını sağlamaktadır. Böylece,
yüksek verimliliğe engel olacak çatışma, fikir ayrılıkları, akıl karışıklığı, belirsizlik, üretken
olmayan bir rekabet ve öfke, alınganlık gibi olumsuz ortamlar ve sorunlar en aza
indirgenmektedir. İşgörenler arasında pozitif ilişkiler oluştuğunda, çalışanlar görevlerine ve
kurumlarına karşı daha bağlılıkları artmakta, karşılıklı bilgi alışverişi ve görüşmeler ise daha
doğru bir biçimde gerçekleşmektedir. Diğer taraftan pozitif yönlü ilişkilerin olması, bireyin
hem yaratıcılık ve ürün geliştirmesinde, hem de çevresel değişimlere adapte olabilme
kapasitesinde artışını sağlamaktadır (Cameron, 2015:84). Aynı şekilde örgütün performansı
da büyük oranda pozitif ortamlardan etkilendiği ortaya çıkmaktadır. Burada “pozitif
ortam”dan kasıt; pozitif duyguların, negatif (stres, tükenmişlik, sinizm gibi) duygulara göre
daha çok baskın olduğu iş ortamlarıdır (Cameron, 2013:8).
Bu pozitif bakış açısı, örgütsel davranış ve insan kaynakları yazınında yer almakla
kalmayıp aynı zamanda da iş yaşamına yansımış ve uygulanmaya başlanmıştır (Erkuş ve
Fındıklı, 2013:304). Pozitif Örgütsel Davranış, bilimsel bir yaklaşım olup günümüz
işyerlerinde performans iyileştirmesi için ölçülebilen, geliştirilebilen, etkin bir şekilde
yönetilebilen pozitif odaklı insan kaynakları güçlerinin psikolojik kapasitelerinin
incelenmesi ve uygulanması olarak tanımlanmaktadır (Luthans vd., 2005:251).
Pozitif psikolojik akım, bireylerin durumlarını daha olumluya götürmeyi, yaşamı
daha anlamlı kılmayı, insanların yaşamdan zevk almasını ve yaşama bağlanmasını, ayrıca
olumsuzluklarla da baş edebilmesi için örgütlerde pozitif bir bakış açısını oluşturmayı
sağlamaktadır. Bu pozitif bakış açısı, örgütsel davranış ve insan kaynakları yazınında
uygulama alanı bulmakla kalmayıp kısa sürede iş yaşamına da yansımıştır.
1.1.Pozitif Psikolojik Sermaye
İnsan sermayesinin, etkinlik, verimliliğin ve bireysel gelişimin artmasında işletmeler
için ne kadar gerekli ve yararlı olduğu anlaşılmıştır. Bu durum çalışanlara gerekli önemin
verilmesini sağlamış ve insan kaynaklarının da artık bir sermaye yatırımı olarak görülmesine
neden olmuştur. Böylece fiziki sermaye dışında da maddi olmayan sermaye (insan, sosyal ve
pozitif psikolojik sermaye) türlerine olan dikkat ve yatırım olanakları artırmıştır. Maddi ve
maddi olmayan sermaye türleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (Yıldız, 2015:10).
474
Pozitif psikolojik akımın örgütsel davranışlar alanına yansımasıyla birlikte yapılan
araştırmaları sonucunda ortaya çıkan ve “Pozitif Psikolojik Sermaye” olarak adlandırılan
kavramı ilk kez Luthans vd. tarafından kullanılmıştır. Luthans vd., pozitif psikolojik
sermayeyi; “kişinin olumlu yönde gelişme durumu” olarak tanımlamışlardır. Buna göre
pozitif psikolojik sermaye; zorlu görevlerin üstesinden gelmek için inanca sahip olma, şimdi
veya gelecekte başarılı olunacağına dair beklenti, zorlu amaçların üstesinden gelme, başarıyı
devamlı kılmak için problemlerle baş edebilmeye dair bireyin pozitif psikolojik durumunu
ifade etmektedir (Aydoğan ve Kara, 2015:71).
Pozitif psikolojik sermayenin temelleri; gelecekteki getiriler için kaynakların yatırıma
dönüştürüldüğü geleneksel ekonomik sermaye kavramına kadar uzanmaktadır. Ekonomik
sermaye (sahip olduklarınız), entelektüel/ insan sermayesi (bildiklerimiz), sosyal sermaye
(tanıdıklarımız), Luthans vd. göre pozitif psikolojik sermaye, bunlardan farklı olarak (kim
olduğumuz) ve (ne yapabileceğiz)i tanımlamaktadır. Luthans, Youseff ve Avolio (2007)’e
göre pozitif psikolojik sermaye, dört anahtar özellikten oluşmaktadır: umut, öz yeterlilik,
dayanıklılık, iyimserlik (Yorulmaz, 2019:14).
Pozitif psikolojik sermaye, örgütsel seviyede işletmenin yatırım getirisini, rekabet
avantajı sağlamayı; bireysel düzeyde ise motivasyon performansını artırmayı
amaçlamaktadır. Luthans ve arkadaşları, örgütlerde çalışan bireyler üzerinde yaptığı
çalışmalar ile pozitif psikolojik sermayenin sabit bir yapısı olmadığını, eğitim ve tecrübe ile
değişebileceğini, hatta çeşitli uygulamalarla artırılabileceğini ortaya koymuştur. Bu
bakımdan pozitif psikolojik sermayenin bireysel ve örgüt performansına yönelik
geliştirilebilir bir yapısı bulunmaktadır. Ayrıca araştırmalar sonucunda pozitif psikolojik
sermayesi yüksek olan bireylerin motivasyonları da yüksek olduğu ortaya çıkmıştır.
Kısacası, pozitif psikolojik sermayesi yüksek olan işgörenlerin motivasyonu ve iş
performansı artmaktadır (Paşamehmetoğlu ve Yeloğlu, 2015:162).
Çalışanların pozitif psikolojik sermayelerinin (özyeterlilik, iyimserlik, umut ve
dayanıklılık unsurlarının) yüksek olması işe adanmışlık yoluyla bireyin kendi kaynaklarının
farkına varmasına ve niteliklerinin artmasına yardımcı olurken, diğer yandan da bireylerin iş
hayatındaki sorunların da üstesinden daha kolay gelmesini sağlamaktadır. Dahası
çalışanların yüksek düzeyde performans göstermesine neden olan pozitif psikolojik sermaye,
mutlu işgörenlerin oluşmasına, mutlu işgörenler de mutlu müşterilerin varlığını
475
sağlamaktadır (Yıldız, 2015:22). Özellikle hizmet sektörünün önemli bir öğesini oluşturan
insanın, müşteri memnuniyeti ve hizmet kalitesi açısından hizmeti müşterilere nasıl
sunduğu, onlarla etkileşim halindeyken sergilediği tavır ve davranışların anlaşılması ile
insan kaynağının daha etkin ve verimli yönetilebilmesi bakından oldukça önemlidir.
İşgörenlerin ruh hali ve davranışları, özellikle ağırlama endüstrisinde performans, sonuçlar
ve müşteri tatmininde kritik bir etkisi bulunmaktadır (Kızanlıklı ve Çöp, 2017:269).
Pozitif psikolojik sermayenin içeriğindeki tüm süreçler çalışan memnuniyetini
hedefleyen iş ortamlarını yaratmak ve bu şekilde yüksek kurumsal verim elde etmek için
tasarlanmıştır. Böylece işletme, hangi değerleri temsil etmek istediğine, doğru çalışma
ortamının ortaya oluşturulmasına, doğru insanın işletmeye çekilmesini sağlayarak yetenekler
pazarında işletmeye ivme kazandırmaya, çalışanların verimlerini ve motivasyonlarını
artırmaya, özellikle iş yoğunluğu, stres gibi zor durumlarda daha dayanıklı olmayı başararak
işte verim ve kalitenin korunmasına, sakin zamanlarda ise daha yüksek verim almayı
gerçekleştirebilmektedir. Ayrıca işletmede olumlu ilişkilerin kurulmasına imkan vermekte,
bu durumda çalışanlara güç, ilham, güven, cesaret ve motivasyon kaynağı olmaktadır.
Olumlu örgüt kültürünün ortaya çıkmasına ve böylece, karşılıklı saygı içerisinde, nesnel,
gergin konularda bile daha yapıcı, alınganlık göstermeden eleştirilere açık, hatalarda suçlu
aramak yerine güven ortamının yaratıldığı iyi ilişkilerin varlığını sağlamaktadır. Pozitif
psikolojik sermaye uygulaması olan bir işletmede, yönetici ve çalışanların yeteneklerinden
en iyi şekilde faydalanabilmeyi, işletme için uygun bir vizyonun bulunmasına, çalışanların
katılımcı olmalarına ve tepeden inme bir idare şekli yerine onların dâhil edildiği bir örgüt
yapısının oluşabilmesine katkı sağlamaktadır. Yine pozitif psikolojik sermaye zorlu görevler
de baş edebilme gücünü ve adanmışlığın sağlanmasında önemli bir rol oynamaktadır
(Tomoff, 2015:10).
1.2. Pozitif Psikolojik Sermayenin Unsurları
Çalışanların bilgi, beceri ve birikimlerinden oluşan insan sermayesi ile örgütsel ağ
yapılanmaları, kişiler arası ilişkileri niteleyen, insan kaynağına değer verme ve yönlendirme
bakımından çeşitli değişik araştırmalara konu olmaya başlayan yeni bir sermaye türü olan
pozitif psikolojik sermaye; özyeterlilik, iyimserlik, umut ve dayanıklılık olmak üzere dört
alt boyuttan oluşmaktadır.
1.2.1. Özyeterlilik
Özyeterlilik bireyin zor durumlarda baş edebilme kabiliyetine, bunları aşmak için
gerekli bilgi ve beceriye sahip olduğuna dair duyduğu inanca denmektedir. Bu inanca sahip
olan bireyler daha enerjik, dayanıklı, hedeflerine ulaşmak konusunda daha azimli ve
özyeterliliği düşük insanlara göre yeni zorlukları üstenme konusunda daha atik olmaktadırlar
(Tomoff, 2015:7).
Özyeterlilik, bireyin işini yaparken ve çalışırken sahip olduğu yeteneklere karşı pozitif
inançları olarak tanımlanmaktadır. Özyeterlilik sayesinde bireylerin kendilerine olan
güvenlerinin arttığı, zor işleri seçme konusunda daha cesur hareket edebildikleri ve işlerini
yaparken daha fazla çaba içerisinde oldukları görülmektedir. Yapılan araştırmalarda,
özyeterlilik ile iş tatmini ve örgütsel bağlılık arasında anlamlı ve pozitif ilişkinin bulunduğu,
işten ayrılma niyeti ile negatif yönde ilişkinin olduğu tespit edilmiştir (Erkuş ve Fındıklı,
2013:305).
Özyeterlilik bireyin güçlü yönlerinden en önemlisi olarak kabul edilmektedir.
Özellikle özyeterlikleri hakkında kuşkusu olanlar, engellerle karşılaştıklarında mücadeleden
476
kaçınarak kendilerini güçsüzleştirecek bir kaygı içine girmektedirler. Fakat yüksek
özyeterlilik düzeyine sahip olan bireyler, karşılaştıkları problemleri çözebilmekte, hatta
kendilerinin daha da mücadele gerektirecek amaçları dahi belirleyebildikleri gibi karmaşık
olan görevlerle de baş edebilmektedir. Bunu yaparken de üstün yollar geliştirebilmektedir
(Paşamehmetoğlu ve Yeloğlu, 2015:162). Kısacası, çalışanların hayatlarında karşılaştıkları
sorunlara karşı dirençli olmasını sağlayan ve çözüm üretebileceğine dair kendinde gördüğü
bir tür yetenek ve güçtür.
1.2.2. İyimserlilik
Seligman ve arkadaşları (2000) tarafından iyimserlik kavramı, pozitif psikoloji alanına
girmiştir. İyimserlik olumlu olayları içsel, kalıcı ve yaygın nedenlere bağlanan bir kavram
olurken, diğer taraftan olumsuz olaylara dışsal, geçici ve belirli durumlara bağlamamaktadır.
Böylece birey yaşamdaki olumlu olaylardan hareketle moralini yüksek tutmakta ve öz değerinin
farkında olmaktadır. İyimser bireyler yaşamdaki olumsuz olaylardan, suçluluk duygusu ve
umutsuzluktan kendilerini uzaklaştırmaktadırlar. Ayrıca İyimser liderlerin astlarını gelecekte
örgüte bağlı olma konusunda güdüleme ve teşvik etmede, diğerlerine nazaran daha başarılı
oldukları yapılan araştırma sonuçlarıyla desteklenmiştir (Yorulmaz, 2019: 18).
İyimserlik ya da optimizm olarak da nitlendirilen bu boyut için pek çok tanım yapılmıştır.
İyimserlik, bir ruh hali ve tutum olarak ifade edilmektedir. İyimserliğin doğrudan iş performansı
ile ilişkili olduğunu gösteren bazı araştırmalar da bulunmaktadır. İyimserler bazı aksaklıklarla
karşılaştıklarında bunları mutlaka başarısızlık olarak değil, başarılı olabilmek için
geliştirilebilecek zorluklar ve yeni fırsatlar olarak görülmektedirler (Luthans vd., 2005: 254).
Kısacası iyimserlik, gelecekte iyi şeyler olacağına dair beklentiye denmektedir. Davranışsal
olarak bakıldığında iyimser insanlar, iyi şeylerle karşılaşacaklarını, kötümser insanlar ise
kötü durumlarla karşı karşıya kalacaklarını düşünmektedirler (Korkmazer vd., 2016: 272).
Yapılan araştırmalarda iyimser kişilerin çalışma yaşamında daha çok çalışmaya teşvik
edilebilen, daha tatminkâr, zorluklar karşısında daha sebatkâr, fiziksel ve duygusal
bakımdan daha canlı olduklarını, ayrıca iyimser bakış açısına sahip olanların satış
oranlarının ve performanslarının daha yüksek olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Tersine
kötümser olanların iyimserlere göre, işi bırakma oranlarının daha yüksek olduğu sonucu da
bulunmuştur (Kaya ve Zerenler, 2014:31).
1.2.3. Umut
Bireyin gelecekte ulaşmak istediği fakat henüz ulaşamadığı hedeflere bir gün ulaşacağı
ile ilgili beklenti düzeyini ifade etmektedir. Umut bir kişinin kararlılıkla hedeflerine ulaşma
psikolojisini anlatmaktadır. Luthans ve Jensen’e göre umut, çalışanlarda bir işe başlarken
motivasyonu artıran ve daha sonrada kişinin amaçlarına ulaşma gayretleri sarfederken
yüksek performans göstermesini sağlayan bir faktör olarak ifade edilmektedir (Yorulmaz,
2019:20).
Umut düzeyi yüksek olan kişiler, karşılarına çıkan engeller karşısında yılmadan
hareket edebilmekte ve amaçlarına ulaşmak için farklı yollar deneyebilmektedirler. Burada
kişi kendi kendine motive edebilmekte, istedikleri hedefe ulaşmak için farklı yollar
geliştirebilmekte ve aynı zamanda yaratıcı da olabilmektedirler ( Korkmazer vd., 2016:272).
1.2.4. Dayanıklılık
Dayanıklılık, bireylerin yaratıcı ve değişimlere adapte olabilmeyi ve herhangi bir
terslik olduğunda ise bununla başa çıkabilmeyi sağlayan bir yetenektir. Dayanıklılık bir
477
bireyde yüksek olduğunda, performansı da arttığı söylenmektedir. Dayanıklılık, bireyin
zorluk, sıkıntı, sorun, tartışma vb. olumsuzluklardan ve hatta gelişme gibi olumlu etkilerden
bile sonra ayağa kalkma becerisi olarak tanımlanmaktadır (Yorulmaz, 2019: 21).
Yapılan araştırmalarda dayanıklı bireylerin, karşılaştıkları zorlukları ya da aksilikleri
yaşamın bir parçası olarak gördüğü ve bunlardan kendilerine olumlu yönde bir pay çıkardığı
görülmektedir. Ayrıca dayanıklılığın iş tatminini, işe bağlılığını sağladığı ve mutlulukla da
olumlu yönde etki ettiği ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla işgörenlerdeki yüksek dayanıklılık,
işyerlerindeki hızlı değişimler karşısında yaratıcı olmayı, değişimlere adaptasyon sağlamayı
ve sıkıntılar karşısında durabilmeyi sağlayarak bireylerin performanslarını artırmaktadır.
Ayrıca dayanıklı çalışanların örgütlerin küçülme yaşadığı durumlarda bile herhangi bir
bozulma olmadan, mutlu ve yüksek performanslı bir şekilde işlerine devam ettikleri de
görülmektedir (Kaya ve Zerenler, 2014:35).
3. Araştırmanın Bulguları
Araştırmanın evrenini Antalya ilindeki beş yıldızlı oteller oluşturmaktadır.
Araştırmanın örneklemini belirlemede tesadüfi olmayan örnekleme türlerinden kolayda
örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bu tür örneklemenin amacı, araştırmacıya zaman ve
maliyet açısından ekonomiklik sağlamaktadır. Araştırmanın ana kütlesini (evren) Antalya
ilinde bulunan turizm hizmeti kapsamında 5 yıldızlı otel işletmelerinde çalışan personel
oluşturmaktadır. Araştırmanın ana konusu işveren markası oluşumu olduğundan
araştırmanın örneklemi olarak 5 yıldızlı oteller ve bu otellerde görev yapan yönetici, ön büro
çalışanı, satın alma, pazarlama, muhasebe, kat görevlisi (housekeeper), yiyecek içecek,
teknik eleman gibi işletme çalışanları alınmıştır. İşletmelerde çalışan personel sayısının
belirlenmesindeki zorluklar, dönem içerisinde çalışan personel sayısının değişkenliği gibi
nedenlerden dolayı ana kütleyi oluşturan çalışanların tam sayısı tespit edilememiştir.
Araştırmada kullanılan ölçeklerden oluşan 950 adet anket Antalya ilinde yukarıda
belirtilen 5 yıldızlı otellere araştırmacı tarafından ulaştırılmıştır. Otellerden 768 adet anket
geri dönmüştür. Ölçek maddelerinde çok sayıda boş bırakmalar ya da özensiz-örüntüye
dayalı kodlama yapan 6 anket geçersiz olarak değerlendirilmiştir. 762 ölçek üzerinden
istatistiksel işlemler gerçekleştirilmiştir. Basit tesadüfi örnekleme yöntemi kullanılmıştır.
Verilerin analizinde SPSS 20 (Statistical Package for Social Sciences) paket programı
ve AMOS 21 (Analysis of Moment Structures) paket programı kullanılmıştır. Araştırmaya
katılan turizm sektöründe çalışan katılımcıların pozitif psikolojik sermayelerinin cinsiyet,
yaş, eğitim durumu, mesleki deneyim, mesleki rol, marka çalışması eğitimine katılma
durumu ve aylık gelir durumuna ilişkin demografik özelliklere ait bulgular aşağıda
verilmiştir.
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının (bağımlı değişken), bağımsız değişkenlere
(cinsiyet, yaş, eğitim durumu, mesleki rol, mesleki deneyim, kazanç, marka çalışması
eğitimi) göre farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi için yapılan Kolmogrow- Smirnov
Testi sonuçları ve çarpıklık basıklık katsayıları Tablo 3.1’de verilmiştir.
478
Tablo 3.1: Pozitif Psikolojik Sermaye Puanlarının Sosyo- Demografik Değişkenlere Ait
Normallik Dağılımı
Kolmogrov-Smirnov Testi
Χ
Cinsiyet
Yaş
Çarpıklık
Basıklık
Negatif
Z
P
,55
,53
,65
,55
,50
,44
,37
,39
,07
,09
,14
,09
,08
,08
,10
,06
,06
,04
,10
,03
,04
,06
,08
,06
-,07
-,09
-,14
-,09
-,08
-,08
-,10
-,06
1,24
1,89
,99
1,54
1,39
1,01
,61
,37
,09
,00
,28
01
,04
,25
,84
,99
-,77
-1,04
-1,81
-,98
-1,07
-,24
1,52
-,00
2,20
2,92
4,69
2,09
2,83
,23
4,84
-,72
3,89 ,53
,11
,04
-,11
2,0
,00
-1,08
3,23
Ön lisans
3,98 ,56
,11
,06
-,11
1,30 ,06
-1,51
3,84
Lisans
4,12 ,53
,09
,05
-,09
1,42
,03
-,99
2,19
Lisansüstü
4,46 ,58
,26
,18
-,26
1,13
,15
-2,31
6,02
Diğer
4,13 ,39
,11
,10
-,11
,60
,85
-,95
,63
4,22
3,92
4,11
3,85
3,93
3,85
4,01
4,07
4,30
4,23
3,82
,44
,53
,53
,48
,57
,56
,55
,48
,42
,40
,58
,08
,06
,12
,11
,12
,09
,09
,05
,10
,09
,08
,07
,02
,06
,04
,07
,04
,05
,05
,07
,07
,04
-,08
-,06
-,12
,11
-,12
-,09
-,09
-,05
-,10
-,09
-,08
1,07
,72
1,12
,98
2,10
1,54
1,43
,71
,79
,82
1,29
,19
,66
,08
,28
,00
,01
,03
,67
,54
,51
,08
-,82
-,67
-,85
-1,13
-1,32
-1,23
-,94
-,92
-,42
-,47
-,88
1,24
1,54
,94
2,49
3,82
3,22
1,93
2,78
-,69
-,08
2,39
3,99 ,51
,09
,05
-,09
1,78
,00
-1,34
3,71
3001-5000
4,32 ,41
,10
,05
-,10
1,17
,12
-,57
-,08
5001-7000
4,24 ,42
,09
,06
-,09
,59
,86
-,29
-,75
Kadın
Erkek
20 yaş altı
20-29 yaş
30-39 yaş
40-49 yaş
50 yaş üstü
İlköğretim
Eğitim
Durumu Ortaöğretim
Yönetici
Mesleki
Ön büro
rol
Pazarlama
Kat görevlisi
Diğer
1-5 yıl
6-10 yıl
Mesleki
deneyim 11-15 yıl
16-20 yıl
21 ve üstü
1500 altı
Kazanç
1500-3000
3,97
4,01
3,77
3,85
4,05
4,22
4,41
4,07
SS Mutlak D Pozitif
Belirtilmemiş
23
3
Tablo:3.1incelendiğinde katılımcıların % 38,1’i (n=290) kadın, %58,4’ünün (n=445)
erkek katılımcıdan oluştuğu görülmektedir. Katılımcıların %3,5’i (n=27) cinsiyetine ilişkin
bilgiye cevap vermemiştir. Buna göre araştırmanın katılımcılarının yarıdan fazlasını erkek
katılımcıların oluştuğu görülmektedir. Yaşa göre dağılım incelendiğinde katılımcıların
%6,2’si (n=47) 20 yaş altı, %35’i (n=267) 20-29 yaş aralığında, %35’i (n=267) 30-39 yaş
479
aralığında, %18,8’i (n=143) 40-49 yaş aralığında ve %5’i (n=38) 50 yaş ve üstü yaş
aralığında yer almaktadır. Katılımcıların yarıdan fazlası orta yaş grup aralığında yer
almaktadır. Eğitim durumu açısından dağılımı incelendiğinde, katılımcıların %3,8’i (n=29)
ilköğretim mezunu, %41,5’i (n=316) ortaöğretim mezunu, %16,1’i (n=123) ön lisans
mezunu, %32,5’i (n=248) lisans mezunu, %2,5’i (n=19) lisansüstü eğitim mezunu olduğu
görülmektedir. Katılımcıların %3,5’i (n=27) eğitim durumu değişkeni için diğer seçeneğini
belirtmişlerdir. Buna göre katılımcıların tamamına yakını ortaöğretim ve üstü eğitim
durumuna sahiptir. Katılımcıların mesleki rolleri açısından dağılımı incelendiğinde,
%22,7’si (n=173) yönetici pozisyonunda, %15,4’ü (n=117) ön büro çalışanı pozisyonunda,
%13,4’ü (n=102) pazarlama bölümü pozisyonunda, %10,4’ü (n=79) Housekeeper (kat
görevlisi) pozisyonunda, %38,2’i (n=291) teknik eleman, mutfak personeli gibi
pozisyonlarda mesleki role sahip olduğu görülmektedir. Katılımcıların mesleki deneyim
süresi değişkeni açısından dağılımı incelendiğinde, katılımcıların %34,5’i (n=263) 1-5 yıl
arası, %28,2’si (n=215) 6-10 yıl arası, %20,3’ü (n=154) 11-15 yıl arası, %8’i (n=61) 16-20
yıl arası, %9,1’i (n=69) 21 yıl ve üstü mesleki deneyime sahip olduğu görülmektedir. Buna
göre katılımcıların yarıdan fazlası 10 yıl ve daha az mesleki deneyime sahiptir. Aylık kazanç
değişkeni açısından dağılımı incelendiğinde, katılımcıların %30,8’i (n=235) 1500 liraya
kadar gelire, %45,7’si (n=348) 1501-3000 lira arası gelire, %17,5’i (n=133) 3001-5000 lira
arası gelire, %5,1’i (n=39) 5001-7000 lira arası gelire sahip olduğu görülmektedir.
Katılımcıların %0,9’u aylık gelir düzeyini belirtmemişlerdir. Buna göre katılımcıların ¾ ü 03000 lira arası gelir düzeyine sahip görülmektedir.
Katılımcıların pozitif psikolojik sermaye algısına ilişkin betimsel istatistiklere ait
bulgular Tablo 3.2’de verilmiştir.
480
Tablo 3.2 Pozitif Psikolojik Sermaye ve alt boyutlarına ilişkin betimsel
istatistikler (aritmetik ortalama ve standart sapma) değerleri
Alt
boyut
İyimserlik
9
14
18
19
Psikolojik
Dayanıklılık
5
7
10
13
22
Umut
2
6
12
17
20
24
3
4
15
Öz yeterlik
Χ
SS
İşimde benim için belirsizlikler olduğunda, her zaman en iyisini
isterim
İşimle ilgili şeylerin daima iyi tarafını görürüm
İşimle ilgili gelecekte başıma ne geleceği konusunda iyimserimdir
İşime “her şeyde bir hayır vardır” şeklinde yaklaşıyorum
Alt Boyut Toplam
3,99
0,95
3,89
3,98
3,63
3,87
1,04
0,95
1,17
0,68
Daha önceleri zorluklar yaşadığım için, işimdeki zor zamanların
üstesinden gelebilirim
Genellikle, işimdeki stresli şeyleri sakin bir şekilde hallederim
Eğer zorunda kalırsam, işimde kendi başıma yeterim
İşimde birçok şeyleri halledebileceğimi hissediyorum
İşimdeki zorlukları genellikle bir şekilde hallederim
Alt Boyut Toplam
4,24
0,88
3,95
4,00
4,24
4,22
4,13
1,00
1,07
0,85
0,79
0,67
Bu aralar kendim için belirlediğim iş amaçlarımı yerine getiriyorum
Herhangi bir problemin çözümü için birçok yol vardır
Eğer çalışırken kendimi bir tıkanıklık içinde bulursam, bundan
kurtulmak için birçok yol düşünebilirim
Şu anda, işimde kendimi çok başarılı olarak görüyorum
Şu anda iş amaçlarımı sıkı bir şekilde takip ediyorum
Mevcut iş amaçlarıma ulaşmak için birçok yol düşünebilirim
Alt boyut Toplam
3,88
4,30
4,07
1,01
0,86
0,97
4,14
4,11
4,22
4,12
1,70
0,86
0,85
0,66
Bir grup iş arkadaşıma bir bilgi sunarken kendime güvenirim
Çalışma alanımda, hedefler/amaçlar belirlemede kendime güvenirim
Yönetimin katıldığı toplantılarda kendi çalışma alanımı açıklarken
kendime güvenirim
Uzun dönemli bir probleme çözüm bulmaya çalışırken kendime
güvenirim
Organizasyonun stratejisi konusundaki tartışmalara katkıda
bulunmada kendime güvenirim
Organizasyon dışındaki kişilerle (tedarikçiler, tüketiciler vb.)
problemleri tartışmak için temas kurarken kendime güvenirim
Alt Boyut Toplam
4,21
4,26
4,12
0,88
0,81
0,95
4,25
0,82
4,06
0,88
4,23
0,85
4,19
0,67
Ölçek Toplam Puan
4,08
0,58
No
16
21
23
Maddeler
Tablo 3.2 incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye ölçeği iyimserlik alt boyutunda
ölçek maddelerinin ortalamaları 3,63 ile 3,99 arasında değişmektedir. İyimserlik alt
boyutunun ortalaması 3,87 ve standart sapması 0,68’dir. Bu aritmetik ortalama değeri
“katılıyorum” aralığına karşılık gelmektedir. Buna göre bir sonucun yüksek değeri olan
amaç odaklı bir yapı olarak tanımlanabilecek iyimserliğe ait ortalamanın yüksek olması
örgütsel psikolojik sermaye açısından olumlu değerlendirilebilir.
481
Ölçeğin ikinci alt boyutu olan psikolojik dayanıklılık alt boyutundaki maddelere ait
ortalamalar 3,95 ile 4,24 arasında değişmektedir. Bu alt boyuta ilişkin ortalama değeri 4,13
ve standart sapma değeri ise 0,67’dir. Bu ortalama değeri “katılıyorum” aralığına karşılık
gelmektedir. Psikolojik dayanıklılık, pozitif örgütsel davranış açısından bireyin belirsizlik ve
hata durumlarında kendini toparlayabilme bağlamında pozitif psikolojik kapasite olarak
tanımlandığında elde edilen ortalama değerinin olumlu olduğu söylenebilir.
Ölçeğin üçüncü alt boyutu olan umut alt boyutunda maddelere ait aritmetik ortalama
değerleri 3,88 ile 4,22 arasında değişmektedir. Bu alt boyuta ilişkin ortalama değeri 4,12 ve
standart sapma değeri 0,66’dır. Bu ortalama değeri “katılıyorum” aralığına karşılık
gelmektedir. Pozitif örgütsel davranış açısından bir amaca sürükleyen güç olarak tanımlanan
umut boyutuna ait ortalama değerinin olumlu olduğu söylenebilir.
Ölçeğin dördüncü ve son alt boyutu olan öz yeterlilik alt boyutunda maddelere ait
ortalama değerleri 4,06 ve 4,26 arasında değişmektedir. Bu alt boyuta ilişkin ortalama değeri
4,19, standart sapma değeri 0,67’dir. Bireyin bir faaliyet alanında gerçekleştirdiği bir
eylemde başarılı olacağına ilişkin güven ve inancı ifade eden bu alt boyuta ilişkin ortalama
değerinin en yüksek ortalama değeri olarak görülmektedir.
Pozitif psikolojik sermaye ölçeği at boyutları ve ölçekten elde edilen ortalama değer
( Χ =4,08) göz önüne alındığında ortalama değerlerin “katılıyorum” aralığına karşılık
geldiği ve yüksek olduğu görülmektedir.
Pozitif psikolojik sermaye ölçeğinden elde edilen puanların (bağımlı değişken)
cinsiyet, yaş, eğitim durumu, mesleki rol, mesleki deneyim, aylık gelir ve işveren
markalaşması eğitimi alıp almama (bağımsız değişkenler) durumlarına göre farklılaşıp
farklılaşmadığını belirlemek amacıyla (puan dağılımlarının normal dağılım sergilemediği
için) non-parametrik istatistikler kullanılmıştır. İki bağımsız örneklem arasındaki
ortalamalar arasındaki farklılığın anlamlılığını belirlemek amacıyla Mann Whitney-U testi,
ikiden fazla bağımsız örneklem grubuna ait ortalamalar arasındaki farklılığın anlamlılığını
belirlemek amacıyla Kruskal Wallis H testi kullanılmıştır. Elde edile bulgular aşağıda ayrı
ayrı verilmiştir.
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının cinsiyete göre farklılaşmasına ilişkin Mann
Whitney U testi sonuçlarına ait bulgular Tablo 3.3’de verilmiştir.
482
Tablo 3.3: Pozitif Psikolojik Sermaye Puanlarının Cinsiyete Göre Karşılaştırılması
İyimserlik
Psikolojik
dayanıklılık
Umut
Öz yeterlilik
Toplam
Cinsiyet
N
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
290
445
290
445
290
445
290
445
290
445
Sıra
Ortalaması
372,83
364,85
362,65
371,49
363,29
371,07
365,29
369,77
363,49
370,94
Sıra
Toplamı
108120,50
162359,50
105169,00
165311,00
105355,50
165124,50
105934,00
164546,00
105412,00
165068,00
U
p
63124,500
0,62
62974,000
0,58
63160,500
0,62
63739,000
0,78
63217,000
0,64
p<0,05
Tablo 3.3 incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye ölçeğinden elde edilen puanlarının
cinsiyet değişkeni açısından farklılaşmadığı bulunmuştur (iyimserlik U=63124,500 p>0,05;
psikolojik dayanıklılık U=62974,000; p>0,05 umut, U=63160,500 p>0,05; öz yeterlilik
U=63739,000; p>0,05 toplam U=63217,000 p>0,05). Bu bulgulara göre cinsiyetin pozitif
psikolojik sermaye ve alt boyutları üzerinde etkili bir değişken olmadığı söylenebilir.
483
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının yaşa göre farklılaşmasına ilişkin Kruskal Wallis H
testi sonuçlarına ait bulgular Tablo 3.4’ de verilmiştir.
Tablo 3.4.: Pozitif Psikolojik Sermaye Puanlarının Yaşa Göre Karşılaştırılması
Alt Boyut
İyimserlik
Psikolojik
dayanıklılık
Umut
Öz yeterlilik
Toplam
Yaş
20 yaş altı
20-29 yaş
30-39 yaş
40-49 yaş
50 yaş üstü
20 yaş altı
20-29 yaş
30-39 yaş
40-49 yaş
50 yaş üstü
20 yaş altı
20-29 yaş
30-39 yaş
40-49 yaş
50 yaş üstü
20 yaş altı
20-29 yaş
30-39 yaş
40-49 yaş
50 yaş üstü
20 yaş altı
20-29 yaş
30-39 yaş
40-49 yaş
50 yaş üstü
N
47
267
267
143
38
47
267
267
143
38
47
267
267
143
38
47
267
267
143
38
47
267
267
143
38
Sıra Ort.
347,85
354,49
371,29
425,71
518,29
295,30
323,09
402,61
441,75
523,46
348,95
327,10
389,21
436,06
544,46
269,03
305,86
400,25
477,66
558,53
293,60
311,99
395,94
463,90
567,09
Sd
4
X2
26,55
p
,00
Fark
5>4,3,2,1
4>3,2,1
4
55,66
,00
5>4,3,2,1
4>2,1
3>2,1
4
47,74
,00
5>4,3,2,1
4>3,2,1
3>2
4
99,13
,00
5>4,3,2,1
4>3,2,1
3>2,1
4
82,38
,00
5>4,3,2,1
4>3,2,1
3>2,1
p<0,05
Tablo 3.4 incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye puanlarından elde edilen
puanların yaş değişkeni açısından farklılaştığı görülmektedir (iyimserlik X2=47,89 p<0,05;
psikolojik dayanıklılık X2=52,28 p<0,05; umut X2=47,74 p<0,05; öz yeterlik X2=99,13
p<0,05; toplam X2=82,38 p<0,05). Bu bulgulara göre yaş değişkeninin pozitif psikolojik
sermaye ve alt boyutları üzerinde etkili bir değişken olduğu söylenebilir. Anlamlı
farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunun belirlenmesi amacıyla Mann Whitney-U
testi yapılmıştır.
Bu bulgulara göre katılımcıların yaş grupları yükseldikçe iyimserlik düzeylerinde
anlamlı bir artış olduğu ve yaş değişkenin pozitif psikolojik sermaye açısından iyimserlik
üzerinde etkili bir değişken olduğu söylenebilir. Yine bulgulara göre katılımcıların yaş
grupları yükseldikçe psikolojik dayanıklılık düzeylerinde anlamlı bir artış olduğu ve yaş
değişkenin pozitif psikolojik sermaye açısından psikolojik dayanıklılık üzerinde etkili bir
değişken olduğu görülebilmektedir. Ayrıca, yaş grupları yükseldikçe umut düzeylerinde
anlamlı bir artış olduğu ve yaş değişkenin pozitif psikolojik sermaye açısından umut düzeyi
üzerinde etkili bir değişken olduğu söylenebilir. Yine katılımcıların yaş grupları yükseldikçe
484
öz yeterlik düzeylerinde anlamlı bir artış olduğu ve yaş değişkenin pozitif psikolojik
sermaye açısından öz yeterlilik düzeyi üzerinde etkili bir değişken olduğu tespit edilmiştir.
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının eğitim durumu açısından farklılaşmasına
ilişkin Kruskal Wallis H testi sonuçları Tablo 3.5’de verilmiştir.
Tablo 3.5.: Pozitif Psikolojik Sermaye Puanlarının Eğitim Durumuna Göre
Karşılaştırılması
Alt Boyut
İyimserlik
Psikolojik
dayanıklılık
Umut
Öz yeterlilik
Toplam
Eğitim
Durumu
İlköğretim
Ortaöğretim
Ön lisans
Lisans
Lisansüstü
İlköğretim
Ortaöğretim
Ön lisans
Lisans
Lisansüstü
İlköğretim
Ortaöğretim
Ön lisans
Lisans
Lisansüstü
İlköğretim
Ortaöğretim
Ön lisans
Lisans
Lisansüstü
İlköğretim
Ortaöğretim
Ön lisans
Lisans
Lisansüstü
N
Sıra Ort.
Sd
X2
p
Fark
29
316
123
248
19
29
316
123
248
19
29
316
123
248
19
29
316
123
248
19
29
316
123
248
19
361,76
327,50
390,03
397,51
523,34
411,41
317,11
372,75
415,81
493,37
371,59
335,64
357,61
396,81
591,87
397,81
319,06
348,51
421,00
570,84
383,00
318,28
367,11
414,29
573,47
4
28,07
,00
5>2,1
4>2
3>2
4
38,95
,00
5>4,3,2,
4>3,2
3>2
1>2
4
33,66
,00
5>4,3,2,1
4>2
4
52,00
,00
5>4,3,2,1
4>3,2
1>2
4
47,09
,00
5>4,3,2,1
4>3,2
3>2
*p<0,05
Tablo 3.5. incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye puanlarından elde edilen
puanların eğitim durumu değişkeni açısından farklılaştığı görülmektedir (iyimserlik
X2=28,07 p<0,05; psikolojik dayanıklılık X2=38,95 p<0,05; umut X2=33,66 p<0,05; öz
yeterlik X2=52,00 p<0,05; toplam X2=47,09 p<0,05). Bu bulgulara göre eğitim durumu
değişkeninin pozitif psikolojik sermaye ve alt boyutları üzerinde etkili bir değişken olduğu
söylenebilir. Anlamlı farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunun belirlenmesi
amacıyla Mann Whitney-U testi yapılmıştır. Bu bulgulara göre katılımcıların eğitim durumu
yükseldikçe pozitif psikolojinin alt boyutları olan, özyeterlilik, umut, iyimserlik, dayanıklılık
düzeylerinde anlamlı bir artış olduğu ve eğitim durumu değişkenin pozitif psikolojik
sermaye açısından etkili bir değişken olduğu söylenebilir.
485
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının mesleki deneyim süresi değişkenine göre
farklılaşmasına ilişkin Kruskal Wallis-H testi sonuçlarına ait bulgular Tablo 3.6.’da
verilmiştir.
Tablo 3.6.: Pozitif Psikolojik Sermaye Puanlarının Mesleki Deneyim Süresine Göre
Karşılaştırılması
Alt Boyutlar
İyimserlik
Psikolojik
dayanıklılık
Umut
Öz yeterlilik
Toplam
Mesleki
Deneyim
Süresi
1-5 yıl
6-10 yıl
11-15 yıl
16-20 yıl
21+ yıl
1-5 yıl
6-10 yıl
11-15 yıl
16-20 yıl
21+ yıl
1-5 yıl
6-10 yıl
11-15 yıl
16-20 yıl
21+ yıl
1-5 yıl
6-10 yıl
11-15 yıl
16-20 yıl
21+ yıl
1-5 yıl
6-10 yıl
11-15 yıl
16-20 yıl
21+ yıl
N
Sıra Ort.
Sd
X2
p
Fark
263
215
154
61
69
263
215
154
61
69
263
215
154
61
69
263
215
154
61
69
263
215
154
61
69
341,06
373,92
397,04
467,86
448,26
323,60
381,21
398,56
480,52
477,50
331,99
387,63
392,20
477,75
442,12
302,35
389,99
406,49
519,75
478,72
314,28
385,07
401,23
504,38
473,91
4
25,88
,00
5>2,1
4>3,2,1
3>1
4
44,97
,00
5>2,1
4>3,2,1
3>1
2>1
4
31,03
,00
5>1
4>3,2,1
3>1
2>1
4
74,98
,00
5>2,1
4>3,2,1
3>1
2>1
4
57,03
,00
5>2,1
4>3,2,1
3>1
2>1
*p<0,05
Tablo 3.6 incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye puanlarından elde edilen
puanların mesleki deneyim süresi değişkeni açısından farklılaştığı görülmektedir (iyimserlik
X2=25,88 p<0,05; psikolojik dayanıklılık X2=44,97 p<0,05; umut X2=31,03 p<0,05; öz
yeterlik X2=74,98 p<0,05; toplam X2=57,03 p<0,05). Bu bulgulara göre mesleki deneyim
süresi değişkeninin pozitif psikolojik sermaye ve alt boyutları üzerinde etkili bir değişken
olduğu söylenebilir. Anlamlı farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunun belirlenmesi
amacıyla Mann Whitney U testi yapılmıştır. Bu bulgulara göre pozitif psikolojik sermaye
açısından mesleki deneyim süresi değişkenin öz yeterlilik, iyimserlik, umut ve dayanıklılık
alt boyutları üzerinde etkili bir değişken olduğu görülmüştür.
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının mesleki rol değişkenine göre farklılaşmasına
ilişkin Kruskal Wallis H testi sonuçlarına ait bulgular Tablo 3.7.’ de verilmiştir.
486
Tablo 3.7.: Pozitif Psikolojik Sermaye Puanlarının Mesleki Role Göre Karşılaştırılması
Alt Boyutlar
İyimserlik
Psikolojik
dayanıklılık
Umut
Öz yeterlilik
Toplam
Mesleki Rol
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
N
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
Sıra Ort.
438,17
361,06
413,68
355,06
351,92
453,02
348,42
407,45
301,28
364,96
451,33
344,24
411,27
308,81
364,27
487,21
331,14
436,08
302,89
341,11
471,37
338,06
426,17
304,07
350,90
Sd
4
X2
21,25
p
,00
Fark
1>2,4,5
3>5
4
34,78
,00
1>2,4,5
3>4
5>4
4
33,35
,00
1>2,4,5
3>2,4
4
73,28
,00
1>2,3,4,5
3>2,4,5
4
53,03
,00
1>2,4,5
3>2,4,5
*p<0,05
Tablo 3.7. incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye puanlarından elde edilen
puanların mesleki rol değişkeni açısından farklılaştığı görülmektedir (iyimserlik X2=21,25
p<0,05; psikolojik dayanıklılık X2=33,78 p<0,05; umut X2=33,35 p<0,05; öz yeterlik
X2=73,28 p<0,05; toplam X2=53,03 p<0,05). Bu bulgulara göre mesleki rol değişkeninin
pozitif psikolojik sermaye ve alt boyutları üzerinde etkili bir değişken olduğu söylenebilir.
Anlamlı farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunun belirlenmesi amacıyla Mann
Whitney-U testi yapılmıştır.
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının mesleki rol değişkenine göre farklılaşmasına
ilişkin Kruskal Wallis H testi sonuçlarına ait bulgular Tablo 3.8.’ de verilmiştir.
487
Tablo 3.8.: Pozitif Psikolojik Sermaye Puanlarının Mesleki Role Göre Karşılaştırılması
Alt Boyutlar
İyimserlik
Psikolojik
dayanıklılık
Umut
Öz yeterlilik
Toplam
Mesleki Rol
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
Yönetici
Ön büro
Pazarlama
Kat Görevlisi
Diğer
N
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
173
117
102
79
291
Sıra Ort.
438,17
361,06
413,68
355,06
351,92
453,02
348,42
407,45
301,28
364,96
451,33
344,24
411,27
308,81
364,27
487,21
331,14
436,08
302,89
341,11
471,37
338,06
426,17
304,07
350,90
Sd
4
X2
21,25
p
,00
Fark
1>2,4,5
3>5
4
34,78
,00
1>2,4,5
3>4
5>4
4
33,35
,00
1>2,4,5
3>2,4
4
73,28
,00
1>2,3,4,5
3>2,4,5
4
53,03
,00
1>2,4,5
3>2,4,5
*p<0,05
Tablo 3.8. incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye puanlarından elde edilen
puanların mesleki rol değişkeni açısından farklılaştığı görülmektedir (iyimserlik X2=21,25
p<0,05; psikolojik dayanıklılık X2=33,78 p<0,05; umut X2=33,35 p<0,05; öz yeterlik
X2=73,28 p<0,05; toplam X2=53,03 p<0,05). Bu bulgulara göre, mesleki rol değişkeninin
pozitif psikolojik sermaye ve alt boyutları üzerinde etkili bir değişken olduğu söylenebilir.
Anlamlı farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunun belirlenmesi amacıyla
Mann Whitney-U testi yapılmıştır. Çıkan sonuçta; pozitif psikolojik sermaye ölçeğine ilişkin
bulgular incelendiğinde, farklılaşmanın “yönetici” ile “ön büro”, “kat görevlisi” ve “diğer”
(teknik elman vb) kategorisinde çalışanlar arasında yönetici lehine; “ön büro” çalışanları ile
“pazarlama” bölümünde çalışanlar arasında pazarlama bölümü çalışanları lehine;
“pazarlama” bölümü çalışanları ile “kat görevlisi” olarak çalışanlar arasında “kat görevlisi”
çalışanlar lehine; “ön büro” ve “pazarlama” alanında çalışanlar arasında pazarlama
bölümünde çalışanlar lehine; “pazarlama” ve “kat görevlisi” olarak çalışanlar arasında
pazarlama bölümünde çalışanlar lehine; “pazarlama” ve “diğer” kategorisinde çalışanlar
arasında pazarlama bölümü çalışanları lehine anlamlı farklılaşma bulunmuştur.
488
Pozitif psikolojik sermaye puanlarının aylık kazanç değişkenine göre farklılaşmasına
ilişkin Kruskal Wallis H testi sonuçlarına ait bulgular Tablo 3.9. ‘de verilmiştir.
Tablo
3.9.:
Alt Boyutlar
İyimserlik
Psikolojik
dayanıklılık
Umut
Öz yeterlilik
Toplam
Pozitif Psikolojik
Karşılaştırılması
Mesleki Rol
1500 TL ve altı
1501-3000 arası
3001-5000 arası
5001-7000 arası
1500 TL ve altı
1501-3000 arası
3001-5000 arası
5001-7000 arası
1500 TL ve altı
1501-3000 arası
3001-5000 arası
5001-7000 arası
1500 TL ve altı
1501-3000 arası
3001-5000 arası
5001-7000 arası
1500 TL ve altı
1501-3000 arası
3001-5000 arası
5001-7000 arası
N
235
348
133
39
235
348
133
39
235
348
133
39
235
348
133
39
235
348
133
39
Sermaye
Sıra Ort.
316,41
370,00
485,36
454,37
308,07
375,37
489,34
443,14
323,61
368,84
482,52
431,00
293,52
373,35
504,48
497,19
298,68
370,65
510,09
471,05
Puanlarının
Aylık
Kazanca
Sd
3
X2
56,75
p
,00
Fark
4>2,1
3>2,1
2>1
3
62,87
,00
4>1
3>2,1,
2>1
3
48,55
,00
4>1
3>2,1
2>1
3
93,20
,00
4>2,1
3>2,1
2>1
3
87,43
,00
4>2,1
3>2,1
2>1
Göre
*p<0,05
Tablo 3.9. incelendiğinde pozitif psikolojik sermaye puanlarından elde edilen
puanların aylık kazanç değişkeni açısından farklılaştığı görülmektedir (iyimserlik X2=56,75
p<0,05; psikolojik dayanıklılık X2=62,87 p<0,05; umut X2=48,55 p<0,05; öz yeterlik
X2=93,20 p<0,05; toplam X2=87,43 p<0,05). Bu bulgulara göre aylık kazanç değişkeninin
pozitif psikolojik sermaye ve alt boyutları üzerinde etkili bir değişken olduğu söylenebilir.
Anlamlı farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunun belirlenmesi amacıyla Mann
Whitney U testi yapılmıştır.
Pozitif psikolojik sermaye ölçeğine ilişkin bulgular incelendiğinde alt boyutlardaki
bulguya benzer olarak aylık kazanç değişkeni açısından 1500 lira ve altı gelir düzeyine sahip
olanlar ile 1501-3000; 3001-5000 ve 5001-7000 lira arası gelir düzeyine sahip olanlar
arasında üst gelir grupları lehine anlamlı farklılaşma bulunmuştur. Ayrıca 1501-3000 lira
gelire sahip olan katılımcılar ile 3001-5000 ve 5001-7000 lira gelire sahip olanlar arasında
üst gelir grupları lehine anlamlı farklılaşma bulunmuştur. Bu bulgulara göre aylık kazanç
değişkenin pozitif psikolojik sermaye üzerinde etkili bir değişken olduğu söylenebilir.
4-SONUÇ
Günümüzün çalışma hayatındaki sürekli değişimler, pozitif psikolojiye olan
gereksinimi her geçen gün artırmaktadır. Bu nedenle birlikte çalışmak zorunda olan
bireylerin sorunlarının çözülmesinde pozitif psikolojik sermaye önemli bir yer tutmaktadır.
İşgörenlere daha iyi çalışma koşullarının sağlanması, daha iyi performans gösterebilmeleri,
489
işletme içinde mutlu olarak çalışmaları ve mesleki kariyerlerinde başarılı ve umutlu
olmalarını sağlamak için pozitif psikolojik sermayelerinin yönetilmesi ve geliştirilmesi
gerekmektedir (Kaya ve Zerenler, 2014:37). Dolayısıyla iş hayatında tatminsizlik,
mutsuzluk, tükenmişlik, sadakatsizlik, çatışma, stres, işgören devir hızı yüksekliği gibi
olumsuz duygulanımları ortadan kaldırmak başta insan kaynakları olmak üzere işletme
yöneticilerine büyük iş düşmektedir. Bu bakımdan, işgörenlerin yaşamını daha anlamlı ve
verimli kılmak, onların yeteneklerinin ve güçlü yönlerinin ve potansiyellerinin farkına
varmalarını sağlamak amacıyla ortaya çıkan pozitif psikolojik sermayenin çalışanlarda
artırılması ile olumlu örgüt kültürü ve mutlu çalışanların olduğu bir ortam sağlanabilecektir.
Çünkü işgörenler, çalışma hayatında sadece maddi kazanç elde etmek istemez, yaptığı işten
tatmin olmak, işinde başarılı ve mutlu olmak da isterler. Özellikle işinde mutlu olan
işgörenlerin, aile hayatlarına ve çevrelerine olumlu yansımaları olacağı kuşku götürmez bir
gerçektir. İşinde memnun ve mutlu olan bireylerin, pozitif psikolojik sermayeleri
artırıldığında gelecekten daha umutlu, olaylar karşısında daha iyimser, özyeterlilikleri
gelişmiş ve olumsuzluklar karşısında daha dayanıklı olabileceklerdir.
Bu bağlamda, çalışmanın örneklemi olan Antalya bölgesinde, 762 kişiden oluşan 5 yıldızlı
otel çalışanlarına anket uygulanmıştır. Antalya bölgesindeki otel çalışanlarına uygulanan
anketten elde edilen verilerin analizleri SPSS 20 ve AMOS 21 programları kullanılarak
yapılmıştır. Yapılan araştırmada elde edilen bulgular ve sonuçları özetlemek gerekirse
şöyledir: Araştırmanın örneklemini oluşturan Antalya’daki 5 yıldızlı otel işletmelerinde
çalışan personelin, çalıştıkları işletmelere ilişkin pozitif psikolojik sermaye algıları
yüksektir. Ölçeğin iyimserlik, psikolojik dayanıklılık, umut ve öz yeterlilik alt boyutlarında
katılımcılar “katılıyorum” düzeyinde anket maddelerine katıldıklarını belirtmişlerdir. Bu
durum çalıştıkları örgütlere ilişkin psikolojik sermaye algılarının yüksek olduğunu
göstermektedir.
Örgüt içinde çalışanlar psikolojik anlamda desteklendiğini hissettiklerinde bireylerin,
içsel motivasyonları, üretkenliği, performansı, bağlılığı ve içsel doyumu da artmaktadır
(Oktuğ, 2014:63-64). İşgörenler, iyi ilişkilere sahip oldukları ortamlarda bulunmaktan
mutluluk duymakta ve böyle ortamlarda çalışmaktan zevk almaktadırlar. Bunun aksine,
çalışma ortamlarında anlaşmazlık ve çatışmalar sosyal desteği azaltıcı bir etki yaratarak
bireyin duygusal olarak tükenmesine neden olmaktadır (Dalkılıç, 2014:119).
Çalışanlar için de yaşamdaki en önemli amaç mutluluk arayışı olmaktadır. Bu nedenle,
ilgi alanı insan olan psikoloji biliminin ve pozitif psikolojik sermayenin özellikle
çalışanların mutluluk arayışlarına katkıda bulunması beklenmektedir (Güler ve Emeç,
2006:130). Özellikle hayatlarının önemli bir kısmı örgütte çalışarak geçiren işgörenleri,
tatmin ve mutlu edecek iş ortamlarının sağlanması artık çok önemli bir olgu haline gelmiştir.
Diğer yandan küresel rekabet şartlarının her geçen gün değişmesi ve zorlaşması günümüzde
işletmelerini, ürün ve hizmetlerin pazarlanmasında taklit edilmesi güç olan insan unsurunun
değerini daha iyi anlamaya itmiştir. Bu yüzden işletmeler, dış müşterilerinin yanı sıra iç
müşteri memnuniyetine de daha çok değer vermeye başlamışlardır.
Otelcilik endüstrisi doğası gereği emek yoğun bir sektör olduğundan dolayı potansiyel
çalışanların bir işveren markası ile yetenekli/ nitelikli işgöreni işletmeye çekmek ve örgütsel
bağlılığın oluşması için iyi bir strateji olarak insan kaynakları yöneticileri tarafından pozitif
psikolojik sermaye kullanılması yararlı olacaktır. Böylece işletmeler başarıya ulaşabilmek
için en az müşteri memnuniyeti kadar çalışının memnuniyetine de önem verebileceklerdir.
Mutlu çalışanlar, müşteri memnuniyetine dönüşecek, buna bağlı olarak da işletmenin karı ve
490
başarısı artabilecektir. Özellikle sürdürülebilir rekabet avantajı için yetenekli işgöreni
işletmeye çekmek ve elde tutmak için pozitif psikolojik sermaye, İKY’ye iyi bir staratejik
seçenek olarak karşına çıkmaktadır. Bu bağlamda, turizm sektöründe yapılan bu
araştırmanın başka sektörlerde de yapılması ve pozitif psikolojik sermayenin etkisinin farklı
sektörlerdeki alt boyutlarının araştırılması da alan araştırmalarına katkı sağlayacağı
düşünülmektedir.
Kaynaklar
Aydoğan, Enver ve Uğurlu Kara Arzu (2015); “Pozitif Psikolojik Sermaye İle Bireysel
Performans İlişkisi: Türkiye Tarım Kredi Kooperatifi Merkez Birliği Örneği,”
Üçüncü SektörSosyal Ekonomi, Cilt:50, Sayı:1 , s. 68-91.
Baş, Türker (2011); “İşveren Markası Yüksek Nitelikli Çalışanları Çekmenin ve Elde
Tutmanın Anahtarı,” Optimist Yayın ve Dağıtım, İstanbul.
Bitmiş, Mustafa G. (2014); “ Öncüleri ve Sonuçları İle Psikolojik Sermaye: Sağlık
Çalışanları Üzerine Bir Araştırma,” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Ankara.
Bryant, Fred B. ve Cvengros, Jamie A. (2004); “Distinguishing Hope and Optimism”,
Journal of Social and Clinical Psychology, Cilt: 23, s. 273-302.
Cameron, Kim (2016); Pozitif Liderlik Uygulamaları, (Çev. T. Çekinirer), Arıtan Yayınevi,
İstanbul.
Eryılmaz, Ali (2013); “ Pozitif Psikolojinin Psikolojik Danışmanlık Ve Rehberlik Alanında
Gelişimsel Ve Önleyici Hizmetler Bağlamında Kullanılması,” The Journal
Happiness & Well- Being, Cilt:1.(1), s.1-19.
Dalkılıç, Sürgevil, Olca (22014); “Çalışma Hayatında Tükenmişlik SendromuTükenmişlikle Mücadele Teknikleri” Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim
Danışmanlık Tic.Ltd.Şti., Ankara, 2.Basım, 2014, Şubat.
Güler, Kümbül, Burcu ve Emeç Hamdi (2006); “Yaşam Memnuniyeti Ve Akademik
Başarıda İyimserlik Etkisi,” Dokuz Eylül Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, İzmir, Cilt:21,
Sayı:2, s. 129- 149.
Kaya, Didem ve Zerenler Muammer (2014); Çalışma Hayatında Psikolojik Sermaye,
Mesleki Bağlılık ve Kariyer Planlamasına Genel Bakış, Nobel Yayınları, Ankara.
Kızanıklı Murat ve Çöp Serdar (2017); “Otel İşletmesi Çalışanlarında Pozitif Psikolojik
Sermaye ile İş Performansı Algısı Arasındaki İlişki,” Journal of Tourism abd
Gastronomy Studies, Cilt:5/3, s. 268-287.
Korkmazer, Fuat, Ekingen Erhan ve Yıldız Ahmet (2016); “Psikolojik Sermayenin Çalışan
Performansına Etkisi: Sağlık Çalışanları Üzerinde Bir Araştırma,” Hacettepe Sağlık
İdaresi Dergisi, Cilt:19, Sayı:3, s.271-281.
Luthans, Fred, Avolio Bruce J., Walumbwa Fred O. ve Weixing Li (2005); “The
Psychological Capital of Chinese Workers: Exploring the Relationship with
Performance,” Management and Organization Review, Cilt:1, Sayı:2, s. 249-271.
Oktuğ, Zeynep (2014); Yenilikçilik ve Çalışmaya Tutkunluk, Galata Yayıncılık ve Dağıtım,
İstanbul.
491
Özer, Süral, Pınar, Topaloğlu Tayfun ve Timurcanday Özmen Ömür N. (2013);
“Destekleyici Örgüt İkliminin, Psikolojik Sermaye İle İş Doyumu İlişkisinde
Düzenleyici Etkisi,” Ege Akademik Bakış, Cilt:13, Sayı:4, s.437-447, Ekim 2013.
Paşamehmetoğlu, Ayşın ve Yeloğlu O. Hakkı (2015); “Psikolojik Sermaye ve Motivasyon,”
Örgütsel Davranış Kitabı, (Ed: Prof. Dr. Ünal Sığrı – Doç. Dr. Sait Gürbüz) 3. Baskı,
Beta Basım, İstanbul.
Sokro, Evans (2012); “Impact of Employer Branding On Employee Attraction And
Retention,” European Journal Of Business and Management, Cilt:4, Sayı:18, s. 164173.
Tomoff, Michael (2015); “ Positive Psychologie in Unternehmen,” Springer Fachmedien
Wiesbaden, DOI 10.1007/978-3-658-08906-1_2.
Yıldız, Harun (2015); “ Pozitif Psikolojik Sermaye, Örgütsel Güven ve Örgütsel Vatandaşlık
Davranışı Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Bir Alan Araştırması,” Yayımlanmamış
Doktora Tezi: Balıkesir Üniversitesi.
Yorulmaz, Funda (2019); “ İşveren Markası – Pozitif Psikolojik Sermayenin İşveren
Markası Oluşumu Üzerine Etkisi ”, Beta Basım Yayın Dağıtım, İstanbul.
492
Antony Flew Bağlamında Ateizmin İmkânına Dair Bir Tartışma
Asst. Prof. Dr. Ergin ÖGCEM328
Özet
Batı’da, Aydınlanma ve sonrasında yaşanan gelişmeler neticesinde en radikal tavır
alış hiç şüphesiz dine karşı olmuştur. İlk başlarda dini söylem ve bu söylemin taşıyıcı
vasıtaları olan kilise ve din adamları tutarlılık yönünden tartışma konusu yapılıp, zayıf
noktaları eleştirilirken, sonraları özellikle pozitivist ve mantıkçı pozitivist söylemler
vasıtasıyla bu eleştiriler dini ve ona ait söylemi yok etme kastıyla doğrudan dinin
varoluşsal kökenlerine yönelik bir saldırıya dönüşmüştür.
Yirminci yüzyılın başlarında Mantıkçı Pozitivizmin dine ve onun söylemine
yönelik yıkıcı tavrı epey bir rağbet görmüş, bu tavır paralelinde gelişen din karşıtı
söylemin güç ve etkinliği aynı yüzyılın ikinci yarısına kadar sürmüştür. Tartışmaların en
hararetli dönemlerine tesadüf eden yaşamıyla Antony Flew de bu atmosferden oldukça
fazla etkilenen filozoflardan birisi olmuştur. Babası bir din adamı olmasına, kendisi de
temel eğitimini nitelikli din eğitimi veren okullarda almış bir öğrenci olmasına rağmen,
çok erken yaşlardan itibaren dini, Tanrı’yı sorgulamaya başlamış ve ateizme karşı yoğun
bir ilgi duymuştur. Bu ilginin temelinde teorik birtakım açmazlar yanında, pratikte
yaşanan bazı durumları dini düşünce içerisinde konumlandırmayışının da önemli bir
etkisi olmuştur.
Bu bildiride son yıllarda ülkemizde de popüler bir tartışma konusu haline gelmiş
olan ve özellikle gençler arasında yaygınlık kazanmaya başlayan deizm-ateizm problemi,
Antony Flew örneği üzerinden hareketle ele alınacak ve böyle bir yönelimin gerekçeleri
tartışma konusu yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Tanrı, Teizm, Ateizm, Deizm, Antony Flew.
Giriş
Felsefe, varlık üzerine yapılan tartışmalardan müteşekkil bir disiplindir. Varlık
planında yapılan tartışmaların en önemli ve ayrıcalıklısı ise Tanrı ile ilgili olanıdır. Zira
varlığa yönelik tartışmaların büyük çoğunluğu Tanrı ile kurulan ilişki çerçevesinde
organize olmuştur. Bu bağlamda temelde iki yaklaşım biçiminin sergilendiğini ifade
etmek mümkündür: Birincisi tüm varlığı, oluş ve bozuluşu Tanrı ile ilişkilendirip,
bunların sebebi ve faili olarak onu gören açıklama iken; diğeri harici bir referansa
başvurmadan, zaman ve mekânla sınırlı olan varlık alanına müracaat etmek suretiyle
açıklamaya çalışan yaklaşımdır.329
Bu bildirimizde biz, sınırları vahiy öğretisi çerçevesinde tanzim edilmiş olan
teizmin Tanrı tasavvurunu konu edinecek ve bu tasavvur perspektifinde Antony Flew
(1923-2010)’ün yaklaşımlarını tahlil etmeye çalışacağız. Ancak Flew bütün bir yaşamı
süresince tek tip bir tasavvura sahip olmadığından, burada özellikle onun inanç ve fikir
328
329
Bu bildiri, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü tarafından 2013 yılında onaylanmış olan,
“Ateizmden Deizme Antony Flew” isimli Doktora Tezinden yararlanılarak üretilmiştir.
Kütahya DPÜ İslami İlimler Fakültesi
Kasım Küçükalp-Ahmet Cevizci, Batı Düşüncesi, İsam Yayınları, İstanbul 2014, s. 117.
493
planında ateizmi müdafaa ettiği birinci dönemini ele alacak ve değerlendirmelerimizi bu
çerçeve ile sınırlı olacak şekilde dile getirmeye çalışacağız.
Tanrı (birtakım küçük farklar içermekle birlikte), vahiy kökenli dinler olan
Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam tarafından mutlak anlamda kudret, kuvvet ve bilgi sahibi
yegâne varlık olarak tarif edilir. O sebeple Tanrı kendisi dışındaki tüm mevcudun
müsebbibi konumunda bir varlıktır. Bu dinler açısından Tanrı aynı zamanda varlığın
düzenini ve gidişatını da tayin eden güç olduğu için, varlık âleminde ondan bağımsız ve
ona rağmen herhangi bir şeyin vukuu bulması olanaksızdır. Dolayısıyla bu varlık
düzeninde kaderi ondan bağımsız olarak şekillenen bir istisnanın olabileceğini tasavvur
etmek imkânsızdır. Bu inanç merkeze alındığında Tanrı’nın varlığını inkâr etmek bir
yana, bununla ilgili en ufak bir şüpheye dahi yer yoktur.
Din dilinin büyük oranda metafizik bir temel üzerinden yürümesi ve en önemli
unsuru olan Tanrı hakkında metafizik yol dışında konuşabilme imkânının hemen hemen
hiç olmamasına rağmen, teistik dilin iddialı bir üslup benimsemiş olması, Tanrı ve
sıfatlarına yönelik ciddi eleştiriler geliştirilmesine neden olmuştur. Bu eleştiri tarih
boyunca gerek dıştan bir bakış açısı perspektifiyle, gerekse içe dönük bir kritik şeklinde
yapılmış olsa da, Batı’da özellikle on yedinci yüzyıldan sonra gün yüzüne çıkmış ve
şiddetini arttırarak bugünlere kadar gelmiştir. En ciddi ve yıpratıcı eleştiriler ise özellikle
Felw’ün de yaşamış olduğu dönem olan yirminci yüzyılda vuku bulmuştur. Zira yirminci
yüzyıla gelindiğinde bilim ve onun paralelinde gelişim gösteren din karşıtı pozitivist
söylemler en güçlü seviyesine ulaşmıştı.
Yirminci yüzyılın hemen başlarında, ilhamını Ludwig Wittgenstein (18891951)’dan alan analitik dil felsefesinin anlam ve doğruluğa yönelik kısıtlayıcı tavrı din
dili açısından büyük bir handikap oluşturmuştur. Çünkü bu anlayışta olan filozof ve bilim
adamları, bilimsel mantığı din diline uygulamaya ve bu dilin mahiyetini bilimsel mantıkla
çözümlemeye çalışıyorlardı. Özellikle “Mantıkçı Pozitivistler” olarak da adlandırılan
Viyana Çevresi filozof ve bilim adamlarının doğrulama ile anlamı eşitleme çabasına
dayalı girişimleri din dili açısından büyük bir sıkıntı meydana getirmişti. Zira onlar
açısından bir dilin anlamlı olması doğrulanabilir olma imkânıyla ilgili bir durumdu.
Bunun için de ya olgusal bir içeriğe sahip olacak, ya mantıksal bir kesinlik barındıracak
veya duyusal ve deneysel olarak teyit edilebilecekti.330 Bu özelliklere sahip olmayan bir
söylemi hesaba katıp üzerinde değerlendirme yapmak ise mümkün değildi. Onlar
açısından, bütünüyle imana dayalı bir kabulün ürünü olan din dili ve bu dil çerçevesinde
ifadeye konu olan önermeler tam da bu karakterde bir yapıya sahipti.
Dine ait dilin, bilimsel jargon karşısındaki kifayetsizliği, bazı filozof ve bilim
adamlarının bu dile yönelik acımasız eleştiriler yöneltmesine ve bu dilin hem hamisi ve
hem de en önemli konusu olan Tanrı’yı inkâr noktasında çok cüretkâr bir tavır
sergilemesine sebep olmuştu. Bu filozlardan birisi de Antony Flew’dür. Flew benimsemiş
olduğu ateist tutumun bir gereği olarak Tanrı’nın varlığını reddetmiş, hatta bütün ömrünü
bu tutumunu felsefi bakımdan gerekçelendirme çabasıyla geçirmiştir.
Antony Flew’ün Tanrı’nın varlığına yönelik negatif tutumu çocukluk yıllarından
itibaren ortaya çıkan bir durum olsa da, fikirlerini sistemli bir hale getirmesi ve bunları
açık bir şekilde ifade etmesi ancak 1950’li yılların başında mümkün olmuştur. Hatta 1951
yılında, ana teması teolojik dil ve mahiyeti olan bir tartışmaya katılmış ve muhataplarına
330
Alfred J. Ayer, Dil, Doğruluk ve Mantık, çev. Vehbi Hacıkadiroğlu, Metis Yayınları, İstanbul, 1988, s. 9.
494
karşı Tanrı hakkında konuşmanın imkânını sorgulamıştır.331 Hem bu tartışma esnasında
ve hem de sonrasında Flew, Tanrı hakkındaki olumsuz tavır takınmasının gerekçelerini
üç başlık altında dile getirmiş, ateizme dair görüşlerini bu çerçeve dâhilinde organize
etmiştir. Bunlardan birincisi, Tanrı ile ilgili kullanılan ifadelerin kendi prensibi olan
“Yanlışlama İlkesi” perspektifinde yapılan değerlendirmelere uygun düşmemesiydi.
İkincisi, teistik dinlerde Tanrı’nın varlığı lehine ileri sürülen delillerin içerik ve şekil
bakımından yetersiz ve dolayısıyla sorunlu oluşuydu. Üçüncüsü ise “Kötülük Problemi”
paralelinde teizmin Tanrı anlayışına yöneltilen eleştirilere henüz uygun ve tatmin edici
bir cevap verememiş olmasıydı.
1. Yanlışlama İlkesi ve Tanrı
Klasik bilim anlayışının ya da mantıkçı pozitivizmin doğrulama ilkesine alternatif
olarak Karl Popper (1902-1994) tarafından geliştirilmiş olan ilkedir. Bu ilkeye göre tümel
önermeler, bilimsel teori ya da genellemeler kesin olarak doğrulanamaz. Ancak tek bir
aykırı örnek ya da veri ile yanlışlanabilir. Bu durumda bir önerme, iddia ya da ifadenin
doğru ve anlamlı olması doğrulanabilmesine değil, yanlışlama ilkesine karşı göstereceği
mukavemete bağlıdır. İlke ciddi bir test edilebilirlik imkânı sağlaması ve bilim-sözde
bilim ayrımına imkân sağlaması nedeniyle doğrulama ilkesine oranla çok daha sağlam bir
yapıya sahiptir.332 İlkenin din diline uygulanması A. Flew tarafından gerçekleştirilmiştir.
Flew Tanrı’nın varlığına yönelik ortaya çıkan tartışmaların neredeyse tamamına
yakınının üç büyük teistik dinin, onun hakkında kullandığı dilden kaynaklandığını ifade
eder. Çünkü bu dinlerin Tanrı hakkında ileri sürdükleri “her şeye kadir, her şeyi bilen ve
salt iyi olan, aşkın, manevi bir varlık”333 gibi ifadeler oldukça muğlaktır. Yine bu dinlerin
hakkında konuştukları varlığa dair bilgi ve kanaatleri net ve kesin değildir. Dolayısıyla
onun özelliklerine dair ileri sürülen ifadeler de aynı şekilde kesin ve net değildir. Hal
böyle iken dini ifadelerin kesinliği noktasında sürdürülen ısrar, onu başta pozitivist
söylem olmak üzere, muhalif diğer söylemlerin hedefi haline getirmiştir. Flew pozitivist
anlayışların bu reaksiyonuna hak vermekle birlikte, bu söylem biçiminin aşırı derecede
katı olduğunun ve kendi özelinde belli bazı kusurlar içerdiğinin farkında idi.334
Teistik dilin Tanrı hakkında ileri sürdüğü önermelerin Flew’e göre temel sorunu;
çerçevesi belli olmayan çok genel bir dil olmasıydı. Üstelik teistik dil, gözlemin her
çeşidini kendi lehine yorumlamakta; onları, kendisini doğrulayan -en azından
yanlışlamayan- veriler olarak görmekteydi. Oysa Flew’e göre bir dil vasıtasıyla ifade
edilen hükümler eğer hiçbir şeyi inkâr etmiyor veya dışarıda bırakmıyorsa, aslında o dilin
gerçekte söylediği bir şey de yok demekti. Böyle bir dil kognitif içerikten yoksun olduğu
gibi mevcut bilgilerimize de yeni hiçbir şey katmamaktaydı.335
Flew maksadını, John Wisdom (1904-1993) tarafından icat edilmiş olan bahçe
meselini örnek göstererek ortaya koymaya çalışır. Bu mesel aynı zamanda yanlışlama
ilkesinin dini sahaya taşınmasının da ilk örneğidir.336 Mesel bir Tanrı’nın varlığını kabul
etmeyen bir şüpheci ile Tanrı’nın varlığına iman etmiş bir kâşif arasında geçmektedir. Bu
331
332
333
334
335
336
Raeburne Heimbeck, Theology and Meaning, Allen and Unwin, London, 1968, s. 77.
Ahmet Cevizci, Felsefe Terimleri Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 2000, s. 361.
Michael Peterson vd., Akıl ve İnanç, çev. Rahim Acar, Küre Yayınları, İstanbul, 2006, s. 7.
Antony Flew, “ ‘Theology and Falsification’ in Retrospect”, The Logic of God, (ed.) Malcolm Diamond & Thomas
Litzenburg, Bobbs-Merrill, Indianapolis 1975, s. 271.
Antony Flew, “Theology and Falsification” New Essays in Philosophical Theology, (ed.) Antony Flew&Alasdair
MacIntyre SCM Press, London 1955, s. 47.
Frederick Ferré, Language Logic and God, Harper Row Publishers, New York, 1961, s. 32.
495
iki kişi bir gün, balta girmemiş bir ormanda ağaçsız bir alan keşfederler. Etrafı bir sürü
yaban otu ve çalı çırpı kapladığı halde orası bakımlı ve çiçeklerle donanmış bir
vaziyettedir. Bu manzara karşısında mümin olan: “bu bahçenin bir bahçıvanı olmalı”
derken, diğeri “ortalıkta hiç de bir bahçıvan görünmüyor” diyerek buna itiraz eder.
Çadırlarını kurarlar ve beklemeye başlarlar. Fakat ortada hiç kimse görünmez. Belki de
görünmez bir bahçıvandır, gizlice çıkıp gelebilir diye o bölgeyi dikenli tellerle çevirirler
ve tellere elektrik verirler. Tazılarla da etrafını kontrol ederler. Fakat davetsiz misafirin
geldiğini ima edecek ne bir elektrik çarpması olur ne de bir tazı havlaması duyulur. Tüm
bu olanlara rağmen inançlı adam yine de ikna olmamıştır. “Burada bir bahçıvan var.
Görünmez, dokunulmaz, cereyan çarpmasından muaf bir bahçıvan. Kokusu olmasa da,
gürültü çıkarmasa da sevdiği bahçe ile meşgul olmak için gizlice gelip giden bir bahçıvan
var.” Sonunda şüpheci umudunu yitirir ve şöyle der: “Senin başlangıçtaki iddiandan
geriye ne kaldı? Görünmez, dokunulmaz, daima kaçan bir bahçıvanla, hayali veya hayali
bile olmayan bir bahçıvan arasında ne fark var? Senin bu tür söylemlerin bahçıvanın
varlığını deneysel ve aynı zamanda teşhis edilebilir olmaktan çıkarmış olmuyor mu?”337
Flew’e göre, teist bir iddia ileri sürdüğünde, kendisine yöneltilen herhangi bir
eleştiri durumunda hep buna benzer bir tavır takınır. Var olduğunu iddia ettiği bir şeyden
söz ederken paradoksal bir biçimde yokluğa da atıfta bulunur. Sonra çok büyük
zorluklara katlanarak bunun altını doldurmaya çalışır. Bir dil bir hakikat iddiasında
bulunuyorsa, bu onun aynı zamanda doğrulanma veya yanlışlanma noktasında sınanabilir
bir özellikte olduğunu gösterir. Eğer bir önerme hiçbir şeyi yanlışlamıyorsa, o önermenin
doğruladığı bir şey de yok demektir. Flew’e göre teolojik söylem tam olarak böyle bir
söylemdir. Bu söylem yapısı gereği hiçbir şekilde yanlışlama ilkesi marifetiyle ele
alınamaz. Bu sebepten ötürü doğrulanma şansı da yoktur. Dolayısıyla bu durumda kabul
edilmesi gereken husus, dini ifadelerin anlamdan yoksun geçersiz ifadeler olduğu
gerçeğidir.338
Flew açısından dilin en belirgin özelliği bir sınıra ve bu sınır dolayısıyla da bir
anlam ve değere sahip olmasıdır. Oysa din dili için bunu söylemek pek kolay değildir.
Zira onun gerçekte bir sınırı yoktur. Sınırları olmayan bir dilin ise delalet edebilme
kabiliyeti noksandır. “Tanrı insanları sever” dediğimizde, bu ancak bize ait bir kanaattir.
Bunun gösterilebilecek objektif reel bir karşılığı yoktur. Çünkü insanın buna dair gerçek
anlamda yaşanmış bir tecrübesi de yoktur. Onun içindir ki, Tanrı ile ilgili kullandığımız
ifadelerin neye gönderme yaptığı, dile getirdiği hususlarla ilgili nasıl bir sınırlandırmaya
gittiği henüz teşhis edilebilmiş değildir.339
Teist’in bir hatası da gündelik dilin bağlamından hareketle teolojik dilin zeminine
yerleşmeye çabalıyor olmasıdır. Özensiz bir dil kullanımı teisti bu tuzağa düşürür.
Günlük tecrübeler ışığında kullandığı dili (John, Mary’i seviyor), kategorik farkı göz ardı
ederek Tanrı üzerinden (Tanrı, bizi seviyor) dolaşıma sokmaya çalışır. Bununla aslında
büyük bir soruna kapı araladığının da çoğu zaman farkında olmaz. Önermelerin her ne
kadar gramatik açıdan bir sorunu gözükmese de, burada bilgi ve tecrübeye konu olan bir
varlığa yönelik sergilenen tutum ile bununla hiç ilgisi olmayan başka bir varlığa yönelik
337
338
339
John Wisdom, “Gods”, The Logic of God: Theology and Verification, ed. Malcolm L. Diamond and Thomas V.
Litzenburg, The Bobbs-Merrill Company Inc, Indianapolis, 1975, s. 164-165.
Antony Flew, “Theology and Falsification”, The Logic of God: Theology and Verification, ed. Malcolm L. Diamond
and Thomas V. Litzenburg, The Bobbs-Merrill Company Inc, Indianapolis, 1975, s. 258-259.
Peter Donovan, Religious Language, Sheldon Press, London, 1985., s. 23.
496
sergilenen tutumnun aynileştirilmesi gibi çelişkili bir durum söz konusudur. Bu her
anlamda problemli bir yaklaşımdır.340
Flew’ün Yanlışlama ilkesi perspektifinde din diline yönelttiği eleştirilere karşı iki
önemli itiraz olmuştur. Bu eleştirilerden birisi Richard Swinburne (d. 1934)’e aittir. Ona
göre reddedilebilirlikle eğer sonuca götürücü bir biçimde yanlışlanabilirlik kastediliyorsa,
bu durumun bilimsel faaliyet adına bir hata olduğunun kabul edilmesi gerekir. Çünkü
bilimsel iddialar da, yanlışlama ilkesi çerçevesinde ele alınıp test edilebilecek nitelikte
iddialar değildir.341 Bir diğer itiraz John Hick (1922-2012)’e aittir. Hick, Tanrı’nın
özünün ve Tanrısal maksadın bu dünyada tam olarak anlaşılamayacağına vurguyla, bu
meselenin ancak ölümden sonra tecrübe edilebilecek bir durum olduğunu dile
getirmiştir.342
2. Teistik Deliller ve Bu Deliller Karşısında Antony Flew’ün Tutumu
Teistik inanca sahip olanların Tanrı lehine ileri sürdükleri deliller her zaman
tartışma konusu olmuştur. Bu deliller gerek Tanrı’ya inananların kendi inançlarını
epistemolojik bir temele dayandırma gibi iç dinamiklerin zorlaması, gerekse savundukları
Tanrı anlayışına karşı itirazları bertaraf etme gibi dış etkenlerin baskısı sebebiyle teşekkül
etmiş olan delillerdir. Biz burada ilgimizi, teistik delillerin tamamı yerine Antony
Flew’ün hedef aldıklarıyla sınırlı tutacağız.
Teizmin kadim geleneğinde Tanrı lehine kullanılan ve Flew’ün de eleştirisine
konu olan popüler delil “Kozmolojik Delil”dir. Var olandan hareketle var ediciye ulaşma
prensibine göre işletilen bu delilde, doğadan hareketle Tanrı’ya, başlangıcı olandan ezeli
olana ulaşılmak istenmiştir. Delilin formülasyonu şu şekildedir:
1. Sonradan var olmaya başlayan her şeyin varlığının (başlatıcı) bir nedeni vardır.
2. Evren sonradan var olmaya başlamıştır.
3. O halde, evrenin varlığının başlatıcı bir nedeni vardır (olmalıdır).343
Kozmolojik delilden hareketle yapılan kanıtlama yöntemi İslam Kelam geleneğinde
“âlemden Tanrı’ya” gitme faaliyeti olarak takdim edilmiştir.344
Evrenin sonradan meydana geldiği savından hareketle Tanrı’nın varlığına
gidilmeye çalışılan bu yöntem en kestirme yol olarak kabul edilir. Çünkü evrenin oluş
süreciyle ilgili ortaya konan çok alternatifli ve karmaşık iddialara göre bu yol çok daha
sade ve anlaşılabilir yoldur. Kozmolojik delil kurgusu itibariyle Tanrı’nın var olma
ihtimalini güçlendiren bir delildir.345 Kozmolojik delil, evrenin yaratılmış olmadığından
yaratılmış olabileceğini ve Tanrı’nın varlığının nedensizliğini, evrenin varlığının nedensiz
olabilme ihtimalinden çok daha olanaklı kabul eden bir delildir.346
Flew’e göre kozmolojik delil hem kurgu ve hem de içerik bakımından zayıftır. Bu
sebepledir ki, kozmolojik delil vasıtasıyla yapılan kanıtlama çabasına pek itibar
340
341
342
343
344
345
346
Antony Flew, “The Falsification Response”, Religious Studies, vol. 5, No. 1, Cambridge University Press, 1969, s.7778.
Richard Swinburne, The Chorence of Theism, Clarendon Press, Oxford, 1977, s. 88.
John Hick, “Theology and Verification”, Theology Today, vol. 17, No. 1., April, 1960, s.12.
William Lane Craig, Theism, Atheism, and Big Bang Cosmology, ed. W. L. Craig & Quentin Smith, Clarendon Press,
Oxford,1995, s. 4.
Mehmet S. Aydın, Din Felsefesi, Selçuk Yayınları, Ankara, 1997, s. 39.
Cafer Sadık Yaran, Richard Swinburne’e Özel Bir Referansla Günümüz Din Felsefesinde Tanrı İnancının Akliliği, Etüt
Yayınları, Samsun 2000, s. 95.
Richard Swinburne, The Existence of God, Oxford University Press, USA, 2004, s. 130-132.
497
etmemiştir. Flew delile yönelik ilk ciddi eleştirisini; “New Essays in Philosophical
Theology” adlı eserinde “yaratma” eylemi üzerinden dile getirmiş, Eski Ahit’in
yeryüzünün yaratılmasına ve düzenlenmesine ilişkin bölümünden (Genesis 1: 1-5) alıntı
yaparak konuya dair görüşlerini ortaya koymuştur. Ona göre buradaki ifadeler birilerinin
inandığı şekliyle, gerçek bir duruma karşılık gelecek özellikte değildir. Yaratmanın yedi
günde gerçekleşmiş olmasını anlatan bölüm aslında bütün edebiyat birikiminin görkemli
bir sunumundan ibarettir.347 Yaratmaya dair Kutsal Kitapta yer alan ifadeler sadece bir
hikâyedir. Eğer bir yaratmadan bahsedilecekse bu ancak hikâyeyi tasarlayan ve yazan
kişinin yaratıcılığı olabilir. Kutsal Kitaplardaki anlatımların reel bir karşılığı olmadığı
gibi, gerçek bir iddiayı dile getirme yetenekleri de yoktur. Dolayısıyla Kutsal Kitapta
anlatıldığı şekliyle bir yaratma asla vuku bulmamıştır. Kaldı ki bunun bilimsel veya
mantıksal bir karşılığı yoktur. Dolayısıyla anlatımın olağanüstülüğü onu ne bir Hristiyan
ne de Hristiyan olmayan için doğru yapmaz.348
Flew, evrenin Tanrı tarafından yaratılmış olduğu iddiasını sadece felsefi
nedenlerle değil, pragmatik birtakım sebeplerle de reddetmek gerektiği kanaatindedir.
Ona göre yaratmanın biricik nedeni olarak Tanrı’yı görmenin, her şeyi onunla
ilişkilendirmenin insan bilinçaltında birtakım sakıncalı sonuçları olacaktır. Örneğin, her
şeyin Tanrı tarafından yaratıldığına, sahibinin O olduğuna olan inanç, bize evrende birer
misafir ve emanetçi olduğumuz algısını dikte eder. Bu algı da bizi hem kendimiz hem de
üzerinde yaşadığımız evrenin bir yanılsama olduğu fikrine, dolayısıyla özgürlüğümüzün
ve kişiliğimizin gerçek olmadığı düşüncesine sevk eder.349 Kaldı ki, Kutsal Kitapta
anlatılan hikâyelerin temel amacı da Tanrı’ya atfedilen olağanüstü niteliklerle insanda bir
itaat ve mahkûmiyet duygusu meydana getirmektir.350
Tanrı’nın varlığının lehine ileri sürülen ve Flew’ün itirazına konu olan delillerden
bir diğeri “Teleolojik Delil”dir. Teleolojik delil genel itibariyle, olayların, nesnelerin,
eylemlerin, öznelerin ve bütün bunlarla ilgili değerlemelerimizin, yalnızca yönelmiş
oldukları amaçlar hesaba katılarak açıklanıp haklı kılınabileceğini savunan bir delildir.
Delile göre evrende var olan her şey teleolojik bir hareket tarzına sahiptir. Bunun izlerini
bilim, metafizik, teoloji ve ahlak gibi muhtelif birçok alanda görmek mümkündür. Bu
yönüyle düşünüldüğünde doğanın da bir amaca göre düzenlenmiş ve belli bir hedefe
yönelmiş olduğunu ilke olarak kabul etmek gerekir.
Metafizik yönden ele alındığında, evrene birtakım hedef, değer ya da ereksel
nedenler çerçevesinde bir düzen verilmiş olduğu görülür. Bunun değerlendirmesi teolojik
açıdan yapıldığında, harici bir gücün fail neden olarak sürecin içerisine katılma
zorunluluğu belirir. Zira bu bakış açısına göre evreni kendi düzeninin ve amacının nedeni
olarak görmek imkânsız ve aynı zamanda saçmadır. Makul açıklama, evrende var olan
organizasyonun amaç gözeten, akıllı kozmik bir mimar tarafından meydana getirildiği
şeklinde olmalıdır.
Teleolojik delille ilgili bilinen en meşhur örnek William Paley’in (1743-1805)
saat örneğidir. Bu örnekte Paley’in saat ve ustası arasındaki ilişki, evren ve onun mimarı
arasındaki ilişkiyle kıyaslanmış ve kâinatın düzeni hakkında bir değerlendirme yapılmak
istenmiştir. Tesadüfen rastladığımız bir saate dikkatlice bakıp onu tahlil ettiğimizde
347
348
349
350
Antony Flew&Alasdair MacIntyre, New Essays in Philosophical Theology, s. 170.
Antony Flew&Alasdair MacIntyre, a.g.y.
Antony Flew, God and Philosophy, Prometheus Books, New York, 2005, s. 173.
Flew, a.g.e., s. 177.
498
ondaki çetrefilli vasıtalar-gayeler uyumuna hayran kalırız. Bütün tekerlekler, çarklar ve
zemberekler öyle ayarlanmıştır ki, onların hareketiyle saat zamanı tam olarak gösterir.
Bunu görünce “bu saati belli bir amaç doğrultusunda ve yine belli bir prensip
çerçevesinde hareket ettiren akıllı bir usta vardır” demekten kendimizi alamayız. Tabiata
baktığımızda da benzer çetrefilli vasıtalar-gayeler uyumunu keşfederiz. Saatte var olan
her tertip alameti, her tasarım tezahürü, tabiat dünyasında da vardır. Ancak şu farkla ki;
tabiattaki organizasyon çok daha büyük ve çok daha mükemmeldir. Biz eğer saatteki
düzeneği ustasından bağımsız olarak düşünemiyorsak, aynı şekilde tabii düzeni de onu
var eden üstün bir zekâya sahip mimardan bağımsız olarak düşünemeyiz.351
Amaç ve düzen fikrinden hareketle bir düzenleyicinin zorunluluğuna hükmetmeyi
haklı kılacak hiçbir gerekçe yoktur. Bu bizim zihnimizin sebep-sonuç ilişkisi bağlamında
koşullanmasının zorlamasından başka bir şey değildir. Doğada bir düzen vardır ve bu
doğrudur. Fakat doğadaki düzen illa ki bir düzenleyicinin varlığını gerekli veya zorunlu
kılmaz. Böyle bir şeyi iddia etmek, kafa karışıklığı yaratarak dikkatleri başka bir tarafa
sevk etmek içindir. Teologların Tanrı ile ilgili kullandıkları, “evrene içkin, evrenin
dışında, ötesinde, üstünde” gibi bir takım muğlâk ifadelerin gerçekte hiçbir anlamı
olmadığı gibi, bu ifadelerin herhangi bir hususu açıklığa kavuşturma gibi bir güç ve
yeteneği de yoktur.352
Flew doğada hemen herkeste hayranlık uyandıracak düzeyde güzelliklerin ve
insicamın var olduğunu kabul eder. Ancak bu hayranlıkla Tanrı’nın varlığı arasında bir
ilişki kurulamaz. Çünkü bir şeye hayran olmakla, buradan hareket ederek başka bir şeyin
var olduğunu iddia etmek çok farklı şeylerdir. O sebeple evrende var olan düzenin izlerini
kendi içerisinde aramak gerekir. Çünkü bu düzen evrenin bizatihi kendisi tarafından
üretilmiştir.353 Eğer birisi bu düzeni farklı bir nedenle ya da aşkın bir güçle
ilişkilendiriyorsa, bunu ispat etme yükümlülüğü ona aittir. Dolayısıyla evrenin düzenini
harici bir nedenle ilişkilendirmek yerine, en karmaşık varlıklar, hatta insanlar dâhil bütün
varlık düzeni için, bilinçsiz, fiziksel ve mekanik kuvvetlerin bir ürünüdür demek çok
daha doğru bir yaklaşım olacaktır.354
Teistik inancın Tanrı’nın varlığını destekleme noktasında dile getirdiği ve
Flew’ün itirazına konu olan delillerden bir diğeri “Dini Tecrübe Delili”dir. Dini tecrübe
delilinde diğer kanıtlama yöntemlerinden farklı olarak hareket noktası dış dünya değil,
insanın kendisidir. O sebeple, bu tecrübenin bir kişi açısından mümkün olması her şeyden
önce onun “mümin” olmasını gerekli kılar.355 Zira böyle bir tecrübe mümin olmayana
açık değildir ve hatta böyle bir altyapıya sahip olmayan birisiyle bu tecrübe hakkında
konuşabilmenin olanağı dahi yoktur. Dini tecrübede Tanrı ile ilişki, ona inanma,
yaklaşma, birleşme, varlığını onda yani tanrısal varlıkta yok etme gibi çeşitli şekillerde
gelişir. Kişi tüm bu deneyimlerin sağladığı vecd haliyle Tanrı’nın var olduğunu ve
bilinebileceğini ileri sürer.356
Dini tecrübeyi duyu algıları ile elde edilen bir tür “farazi, gibi” tecrübe tarzında
algılayan filozoflar da olmuştur. Burada dini tecrübe ile önümüzde duran fiziksel bir
351
352
353
354
355
356
William Paley, “Doğal Teoloji”, Klasik ve Çağdaş Metinlerle Din Felsefesi, çev. Cafer Sadık Yaran, Etüt Yayınları,
Samsun, 1997, s. 79-81.
Antony Flew, God and Philosophy, s. 77-78.
Antony Flew, God and Philosophy, s. 79.
Antony Flew, There is a God, s. 73.
Aydın, Din Felsefesi, s. 82.
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü, s. 242.
499
nesnenin algılanmasına benzetilebilecek, yani tanımaya dayalı bir bilgi formu kastedilir.
Bu nedenle dini tecrübe, bazı seçkin kişilerin yaşadıkları, “Tanrı’yı görme” veya “onunla
buluşma” anlamında bir mistik ya da sezgisel tecrübe değil, tüm inananların inançları
aracılığıyla evrende olup bitenleri, “Tanrı’nın işleri olarak algılama” tecrübesidir.357
Burada aynı dünyada yaşanıyor olmasına rağmen, dini formasyona sahip olan müminin
bu formasyona sahip olmayandan farklı olarak fizik âlemde meydana gelen hadiselere
dair tecrübesini üstün bir varlıkla ilişkilendirme durumu söz konusudur.358
Antony Flew, Tanrı’nın varlığını reddettiği dönemde dini inançla pekiştirilmiş
hiçbir iddiayı kabul etmemiştir. Buna rağmen o, dindar birisinin Tanrı hakkında
konuşmasına imkân tanıyan tek seçeneğin ilham olarak adlandırdığı dini tecrübe
olabileceğini ifade etmiştir. Çünkü ona göre ilham, inanç sahibi birisinin Tanrı hakkında
bilgi sunmasına imkân tanıyabilecek tek kaynaktır.359 Bununla birlikte Flew, gerçekte
böyle bir tecrübeyi garanti edecek bir verinin olmadığı kanaatindedir. O sebeple eğer bir
kişi Tanrı’nın kendisiyle konuştuğundan söz ediyorsa, Flew böyle bir kişiden şüphe
edilmesi ve kendisine asla itibar edilmemesi gerektiğini ifade eder: “bir kişinin, Tanrı ile
konuştuğunu ileri sürmesi benim açımdan birisinin rüyasında Tanrı ile konuşuyor
olduğunu gördüğünü ifade etmesinden öte bir anlam taşımaz. Zira böyle bir tecrübeyi test
etmek bizim açımızdan olanaksızdır. Kaldı ki, böyle şeylerden söz eden bir kişi bilerek
(kasıtlı) veya bilmeyerek bizi aldatıyor da olabilir.”360
Flew’e göre, Tanrı hakkında fikir sahibi olmanın bir aracı olarak dini tecrübeyi
referans almak, bu yolla Tanrı’nın varlığının kanıtlanacağını savunmak teistik tasavvur
açısından da reddedilmesi gereken bir husustur. Çünkü Tanrı’ya dair böyle bir tutum
O’nu dini tecrübe adı altında düşünce ürünü ve ona bağımlı bir varlık konumuna indirger,
düşüncenin nesnesi haline getirir. Böyle bir tutum Tanrı’nın her şeyden bağımsız, eşsiz
bir varlık olduğu iddiasına gölge düşürür ki bu bir çelişkidir. O sebeple Tanrı’yı
düşüncenin olağan bir fenomeni haline getiren böyle bir tecrübeye imkân tanımak
herkesten önce teizm adına reddedilmesi gereken bir husustur.361
Tanrı’nın var olduğuna inanmakla ondan bir hakikat olarak söz etmek bütünüyle
farklı şeylerdir. Ne Tanrı hakkındaki inancımızdan ne de Tanrı ve evren arasında kurmuş
olduğumuz metafizik ilişkiden bir gerçeklik olarak söz etmek mümkün değildir. Çünkü
Flew’e göre Tanrı’nın varlığına dair inanç bizatihi onun var olmasından değil, kişinin
zihin dünyasında buna dair geliştirdiği birtakım inanç ve düşüncelerden kaynaklanır.
“Tanrı vardır” demek bir anlamda “Tanrı’nın var olduğunu düşünen, inanan insanlar
vardır, o halde Tanrı da vardır” demek gibi bir şeydir. Bu durumda Tanrı’nın varlığı
yalnız inanmış bir kimse için söz konusudur. Dolayısıyla bu var oluş inanca değil, inanç
bu var oluşa kaynaklık eder.362
Flew dini tecrübe delili adına en problemli noktanın, bireye ait bir tecrübe ya da
sübjektif doğrulamayı objektif bir hakikat şeklinde ifade etmeye kalkışmak olduğu
kanaatindedir. Tek başına bu tutum bile felsefi duruşumuz adına haklı bir sorgulama
nedenidir. Çünkü objektif gerçeklikler, sübjektif değerlendirmelerden farklı olarak
herkese açıktırlar ve yapıları itibariyle tartışmaya konu olacak nitelikte değildirler. Fakat
357
358
359
360
361
362
John Hick, Faith and Knowledge, Williams and Collins, Glaskow, 1978, s. 96.
Hick, a.g.e., s. 116.
Antony Flew, God and Philosophy, s. 124.
Flew, a.g.e., s. 126.
Flew, a.g.e., s. 127-128.
Flew, a.g.e., s. 128.
500
subjektif yargı ve kanaatler için bunu söylemek mümkün değildir. Bundan dolayı kişisel
kanaatlerden yola çıkarak bundan kesin, objektif çıkarımlar yapmak yanlıştır. Bu
tecrübeyi herhangi bir şeyin temeli, hele ki Tanrı’nın varlığının bir kanıtı olarak görmek
kabul edilemez bir girişimdir.363
Netice itibariyle, “Tanrı vardır” ifadesi kesin bir hüküm içermez. Aksi olsaydı bu
herkese açık objektif bir ifade olurdu ve onun varlığını ortaya koyma noktasında yan
yollara sapmak için bir neden kalmazdı. Tanrı’nın varlığını argümanlarla ortaya koymaya
veya kanıtlamaya çalışmanın bir anlamı, dolayısıyla faydası da yoktur. Kaldı ki bir şeyin
varlığı kesinse, onun hakkında dolaylı yolları zorlamanın bir anlamı ve gereği
olmayacaktır.364
3. Kötülük Problemi
Kötülük Problemi Tanrı’nın varlığına yönelik muhalif duruş sergileyen filozof ve
bilim adamlarının en fazla itibar ettikleri ve iddialarını temellendirmek için en çok
müracaat ettikleri konulardan birisi olmuştur. O sebeple Tanrı’nın var olduğuna inanan ve
bu inancın müdafaasını yapan filozof ve ilahiyatçılar açısından kötülük problemi hem çok
önemsenmiş hem de çözümü noktasında en fazla güçlük çekilen konu olmuştur. Bugün
dahi Tanrı’nın varlığına yönelik itiraz ve eleştirilerin büyük bir bölümü bu problem
üzerinden yapılmaktadır.
Din Felsefesi geleneğinde kötülük problemi genel anlamda iki başlık altında
kategorize edilmiştir. Bunlardan birincisi “ahlaki (moral) kötülük”, bir diğeri ise “doğal
(natural, physical) kötülük” şeklindedir. Savaş, zulüm, tecavüz, katliam, intikam, intihar
vb. daha ziyade insan merkezli eylemler olduğu için bunlar “ahlaki kötülük” başlığı
altında ifade edilmiştir. Deprem, sel, kuraklık, hortum, çeşitli hastalıklar vb. insanın
iradesinden bağımsız olarak meydana gelen hadiseler ise doğal kötülük olarak
tanımlanmıştır. Doğal kötülük bazen, tabii ve fiziki kötülük şeklinde de ifade
edilmiştir.365 Filozoflardan bazıları bu kategorilendirmeyi kabul etmekle birlikte, bunlar
üzerinden üretilen gerekçelerin Tanrı’nın varlığı açısından bir sorun teşkil etmeyeceğini
düşünmüşlerdir. Zira onlar doğal kötülüğü maddenin her kemali kabul edemeyişine,
ahlaki kötülüğü ise insanın akıl sahibi ve aynı zamanda özgür bir varlık oluşuna
bağlamışlardır.366
Kötülük Problemi, Flew için de Tanrı’nın varlığı ile ilgili negatif tutum
sergilemesinin gerekçelerinden birisi olmuştur. Flew’ün inanç ve felsefesinin
belirginleşmeye başladığı 1940’lı yıllar göz önüne alındığında, onun Tanrı ile ilgili
negatif bir tutum sergilemesi pek de yadırganamaz. Çünkü pozitivist düşüncenin her
anlamda gücünü hissettirdiği bu yıllarda dini tasavvura karşı felsefi anlamda zaten ciddi
bir muhalefet mevcuttu. Bununla birlikte insanlık tarihi açısından en büyük felaketlerden
birisi sayılabilecek II. Dünya Savaşı’nın başlangıcı yine bu yıllara rastlamaktaydı. Savaş
öncesinde ve savaşın cereyan ettiği esnada özellikle Nazilerin Yahudilere yönelik
uyguladığı zulüm ve tecrit bile Flew için tek başına Tanrı’nın varlığını sorgulamak için
bir sebepti.367 Çünkü tüm bu yaşanan olaylar sürekli bir biçimde gücüne, sevgisine,
363
364
365
366
367
Antony Flew, God and Philosophy, s. 131-132.
Flew, a.g.e., s. 134.
Cafer Sadık Yaran, Kötülük ve Teodise: Batı ve İslam Din Felsefesinde Kötülük Problemi ve Teistik Çözümler, Vadi
Yayınları, Ankara, 1997, s. 26.
Aydın, Din Felsefesi, s. 151.
Flew, There is a God , s. 13-14.
501
merhametine ve adaletine vurgu yapılan Tanrı’nın gözü önünde ve yine ona rağmen
meydana geliyordu.
Tanrı, nasıl oluyordu da her gün kendi gözleri önünde cereyan eden bunca zulme,
vahşete, tecride ses çıkarmıyor, “dur” demiyordu. Bu sessizliğin ardında insanlık ve
kâinatın genel gidişatı adına bizim bilemediğimiz veya göremediğimiz nasıl bir fayda ya
da hikmet vardı? Eğer Tanrı (kendisine inananların iddia ettiği gibi) gerçekten iyi, şefkatli
ve barıştan yana bir varlık idiyse, bunlara müsaade etmemesi gerekmez miydi? Mutlak
anlamda iyi olmak, iyiliği dilemeyi, olumsuzluklara müsaade etmemeyi, kötülüğü
istememeyi gerektirmez miydi?368 Gerçekten iddia edildiği gibi, adil, güçlü, kudretli ve
merhametli bir Tanrı olsaydı bu durumlara seyirci kalmaz, tüm bu olanlara asla müsaade
etmezdi.369
Flew, Hıristiyan inancında yeri olan “Tanrı’nın insanlığın babası olduğu ve bu
sebeple onları sevdiğine dair” genel kabulden hareketle görüşlerini somutlaştırmaya
çalışır: “Tanrı tıpkı bir babanın çocuklarını sevdiği gibi, insanları sever. Bu gerçekten
doğru mu? Bir çocuk tasavvur edin. İflah olmaz bir gırtlak kanserine yakalanmış. Bu
durumda onun gerçek babası ne yapar? Şüphesiz onun acısını hafifletmek için elinden
gelen her şeyi yapar. Ya Tanrı? O bu durumda bir şey yapıyor mu? Kesinlikle hayır.
Çünkü göklerin Tanrı’sının bu tür olaylarla ilgilendiğine dair en küçük bir işaret dahi
yok. Şimdi böyle bir durum ortada iken biz nasıl oluyor da Tanrı bizi seviyor
diyebiliyoruz? Tanrı’nın varlığına ya da onun bizi seviyor olduğuna dair inancı çürütmek
için daha ne olması gerekmektedir? Eğer sonsuz güce ve bilgiye sahip bir çeşit Tanrı’nın
varlığından söz ediliyorsa, bu durumda, kâinatta vuku bulan bütün kötülüklerden
Tanrı’nın sorumlu olduğunu kabul etmek gerekmez mi?370
Dini gelenek içerisinde teşekkül etmiş birtakım bilgiler de Tanrı’nın her durumda
iyiyi gözeten, tercihini mutlak manada iyinin teşekkülü yönünde kullanan bir varlık
olduğunu desteklemez. Örneğin doğada meydana gelen birtakım felaketlerin, yıkımların
Tanrı tarafından insana yönelik uygulanan cezalar olduğundan söz edilir. Bu bağlamda
bir zamanlar peygamberler sel baskınlarının veya kıtlıkların Tanrı’dan birer ceza
olduğunu söyleyerek, toplumdaki günahkârları kınıyorlardı. Bu özünde bizatihi Tanrı
tarafından gönderildiği iddia edilen elçileri vasıtasıyla onun niyet ve uygulamalarına dair
bir itiraftır. Bu ve benzeri örnekler bize göstermektedir ki, Tanrı insanlara karşı hiç de iyi
niyetli değildir. Aksine kin, nefret ve intikam duygusuyla doludur. Tüm bu ve benzeri
örnekler yine de inananları Tanrı’nın olmadığına, varsa bile iyi niyetli olmadığına ikna
etmek için asla yeterli olmayacaktır. Çünkü olguların teolojik dili yalanladığı her koşulda
bu dil kendisini eleştiri dışında tutmak için mutlaka yeni bir kaçış yolu bulacaktır.371
Sonuç
Flew’ün ateist tutuma sahip dönemi göz önüne alındığında onun, akıl, bilim ve
doğanın sınırlarını aşan hiçbir şeyin imkân ve doğruluğuna olumlu bir yaklaşım
sergilemediği görülür. Dile getirilen herhangi bir ifade, önerme ya da iddia, aklın,
doğanın ve deneyin imkânları ile onaylanabiliyorsa geçerli, aksi halde yok hükmündedir.
Flew dine, dini söylem biçimlerine ve özellikle Tanrı’nın varlığı ile ilgili ifadelere bu
prensipler çerçevesinde yaklaşmış, değerlendirmelerini yine bu prensiplere sadık kalarak
368
369
370
371
John Leslie Mackie, The Miracle of Theism, Oxford University Press, New York, 1982, s. 152-153.
Flew, a.g.e., s. 22.
Antony Flew, Theology and Falsification, s. 96.
Flew, a.g.m., s. 96.
502
yapmış ve Tanrı’nın varlığına dair iddiaları boş ve anlamsız oldukları gerekçesiyle
geçersiz saymıştır. Flew’ün varlığa dair tutumu büyük ölçüde pozitivist anlayışa göre
şekillendiği için, Tanrı gibi iman konusu olan varlığın hakikatini onaylaması mümkün
olmamıştır. Ancak bu doğru bir tutum değildir. Çünkü dini tasavvurda Tanrı sadece bu
âleme ilişkin, imana konu tarafıyla sınırlı bir varlık değildir. Onun bir de öte dünya
inancından kaynaklı bir boyutu vardır. Pozitivist anlayışın varlık tasavvuruna karşılık
gelen de belki bu yönüdür. Zira Tanrı’nın varlığının teşhise dayalı onaylanması
eskatolojik olarak öte dünyada gerçekleşecektir. Tanrı hakkındaki dini tasavvuru
ortalama böyledir. O sebeple bilimsel mantığın yaklaşımı, dindarın fikir ve duygu
dünyasında karşılık bulmuş olan Tanrı inancını sarsmaya ve tüketmeye muktedir
olamayacaktır. Çünkü müminin Tanrı hakkındaki bilgi ve kanaati epistemolojik bir
temelden değil, varoluşsal bir kaygıdan yani imandan kaynaklanır.
Tanrı’nın varlığıyla ilgili ifadeleri gösterime konu olamayışından dolayı anlamsız
görmek de aynı şekilde sorunlu bir yaklaşımdır. Her şeyden önce anlamı gösterime
bağlamak var olan fonksiyonlarımızın birçoğunu kısıtlama veya yok sayma anlamına
gelir. İnsan donanımı itibariyle birçok şekilde akledebilme imkân ve becerisine sahipken,
dil bunlardan ancak bir kısmına aracılık eder. Diğer taraftan insan akıl, deney ve
gözlemden gelen etkilere olduğu gibi, duygu, düşünce ve inançtan kaynaklanan etkilere
de açıktır. Dolayısıyla Tanrı gibi hem inancı besleyen ve hem de inançtan beslenen çok
güçlü bir tutumun, sırf gösterilemiyor olması gerekçesiyle yok sayılması kabul
edilmezdir.
Bilim bütünüyle bu dünyaya ait, insanla ve onun sahip olduğu olanaklarla sınırlı
bir faaliyettir. Fakat din, Tanrı’ya ait bir olgudur. Bilimde süreç gösterime ve maddi
gerekçelendirmelere bağlı olarak ilerlerken; din, iman ve güven üzerinden yürümekte
olan bir süreçtir. Bilimde akıl ve tecrübenin egemenliği söz konusu iken, dini yaşamda
duygunun çok daha fazla egemen olduğu bir akıl-duygu dengesi söz konusudur.
Mantıksal zeminleri bu şekil bir farklılık arz eden iki alandan birini diğerinin
perspektifine indirgeyerek anlamaya çalışmak uygun bir yaklaşım olmayacaktır.
Netice olarak teolojik dil için ne empirik kaygılarla ne de tanımlar arasında
kurulan bir ilgi ve ilişki üzerinden yürüyen bir dil olduğunu söylemek mümkündür. O
daha ziyade köklü bir kanaate dayanan, bir iç tutumun ifadesidir. Bu dil bilimlerin
gösteren dili gibi gerçekliğin sadece belli bir veçhesine odaklanan değil, ona bir bütün
olarak atıfta bulunan bir dildir. Yine bu dil bir alet mantığıyla sadece bir hususa tahsis
edilmiş bir dil değil, insanın bütün yaşamsal kaygılarına karşılık gelen sofistike bir dildir.
Dolayısıyla bu dil söz konusu olduğunda doğrulama ve yanlışlama mantığıyla onu ispat
etme kaygısı değil, onu anlama ve hissetme noktasında bir ikna durumu söz konusudur.
Kaynakça
Aydın, Mehmet S. (1997), Din Felsefesi, Ankara: Selçuk Yayınları.
Ayer, Alfred J. (1988), Dil, Doğruluk ve Mantık, çev. Vehbi Hacıkadiroğlu. İstanbul:
Metis Yayınları.
Craig, William L. (1995), Theism, Atheism, and Big Bang Cosmology. ed., W. L. Craig
ve Quentin Smith, Oxford: Clarendon Press.
Ferré, Frederick (1961), Language Logic and God, New York: Harper Row Publishers.
503
Flew, Antony (1955), “Theology and Falsification”, New Essays in Philosophical
Theology, ed., Antony Flew & Alasdair MacIntyre, London: SCM Press, ss. 96-130.
Flew, Antony (1969), “The Falsification Response”, Religious Studies, vol. 5, No. 1,
Cambridge University Press, 1969, ss. 77-79
Flew, Antony (1975), “ ‘Theology and Falsification’ in Retrospect”, The Logic of God,
ed., Malcolm Diamond & Thomas Litzenburg, Indianapolis: The Bobbs-Merrill,
Company.
Flew, Antony (2005), God and Philosophy, New York: Prometheus Books.
Gökberk, Macit (1992), Felsefe Tarihi, İstanbul: Remzi Kitapevi.
Heimbeck, Raeburne (1968), Theology and Meaning, London: Allen and Unwin.
Hick, John (1960), “Theology and Verification”, Theology Today. vol. 17, No. 1., April,
New Jersey: Princeton, ss.12-31.
Hick, John (1978), Faith and Knowledge, Glaskow: Williams and Collins.
Leibniz, Gottfried Wilhelm (1986), İmanla Aklın Uygunluğu Üzerine Konuşma:
Teodise Denemeleri, çev., Hüseyin Batu, İstanbul: Milli Eğitim Yayınları.
Leibniz, Gottfried Wilhelm (1949), Metafizik Üzerine Konuşma, çev., Nusret Hızır,
İstanbul: Milli Eğitim Yayınları.
Mackie, John Leslie (1982), The Miracle of Theism, New York: Oxford University
Press.
Paley, William (1997), “Doğal Teoloji”, Klasik ve Çağdaş Metinlerle Din Felsefesi,
çev., Cafer Sadık Yaran, Samsun: Etüt Yayınları.
Plantinga, Alvin (1974), God, Freedom and Evil, Londra: George Allen & Unvin Ltd.
Swinburne, Richard (2001), Tanrı Var mı?, çev., Muhsin Akbaş, Bursa: Arasta
Yayınları.
Swinburne, Richard (1977), The Coherence of Theism. Oxford: Clarendon Press.
Swinburne, Richard (2004), The Existence of God, USA: Oxford University Press.
Tillich, Paul (1951), Systematic Theology I, Chicago: University of Chicago Press.
Werner, Charles (2000), Kötülük Problemi, çev., Sedat Umran, İstanbul: Kaknüs
Yayınları.
Wisdom, John (1975), “Gods”, The Logic of God: Theology and Verification, ed.
Malcolm L. Diamond and Thomas V. Litzenburg, Indianapolis: The Bobbs-Merrill
Company Inc.
Yaran, Cafer Sadık (2002), Bilgelik Peşinde: Din Felsefesi Yazıları, Ankara: Araştırma
Yayınları.
Yaran, Cafer Sadık (1997), Kötülük ve Teodise: Batı ve İslam Din Felsefesinde
Kötülük Problemi ve Teistik Çözümler, Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
Yaran, Cafer Sadık (2000), Richard Swinburne’e Özel Bir Referansla Günümüz Din
Felsefesinde Tanrı İnancının Akliliği, Samsun: Etüt Yayınları.
504
Ateizmden Aklın Tanrı’sına Geçiş (Antony Flew Örneği)
Asst. Prof. Dr. Ergin ÖGCEM372
Özet
1600 yıllardan günümüze Batı’da en çok tartışılan konulardan birisi hatta ilki Din
ve dolayısıyla Tanrı olmuştur. Öyle ki, bütün felsefi tartışmaların Din ve Tanrı ekseninde
şekillendiğini ifade edecek olsak abartmış sayılmayız. Ancak bu bağlamdaki tartışmalar
objektiflikten uzak, büyük ölçüde tek yönlü ve negatif bir seyir izlemiştir. Bundan dolayı,
uzun yıllar dini öğreti ve değerler paralelinde yaşam sürmüş olan Batı dünyası, son birkaç
yüzyılda Din’e ve dolayısıyla Tanrı’ya karşı açık bir muhalefet sergiler hale gelmiştir.
Rönesans, Reform, Aydınlanma ve Fransız Devrimi gibi düşüncenin istikametinde
değişime yol açan durumlar yanında, bilim ve teknoloji alanında kaydedilen gelişmeler
ve bu gelişmelerden elde edilen birtakım veriler, dini müktesebata karşı ciddi şüphe ve
tehditler oluşturmuştur. Buna Hristiyan inancının temsilcisi konumunda olan din adamları
ve kilisenin baskıcı tutumu da eklenince, Din ve Tanrı’ya karşı sergilenen muhalefetin
şiddeti daha da artmıştır. Zira Hristiyan inancında kilise ve din adamları, Tanrı’nın
yeryüzünde vücut bulmuş aracıları olarak takdim edildiği için, onların uygulamaları aynı
zamanda Din’in ve Tanrı’nın uygulaması olarak algılanıyor ve muhalefet onlar üzerinden
doğrudan Din’e ve Tanrı’ya yöneliyordu.
Antony Flew (1923-2010) de Din ve Tanrı karşısında negatif tutum sergilemiş
isimlerden birisidir. Gençlik yılları dindar bir ailede ve Hristiyanlığın baskıcı
atmodferinde şekillendiğinden, kendi düşüncesinin farkına vardığı andan, neredeyse
ömrünün sonuna kadar bir ateist olarak yaşamıştır. Ateist olmasında, kilise ve din
adamlarının tavrı yanında teistik inancın kendi argümanlarını mantıksal ve bilimsel
temelde gerekçelendirememesi de önemli rol oynamıştır. DNA ile ilgili çalışmalardan
elde edilen veriler başta olmak üzere bilimsel birtakım yeni gelişmeler, ateizmin en
önemli dayanağı olan evrim teorisini tartışmalı hale getirirken, Flew’ün de ateist
düşünceleri sorgulama ve ondan uzaklaşarak deistik inanca yönelme süreci başlamıştır.
Flew bu sürecin herhangi bir vahiy eşliğinde değil, sırf kendi akli yönlendirmelerinin
istikametinde gelişim göstermiş bir süreç olduğunu ve dolayısıyla inanmış olduğu
Tanrı’nın vahyin takdim ettiği değil, aklın keşfettiği Tanrı olduğunu özellikle
vurgulamıştır. Bu bildiride Flew’ün inanç değişimine dair süreç ele alınarak tartışma
konusu yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Din, Bilim, Tanrı, DNA, İnce Ayar.
Giriş
Bu bildiri, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü tarafından 2013 yılında onaylanmış olan,
“Ateizmden Deizme Antony Flew” isimli Doktora Tezinden yararlanılarak üretilmiştir.
372
Kütahya DPÜ İslami İlimler Fakültesi
505
Antony Flew’ün hayatı, son birkaç yılı hariç ateizm müdafaasıyla geçmiştir. Onun
felsefi anlamda yol alışı adeta motto haline getirdiği “Kanıtın götürdüğü yere doğru
gitmelisin” cümlesiyle ifade edilebilir. Bu nedenle ilk başlarda kendisini Tanrı’ya
götürecek yeterli kanıt olmadığı için ateizmi benimsediğini ifade eden Flew, özellikle son
yıllarda bilimsel anlamda kaydedilen gelişmeler ve bu gelişmeler paralelinde dile
getirilen söylemler nedeniyle Tanrı’ya dair algısını gözden geçirme gereği hissetmiştir.
Doğanın sırlarının keşfi noktasındaki hızlı gelişmelerin, ateist açıklamanın “Tanrısız
evren modeli” öngörüsünü zayıflatması da Flew’ün bu yeni tutumunda etkili olmuştur.
Flew’ün Tanrı karşısındaki tutumunu genel olarak ateizmi müdafaa ve ateizme
muhalefet ettiği dönem olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Ateist olarak geçirdiği
süre ve şartlar göz önüne alındığında, bu tutumunu temellendirme adına yeterli imkân ve
zamana sahip olduğu söylenebilir. Ancak ateist tutumu terk edip deizme yöneldiği yeni
dönemi için böyle bir ifade kullanmak pek mümkün değildir. Birkaç söyleşi, yazışma ve
tartışma dışında yeni durumuna dair detaylı ve doyurucu bir temellendirme yapamamıştır.
Yeni döneminde yaptığı şey (genel itibariyle), itimat ettiği bazı bilim adamlarını referans
alarak kendi görüşlerini dile getirmek olmuştur. Flew’le ilgili elimizde bu yeni dönemin
ipuçlarını verecek müstakil bir eser anlamında Roy Abraham Varghese (d. 1957) ile
birlikte kaleme aldığı “There is a God, How the World’s Most Notorius Atheist Changed
His Mind”373 adlı bir kitabı olduğunu, haricinde de fazlaca bir bilgi ve belgenin
bulunmadığını ifade etmek gerekir. Dolayısıyla Flew’ün yeni tutumuyla ilgili
değerlendirmeler büyük oranda bu kitap çerçevesinde dile getirilecektir.
Flew ateizm ile ilgili değerlendirmelerini “The Presumption of Atheism” isimli
kitabında dile getirmişti. Bu eserde Flew özetle, eğer bir kişi Tanrı’dan söz ediyor, ona
inanılması gerektiğini iddia ediyorsa, böyle bir Tanrı’nın varlığına inanmak için sağlam
nedenlerin olması ve bu nedenlerin de iddia sahibi tarafından ortaya konması gerektiğini
ileri sürüyordu. Bu nedenler yoksa ya da iddia sahibi tarafından makul bir şekilde ortaya
konulamıyorsa, bunlar vasıtasıyla ortaya konmak istenen şeyi kabul etmenin ya da onlara
inanmanın mantıklı hiçbir gerekçenin olamayacağını iddia ediyordu. Bu durumda kişiye
inanması için “Negatif Ateizm” ya da “Agnostisizm” den başka bir seçenek kalmıyordu.374
19. ve 20. yy.’larda oldukça popüler hale gelen ve her türlü metafizik söylemi
dışarıda bırakan pozitivist yaklaşımların yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren güç
kaybetmesi, Big Bang Teorisi çerçevesinde evrenin varlığıyla ilgili dikkat çekici
görüşlerin ortaya konması Flew’ün fikirlerini gözden geçirmesi için önemli nedenler
olmuştur. Teizm’in Tanrı inancı karşısında yarım yüzyıla yakın katı bir ateizm savunması
yapan Flew bu kanaatinden: “Şimdi evrenin sonsuz bir Zekâ tarafından var edildiğine
inanıyorum. Evrenin karışık kanunlarının bilim adamlarının ‘Tanrı’nın Zihni’ dedikleri
şeyi ortaya koyduğuna inanıyorum. Hayatın ve çoğalmanın ilahi bir kaynaktan
başladığına inanıyorum.”375 sözleriyle geri adım atmıştır.
Flew’ün Tanrı ile ilgili çabası tamamen doğal ve rasyonel çerçevede şekillenmiş
bir süreçtir. O sebeple hayatının hiçbir döneminde vahiy eksenli bir telkin ya da bilgiyi
kabul etmemiştir. Bu noktada izlemiş olduğu yolu: “Benim Tanrıyı keşfim, bugün bilinen
dinlerden herhangi birisi vasıtasıyla olmadı. Bu keşifte kişisel mucizevî türden bir
373
374
375
Antony Flew, There is a God: How the World's Most Notorious Atheist Changed his Mind, Harper One, New
York 2007.
Antony Flew, God, Freedom and Immortality, Prometheus Books, New York 1984. s. 14 vd.
Flew, There is a God, s. 88.
506
deneyimden de bahsedemem. Kısacası Tanrıyı keşfim inancın değil, aklın imkânlarıyla
gerçekleşmiş olan bir durumdur”376 sözleriyle dile getirmiştir. Dolayısıyla Flew’ün inanç
iklimindeki değişimi doğaüstü fenomenlerle ya da mucizevi bir aydınlanma ile izah
etmek uygun değildir. Onunkisi akıl marifetiyle ulaşılmış olan bir kanaattir.
Konunun detaylı bir analizine geçmeden önce şunu ifade edelim ki, inançlar
özünde varoluşsal tutumlardır. Bu tür değişimleri yüzeysel değil, belli bir sürecin
neticesinde meydana gelmiş köklü birer tutum değişikliği olarak görmek gerekir.
Dolayısıyla Flew’ün tercih değişimi akşamdan sabaha gerçekleşmiş olan bir olay şeklinde
değerlendirilemez. Bizim buradaki hedeflerimizden birisi de meselenin bu yönüne dikkat
çekmek ve bu değişimin gerekçelerini ortaya koymak olacaktır. Bu kısa girişin ardından
belli başlıklar altında bu değişimin seyri ve nedenlerini ele alabiliriz.
1. Tanrı Hakkında Konuşmanın İmkânı
Felsefe varlığı temellendirme üzerine yapılan tartışmalardan mütevellit bir
disiplindir. Düşünce tarihi boyunca varlık hakkında çok çeşitli yaklaşımlar sergilenmiş,
farklı tanımlar geliştirilmiştir. Varlık bazen yokluğun karşıtı statik ve değişmeyen, bazen
de fenomenler dünyasının ötesinde ideaya karşılık gelen bir kavram olarak
tanımlanmıştır. Birtakım filozoflar varlığı, zihne ve dile ait bir objesi olarak görürken,
kimi filozoflar da onu ezeli ve ebedi olma bakımından değerlendirme konusu
yapmışlardır. Klasikleşmiş tanımına göre ise varlık, “zaman ve mekân içerisinde bulunan,
yer kaplayan, süjeden bağımsız olarak gerçekliği olan obje” şeklinde tanımlanmıştır.377
Tanrı söz konusu olduğunda teizmin, klasik varlık tanımlamalarından epey farklı
bir tavır sergilediği görülür. Teistin Tanrı’dan söz ederken kullandığı dil, iman eksenli ve
bütünüyle soyut bir dildir. Bu dilin sınırları içerisinde tanımlanan Tanrı, Flew’ün kabul
edebileceği nitelikte bir varlık değildir. Çünkü Flew daha çok ampirik metotla belli bir
felsefi angajman çerçevesinde düşüncesini temellendirme girişiminde olan felsefecidir.
Bu nedenle bedeni olmayan, zamandan ve mekândan münezzeh, her yerde hazır, her
şeyin sebebi, özgür irade sahibi, dilediği her şeyi yapabilecek güce sahip, her şeyi bilen,
mükemmel iyi, tüm ahlaki kaidelerin kaynağı, sonsuz, zorunlu, kutsal ve ibadet etmeye
layık olan bir varlık vb. şeklinde Tanrı’dan söz eden teistik dil Flew açısından pek
muteber olmamıştır.378 Tanrıya dair bu ifade kümesinde yer bulan hususlardan
hiçbirisinin gerçekle ilişkisi yoktur. Aslında bu tür tanımlamalarla yapılmak istenen,
Tanrı ile ilgili birtakım nitelendirmelerde bulunarak, moral bazı değerlerin oluşumuna
katkı sağlamak ve buna uygun toplumsal bir düzen yaratmaya çalışmaktan öte bir şey
değildir.379
Flew bedeni olmayan, her zaman her yerde hazır bulunan bir Tanrı tasavvurunun
mantıksal bir temele sahip olmadığını ileri sürmüştür.380 “Alışagelmiş olduğumuz
anlamlarından ve bunlara uygun kullanımlarından da çıkarabileceğimiz üzere bir insan
etten, kandan ve kemikten müteşekkil bir varlıktır. Bir şeyden varlık veya kişi olarak söz
ettiğimizde, zihnimizde uyandırdığı etki ortalama buna benzer bir imajı doğuruyor
olmalıdır. Bu bağlamda Tanrı için kullanılan bedeni olmayan bir kişi ifadesi saçmadır ve
376
377
378
379
380
Flew, a.g.e., s. 93.
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 1999, s. 884-885.
Richard Swinburne, The Coherence of Theism, Clarendon Pres, Oxford 1977, s. 2.
Stan W. Wallace (ed.), “The Craig-Flew Debate”, Does God Exist?, Ashgate Publishing Company, Burlington,
2007, s. 25.
Flew, There is a God, s.148.
507
böyle bir kişiden söz etmek hem olanaksız ve hem de anlamsızdır.”381 Zira bedeni
olmayan bir kişinin varlığından söz etmekle herhangi bir yerde ve hiçbir şekilde
bulunmayan birinden söz etmek aynı şeydir.382
İlk başlarda Tanrı hakkında konuşmanın mümkün olmadığını düşünen Flew,
bilimsel gelişmeler ve anlama dair yeni yaklaşımlar sebebiyle bu noktadaki katı tutumunu
revize etmiştir. Bunu doğrudan kendi düşüncesini ifade etmek biçiminde değil, bazı bilim
insanlarının yaklaşımları üzerinden ve dolaylı bir şekilde yapmıştır. Flew’ün fikirlerine
müracaat ettiği Thomas F. Tracy ve Brian Leftow bunun güzel örneklerdir. Bedeni
olmayan ve her zaman her yerde hazır bulunan bir ruh düşüncesinin uygunluğunu
savunmanın zorluğuna rağmen bu söylemin yine de üzerinde durulması gereken bir
mesele olduğu hususu her iki bilim adamının ortak kanaati olmuştur. Bu noktada Tracy
bedensiz bir aracının nasıl tanımlanabileceği sorununu ele alırken; Leftow ilahi bir
varlığın neden uzay ve zamanın dışında olması gerektiğini ve bedensiz bir varlığın
evrende nasıl hareket edebileceğini göstermeye çalışmıştır.383
Tracy’e göre kişiler (ister beşeri, ister ilahi nitelikte olsun) bilinçli bir biçimde
hareket edebilen aracılardır. Beşeri kişilik, kasıtlı eylemde bulunabilen bir beden ve aracı
iken, ilahi nitelikte olan aracı için beden şart değildir. Hiçbir anti düalist argüman aracı
olabilmek için bedenin gerekliliğini şart koşmaz. Tracy’e göre bir aracı olmanın koşulu
yalnızca bilinçli eylemde bulunabilme kabiliyetine sahip olmaktır. Kasıtlı eylemde
bulunan Tanrı da bu anlamda bir aracıdır. Tanrıdan şahsi bir varlık olarak söz etmek, onu
kasıtlı eylemde bulunan bir aracı olarak görmek demektir. Bir farkla ki; Tanrının eylemde
bulunabilme güçleri eşsizdir. Tanrı, kasıtlı eylemiyle diğer bütün varlıkların sebebi olma
anlamında yegâne aracıdır. Tanrı ile ilgili kavrama gücümüz son derece sınırlı olduğu
için Tracy, Tanrı adına bundan fazla bir şey söylemenin mümkün olmadığını ifade
eder.384
Flew’ün, Tanrı hakkındaki görüşlerini dikkate değer gördüğü bir diğer bilim
adamı Brian Leftow’dur. Leftow genel olarak, Tanrı’nın uzay ve zaman dışında
olduğunu, bununla ilgili ileri sürülebilecek birçok argümanın bulunduğunu, bu görüşün
meşhur izafiyet teorisiyle de uygunluk arz ettiğini ileri sürmüş ve “izafiyet ciddi bir
yaklaşımla ele alınacak olursa, bu teori zamanın içerisinde olan her şeyin aynı zamanda
uzayın da içerisinde olacağına inanmayı temin edecektir” şeklinde bir ifade
kullanmıştır.385
Leftow’a göre bugüne kadar hiçbir teist Tanrı’nın tam olarak uzayda olabileceğini
düşünmemiştir. Eğer Tanrı uzayda değilse ve zamanın içerisinde olan her şey aynı
zamanda uzayın da içerisinde ise bu demek oluyor ki Tanrı zamanın içerisinde de
değildir. Leftow’a göre biz bu çıkarımı yapmakla problemi çözmüş olmuyoruz. Hatta ona
göre böyle bir çıkarım bizi, “eğer Tanrı zamanın ve uzayın içinde değilse, klasik varlık
anlayışına göre onun varlığından söz etmek de mümkün değildir”386 gibi bir itiraza
muhatap yapmaktadır.
381
382
383
384
385
386
Stan W. Wallace, a.g.e., s. 25.
Flew, a.g.e, s.148.
Flew, There is a God, s.149.
Thomas F. Tracy, God, Action and Embodiment, Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1984, s.147-148.
Flew, a.g.e., s.151.
Flew, There is a God, s. 151.
508
Leftow, Tanrı hakkında fikir sahibi olmak için Tanrı ile insan arasında ilişki
kurmanın, açıklamayı buna göre yapmaya çalışmanın gerekli ve doğru bir tutum olmadığı
kanaatindedir. Akıl, irade, sevgi, amaç, hareket gibi belli bazı nitelikleri Tanrı ve insan
arasında ortak nitelikler ilan edip, bunun üzerinden bir analoji kurmak bize hiçbir fayda
sağlamaz. Çünkü insan zaman ve mekâna dâhil, onunla sınırlı olan bir varlıktır. O sebeple
bazı şeyler zaman ve mekânla ilişkili olmak bakımından bütünüyle insana özgüdür.
Öncelik sonralık, başlama ve bitirme gibi özellikler bu türdendir. Oysa bunları Tanrı için
düşünmek mümkün değildir. Birçok sorunun kaynağı, Tanrı ile insan arasında ilişki
kurulurken bu ayrıntının göz ardı edilmesidir. Dolayısıyla insanlara özgü eylemleri
Tanrı’ya da atfedip, buradan hareketle bir açıklama yapılması pek uygun değildir.387
Ancak Leftow’a göre bir takım eylemler de vardır ki, insana özgü olmasına rağmen uzay
ve zamanla ilişkisi yoktur. Bunlar yaradılıştan gelen özellik ve eylemlerdir. Niyetlenmek
böyle bir eylemdir. Bir niyet sahibi olmak, belirli şeylerin gerçekleşmesi durumunda bir
şey yapacağınızı belirleyen bir özelliktir. Buradan hareketle Tanrı’nın zamanın dışında
olduğunu var saymak için gerekçeler olduğunu düşünebilir ve böylece Tanrı ile ilgili
düşünme ve konuşma sorununu bir gizem olma felaketinden kurtarabiliriz.388
Eğer Tanrı zamanın dışında ise yaptığı her şeyi bir anda ve tek bir hareketle
yapıyor demektir. Tanrı önce bir şeyi ardından diğer şeyleri yapamaz. Fakat Tanrı’nın tek
bir hareketinin farklı zamanlarda meydana gelen olaylar üzerinde etkisi ortaya çıkabilir.
Örneğin Tanrı kendi iradesine göre güneşin bugün ya da ertesi gün doğmasını isteyebilir
ve bunun da bugün ile yarın üzerinde etkileri olabilir. Bunu kabul ettiğinizde: “uzay ve
zamanın dışında bir varlık ile uzay-zaman süreklisinin bütünlüğü arasında nedensel bir
ilişki nasıl kurulabilir?”389 sorusuna muhatap olursunuz. Artık buradan bir çıkış yolu
bulup bulmamak büyük ölçüde nedensellik kuramından ne anladığınıza bcağlıdır.
Neden kavramının zamanla ciddi anlamda ilişkisi olduğunu -mesela bir nedenin
başka bir olaydan önce gerçekleşen ve bu olayla belirli bağlantıları olduğunudüşünüyorsanız (neden zamana bağlıdır şeklinde) bu görüşünüz geçersiz olacaktır. Oysa
nedenin zamanla ilişkisi olduğunu ileri sürmeyen analizler de mevcuttur. Kaldı ki, neden
kavramının gerçek anlamda bir analizi de yoktur. Eğer neden kavramının bir analizi
yoksa bu kavramdan analiz yoluyla zamanın dışında bir Tanrı ile zamanın bütünlüğü
arasındaki ilkel nedensel bağlantıyı geçersiz kılan bir şey çıkarabilmeniz de mümkün
değildir.390
Flew bu iki bilim adamının savundukları biçimde Tanrı’ya uzay ve zamandan
bağımsız bir aracı gözüyle baktığımız takdirde, onun her yerde hazır ve nazır olabileceği
görüşünün bir sorun teşkil etmeyeceğini ileri sürer. Böyle düşünüldüğünde evrenin ve
onun sergilediği düzenin gerçek nedeninin Tanrı olduğunu inkâr etmek için herhangi bir
neden kalmayacaktır. O sebeple bir bilginin, ifadenin doğruluğunu ya da imkânını
reddetmek yerine onu elde etmenin daha uygun yollarının var olup olmadığını araştırmak
çok daha makul bir tutum olacaktır.391
2. Doğru Dizayn Edilmiş Tasarım Argümanı
387
388
389
390
391
Flew, a.g.e. , s. 152.
Flew, a.g.e., s. 152.
Flew, a.g.e., s. 152.
Flew, There is a God, s. 153.
David Conway, The Rediscovery of Wisdom, Macmillan, Londra 2000, s. 34.
509
Tanrı’nın varlığına dayanak oluşturmak tüm teistik dinlerin ortak amacıdır. Tarihi
süreç içerisinde teist filozof ve ilahiyatçılar Tanrı’nın varlığını temellendirme adına
çeşitli argümanlar ileri sürmüştür. Bu bağlamda geliştirilen argümanlardan birisi de İslam
düşünce geleneğinde “Nizam Delili” olarak adlandırılan “Tasarım Argümanı” olmuştur.
Akli muhakemeye uygunluğu ve somut bir takım verilerle desteklenebilir olması
bakımından bu argüman hayli popüler bir geçmişe sahiptir.
Tasarım delilinin ilham kaynağı kâinatta var olan düzendir. Teorik olarak her
düzen dolayısıyla bir düzenleyiciyi gerektirdiğinden, evren için de bunu düşünmek
zorunludur. Dolayısıyla klasik ateist yaklaşımların ifadelerinde yer aldığı üzere evrenin
düzenini kendisinden kaynaklı bir durum olarak değerlendirmek ya da şuursuz tesadüfî
bir sürecin neticesi gibi algılamak pek tabii mantıklı bir yaklaşım olamaz. Teistik bakış
açısından yaklaşıldığında evrenin düzeninin mutlak surette harici ve üstün bir nedenle,
kozmik bir tasarımcıyla ilişkilendirilmesi zorunludur.392
Flew kendisini ateis olarak ifade ettiği dönemde, teistik delillerin tümüne karşı
olumsuz bir tavır takınmışken, tasarım deliline yönelik itinalı bir yaklaşım sergilemişti.
Hatta teizmin Tanrı lehine kullanabileceği en makul argümanın “akıllı tasarım argümanı”
olabileceğini vurgulamıştı.393 Çünkü Flew de evrende bir düzenin var olduğunun
farkındaydı. Bir farkla ki, teist filozoflar bu tasarımın mimarı olarak Tanrı’yı görürken,
Flew bunu evrenin kendisinden kaynaklı bir durum olarak değerlendiriyor ve evrenin
tasarımına yönelik araştırmanın evrenle sınırlı olması gerektiğini ileri sürüyordu. 394 Ne
olmuştu da Flew aynı konu ile ilgili böyle radikal bir kanaat değişikliğine gitmişti?
Bize göre birisi temel, diğer ikisi de bu temel nedene kaynaklık eden sebeplerden
ötürü Flew böyle bir ttutum değişikliğine gitmiştir. Temel neden olarak gördüğü husus
şudur: Teistik inanç yanlıları kendi klasik geleneği içerisinde Tanrı’nın varlığını ispat
etmek için bu delilden sıkça istifade etmişti. Ancak delil, Tanrının varlığı lehine bir
argüman olarak kullanılmaya başlandığı ilk andan günümüze ne yazık ki iyi bir şekilde
formüle edilememişti. İşte Flew, argümanın doğru bir şekilde organizasyonunun
yapılması halinde buradan bir çıkış yolu bulunabileceği ihtimalini görmüştür. İkincil
nedenlere gelince, bunlardan birisi doğanın kanunları ve bunlara dair çağdaş saygın bilim
adamlarının yaptığı gözlemler ve bu gözlemler perspektifinde dile getirdikleri
açıklamalardır. Bir diğeri ise yaşamın kaynağı ve üreme ile ilgili bilimin, dini izah
tarzlarına muhalif duruş sergilemesine rağmen henüz objektif ve tatmin edici bir açıklama
yapamamış olmasıdır.395
Evrende var olan düzen bizim alışık olduğumuz, bildiğimiz herhangi bir düzen
gibi değildir. Evrenin düzeni mümkün her türlü düzeni aşan üstün bir tasarımın ürünüdür.
Bu nedenle aşina olduğumuz bir nedene dayanarak bu düzeni izah etmek olanaksızdır. Bu
çok farklı bir gücün tasarrufudur ve bu I. Newton (1643-1727), A. Einstein (1879-1955)
ve W. Heisenberg (1901-1976) gibi bilim adamlarının da dikkatini çekmiş olan bir
husustur. Flew’e göre evrendeki düzenin sebebini kesin olarak belirleyemeyeceğimizi
iddia etmek yerine, bunu basit ve mantıklı bir nedenle yani Tanrı’yla ilişkilendirmek çok
392
393
394
395
Flew, a.g.e., s. 95.
A.Flew & Gary R. Habermas, “My Pilgrimage from Atheism to Theism, A Discussion between Antony Flew
and Gary Habermas”, Philosophia Christi, ed.,Craig J. Hazen, vol.6, No. 2, 2004, s. 200.
Flew, God and Philosophy, s. 69.
Flew, There is a God, s. 95.
510
daha kestirme bir yol olacaktır.396 Bilim adamları, filozoflar ve hatta sıradan insanlar
bunu rasyonel temelde ortaya koyduğunda, bu insan aklı adına çok büyük bir zafer
olacaktır.397
Flew bu noktada Alber Einstein’ın çaba ve fikirlerini kıymetli bulur. Einstein
çoğu filozof tarafından, Baruch Spinoza’nın (1632-1677) Panteist Tanrı anlayışına ilgi
duyması nedeniyle ateist olmakla itham edilmişti. Çünkü Spinoza’nın Tanrı anlayışında,
klasik teist Tanrı inancına aykırı olarak Tanrı ve Doğa aynı varlığın (özün) iki farklı
yansıması şeklinde ifade edilmiş ve böylece Tanrı’ya ait olması gereken hususiyetler bir
anlamda doğaya da yüklenmişti.398 Spinoza’ya olan ilgisi Einstein’ı ateizme ilham veren,
bir bakıma onun ruhani lideri konumunda bir kişi şeklinde algılanmasına sebep olmuştu.
Flew’e göre Einstein hakkında oluşturulan bu algı bütünüyle yanlıştı. Çünkü
Einstein’la ilgili değerlendirmeler büyük oranda onun kendi düşüncelerine değil, daha
çok başkalarının onun hakkındaki kanaatine dayanıyordu. Bu haksız eleştirinin izine hem
onu ateist olmakla suçlayan teist birtakım felsefecilerin hem de Richard Dawkins
(d.1941) gibi kendi ateizmini gerekçelendirmeye çalışan Tanrı karşıtlarının tutumlarında
rastlamak mümkündür. Oysa her iki yaklaşım da tam anlamıyla Einstein’ın düşüncelerini
yansıtma noktasında bir kuşatıcılığa ve yeterliliğe sahip değildir. Einstein her ne kadar
teizmin bireysel Tanrı fikrini benimsememiş olsa da, içinde bir “Tanrı” fikrinin var
olduğunu, dolayısıyla kendisinin ateist ya da panteist olarak ilan edilemeyeceğini ifade
etmişti.399
Flew’ün aktardığı örnekte Einstein doğayı birçok dilde yazılmış kitaplardan
oluşan bir kütüphaneye benzetir. Einstein insanın doğa karşısındaki tutumunu böyle bir
kütüphanede bulunan çocuğun durumuyla ilişkilendirerek açıklamaya çalışır: “Bizim
kâinat karşısındaki durumumuz çok sayıda dilde yazılmış bir kütüphanenin içinde
bulunan çocuğun durumu gibidir. Çocuk bu kitapların yazıldığı dilleri anlamaktan acizdir
fakat o yine de bu kitapların mutlaka birisi tarafından yazılmış olduğu gerçeğinin
farkındadır. Nasıl yazıldığının bilgisine sahip değildir fakat bu kitapların bir yazarının
olduğundan emindir. Çocukta ayrıca kitapların kütüphane içerisinde bir sistem ve düzene
göre yerleştirildiğine dair belli belirsiz kuşkular vardır. Fakat çocuk bundan tam olarak
emin değildir. Einstein’a göre yetişkin, akıllı insanın kâinat karşısındaki durumu tıpkı
kütüphane karşısındaki çocuğun durumu gibidir. Yetişkin insan da çocuk örneğinde
olduğu gibi evrenin muazzam bir düzen ve belirli kurallar çerçevesinde işlediğini görür
ama bunu tam olarak kavrayamaz. Sonuçta belirli sınırları olan aklımız, evrene düzen
veren gizemli bir gücün mahiyetini anlamasa da böyle bir gücü yine de kavrar.”400
Einstein evreni ve onun düzenini inşa eden yüce bir gücün var olduğuna
inanıyordu. O bu gücü “Üstün Akıl”, “Sonsuz Üstün Ruh”, “Üstün Muhakeme Gücü” ve
“Takımyıldızlarını Hareket Ettiren Gizemli Güç” gibi farklı isimlerle adlandırıyordu.401
Ona göre gerçek bilim adamı kimliğine sahip herkes, yaşamda tezahür eden akli süreci,
onda var olan mantığın eşsiz görkemini mutlaka görür ve onun yarattığı derin saygı
duygusundan mutlaka etkilenir. Ve yine doğanın kanunlarının insanoğlundan üstün ve
396
397
398
399
400
401
Flew, a.g.e., s. 96.
Stephen Hawking, A Brief History of Time, A Bantam Book, New York 2008, s.174-175.
Borchert, Donald M. (ed.), Encyclopedia of Philosophy, 2. ed., vol.7., Macmillan, USA, 2006, s. 96-97.
Max Jammer, Einstein and Religion (Physıcs and Theology), Princeton University Press, New Jersey, 2002, s.
45- 46.
Jammer, a.g.e., s. 48.
Jammer, a.g.e., 51.
511
karşısında tüm alçak gönüllülüğümüzle eğilmemiz gereken bir ruhun varlığının tezahürü
olduğuna inanır.402
Einstein’ın Tanrı ve dinle ilgili tutumunu destekler mahiyette çağdaşı olan başka
bilim adamları da görüş beyan etmiştir. Kuantum hipotezini ilk olarak ortaya koyanlardan
birisi olan Max Planck (1858-1947): “Din ile bilim arasında gerçek anlamda bir zıtlık
olamaz. Çünkü birisi diğerinin tamamlayıcısıdır.”403, “Din ile bilim birlikte şüpheciliğe,
doğmacılığa, inançsızlığa, batıl inanca karşı amansız bir mücadele vermektedir.”404
sözleriyle din ve bilim arasında bir çatışma olmadığını aksine bu iki disiplinin birbirlerini
desteklediğini dile getirmiştir. Karl Werner Heisenberg (1901-1976) ise: “Yaşamım
boyunca sürekli olarak bu iki düşünce alanının (bilim ve din) ilişkisini düşünmek zorunda
kalmışımdır. Çünkü her ikisinin de işaret ettikleri şeyin gerçekliğinden asla kuşku
duymamışımdır.”405 ifadesiyle dinle bilim arasında herhangi bir sorun olmadığına ve
çıkarılmak istenen kavganın yapay ve yersiz bir kavga olduğuna dikkat çekmişti.
Diğer taraftan Hesenberg, insandaki bireysel bir Tanrı’ya inanma duygusunu
besleyen etkenin doğadaki düzen olduğunu iddia etmişti. Ona göre doğanın düzeniyle
insanın ruhsal eğilimleri arasında ilginç bir bağ-ilişki vardır. İnsanda var olan ruhsal
eğilim bu düzen vasıtasıyla onu ikame edene yönlendirilir. Bu yönelim insanı düzenin
arkasındaki asıl varlığı sorgulamaya sevk eder. Zira bu düzende akıl ve mantık sahibi her
insanı kendi arkasındaki gerçeğe çeken manyetik bir kuvvet vardır.406
Flew olumlu birtakım gelişmelere rağmen bilimsel yaklaşımın benimsemiş olduğu
tarzı dini tasavvuru bütünüyle tahlil etmeye elverişli görmez. Bilimin özellikle evrenin
menşeine dair değerlendirmelerinde eksik kaldığını düşünür. Nitekim kuantum fiziğinin
mucitlerinden olan ve dalga mekaniğini geliştiren Erwin Schrödinger’den (1887-1961)
evrene dair alıntılamış olduğu: “Etrafımdaki dünyanın bilimsel resmi oldukça eksiktir. Bu
resim bana bol miktarda gerçekçi bilgi sunmakta, bütün deneyimlerimizi muazzam
derecede uyumlu bir düzen içerisinde bir araya getirmektedir. Fakat kalbimize yönelik,
bizi gerçekten de ilgilendiren şeyler konusunda pek bir şey söylememektedir.”407
şeklindeki ifadesi de bu kanaati destekler mahiyettedir.
Gerçekten de bilim, kırmızı ile mavi, acı ile tatlı ve bunların yarattığı hisler veya
neşe ile keder hakkında tek bir kelime dahi söylemez. Aynı zamanda bilim, güzel ve
çirkin, iyi veya kötü, Tanrı ile sonsuzluk hakkında da hiçbir şey bilmez. Bilim bu
alanlarda konuşur gibi yapar ama gerçekte hiçbir şey söylemez. Benzer şekilde bilim
Tanrı konusunda da sessizdir. Kendisine ateist yaftası vurulmasının asıl nedeni, dine karşı
yöneltmiş olduğu söylemlerinden ziyade Tanrı’nın varlığı noktasında takınmış olduğu bu
sessiz tavrıdır.408
Flew’ün ateizmden vazgeçişine sebep teşkil eden önemli hususlardan birisinin,
saygın bilim adamlarının konu ile ilgili açıklamaları olduğunu yukarıda ifade etmiştik. Bu
bilim adamlarından birisi de kozmoloji, astrobiyoloji alanındaki çalışmaları ile ismini
duyurmuş olan İngiliz fizikçi Paul C.W. Davies (d. 1946)’tir. Templeton Vakfı tarafından
402
403
404
405
406
407
408
Max Jammer, Einstein and Religion (Physıcs and Theology), s. 148.
Max Planck, Where Is Science Going?, trans. James Murphy, Norton, New York 1977, s.168.
Max Planck, Dictionary of Scientific Biography, Scribner, New York 1975, s. 15.
Werner Heisenberg, Across The Frontiers, trans. Peter Heath, Herper&Row, San Francisco 1974, s. 213.
Flew, There is a God, s. 103.
Flew, There is a God, s. 102.
Flew, a.g.e., s.102.
512
kendisine takdim edilen ödülü aldığı törende Davies şu ifadeleri kullanmıştır: Bilimle
uğraşan hiç kimse fizik kanunlarının nereden geldiğini asla sorgulamamaktadır. Oysa
ateist bilim adamı dahi doğada, kanun benzeri bir düzenin varlığını kabul eder. Şimdi bu
kanunlar bizim tarafımızdan konulmuş olmadığına göre, Tanrı tarafından yerleştirilmiş
olmalıdır. Bilim adamının yapması gereken şey bu kanunları yeniden icat etmek değil,
keşfetmek olmalıdır. Diğer taraftan bilim adamı evrende gördüğü fizik kanunlarını yalnız
bize göründüğü biçimiyle de değerlendirmemelidir. Çünkü onların arkasında olağanüstü
bir anlam ve derinlik vardır. Bu ise ancak Tanrı’yı bu çabaya dâhil etmekle anlaşılabilir.
Dolayısıyla gerçek anlamda bilimsel faaliyet yapılması ve bilimin ilerlemesi ancak bilim
adamının Tanrı’yı tam olarak kabul ve sürece dahil etmesiyle mümkün olacaktır.409 Zira
dinin evrene dair ifade ve kavramları, bilim tarafından çözümlenemeyen hususların
anlaşılması noktasında yardımcı bir rol oynayacaktır. Kaldı ki, dine ait ifadeler hakikatin
tamamı olmasa da, bu onların gerçeğin bir parçası olamayacakları anlamına gelmez.410
Doğanın kanunlarını kimin belirlediği konusunda modern bilimin dile
getiremediği fakat hissettirdiği gerçeği kesin bir dille ifade etmenin imkânı var mıdır?
Bunun genel bir kabulü besleyecek düzeyde yeteneğe sahip olması mümkün müdür?
Flew bu sorulara cevap vermenin mümkün olduğunu John Foster (d. 1941)’i referans
alarak dile getirir. Doğadaki kanunlar, düzenler her ne şekilde tanımlanırsa tanımlansın
eğer işin içinde Tanrı yoksa eksiktir. Doğanın kanunlarının doğru bir biçimde analiz
edilmesi ve anlaşılması bu kanunların Tanrı ile ilişkilendirilmesine bağlıdır. Eğer evrende
kanunların var olduğu gerçeğini kabul ediyorsanız, bu kanunları koyan ve işleyişini
sağlayan bir gücün varlığını da kabul etmeniz gerekir ki, o güç Tanrı’dır. Düzenin
varlığını açıklamak için Tanrı’nın aracılığına olan gereksinim her zaman kendisini
hissettirecektir.411
Flew’e göre bu noktada teist filozofların evren ve Tanrı ilişkisine dair görüşleri
önem kazanır. Zira teist filozofun yürümeye başladığı en kritik nokta tam da bilim
adamının durduğu yerdir. Buna örnek Richard Swinburne (d. 1934)’un Richard
Dawkins’in tasarım argümanı ile ilgili, evrendeki düzenin bir değil, birden çok sebebinin
olabileceği yönündeki eleştirisine verdiği cevaptır. Swinburne Dawkins’e verdiği cevapta
şu ifadeleri kullanmıştır: “Doğanın kanunları nelerdir? Beni eleştirenlerin pek çoğunun
ele almadığı bir meseledir bu. Doğanın bütün organlarının belirli bir düzende hareket
etmesi; yine belirli bir sistematik dâhilinde birbirleriyle ilişkide olması, onların bir
organizasyonunun olduğunu gösterir. Bu organizasyonun tek bir kaynaktan yönetildiğini
ifade etmek, bunun birçok aktörce yapıldığını ifade etmekten çok daha tutarlıdır.412
Swinburne, bilimsel tutumun açıklama yapamadığı yerde susmasını ve sustuğu
yerin ötesini inkâr etmesini onun hesabına önemli bir hata olarak görür. Swinburne’e göre
bir teist için konuşulacak yer tam da bilimin sustuğu yerdir. Çünkü evrenin varlığının,
yasaya uygunluğunun bir açıklaması her zaman vardır ve bu imkân mutlaka aranmalıdır.
Teizmin yaptığı da aslında budur ve bu onun işlevselliğine inanmak için sağlam bir
nedendir. Diğer taraftan hiçbir teist bilimin makul açıklamalarını inkâr veya reddetmez.
Aksine bilimin açıkladıklarını açıklayan bir Tanrı’nın olduğuna inanır ve bilimin
409
410
411
412
Flew, a.g.e., s. 107-108.
Flew, a.g.e., 108-109.
John Foster, The Divine Lawmaker, Clarendon Press, Oxford 2007, s.160.
Richard Swinburne, “Design Defended”, Think, Philosophy for Everyone, ed. Stephen Law, Vol., 2, Issue 6,
Cambridge University Press, March, 2004, s.14.
513
açıklama nedenlerini açıklamak için Tanrı’yı var sayar.413 Bu noktada bilime düşen bir
görev vardır, o da,açıklayamadığı şeyleri yok saymak yerine alçak gönüllü olmak ve her
şeyi bilemeyeceğini itiraf etmektir.414
3. Evrenin İnce Ayarı
Einstein evrenle ilgili olarak: “Evrende en şaşırtıcı olan şey onun anlaşılabilir bir
yapıya sahip olmasıdır.”415 demiştir. Kusursuz ve sürdürülebilir bir düzeni ihtiva ediyor
olması, evrenin kasıtlı bir şekilde daha ilk var ediliş aşamasında belli hassas ayarlara göre
inşa edildiğini gösterir. İster evren, ister canlı varlıklar ya da insanın kendi varlığı
özelinde olsun her alanda tabiat kanunlarının dikte ettiği bir düzenin varlığını açıkça
görebilmekteyiz. Basit bir organizasyona sahip organizmalarda olduğu gibi daha
karmaşık organizmalarda da göz kamaştırıcı bir düzenin varlığı muhakkaktır.416
Doğru şekilde dizayn edilmiş tasarım argümanın Tanrı’nın varlığını kanıtlama
noktasında önemli bir iş göreceğini düşünen Flew, evrenin ince ayarının da üstün bir
varlığa işaret ettiğini dile getirir. Flew bununla kastettiği şeyin ne olduğunu dile getirme
adına bir kişinin ilk kez gittiği bir tatil beldesinde kendisi için hazırlanmış olan imkânları
içeren örnekten istifade eder. Tatile çıkıyorsunuz ve kalacağınız otele geliyorsunuz. Disk
çalarda en sevdiğiniz albümden bir şarkı çalıyor, duvarda asılı olan resim evinizdekinin
aynısı ve odada en sevdiğiniz koku kullanılmış. Buzdolabına gidiyorsunuz, en sevdiğiniz
içeceklerle donatılmış. Markalar tam tercih ettiğiniz gibi. Çalışma masasının üzerine
bırakılan kitap en sevdiğiniz yazarın son kitabı. Banyoda kişisel bakımınız için tercih
ettiğiniz ürünler ve televizyonun ilk kanalı favori kanalınız. Tüm bunları görünce
bunların bir tesadüf eseri olamayacağı, aksine sizinle ilgili bir kanaatin neticesi yapılmış
bir hazırlık olduğu sonucuna varıyorsunuz.417
Basit bir tatil tecrübesinde şahit olunan bu uygunluğu bir tesadüfle izah
edemezken, henüz kendisi hakkında çok az bilgiye sahip olmamıza rağmen bizim yaşam
koşullarımız için muazzam bir hassasiyetle organize edilmiş bu evren için bir tesadüf
olasılığını düşünmek doğru olur mu? Diğer taraftan bu düzeni evrenin kendisiyle
ilişkilendirmek de aynı şekilde mantıklı olabilir mi? Zira düzene konu olanı aynı
zamanda düzenin sebebi olarak görmek Flew açısından mantığı olmayan bir yaklaşımdır.
Bu organizasyonu harici bir nedenle, çok yüksek standartta olması sebebiyle de ancak
Tanrı ile ilişkilendirmek kaçınılmazdır. Dolayısıyla evreni, özel ve üstün bir yaratıcı
tasarlamış ve var etmiştir demekten başka bir seçenek yoktur.418
Özellikle son yüzyılda DNA üzerine yapılan çalışmalar evrende var olan ince
ayarın çok daha belirgin bir şekilde fark edilmesine vesile olmuştur. Flew’e göre bu
çalışmalar, evrende var olan düzenin Tanrı’yla ilişkilendirilmesi çabasına büyük katkı
sağlamıştır.419 Evreni ne kadar araştırır ve mimari ayrıntılarını ne kadar incelerseniz,
onun sizin bu evrene geleceğinizle ilgili ne kadar büyük bir donanıma sahip olduğunu
413
414
415
416
417
418
419
Richard Swinburne, Tanrı Var mı?, çev. Muhsin Akbaş, Arasta Yayınları, Bursa 2001, s.61.
Swinburne, a.g.e., s.72.
Michael Corey, God and The New Cosmology The Anthropic Design Argument, Rowman & Littlefield
Publishers, Boston, 1993, s. 175
Maurice Bucaille, İnsanın Kökeni Nedir?, çev. Ali Ünal, İnsan Yayınları, İstanbul, 1988, s. 282.
Flew, There is a God, s. 113-114.
Hugh Ross, The Fingerprint of God, Whitaker House, New Kensington, 1989.s. 138.
A.Flew & Gary R. Habermas, My Pilgrimage from Atheism to Theism, A Discussion between Antony Flew
and Gary Habermas, s. 201.
514
fark edersiniz. Son tahlilde doğanın kanunları, evrende yaşamın ortaya çıkması ve devam
etmesini mümkün kılmak üzere tasarlanmıştır. Bu tasarıyı yapansa ise her şeyin varlık ve
düzenine karar verme otoritesine malik olan Tanrı’dır. 420
Evrende hâkim ince ayara dair argüman hakkında üç şey söylenebilir. Birincisi;
belirli değişmezleri ve kanunları olan bir evrende yaşamaktayız. Bunların bazılarının
farklı veya eksik olması durumunda bu evrende yaşam mümkün olmayacaktır. İkincisi
mevcut kanunların varlığı ve değişmezliği her ne kadar yaşamın imkânını ortaya çıkaran
etmenler olsa da bu yaşamın kaynağının gerçekte ne olduğu sorusunun cevabı değildir.
Üçüncüsü, kendilerine özgü doğa kanunları bulunan birden fazla evren tasavvur edilse de
bu onların gerçekten de var olduğunu göstermez.421
Flew, akıllı yaşamın varlığını inkâr etmek ya da evrendeki akıllı yaşamı
görmezlikten gelerek varlığını yok saymakla, “Düşünüyorum öyleyse varım.” önermesini
inkâr etmeyi aynı mantık hatasının ikizleri olarak görür. Eğer evrende akıllı bir yaşam
yoksa orada ne gözlemcilerden ne de bilim adamlarından söz etmek mümkün olamazdı.
Evrenin gözlemciler olmadan neye benzeyeceğini tartışmak ise tıpkı Mona Lisa resminin
hiç kimse tarafından görülmemesi durumunda neye benzeyeceğini tartışmak gibi bir şey
olurdu.422 Ancak durum hiç de böyle değildir. Ortada muhteşem bir manzara vardır ve bu
sebeple ilgi çekmektedir. Bu manzaraya karşı tepkisiz kalmak, onu sebebinden yoksun
olarak düşünmek ise muhaldir.
3. Bilimin Yaşamın Nasıl Başladığına Dair İdeal Bir Açıklama Yapamaması
Canlı hayatın nasıl başladığı, yaşamın kökeninin nereye dayandığı ile ilgili bilimin
yapmış olduğu net bir açıklama yoktur. Bununla birlikte yaşamın kaynağı ile ilgili genel
anlamda iki yönelimden söz etmek mümkündür. Bunlardan birincisi yaşamın bütünüyle
kör tesadüfler neticesinde ve maddenin canlı yaşama evrilmesiyle meydana geldiğini ileri
süren evrimci yaklaşım iken, bir diğeri yaşamın bilinçli bir tasarımcının kasıtlı eyleminin
neticesi olarak ortaya çıktığını ileri süren teolojik yaklaşımdır.423
Flew’e göre yaşamın inanılmaz derecede karmaşık, değişken fakat bir o kadar da
uyumlu yapısı vardır. Bu yapı bizi bir taraftan büyük bir şaşkınlığa, diğer taraftan da
ardındaki nedenin veya varlığın kim olduğu arayışına sevk etmektedir. Yaşamın ortaya
çıkmasını sağlayan şey basit bir tesadüf veya doğal güçler midir? Yoksa yaşam denilen
şey akıllı bir tasarımcının plan ve programı çerçevesinde mi ortaya çıkmıştır? Esas
incelenmesi gereken konu budur. Günümüzde pek çok bilim adamı artık, evrenin
kanunlara dayalı, yaşam üretebilecek şekilde planlanmış bir özelliğe sahip olduğunu ve
bu durumun aynı zamanda Tanrı’nın varlığının temelini oluşturduğunu kabul
etmektedir.424 O sebeple günümüzde her şeyi bilimsel bir temelle açıklamaya çalışan ve
bilimin sınırları içerisine oturtamadığını boş, anlamsız ve temelsiz vehimler olarak gören
yaklaşımlara eskisi kadar itibar edilmemektedir. Evrenin başlangıç ve kökenini kendisiyle
ilişkilendirmesi beklenen kozmologlar, varoluş gerçeğinin üzerinde kaldırılması gereken
420
421
422
423
424
John Leslie, “Creation Stories, Religious and Atheistic”, International Journal For Philosophy of Religion,
vol. 34, No. 2, (1993), s. 65.
Flew, There is a God, s.119.
Errol E. Harris, Cosmos and Anthropos, A Philosophical Interpretation of the Anthropic Cosmological
Principle, Humanities Press International, London 1991, s. 2.
Adem Tatlı, Evrim ve Yaratılış, Nesil Yayınları, İstanbul 2008, s. 41 vd.
Hugo Meynell, “The Existence of God”, Great Thinkers on Great Questions, ed. Roy Abraham Varghese,
Oneworld Publications, USA&Canada, 1999, s. 138-139.
515
bir örtü bulunduğunu itiraf ediyorlar. Yaşamın anlamsız kimyasal bir kaza sonucu
meydana geldiğini söylemesi beklenen biyologlar, doğal yaşamın ardında kutsal bir
varlığa işaret eden göstergeler olduğunu dile getiriyorlar.425
Flew gelinen bu noktada, varlığı Tanrı ile ilişkilendirip açıklayan yaklaşımlarda
eksiklik arama yerine, eksikliğin bilimsel faaliyet yürüten bilim adamlarının
kuramlarında, fizikçilerin evren çağına dair yaptıkları açıklamalarda aranması gerektiği
savını ileri sürüyordu.426 Çünkü felsefi yönü hiçte güçlü olmayan bilim adamları, “Bu
kadar akılsız bir evren nasıl oluyor da özgün amaçları, üreme kabiliyetleri ve ‘kodlanmış
kimyaları’ olan varlıklar yaratabiliyor?” sorusunu cevapsız bırakmıştır. Sorunu sadece
biyoloji ile ilgili görmek ve muhtemel cevapları ona havale etmek çözüm değildir. Zira
buradaki problem aynı zamanda felsefi bir problemdir, dolayısıyla felsefeci burada risk
almak ve meseleye dair bir şeyler söylemek durumundadır. Flew’e göre bu aşamada
bilimin veya bilim adamının ne söylediğinden daha ziyade felsefe ya da felsefecinin ne
söylediği çok daha önemli ve değerli olacaktır.427
Canlı varlıklar kendilerinden önceki varlıkların hiçbirinde olmayan içsel bir
amaca ve örgütlenmeye sahiptirler. Biz sadece katı bilimsel yaklaşımın prensipleriyle
hareket edersek bu düzeni anlayamayız. Bu boşluğu kapatmak ancak felsefe yoluyla,
felsefecinin yardımıyla mümkün olacaktır. Zira yaşamın tesadüfe dayalı olmayan
teleolojik bir boyutu vardır ve yaşamın teleolojik boyutuna dair yapılacak açıklama teorik
bir açıklama olacağından sorun tamamıyla felsefidir. Dolayısıyla bunu yapacak olan
disiplin felsefedir. Aksi halde bu görev bilime kalacak, bilim açıklamayı yapmaya güç
yetiremediği her durumda kendi işleyişinin bir gereği olarak ikinci bir ihtimal olan üst
aklın varlığını inkâra yönelecektir.428
Bugün dahi canlı varlığın cansız varlıktan ilk ortaya çıkışıyla ilgili açıklama
yapma noktasında bilim çaresizdir. O sebeple üreme kabiliyeti olmayan ilk yaşam
biçimlerinden üreme kabiliyeti olan yaşam biçimlerine nasıl geçildiğine dair doyurucu bir
açıklama henüz yapılamamıştır. Kabul etmek gerekir ki, böyle bir kabiliyete sahip olan
yaşam biçimlerinin bu kabiliyete sahip olmayan yaşam biçimlerinden ilk kez nasıl
geliştiğine dair herhangi bir açıklamada tasarım ilkesine başvurmadan (bütünüyle
materyalist ilkeler ışığında) izahat yapmanın imkânı yoktur.429
Bütün kuşların, hayvanların ve insanların sağ ve sol taraflarının aynı olması
(bağırsakları hariç), sadece iki gözlerinin olması ve yüzlerinin iki tarafında başka göz
olmaması bir rastlantı olabilir mi? Yine kafalarının iki tarafında sadece iki kulak,
burunlarında sadece iki delik olması, göz arasında başka hiçbir deliğin olmaması ve
burnun altında bir ağız olması ve iki ön ayak veya iki kanat veya omuzlarında iki el
olması ve daha fazla olmaması bir tesadüf olabilir mi? Hepsinin dış şeklindeki bu düzen
bir Sanatçı’nın gaye ve düzenlemesi olmadan nasıl ortaya çıkmış olabilir? İşte bu ve
bunun benzeri örnekler insanoğlunu her şeyi yaratan, her şeye gücü yeten bir varlığın
olduğuna ikna etmiştir.430 Dolayısıyla yaşamı karmaşık kimyasal tepkimelerin bir
sonuncu olarak görmek, tüm canlı yaşamı bu varsayım üzerinden izaha kalkışmak ikna
425
426
427
428
429
430
Gregg Easterbrook, “Meaning Makes a Comeback”, God For The 21st Century, ed. Russell Stannard,
Templeton Foundation Press, Great Britain, 2000, s. 32.
Flew, There is a God, s. 117.
Flew, a.g.e., s. 127.
Flew, There is a God, s. 127.
Flew, a.g.e., s. 125-126.
Enis Doko, Dahi ve Dindar: Isaac Newton, İstanbul Yayınevi, İstanbul, 2011, s. 51-52.
516
edici değildir. Gelişen teknoloji ile birlikte canlı organizmayı oluşturan en küçük yapı taşı
olan hücrede dahi bu ince amacın varlığı artık bilinen bir hakikattir. O sebeple yaşam
dediğimiz şey artık karmaşık kimyasal tepkimelerden ibaret bir durum olarak
değerlendirilemez. Zira yaşam bu türlü indirgemeyi asla kabul etmeyecek olağanüstülüğe
sahip bir realitenin adıdır.431
Yaşamın kaynağı, tarihi, ortaya çıkış aşamaları hakkında bütün bildiklerimizi
ifade tmeye kalkıştığımızda, bu konuda siyah bir camın arkasından baktığımızı itiraf
etmek zorunda kalırız. Çünkü bu gezegende yaşamın nasıl ve tam olarak ne zaman ve
hangi koşullar altında ortaya çıktığını on yıllardır yapılan araştırmalara rağmen hala
bilmiyoruz. Ayrıca ilk genetik mekanizmanın tam olarak nasıl gelişmiş olduğu da
çözülmemiş bir mesele olarak durmaktadır. Belki de bu sebeple yaşamın kaynağına giden
yol asla bilinemeyecek ve bu noktada bilimin açıklamaları birer kanaat olmanın ötesine
geçemeyecektir. İşte bütün bunlardan dolayı Flew tüm bu olup bitenin arkasında var olan
gücün üstün ve sonsuz zekâya sahip bir “Akıl” olduğunu söylemekten öte bir ihtimalin
bulunmadığını ifade etmek için bir engel olmadığı kanaatindedir.432
Sonuç
Evrenin kökeni ve işleyişi hakkında bilim her ne kadar iddialı bir dil kullanıyor
olsa da, henüz bu iddialarına muvafık kanaatin ötesine geçmiş gerçek anlamda bilimsel
bir açıklama yapamamıştır. Çünkü yaşamın kökenine doğru tuttuğu projeksiyonun belli
bir noktanın ötesinde iş görmesi olanaksızlaşmakta ve bu noktadan itibaren dile getirilen
gerekçeler ancak birer kanaat ve hipotez seviyesinde kalmaktadır. Dolaysıyla bilim iman
üzerinden kanaat dile getirmesi sebebiyle şiddetle eleştirdiği dini tavrın aynısını
takınmakta ve inancını bilimsel faaliyetin temeline koymaktadır. Oysa bu söylem ve
eylemi biçimi çok farklı olan bilim adına büyük bir çelişkidir.
Diğer taraftan evrenin oluşum ve işleyişini onun iç mekanizmasının ortaya
çıkardığı bir durum olarak görmesi, buradan hareketle evrene ezelilik niteliği yüklemesi
de bilimsel bir keşif değil, bir kanaattir. Sırf arkasına bilim yaftasını almış olmasından
dolayı böyle bir kanaatin başka bir tarz kanaat karşısında alında bir ayrıcalığı ve
üstünlüğü yoktur. Dolayısıyla dinin evrenin kökenine dair ortaya koyduğu kanaat en az
bilimin bu konudaki kanaati kadar muteber ve değerlidir. Hatta salim akıl şuursuz bir
varlık bütününün kendi eylemlerini organize etme kabiliyetini onaylamaya, harici ve
akıllı bir neden vasıtasıyla bunun olması ihtimaline oranla daha uzaktır. O sebeple (iddia
edilenin aksine) dini tavrın bu konuya dair Tanrı temelli açıklamaları, bilimsel tavrın
evrim temelli açıklamalarına oranla çok daha sağlam ve sağlıklı gözükmektedir.
Son olarak, akıl sahibi olmak insanı diğer canlılardan farklı kılan en başat
niteliktir. İnsan aklı sayesinde düşünür ve karar verir. Tüm kabul ve retleri yine akıl
marifetiyle ortaya çıkar. Aklın insana ait bilim gibi bazı alanlarda iş görüp, din gibi bazı
alanlarda devre dışı kaldığını ileri sürmek mantıki bir tutum değildir. Flew’ün hem ateist
ve hem de deist görülere sahip olduğu dönemlerde onun açısından da aklı temel
belirleyici etmen olmuştur. Dolayısıyla Flew’ün felsefi ve dini anlamda yol alışını aklı
vasıtasıyla gerçekleşmiş bir süreç olarak değerlendirmek, ondaki değişim ve dönüşümleri
herhangi bir din, vahiy veya mistik bir takım mucizevi uyanışlarla özellikle
ilişkilendirmemek gerekir.
431
432
Flew, a.g.e., s. 129.
Flew, There is a God, s. 129-130.
517
Kaynakça
Borchert, Donald M. (2006), Encyclopedia of Philosophy, 2. ed., vol. 7., USA:
Macmillan.
Bucaille, Maurice (1988), İnsanın Kökeni Nedir?, çev., Ali Ünal, İstanbul: İnsan
Yayınları.
Cevizci, Ahmet (1999), Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları.
Conway, David (2000), The Rediscovery of Wisdom, London: Macmillan.
Corey, Michael (1993), God and The New Cosmology The Anthropic Design
Argument, Boston: Littlefield Publishers.
Devies, Paul (2000), “What Happened Before the Big Bang”, God For The 21st
Century, ed. Russell Stannard, Philadelphia: Templeton Foundation Press.
Doko, Enis (2011), Dahi ve Dindar: Isaac Newton, İstanbul: İstanbul Yayınevi.
Easterbrook, Gregg (2000), “Meaning Makes a Comeback”, God For The 21st Century,
ed. Russell Stannard, Philadelphia: Templeton Foundation Press.
Flew, A. & Habermas (2004), Gary R., “My Pilgrimage from Atheism to Theism, A
Discussion between Antony Flew and Gary Habermas”, Philosophia Christi, ed. Craig J.
Hazen, vol.6, No: 2., ss. 197-211.
Flew, Antony (1984), God, Freedom and Immortality, New York: Prometheus Books.
Flew, Antony (2007), There is a God: How the World's Most Notorious Atheist
Changed his Mind, New York: Harper One.
Foster, John (2007), The Divine Lawmaker, Oxford: Clarendon Press.
Hawking, Stephen (2008), A Brief History of Time, New York: A Bantam Book.
Heisenberg, Werner (1974), Across The Frontiers, trans. P. Heath, San Francisco:
Herper&Row.
Jammer, Max (2002), Einstein and Religion (Physıcs and Theology), New Jersey:
Princeton University Press.
Leslie, John (1993), “Creation Stories, Religious and Atheistic”, International Journal
For Philosophy of Religion, vol. 34, No. 2, ss. 65-77.
Leslie, John (2001), Infinite Minds, Oxford: Clarendon Press.
Meynell, Hugo (1999), “The Existence of God”, Great Thinkers on Great
Questions,ed. Roy Abraham Varghese, USA: Oneworld Publications.
Planck, Max (1977), Where Is Science Going?, trans. James Murphy, New York:
Norton.
Ross, Hugh (1989), The Fingerprint of God, New Kensington: Whitaker House.
Swinburne, Richard (2004), “Design Defended”, Think, Philosophy for Everyone, ed.
Stephen Law, Vol., 2, Issue 6, Cambridge University Press, ss. 13-18.
518
Swinburne, Richard (2001), Tanrı Var mı?, çev. Muhsin Akbaş, Bursa: Arasta
Yayınları.
Swinburne, Richard (1977), The Coherence of Theism, Oxford: Clarendon Press,
Tatlı, Adem (2008), Evrim ve Yaratılış, İstanbul: Nesil Yayınları.
Tracy, Thomas F. (1984), God, Action and Embodiment, Grand Rapids, MI: Eerdmans,
1984.
Wallace, Stan W. (2007), “The Craig-Flew Debate”, Does God Exist?, Burlington:
Ashgate Publishing Company.
519
Evli Çiftlerde Çift Uyumu, Evlilik Çatışması ve Çatışma Çözüm Stillerinin İncelenmesi
Aynur TOPRAK433
Özet
Evlilik; sevgi, bağlılık, güven, cinsellik, çocuk sahibi olma, beraberlik gibi birçok
gereksinimi karşılama beklentisi içerisinde ömür boyu beraber ve mutlu olma amacıyla aile
ilişkisinin kurulduğu bir kurum olarak ifade edilebilir. Bireylerin birçok gereksinimi
karşılamak üzere gerçekleştirdiği evlilikler sürekliliği olan ve sonlanan evlilikler olarak
farklılık gösterebilmektedir. Evlilikler eşlerden birinin ölümü ile sonlanabildiği gibi çift
uyumunun ve evlilik doyumunun çeşitli sebeplerle sağlanamaması sonucu yaşanan
çatışmalar neticesinde de sonlanabilmektedir. Eşlerin yaşamış oldukları çatışmaları çözmek
için kullandıkları çözüm yolları çiftler arasında farklılık göstermektedir.
Bu araştırmanın amacı evli çiftlerin arasındaki çift uyumunun bazı değişkenlere göre
farklılaşıp farklılaşmadığını incelemek, evlilik çatışmalarının hangi çözüm stilleri
kullanılarak sonlandırıldığını veya sonlandırılmaya çalışıldığını incelemek, evli çiftlerin
yaşamış olduğu evlilik çatışmalarının ve çatışma çözüm stillerinin cinsiyet, eğitim düzeyi,
çalışma durumu gibi çeşitli değişkenler ile ilişkili olup olmadığını incelemektir.
Bu bildiri, bir araştırma tasarısı olup “Evli Çiftlerde Çift Uyumu, Evlilik Çatışması
ve Çatışma Çözüm Stillerinin İncelenmesi” konulu tez çalışmamın temel çerçevesini ele
almaktadır. Bu sebeple herhangi bir araştırma bulgusuna yer verilmemiştir.
Anahtar Sözcükler: Evlilik, Çatışma, Evlilik Uyumu, Evlilik Çatışması, Çatışma
Çözüm Stilleri
1.Araştırmanın Amacı
Evlilik sorunlarının, boşanma oranlarının ve buna bağlı olarak psikolojik yardım
alma talebinde bulunanların tüm dünyada ve ülkemizde giderek artan bir hal alması evlilik
uyumunun, evlilik çatışmasının, çatışma çözme davranışlarının ve bunlara bağlı olan
değişkenlerin evlilik uyumlarını yordama düzeylerinin araştırılması ihtiyacını doğurmuştur
(Soylu ve Kağnıcı,2015).
Bu araştırmada evli çiftlerin arasındaki çift uyumunun incelenerek bu uyumun farklı
değişkenlere göre farklılaşıp farklılaşmadığını incelemek, evlilik çatışmalarının incelenerek
bu çatışmaların hangi çözüm stilleri kullanılarak sonlandırıldığını veya sonlandırılmaya
çalışıldığını incelemek, evli bireylerinin evlilik çatışmalarının ve çatışma çözüm stillerinin
cinsiyet, eğitim düzeyi gibi çeşitli değişkenler ile ilişkili olup olmadığını incelemek
amaçlanmıştır.
2.Araştırmanın Önemi
433
Antalya İl Sağlık Müdürlüğü Sosyal Hizmet Uzmanı
520
Bu araştırmanın literatüre katkı sağlayacağını ve bu konu ile ilgili yapılacak olan
çalışmalara katkı sağlayıp uygulama alanında evli çiftlerle çalışan uzmanların çalışmalarına
ışık tutacağı ve çift çatışmalarının çözümü konusunda yol gösterici olacağını düşünmekte ve
bu anlamda araştırmanın teori ve pratikte önemli katkıları olacağı kanaatindeyim.
3.Varsayımlar/Sınırlılıklar
Çalışmaya katılacak olan bireylerin Kişisel Bilgi Formu, Evlilikte Uyum Ölçeği,
Evlilik Çatışması Ölçeği ve Çatışma Çözüm Stilleri Ölçeği sorularına samimi cevaplar
verecekleri varsayılmaktadır.
Araştırmanın katılımcıları Antalya ili merkez ve ilçelerinde ikamet edip araştırmaya
katkı sağlamayı kabul eden katımcılarla sınırlandırılacaktır. Söz konusu araştırma bulguları
ise yapılan araştırmada katılımcılardan cevaplaması istenen veri toplama araçlarından elde
edilecek cevaplar doğrultusunda elde edilen bilgilerle sınırlandırılacaktır.
4.Tanımlar
4.1. Evlilik:
Sevgi, bağlılık, güven, cinsellik, çocuk sahibi olma, beraberlik gibi birçok
gereksinimi karşılama beklentisi içerisinde ömür boyu beraber ve mutlu olma amacıyla aile
ilişkisinin kurulduğu bir kurum olarak ifade edilebilir.
4.2.Çatışma:
Kişilerarası ilişkilerde baş gösteren uyuşmazlık, zıtlaşma, kavga ve sürtüşmeleri
ifade eder.
4.3.Evlilik Uyumu:
Evlilik çalışmalarında ele alınan temel kavramlardan biri haline gelen evlilik uyumu,
çiftlerin ahenk içerisinde etkili bir evlilik ilişkisine sahip olmaları için gerekli olan bir
kavramdır(Ersanlı ve Kalkan,2008;Tuncay,2006).
Birbirleriyle iletişim halinde olan, evlilik ve aileyi ilgilendiren konularda fikir birliği
yapabilen ve sorunlarını olumlu şekilde çözebilen çiftlerin evliliği uyumlu evlilik olarak
tanımlanabilir(Akar,2005;Erbek ve ark.,2005).
4.4. Evlilik Çatışması:
Eşlerden biri diğerinin ilgilerine müdahale etmeye kalktığında ortaya çıkan
kişilerarası bir süreçtir(Hatipoğlu,1993).
4.5. Çatışma Çözüm Stili:
Çiftlerin ilişkilerinde karşılaştıkları sorunları ele
tanımlanmaktadır(Cann, Norman, Welbourne ve Calhoun,2007).
alma
şekilleri
olarak
5.Yöntem
Bu araştırmada betimsel ilişkisel tarama modeli kullanılacaktır. Evli bireylerin evlilik
çatışmaları, çatışma çözüm stilleri ve evlilik uyumlarının cinsiyet, kadının çalışma durumu,
eğitim, evlenme kararı, çocuk sahibi olup olmama, çocuk sayısı, çatışmayı kimin
başlattığına göre anlamlı farklılıklar gösterip göstermediğine bakılacaktır. Ayrıca, evli
bireylerin cinsiyetlerine göre evlilik çatışmaları, çatışma çözüm stilleri ve evlilik uyumları
521
arasında önemli ilişkilerin bulunup bulunmadığını belirleme amaçlanmıştır. Değişkenler
arasındaki ilişkileri keşfetme amacıyla yapılan ilişkisel araştırmada, değişkenler arasındaki
ilişkilerden hareketle çalışılan konu çözümlenmeye ve açıklanmaya çalışılacaktır. Bunlara
ek olarak, evli bireylerin cinsiyetlerine göre evlilik çatışmaları, çatışma çözüm stilleri
onların evlilik uyumlarının önemli birer yordayıcısı olup olmadığı incelenecek, yordayıcı
değişkenlerle yordanan değişkenler arasındaki ilişkilere bakarak yordayıcı değişkenlerden
hangilerinin yordanan değişkendeki değişimi ne kadar açıklayabildiği araştırılacaktır.
5.1. Örneklem
Araştırma örneklemi, Antalya’nın il ve ilçelerinin çeşitli semtlerinde yaşayan
gönüllülerden oluşturulacaktır. Gönüllüler, en az ilkokul mezunu, evli ve eşiyle bir arada
yaşıyor olmak kriterlerine göre seçilecektir. Araştırmacının çabalarıyla ev veya iş yerlerinde
ulaşılacak olan ortalama 300 katılımcının (150 Kadın, 150 Erkek) araştırma örneklemi
oluşturması tahmin edilmekte olup araştırmaya çift olarak katılma şartı gözetilmeyecektir.
5.2. Veri Toplama Araçları
Çalışmada veri toplama aracı olarak; evlilik çatışmasını ölçmek için `Evlilik
Çatışması Ölçeği', çatışma çözüm stillerini ölçmek için `Çatışma Çözüm Stilleri Ölçeği',
evlilik uyumunu ölçmek için `Evlilikte Uyum Ölçeği', demografik özellikler için ise
oluşturulan Kişisel Bilgi Formu kullanılacaktır.
5.2.1. Evlilikte Uyum Ölçeği
Evlilikte uyum ölçeği, evlilik ilişkisinden alınan doyum düzeyi ve genel evlilik
niteliğini ölçmeyi amaçlamaktadır. Bu ölçek, evlilik ilişkilerinde uyum, çatışma çözme,
bağlılık ve ilişki tarzını ölçen bir ölçektir (Büyükşahin, 2004). Ölçek, son 30 yıldır pek çok
araştırmada, geçerli ve güvenilir olarak kabul edilerek kullanılmıştır (Tutarel-Kışlak, 1999).
1959 yılında Locke ve Wallece tarafından geliştirilen bu ölçeğin geçerlik ve
güvenirlik çalışması Tutarel-Kışlak tarafından yapılmıştır. 15 maddelik bir ölçektir.
Geçerlik: Yapı geçerliği: Faktör analizi: 2 Faktör: Anlaşma ya da anlaşmama durumları,
ilişki tarzı. Birinci faktör ilk 9 madde, genel uyum ve duygu, cinsellik, toplumsal kurallar
gibi durumlardaki anlaşmayla, ikinci faktörde yer alan son 6 madde ise, boş zaman
etkinlikleri, çatışma çözme, güven gibi ilişki tarzı ile ilgilidir (Tutarel-Kışlak, 1999).
5.2.2. Evlilik Çatışması Ölçeği
Bu ölçek, evlilik çatışmalarını ölçebilmek amacıyla Hatipoğlu (1993) tarafından
geliştirilmiştir. Ölçek 70 çatışma konusunun listesinden oluşmaktadır. Kişiler her bir item
için, "Böyle bir durum yok", "Var ama hiç gerginlik yaratmıyor", "Yılda 1-2 kez gerginlik
yaratıyor"(l puan), "Ayda 1-2 kez gerginlik yaratıyor" (2 puan), "Haftada 1-2 kez gerginlik
yaratıyor" (3 puan), "Günde 1-2 kez gerginlik yaratıyor" (4 puan) cevaplarıdır. Ölçekten iki
farklı puan elde edilmektedir.
a. Çatışma Puanı: Çatışma yarattığı söylenen itemlerin toplam sayısı çatışma skorunu
oluşturmakladır. Bu skor 0 ile 70 arasında değişebilir.
b. Evlilik Çatışması Sıklığı Puanı: Çatışma yarattığı söylenen itemlerin karşılık gelen
puanlarla çarpılmasından elde edilen puanlar toplanır. Bu elde edilen toplam puan ise elde
edilmiş olan Çatışma Skoruna bölünür. Böylece 1-4 arasında değişebilen bir sıklık skoru
elde edilir. Bu çalışmada çatışma puanı esas alınmıştır.
522
5.2.3. Çatışma Çözüm Stilleri Ölçeği
Evlilikte eşlerin çatışma ile nasıl başa çıktığı evlilik uyumu konusunda oldukça
belirleyicidir. İlişkilerdeki uyum, eşler arasındaki çatışmanın düzeyine ve çatışmanın nasıl
çözüldüğüne bağlıdır(Kurdek,1995).
Evli bireylerin çatışma çözüm stilleri Ayça Özen tarafından geliştirilen Çatışma
Çözüm Stilleri Ölçeği ile ölçülecektir. Bu ölçek her bir partnerin dört çatışma çözme stilini
(olumlu çatışma çözüm stili, olumsuz çatışma çözüm stili, boyun eğme ve geri çekilme)
ölçmektedir. Toplam 25 maddeden oluşan ölçekte olumlu çatışma çözüm stilleri 5, 9, 11, 13,
22 ve 24 no’lu maddeleri; olumsuz çatışma çözüm stilleri 1, 6, 8, 12, 14, 16 ve 25 no’lu
maddeleri; boyun eğme 2, 4, 7, 17, 19 ve 20 no’lu maddeleri; geri çekilme 3, 10, 15, 18, 21
ve 23 no’lu maddeleri içermektedir. Çatışma çözüm stilleri ölçeği alt-skalaların skorlarına
bağlıdır; toplam bir skor yoktur.
7 madde içeren olumsuz olarak çatışma çözme stilinin maksimum skoru 42’dir. Her
biri 6 madde içeren diğer alt ölçeklerin olumlu, boyun eğme ve geri çekilme şeklindeki
çatışma çözme stillerinin maksimum skorları 36’dır (Özen, 2006).
5.2.4. Kişisel Bilgi Formu
Araştırma problemleri bağlamında önem taşıyan, katılımcılara ait demografik
özellikleri saptayabilmek üzere hazırlanan açık ve kapalı uçlu soruların yer aldığı bir
formdur. Sorular, katılımcılara ait yaş, cinsiyet, eğitim durumu, meslek, gelir durumu, çocuk
sahibi olma durumu, evlenme şekli ve sorumluluk paylaşımı gibi bilgileri içermektedir.
5.3. İşlem
Antalya’nın çeşitli semtlerinde yaşayan kişilerle evli olmaları, eşleriyle birlikte
yaşamaları, en az ilkokul mezunu olmaları ve çalışmaya katılmaya istekli olmaları kriterleri
göz önüne alınarak çalışılacaktır. Araştırmaya katılmayı kabul eden kişilere bilgi formu,
evlilik çatışma ölçeği, evlilikte uyum ölçeği ve çatışma çözüm stilleri ölçekleri
uygulanacaktır. Ölçeklerin nasıl doldurulacağına dair bilgi katılımcılara aktarılacak olup
dolduracakları anket formlarının üzerinde de yazılı olarak belirtilecektir.
Kaynakça
Akar, H. (2005). Psikiyatrik yardım talebi olanlar ile yardım talebi olmayan ve
boşanma aşamasında olan çiftlerde; çift uyumu ve kişilik özellikleri arasındaki ilişkinin
karşılaştırılması. Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh
Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İstanbul.
Batık, M., Kalkan, M.(2017).Evlilikte algılanan sorun çözme becerileri ve evlilik
doyumu. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi,6(5).2630-2646.
Büyükşahin, A. (2004). Psikoloji araştırma ve uygulamalarında ölçek/teknik/
vaka/yayın/kavram tanıtımı 1: Türkiye’de uyarlama çalışmaları yapılmış ya da Türk
kültüründe geliştirilmiş ikili ilişkiler kapsamındaki ölçeklerin kısa tanıtımı. Türk Psikoloji
Dergisi, 19: 129-43.
Çelik, M. (2006). Evlilik doyum ölçeği geliştirme çalışması. Yayınlanmamış doktora
tezi Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
523
Erbek E, Beştepe E, Akar H ve ark. (2005a) Evlilik Uyumu. Düşünen Adam 18: 39-7
Ersanlı, K. ve Kalkan, M. (2008). Evlilik ilişkilerini geliştirme (Kuram ve
uygulama). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Hatipoğlu, Z., (1993). The role of certain demographic variables and marital conflict
in marital satisfaction of husband and wives. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ortadoğu
Teknik Üniversitesi.
Soylu,Y., Kağnıcı,D. Evlilik uyumunun empatik eğilim, iletişim ve çatışma çözme
stillerine göre yordanması,Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi. 2015; 5(43),4454.
Şendil,G,Korkut,Y.(2012).Evli çiftlerdeki çift uyumu ve evlilik çatışmasının
demografik özellikler açısından incelenmesi.Psikoloji Çalışmaları,28 (0),15-34 .
Tutarel-Kışlak Ş, Çavuşoğlu Ş, (2006). Evlilik uyumu, bağlanma biçimleri,
yüklemeler ve benlik saygısı arasındaki ilişkiler. Aile ve Toplum Eğitim Kültür Ve Araştırma
Dergisi.
Tutarel-Kışlak, S. ve Çabukça, F. (2002). Empati ve demografik değişkenlerin evlilik
uyumu ile ilişkisi. Aile ve Toplum Dergisi.
Türkiye İstatistik Kurumu 2017 Haber Bülteni.
Tutarel Kışlak, Ş. (1999). Evlilik uyum ölçeğinin güvenirlik ve geçerlik çalışması. 3P
(Psikiyatri, Psikoloji, Psikofarmakoloji) Dergisi, 7, 50-57.
Özen, A., Salman-Engin, S. ve Sakallı-Uğurlu, N. (2016).Romantik İlişkilerde
Çatışma Çözüm Stilleri Ölçeği: Geçerlik Güvenirlik Çalışması.Nesne,4(7), 1-19.
Yılmaz, A. (2000). Eşler Arasındaki uyum ve çocuğun algıladığı anne baba tutumu
ile çocukların, ergenlerin ve gençlerin akademik başarıları ve benlik algıları arasındaki
ilişkiler. (doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
524
Ailede Yaşanan Çatışmaların Psiko-Sosyal Nedenleri ve Çözüm Önerileri
Asst. Prof. Dr. Ömer Faruk SÖYLEV434
Özet
Mutluluğu etkileyen faktörlerin temelini aile içi ilişkiler oluşturmaktadır. Sağlıklı
aile ilişkileri insanın mutluluğunu ve toplumun huzurunu birinci derecede etkilemektedir.
Ancak aile içi ilişkiler her zaman arzu edildiği şekilde gerçekleşmez. Tüm iyi niyet ve
çabalar aile içinde çeşitli şiddetlerde çatışmalar yaşanmasını engelleyemez. Aslında çatışma
yaşamak, insan yaşamının bütünüyle karşı konulamaz, tamamıyla ortadan kaldırılamaz bir
parçasını oluşturur. Çatışma, sadece aile içi ilişkilerde değil, tüm insan ilişkilerinde
kaçınılmaz bir şekilde o ilişki içinde yaşanır. Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi aile içi
ilişkilerde de çatışmalar yaşamak mutlu ve huzurlu olmanın önünde bir engel değildir.
Bilakis ilişkilerde çatışma yaşanmaması olağan olmayan bir durum olarak
değerlendirilebilir.
Bu bildiride, ailede çatışma alanlarını etkileyen modern yaşam tarzı, üretim ve
tüketim alışkanlıkları, bireysellik, değişen aile rolleri gibi sosyal nedenler, duyguların
günlük yaşamda giderek önem kazanması, benlik ve kişilik algılarında artan farkındalık, var
olma çabası ve onaylanma ihtiyacı; sevmek, sevilmek, saygı görmek, takdir edilmek,
önemsenmek gibi psikolojik ihtiyaçlar ile ilgili nedenler birlikte yorumlanacak ve çözüm
yolları tartışılarak öneriler sunulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Aile, Çatışma, Psikolojik İhtiyaç, Sosyal Neden
Giriş
Sosyo-kültürel alanda modern dönemde yaşanan gelişmeler, insanlık tarihinde eşi
görülmemiş bir biçimde mahremiyet sınırlarını, benlik/kişilik algılarını, aidiyet bilinci ve öz
değerleri derinden etkilemekte ve dönüştürmektedir. Psiko-sosyal anlamda yaşanan bu
değişim ve dönüşüm, yerel kültürlerin ve geleneksel bağların zayıflayıp yok olma tehdidi ile
karşı karşıya kaldığı, bireyselliğin farklı türlerinin geçerli olduğu, geleneksel kurumların
işlevlerini kaybettiği bir süreç olarak tanımlanabilir.
Gelişen teknolojinin sağladığı iletişim ve ulaşım imkanlarına rağmen insanların
birbirlerine, aile ve akrabalarına karşı olan bağlılıkları azalmaktadır. Zira modern dönemde
yerel, milli, dini, geleneksel değerlere sıkı bağlılık nostalji olarak görülmekte ve aykırılığı
ifade etmektedir. Bu bağlılığın yeni dünyayı anlama ve var olma çabalarını engellediği
düşünülmektedir. Çünkü modern kültürün değeri, bağlılık değil bağımsızlıktır. Kendi
potansiyellerinin farkında ve onlardan en üst verimlilik düzeyinde yararlanarak kendi
ayakları üzerinde durabilen birey olmaktır. Modern kültürün ayrıt edici bir değeri olan
bireysellik, kişilerin ait oldukları aile, kurum, toplum ve değerlere olan inanç ve bağlılığının
kopmasına neden olmaktadır. Bu durum aile gibi toplumu oluşturan kurumların
zayıflamasına yol açmaktadır. Diğer yandan bireyselliğin esas alındığı modern kültürde
434
Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Din Psikolojisi Bilim Dalı
525
bireyin dayanışma ve yardımlaşma içinde bulunduğu diğer sosyal unsurları da doğal olarak
yok etmektedir. Herkesin kendi çıkarlarını dikkate aldığı, rasyonel, menfaatçi, acımasız
rekabete dayanan ilişki biçimi dini, ahlaki ve geleneksel kaynak ve değerleri
anlamsızlaştırarak kişiyi önce kendi iç dünyasında yalnızlaştırma ve daha sonra yaşadığı
çevre ve topluma karşı yabancılaştırmaktadır. Böyle bir ortamda kimse kimseden -velev ki,
anne-baba ya da kardeş olsun- yardım ve dayanışma bekleyemez duruma gelmektedir.
Modern toplumda sosyo-kültürel ilişkilerin geleneksel paradigmalarının radikal değişimi
bireyde güvensizlik ve kaygı durumlarının artması gibi bireysel ve toplumsal sağlığı
tehlikeli şekilde etkileyen büyük tehditlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Toplumsal değişmenin iş ve işlemleri çabuklaştıran, hayatı kolaylaştıran çok faydalı
yönleri olduğu gibi bireyi ve toplumu çıkmazlara sürükleyen olumsuz yanları da vardır. Aile
kurumu da söz konusu değişimin olumsuz, yıkıcı etkilerinden payına düşeni ziyadesiyle
almaktadır. Yükselen değerlerinin beslemesi ve desteğiyle üyelerinin gittikçe
bireyselleşmesi ve bencilleşmesi nedeniyle büyük tahribata uğrayan aile kurumu, tarihsel
süreç içinde üyeleri için daima güvenle sığınılacak bir liman ve huzur bulunacak bir yuva
olmuştur. Ailenin beklenen işlevlerini yerine getirebilmesi için öncelikle onun sağlıklı bir
yapıya kavuşması ve bu durumunu muhafaza ederek devam etmesi gerekir. Aile yapısının
sağlıklı bir yapıya sahip olmaması veya parçalanması halinde zayıf ve güçsüz olanlar yani
bakım, ilgi, koruma ve desteğe en çok muhtaç olanlar yine en fazla zararı görecek olanlardır.
Bunlar da çoğunlukla çocuklar, hastalar, yaşlılar ve kadınlardır. Parçalanıp dağılan ya da
sağlıksız bir yapıya sahip olan aileler için modern dönemde ailenin kimi fonksiyonlarını
ikame edecek bazı kurumlar tesis edilse de bunların hiçbirisi aile bağları kadar güçlü ve
sıcak olmayacaktır. Gelişmeler nedeniyle zorunlu olarak oluşturulan bu yapılar kısa vadede
çözüm üretse de uzun vadede yeni sorunlara kaynaklık etmektedir.435
Günümüzde aile kurumunun sağlam zeminini kaybettiği görülmektedir. Ailenin
özünü oluşturan ve onu yaşatan değerlerin modern dönemde aşınmış olması nedeniyle
sağlam temelli ve düzenli aile sayısı azalırken, sorunlarıyla boğuşup duran ya da yıkılıp
dağılan ailelerin sayısı gittikçe artmaktadır.
Ailede Yaşanan Çatışmalar
Aile toplumun temeli olarak kabul edilir ve aile mutlu olmak için kurulur. Yeni
evlenip aile kuranlara ömür boyu sürecek mutluluklar dilenir. Ancak bütün sosyal ilişkilerde
olduğu gibi aile ilişkilerinde de her şey her zaman istenildiği gibi gitmez. Zaman zaman aile
içinde çatışma ortamları oluşur. Çatışma, “birbiriyle ilişki içinde bulunan iki ya da daha
fazla taraf arasında, kaynakların sınırlı olması, değerlerinin, gereksinimlerinin, çıkarlarının
birbiriyle uyuşmaması sonucu ortaya çıkan anlaşmazlık” şeklinde tanımlanmaktadır. Aile
ortamındaki çatışma ise eşler ve diğer aile üyeleri arasında “taraflardan birinin, kendi
isteklerini karşı tarafın engellediği veya engellemek üzere olduğu algılaması ile başlayan ve
iki tarafın, algılarını, duygularını ve davranışlarını içeren bir süreçtir.” 436 Aslında insan
ilişkilerinin bütününde olduğu gibi ailede de çatışma olması kaçınılamaz bir durumdur.
Kaldı ki, yaşanan çatışmalar çözümsüzlükle sonuçlanıp ailenin yıkılmasına neden
olabileceği gibi eşler ve aile üyeleri arasında yakınlaşmaya ve nihayet aileyi yaşatan
435
436
Yavuz Ünal, “Küreselleşen Dünyada Değişen Aile ve Nikah Algısı”, Küreselleşen Dünyada Aile, TDV
Yayınları, Ankara 2010, s. 347-352.
Ali Bayer, “Ailede Yaşanan Anlaşmazlıklar ve Çözüm Önerileri”, ANTAKİYAT/Hatay Mustafa Kemal
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), 2018, s. 217-218.
526
değerlerin güçlenmesine de sebep olabilir. Yani ailelerde çatışma yaşanması her zaman kötü
değildir. Bazen ailenin sağlıklı yapısını kaybetmesi çatışma yaşanmamasından da
kaynaklanıyor olabilir. Bir çocuk otoriter olan anne-babasından korktuğu için talep ve
ihtiyaçlarını dile getiremeyebilir ve o ailede çatışma çıkmaz. Ancak ailelerde çatışma
yaşanmaması her zaman sağlıklı ve sağlam bir yapıya işaret etmez. Buradan hareketle bir
arada yaşayan insanlar arasında çatışmanın kaçınılmaz ve olağan olduğu söylenebilir. Diğer
bir anlatımla çatışma, insanların birbirleriyle kurdukları ilişki bütünlüğünün doğal bir
parçası olarak yaşanmaktadır. Şu hâlde mutluluğu doğrudan etkileyen sağlıklı aile yapısı,
aile ilişkilerinde hiç çatışma ve problemin yaşanmaması ile değil, ilişkinin tabii bir veçhesi
olarak yaşanan çatışmaların uygun yöntemlerle hayat veren çözümlere kavuşturulmasıyla
sağlanır. Aile ilişkilerinde çatışma ortamının meydana gelmesinin pek çok nedeni olabilir.
Bunlar içinde toplumda hızlı yaşanan sosyo-kültürel değişimin etkileri, benimsenen
değerlerin farklı olması, aile bireylerinin karşılan(a)mayan psikolojik ihtiyaçları, sınırlı
imkan ve kaynaklar ilk akla gelenlerdir.
Toplumsal Değişim: Dünyevileşme
Dünya-ahiret dengesi şeklinde ifadesini bulan geleneksel dini kodlarımızın dünya
lehine bozulması aile ilişkilerini temelden etkilemektedir. Dengenin ahiret aleyhine
bozulması “sevap-günah” kavramlarının hayatımız üzerindeki etkisini azaltmış, bunun
yerine dünyevi hırsları, şahsi çıkarları, bencil ve narsist kişilik yapılarını ön plana
çıkarmıştır. Bu durum aile bağlarının temeli sayılan “sadakat” ve “güven” duygularının
kaybolmasına sebep olmaktadır. Dini ve manevi değerlerin zayıflamasına karşın dünyevi
çıkarların ve maddiyatın bu kadar önemsenmesi ailenin kuruluş aşamasından başlayarak aile
içi tüm iletişim süreçlerinde yaşanan çatışmaların artmasına, problemlerin sorun yumağı
haline gelmesi ve içinden çıkılamaz bir yola sürüklenmesine sebep olmaktadır.
Sağlam temelli bir aile kurulması için eş seçiminde dikkate alınması gereken manevi
unsurlar ve “güzel ahlak” tercihinin yerini maddi unsurlara, dünyevi zevk ve çıkarlara
bırakılması bu durumun dikkat çekici bir göstergesidir. Hazcılık, insan bedeninin bir
anlamda tüketime konu edilmesi, değişkenliği bir yaşam biçimi olarak benimseme ailenin
sağlıklı bir yapı olarak inşa edilmesinin önünde ciddi bir engeller oluşturmaktadır.
Dünyevileşmenin aile üzerinde bir diğer etkisi mutlu ve kalıcı bir evlilik hedefi
yerine ayrılma seçeneğinin her an hazırda tutulmasıdır. Kaybolan güven duygusu ve aşırı
bireysellik, nikah sözleşmelerinin bile bağlayıcılığının yetersiz kalmasına neden olmakta ve
ayrıca evlilik sözleşmeleri yapılması ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Hatta çocuklar
(özellikle kız ama erkek çocuklar için de geçerli) bir eşe ihtiyaç duymadan “kendi ayakların
üzerinde durabilmelisin” motivasyonu ile yetiştirilmektedir. Bu yetiştirilme biçimi en son
çare olarak düşünülmesi gereken seçeneğin, “geçinemezsek ayrılırız” tavrını hassaslaştırıp
ön sıralara çekerek aile zeminin zayıflamasına yol açmaktadır.437
Geleneksel Aile Rollerinde Değişim
Modern düşünce ailede sağlam yapının adalet değil
edilebileceğini öngörmektedir. Eşitler ilkesi taraflardan her
yükümlülüklerinin olduğunu kabul eder. Modern dönemde aile
yapılanmadan eşitlikçi anlayışa geçtiği görülmektedir. Eşitlik
437
eşitler ilkesiyle tesis
birinin eşit hak ve
içi ilişkinin hiyerarşik
düşüncesinin yaygınlık
Saffet Köse, Genetiğiyle Oynanmış Kavramlar ve Aile Medeniyetinin Sonu, Mehir Vakfı yayınları, Konya
2016, s. 65-87.
527
kazanmasıyla birlikte günümüz kadınları bir taraftan geleneksel sorumluluklarının bir
kısmını erkeklere devrederken diğer taraftan erkeklerin yükümlülüklerinin bir kısmını kendi
üzerlerine almışlardır. Böylece eşitliğin bir değer olarak algılandığı ailelerde geleneksel iş
bölümü yerini hayatın müşterek algısına dayalı eşit rollere dayalı yeni bir zemine
bırakmıştır. Ancak kadından modern iş yaşamının gerekleri yanında geleneksel rollerini de
yerine getirmesinin beklenmesi ailede sorun ve çatışmaların artmasına sebep olmaktadır.
Evde eş ve anne olarak kadının eksikliği çok fazla sosyal kurumun devreye girmesini
gerektirmekte fakat bunların hiç birisi annenin bir bakışı dahi etmemekte ve anne
modelliğini sağlayamamaktadır.438
Modern algı biçimleri ailede sınırları belirli olan bireylerin geleneksel rollerini
belirgin şekilde değiştirmiştir. Ailede otoriteyi temsil eden baba, güçlü konumunu
kaybetmeye başlamıştır. Annenin iş yaşamına katılarak kariyer sahibi olmasıyla beraber
kadınlar, çocukların bakımı ile ilgilen bir ev hanımı olma rolünün dışında birçok sorumluluk
yüklenmiştir. Çocuklar ise temel ihtiyaçları için aileye bağlı kalmaktan uzaklaşmışlardır.
Eğitim, bakım ve diğer ihtiyaçları için ev dışında diğer toplumsal kurumlara
yönlendirilmişlerdir.439 Modern düşünce bir yandan kadını özgürleştirirken diğer yandan
“annelik” rolünü zayıflatmıştır. Modernite annelik duygusunu zayıflatarak, bencil, sadece
istekleri peşinde koşan, yalnızca hoşlandığı şeyleri yapan, anlık zevklerinin peşinde bir nesil
oluşmasına neden olmuştur. Bu çocuklar anne ilgisinden mahrum şımarık, sorumsuz,
sınırsız, kuralsız yetiştiğinden ergenlikte annelerine şiddet uygulayabilmektedirler. 440 Böyle
çocukların kurduğu ailelerde de şiddet eğilimi eş ve çocuklara yönelmekte ve bu kısır döngü
sürüp gitmektedir.
Psikolojik İhtiyaçlar
Ailenin yapısı ve işlevlerindeki değişim psikolojik ihtiyaçların karşılanmasını
olumsuz etkilemektedir. Çocuklar dünyaya bir başkasının bakım ve ilgisine muhtaç olarak
gelirler ve bu ihtiyaçlarının karşılandığı asıl yer ailedir. Çocukların anne baba ilişkilerinde
onların yerini daha iyi alabilecek başka bir figür yoktur. Çocuğun duyguları, kimliği, kişiliği
ailede şekillenir. Maslow’un meşhur ihtiyaçlar hiyerarşisi referans alındığında hayatta
kalabilmek için gerekli olan temel fizyolojik ihtiyaçlar, güvende olma, aidiyet duygusu,
sevgi, beğenilme, saygı ve onaylanma gibi psikolojik ihtiyaçlar aile ortamında karşılanması
beklenen önemli psikolojik ihtiyaçlardır. Bireyin ailesi ile olan ilişkilerinde kendini işe
yarar, değerli ve önemli görmesi, aile ortamında daha güvenli, güçlü, neşeli ve dinlenmiş
hissetmesi bu ihtiyaçların karşılanması bakımından oldukça önemlidir.
İnsanlara yakın olma, sevme, sevilme ve dayanışma içinde olma insanın
yaratılışından gelen ihtiyaçlarıdır ve sadece çocukluk dönemi ile sınırlı değildir. Fıtratımız
birlikte yaşamaya programlanmış olduğundan sevmeye sevilmeye olan ihtiyacımız
süreklidir. Yetişkin bireyler için de psikolojik ihtiyaçların doruk noktada karşılama
potansiyeline sahip yegâne kurum ailedir. Diğer yandan aile, bize maskeler takma
zorunluluğu dayatmayan, kendi kendimize rahat olabildiğimiz, çeşitli psikolojik ihtiyaçları
karşılayabildiğimiz pozitif duygusal ortamlar sunar.
438
Dilek Zekiye Kaşık, “Aileyi Tehdit eden Dış Unsurlar”, Aileye İlişkin Sorunlar İstişare Toplantısı, DİB
Yayınları, Ankara 2009, s. 271-272.
439
Bayer, a.g.m., s. 223.
440
Semra Demirkan, “Modern Zamanlarda Annelik”, Kadın ve Aile Yazıları, DİB Yayınları, Ankara 2011, s.
170.
528
Aile yapısı ve işlevlerindeki değişim ailede karşılanması gereken psikolojik
ihtiyaçların aile dışına taşınmasına sebep olmaktadır. Böylece aile kurumu beklentileri
karşılamaktan uzaklaşmakta, bireyleri arasındaki ilişki resmileşmekte, ailenin koruyucu,
geliştirici, destekleyici, onarıcı vasıfları yok olmaktadır.
Çatışmaların Çözüm Yolları
Ailede yaşanan çatışmaların çözümüne yönelik bulunması gereken en önemli beceri
sağlıklı iletişimdir. Çatışma her iki tarafın da isteklerinde ısrarcı davranmasından
kaynaklanmaktadır. Böyle bir durumda genellikle “tavizkar” ya da “baskıcı” tutumlar
sergilenir ki her iki durumda da ilişkinin bir kazananı bir kaybedeni bulunmaktadır. Halbuki
iki tarafında kazandığı, taraflardan birinin kaybettiği duygusunu yaşamadığı “uzlaşmacı” bir
ilişki biçimi daha sağlıklıdır. İlk durumda problem kolayca hallolmuş gibi görünür fakat
sürekli birinin kazanıp ötekinin kaybettiği durumlarda taraflar arasındaki ilişki gün geçtikçe
çürür, bozulur ve yok olur. Yani sürekli olarak birinin kaybettiği diğerinin kazandığı ilişkide
kısa vadede kazan var gibi görünse de aslında uzun vadede kazanan yoktur.
Problemlerle yüzleşmek ve onların varlığını kabul etmek çatışmaların çözümündeki
ilk adımdır. Problemin varlığını kabul etmek ve sorunu fark etmek aynı zamanda onun
çözümü için gereken çaba ve fedakarlığa da hazır olmak demektir. Yani her iki tarafın da
problemi problem olarak görmesi son derece önemlidir. Çatışma çıkmasın diye problemi
görmezden gelmek, bunu dile getirmeyerek hasır altı etmek problemleri biriktirmektir.
Problemi yok sayarak onu çözmüş olmayız. Belki geciktirerek daha zor çözümlerin
bulunabildiği daha şiddetli bir çatışmanın zeminini hazırlamış olabiliriz. Dolayısı ile taraflar
bir araya gelebilmeli ve ilişkilerinde sorun yaşayan taraf problemini karşısındakine rahatça
ifade edebilmelidir. Problemi ifade etmek sorunu yaşayan kişiye düşmektedir. Sorun
yaşayan kişinin yaşadığı problemini muhatabına ifade ederken dikkatli olması gereken bazı
hususlar vardır. Bunların ilki yaşanan sorunun karşı tarafa doğu zaman ve uygun
yöntemlerle ifade edilmiş olmasıdır. Çatışma oluşturan önemli konular ayaküstü
konuşulmamalı, geçiştirilmemeli, dolaylı yollarla ifade edilmeye çalışılmamalıdır. Sorunun
konuşulabileceği sakin, uygun, terapötik bir ortam kollanmalıdır.
Çatışmaların çözümünde sağlıklı bir iletişim için ikinci olarak, problem karşı tarafı
yargılayıcı, iğneleyici, suçlayıcı ve savunmaya itici bir üslup ile değil, “ben dili”
kullanılarak ifade edilmelidir. “Sen dili” karşımızdaki kişinin kabul etmediğimiz, problem
olarak algıladığımız davranışlarına ilişkin töhmet içeren mesajlar barındırır. Çoğunlukla
tepkisel ve öç almaya yöneliktir. Bir davranışa, tutuma ya da duyguya ilişkin değil doğrudan
kişiliğe yöneliktir. Dolayısıyla karşımızdakinin kendisini suçlu hissetmesine neden
olduğundan ifadelerimizin tam ve doğru anlaşılmasına da engel olur. Oysa ben dili empati
yapmayı teşvik eder, karşı tarafı incitmez ve çözüme yöneliktir. Bu ifade tarzı karşımızdaki
kişinin kendisini değerli hissetmesine neden olur. Duygu, düşünce ve değerlendirmelerin
karşıdaki kişiyle yargılama ve suçlama yapılmadan paylaşılma isteğinden kaynaklanır. Bu
sebeple konuşmanın muhatabı ifade edilmek isteneni kolaylıkla anlama imkanına kavuşur.
Bu iletişim şekli meselenin iki taraf açısından da doğru şekilde anlaşılması ve ortak bir
çözüm arayışı için zaruridir. Bütün bunlar sorunu dile getiren kişinin dikkatli olması gereken
hususlardı. Bir de sorununu özenle dile getirmeye gayret eden aile üyesinin muhatabının da
dikkat etmesi gerek konular vardır.
Çatışmaya konu problemini anlatan aile bireyinin karşı tarafça etkin şekilde
dinlenmesi gerekir ki anlaşma ve uzlaşma zemini oluşsun. Aile içi çatışmalarda çözümü
529
etkileyen en önemli unsur dinleme becerisidir. Sorunların çözümü ve bireyler arası iletişimin
sağlıklı şekilde sürdürülebilmesi, büyük oranda etkin dinleme becerilerine bağlıdır.
Maslow’a göre temel ihtiyaçlarımızın ilki fizyolojiktir ancak sonrakileri büyük oranda
psikolojiktir. Bunların başında anlaşılmak, kabul görmek ve takdir edilmek gelmektedir.
Problemini anlatan kişiyi dikkat ve empatiyle dinlemek yaşamsal ihtiyaçları karşılama
noktasında muhatabımıza verilebilecek en büyük destektir. Zira problemlerin çoğu sadece
anlatmak ve karşı tarafın etkin dinlemesiyle kendiliğinden çözüme kavuşur.
Sonuç
Ailede yaşanan çatışmaların sosyal, kültürel, psikolojik pek çok nedeni
bulunmaktadır. Sosyo-kültürel nedenlerle ilgili olarak, yaşanan değişimi ve aile üzerindeki
etkilerini fark etmek ve değişime ayak uydurmaya çalışmaktan başka yapılabilecek pek fazla
bir şey bulunmamaktadır. Psikolojik nedenlerle ilgili yapabileceğimiz elbette çok şey vardır.
Zira her ailede çatışma yaşanması çok normaldir. Belki hiç çatışma yaşanmıyor olması
normal olmayabilir. Her ne kadar mükemmel aile olmaya çalışsak da bu hiçbir zaman
mümkün olmayacaktır. Ancak problem çözme becerisi yüksek aile olmak elimizdedir ve
mutluluğumuz için çok önemlidir. Her ailede çeşitli problemler ve çatışmalar hep olacaktır.
Ailede çatışma yaşanıp-yaşanmasından ziyade yaşanan çatışmalarda aile üyelerinin duygu
ve düşüncelerini muhataplarına rahatça ifade edebilmelerini sağlayacak psikolojik ortamın
oluşabilmesi önemlidir. Soruna ilgisiz ve baskıcı ortamlarda aile üyeleri problemlerini
gizleme ve görmezden gelme yolunu tercih ederek zamanla onların içinden çıkılamayacak
derecede büyümesi ve karmaşık hale gelmesine katkıda bulunmuş olmaktadırlar. Halbuki
sorunların biriktirilmeden rahatça ifade edilebilmesi, onların büyümeden daha kolay
çözümünü getirecek sağlıklı iletişim kurma ve sürdürme imkânı gelişecektir. Aile
çatışmalarında bir tarafın sürekli kazanması ve diğer tarafın sürekli kaybetmesi aidiyet
duygusunu zayıflatacak, aile bireyleri arasındaki bağı koparacak sonuçta aile kaybedecek ve
dağılacaktır.
530
Kaynaklar
Ali
Bayer,
“Ailede
Yaşanan
Anlaşmazlıklar
ve
Çözüm
Önerileri”,
ANTAKİYAT/Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), 2018.
Dilek Zekiye Kaşık, “Aileyi Tehdit eden Dış Unsurlar”, Aileye İlişkin Sorunlar
İstişare Toplantısı, DİB Yayınları, Ankara 2009.
Saffet Köse, Genetiğiyle Oynanmış Kavramlar ve Aile Medeniyetinin Sonu, Mehir
Vakfı Yayınları, Konya 2016.
Semra Demirkan, “Modern Zamanlarda Annelik”, Kadın ve Aile Yazıları, DİB
Yayınları, Ankara 2011.
Yavuz Ünal, “Küreselleşen Dünyada Değişen Aile ve Nikah Algısı”, Küreselleşen
Dünyada Aile, TDV Yayınları, Ankara 2010.
531
Şeyhülislam İbn Kemal’e Göre Ruhun Mahiyeti ve Beden ile İlişkisi
Asst. Prof. Dr. Ömer Faruk SÖYLEV441
Özet
Şeyhülislam İbn-i Kemal, Osmanlı Devleti’nin en güçlü olduğu zamanlarda
yaşamıştır. Fatih döneminde şehzade II. Bayezid’e lalalık yapan dedesi Kemal Paşa’ya
nispetle Kemalpaşa-zade (Kemalpaşaoğlu) ya da İbn Kemal olarak tanınmakla birlikte asıl
adı Şemsettin Ahmet b. Süleyman’dır. Çağının önde gelen ilim ve devlet adamlarından biri
kabul edilen ve Osmanlı Devlet yönetiminin kadılık, kazaskerlik ve şeyhülislamlık gibi
önemli kademelerinde görev yapan İbn Kemal, tefsir, hadis, fıkıh gibi temel İslam bilimleri
başta olmak üzere mantık, felsefe, tarih, edebiyat ve hatta tıp alanları da dahil olmak üzere
geniş bir yelpazede 200 kadar eser vermiştir. Şeyhülislam Ebussuûd Efendi, onun
yetiştirdiği meşhur alimlerdendir. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman’ın
padişah olduğu dönemlerde şöhreti zirveye ulaşmıştır.
Çok yönlülüğü ve birçok ilme vukufiyeti sebebiyle dönemindeki Osmanlı ilim ve
kültür hayatının en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilen İbn Kemal’in ruhun
mahiyeti ve beden ile ilişkisi hakkındaki görüşlerinin ortaya çıkartılması, hem
İmparatorluğun güçlü olduğu 16. Yüzyıl Osmanlı düşünce yapısının anlaşılmasına katkı
sağlayacak hem de günümüz ruh ve beden sağlığı çalışmalarına ışık tutacaktır.
Bu bildiride, İbn Kemal’in ruhun mahiyeti ve beden ile ilişkisi hakkındaki görüşleri
“Risale fi Beyani’n-Nefs ve’r-Ruh ve’l-Beden” adlı eseri çerçevesinde incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: İbn Kemal, Ruh, Nefis, Beden
Giriş: İslam Düşüncesinde İnsan Anlayışı ve Ruh-Beden İlişkisi
Ruh ve beden ilişkisini açıklamak öncelikle İslam felsefesinin Batı felsefesiyle olan
diyaloğunu anlamaktan geçer. Ontolojik ve epistemolojik temel bir problem olarak ruh ve
beden ilişkisini anlama ve açıklama çabasının İlkçağ’a dek uzanan binlerce yıllık tarihi
bulunmaktadır ve bu sorununun günümüzde de anlam ve önemini hala koruduğu
söylenebilir. Binlerce yıllık bir çabaya rağmen ruhun varlığını bilimsel ölçülerle kanıtlamak,
mahiyetini ve bedenle ilişkisini tam olarak açıklamak mümkün olmamıştır. Ruh-beden
kavramlarının oluşturduğu anlam çerçevesine modern dönemde ortaya çıkan “ego”
kavramının da girmesiyle psikoloji bilimi işin içine dahil oluştur. İnsan davranışları, ruhsal
durumlar ve kişilik gibi konular hakkında açıklamalarda bulunan psikoloji bilimi için insan
anlayışları ve ruh-beden ilişkisine dair bu zamana kadar yapılmış izahlar son derece
aydınlatıcı ve yeni fikirler için ilham verici niteliktedir. Ruh kavramı, psikoloji tarihi
441
Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Din Psikolojisi Bilim Dalı
532
açısından incelendiğinde 19. Yüzyıl başlarında psikolojinin ruhun bilimi olarak görüldüğü
ancak yüzyılın sonlarında bu disiplinin “zihne” indirgendiği dikkati çekmektedir.442
Yunan filozoflarının ruh konusundaki görüşleri üç kısımda toplanabilir: İlk
gruptakiler ruhu maddi bir cevher olarak görürler. Bu görüşte olanlar ruhu ya cisim ya da
latif bir cisim olarak kabul ederler. İkinci gruptakiler ruhu bedenden ayrı manevi bir cevher
olarak görürler. Bu görüş İslam düşüncesini de derinden etkileyen bakış açısı sunmaktadır.
Ruhun madde türünden bir varlık olmadığı düşüncesinde olan ilk filozof Sokrat’tır. Son
gruptakiler ise ruhun cisim olmadığını ancak cisimsiz de bulunamayacağını öne sürerler.
Aristo felsefesinde işlenen bu görüşe göre, ruhun (psyche) canlı varlıkların bedenlerindeki
hayat prensibi olarak kabul edilmesi nedeniyle onun araştırılması ve bilinmesi, hakikatin
bilgisine önemli katkılar sunacaktır.443
İslam filozoflarına göre ise ruh ile nefis arasında temelde bir fark bulunmamaktadır.
İnsan anlayışının merkezi konumunu teşkil eden nefis, “kadim felsefi anlayışta çok kapsamlı
anlamlar ihtiva edip bitki ve hayvan türlerindeki canlılık yanında insanın psikolojik
özelliklerini de ifade eden manevi bir cevher” olarak anlaşılmıştır. 444 Nefsi ruhani bir cevher
olarak kabul eden Aristo, onu “potansiyel canlı olan organik cismin ilk yetkinliği” şeklinde
tarif etmiştir. İslam filozofları ruh veya nefs konusunda daha çok Aristo ve Eflatun’un
fikirlerine bağlı kalmışlardır. Farabi Aristo (ruh bedenin bir suretidir) ve Eflatuncu (ruh
bedenden bağımsız manevi bir cevherdir) görüşleri uzlaştırarak nefsi, mahiyeti bakımından
manevi cevher olarak fakat cisimle olan yakın ilişkisi nedeniyle suret olarak açıklar. İslam
filozoflarının nefisle ilgili konulara düşünce sistemlerinde İbn Sina’dan önce fazla yer
vermediği ancak İbn Sina düşüncesinde nefsin varlığı mahiyeti ve beden ilişkisi gibi
konulara geniş yer ayrıldığı görülür.
İslam düşüncesinde kelam alimlerinin görüşleri incelendiğinde ise onların ruh
hakkındaki görüşlerinin tamamen dini metinlere dayandığını söylemek oldukça zordur.
Kelamcılar tarafından ruhun ele alınmaya başlamasının tercüme faaliyetlerinden sonraki
zamana rastlamış olması bu düşüncelerin asıl kaynağının felsefi düşünce olması ihtimalini
güçlendirmektedir. İslam düşüncesinin doğal bir etkileşim içinde bulunduğu felsefi
düşünceden etkilenmemesi mümkün değildir. Nasslardan ruhun değil de insanın sorumlu
tutulduğunun anlaşılması, tartışmaların temelinde temel dini metinlerin olmadığı yönündeki
kanaatleri desteklemektedir. Zira konu hakkında aynı ekol içindeki kelamcılar bile
birbirlerinden tamamen farklı görüşler savunabilmişlerdir. Kelamcılar tarafından ruhun
mahiyeti, varlığı ve bedenle ilişkisi bakımından ruhun “latif bir cisim”, “soyut bir cevher”
veya “araz” olduğu yönünde üç farklı görüş bildirilmiştir. Aslında İsra Suresinin 85.
ayetinde; “Sana ruh hakkında soru sorarlar. De ki: "Ruhun ne olduğunu ancak rabbim bilir,
size ise pek az bilgi verilmiştir” şeklindeki beyan ile insanın ruha dair bilgisinin çok az
olduğu açıklandığından İslam düşüncesinde ruh ile ilgili araştırmalar çok derinlikli
olmamıştır. Müslüman düşünürler ruhtan ziyade akıl, kalp ve nefis ile ilgili araştırmalar
yapmışlardır.
Özet olarak ifade etmek gerekirse, Aristo’nun ruh hakkında kendisinden önceki
görüşleri eleştirip insanın bir bütün (monizm) olarak ele alınması gerektiğini, Platon’un ise
ona tamamen zıt olarak insanın ruh ve bedenden (düalizm) meydana geldiğini ileri sürdüğü
442
443
444
“RUH - TDV İslâm Ansiklopedisi”, 193.
Dalkılıç, İslam Mezheplerinde Ruh, 96-99.
“NEFİS - TDV İslâm Ansiklopedisi”, 529.
533
bilinmektedir. Tartışmaların ana eksenini monizm ve düalizm oluşturmaktadır.445 İslam
düşünce sisteminde bu iki düşüncenin de etkilerini görmek mümkündür. Dolayısıyla
kelamcıların ruhun mahiyeti ve düalist insan anlayışına dair ileri sürdükleri teorilerin kesin
bir dini hükmünün bulunmadığı söylenebilir. Son dönem kelamcılarından sayılan İbn
Kemal, ruhun mahiyetini açıklayan bir nass bulunmaması nedeniyle onun tanımıyla ilgili
ileri sürülen görüşlerin dayandığı delillerin zayıf olduğunu ileri sürmüştür. İbn Kemal’e göre
ruh hakkındaki tanımların hiç birisi kesinlik ifade etmemekle birlikte içtihada dayalı görüş
hükmündedir.446
1- İbn Kemal’in Hayatı ve İlmi Kişiliği
Asıl adı Kemalpaşazade Şemsettin Ahmet’tir. Osmanlı İmparatorluğunun yükselme
döneminde yetişen çok yönlü bir alim ve devlet adamıdır. 1469 (873) yılında dünyaya gelen
İbn Kemal’in doğum yeri hakkında ihtilaf bulunmaktadır. Onun Tokat, Amasya ya da
Edirne’de doğduğu iddia edilmektedir. İbn Kemal’in bu şehirlerden hangisinde doğduğu
kendisinin yazdığı ya da onun hakkında yazılmış eserler ortaya çıktıkça aydınlığa
kavuşacaktır. Bununla birlikte mevcut kaynaklar ve yapılan araştırmalar memleketinin Tokat
olduğuna işaret etmektedir. Babası Süleyman Çelebi, Fatih Sultan Mehmet’in oğlu Şehzade
II. Bayezid’in maiyetinde Amasya muhafızlığı görevinde bulunmuştur. Daha sonra görevi
Amasya’dan Tokat Sancakbeyliğine nakledilen Süleyman Çelebi, buradaki vazifesini
tamamladıktan sonra İstanbul’a gelmiş ve vefat edinceye kadar orada yaşamıştır. Annesi,
İran’dan gelip Tokat’a yerleşen devrin alimlerinden İbn Küpeli (Küpelioğlu) Muhammet
Muhittin’in kızıdır. İbn Kemal adının nispet edildiği dedesi Kemal Paşa ise Fatih Sultan
Mehmet dönemi ümerasından olup Şehzade II. Bayezid’in Amasya’da hocalığını yapan
kişidir447.
İbn Kemal, dönemin ünlü hocalarından dersler alarak Edirne Darül Hadis’ini bitirir.
Sonra askerlik mesleğine intisap ederek II. Bayezid dönemi seferlerine katılır. Arnavutluk
seferi dönüşünde yapılan bir toplantıda müderrislerin değerli paşa ve beylerden daha yüksek
bir yere oturabildiğini görür. Bu durumdan çok etkilenen İbn Kemal askerlik mesleğinden
ayrılarak ilim tahsiline karar verir. Önemli alimlerden dersler alarak ilim tahsilini tamamlar.
Verimli bir eğitim öğretim döneminden sonra ilk olarak Edirne’de bulunan Taşlık Medresesi
müderrisliğine tayin olunur ve padişah tarafından Türkçe bir “Osmanlı Tarihi” yazması
kendisinden istenir. Daha sonra Üsküp İshak Paşa Medresesi, Edirne Halebiye ve Üç
Şerefeli Medreselerde müderrislik yapar. İstanbul Sahn-ı Saman’da bir müddet dersler
verdikten sonra devrin en yüksek seviyedeki medresesi olan Edirne Sultan Bayezid
Medresesi Müderrisliğine getirilir.448 Yavuz Sultan Selim zamanında Şah İsmail’i eleştiren
görüşleri ve Şii’lerle yapılacak savaşın cihat sayılacağı fetvasıyla Osmanlı toplumunda
şöhreti artar.
İlmiye sınıfının üst düzey mevkilerinde görev yapan İbn Kemal’in devlet
kademelerindeki yükselişi de devam eder. 1515 yılında Edirne Kadılığına, bir yıl sonra da
Anadolu Kazaskerliği görevine getirilir. Bu görevde iken Mısır seferine katılır ve Yavuz
Sultan Selim’den büyük itibar görür. Öyle ki, sefer dönüşü atının ayağından sıçrayan
çamurun padişahın kaftanını kirletmesi üzerine Yavuz Sultan Selim’in “Alimlerin atının
445
446
447
448
Macit Muhittin, “Aristoteles ve İbn Sînâ’da Nefs-Beden İlişkisi Problemi ve Modern Zihin Felsefesindeki
Bazı Yansımaları”, 61.
Dalkılıç, İslam Mezheplerinde Ruh, 243-247.
“KEMALPAŞAZÂDE - TDV İslâm Ansiklopedisi”, 238-39.
Sözen, “İbn Kemal’in Tehâfüt Geleneğindeki Yeri ve Önemi”, 116.
534
ayağından sıçrayan çamurun kendisi için medâr-ı zînet (süslenilmeye değer) ve bâis-i
mefharet (sevinç ve iftihar sebebi)” olacağını söylediği ve kaftanın o haliyle ölümünden
sonra sandukasının üzerine örtülmesini istediği rivayet edilir.449 Kanuni Sultan Süleyman
zamanında da büyük hürmet ve itibar görmeye devam eder. Zenbilli Ali Efendi’nin vefatı
üzerine şeyhülislamlığa getirilir. Şeyhülislam olduktan sekiz yıl sonra bu görevi sürdürürken
1534 yılında İstanbul’da vefat eder.
Dönemlerinde yaşadığı padişahlardan (II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim, Kanuni
Sultan Süleyman) itibar ve saygı gören İbn Kemal, tefsir, hadis, fıkıh gibi dini ilimler başta
olmak üzere mantık, felsefe, tarih, dil, edebiyat ve tıp alanlarında eser vermiş çok yönlü bir
alim ve devlet adamıdır. Çok eser veren bir müellif olarak çalışmalarını Türkçe, Arapça ve
Farsça dillerinde yazmıştır. Çalışmalarının sayısı konusunda kesin bir rakam vermek güçtür.
Bir kısmı müstakil teliflerden, bir kısmı diğer eserlerinin bölümlerinden, aynı eserin değişik
isimle kaydedilmiş şeklinden, şerh ve haşiyelerden oluşan iki yüzün üzerinde eseri
bulunmaktadır.450
2- İbn Kemal’de İnsan Anlayışı ve Ruh-Beden İlişkisi
İbn Kemal’in insan anlayışı yansıtan risaleleri diğer birçok konudaki risaleleri gibi
müstensihler tarafından çeşitli isimler altında kullanılmıştır. Örnek vermek gerekirse
Heykelü’l İnsani, Şahsü’l İnsani, Ruh, en-Nefs ve’r-Ruh, Tavriha, Risale fi Tahkiki’lHeykeli’l-Mahsusi’l-İnsani, Risale fi Beyani’n-Nefs ve’r-Ruh ve’l-Beden, er-Risaletü’lTasi’a fi Şahsi’l-İnsani451 gibi eserler452 İbn Kemal’in insan görüşünü değişik başlıklar
altında yansıtan çalışmalarıdır.
İbn Kemal’in insan ve mahiyetini tahlilde hareket noktası psikolojiktir. İnsan ruhu ve
bedeniyle ilgili olarak sözü edilen eserinde; “insana mahsus olan şahıs kesif görünüşüyle
zulmani, nakıs, kâmil, tam ve zeval olan bir cesettir. Latif olan batıni yönüyle elle tutulan,
gözle görülen cisimde gül suyunun güle, ateşin kömüre, yayıldığı gibi yayılan nurani bir
cisimdir. Bu kâmil olup, zevali kabul etmez. Akıl, fehm ve şerefli sırrıyla kemal sıfatlarını
haiz Rabbani bir lütuftur. Onu tarifte lisan aciz kalmıştır” denilmektedir.453
İbn Kemal’e göre insanın zahir ve batın olmak üzere iki yönü bulunmaktadır. Zahiri
yani beden yönüyle insan bir taraftan büyüyüp gelişirken aynı zamanda eksilip
tükenmektedir. Görünen bu yönüyle insan eksiktir. Fakat batın yönüyle nurani bir cisim olup
“suyun gülde seyrettiği gibi hissedilen” ve görülen bünyenin tamamında bulunan bu yönüyle
tamdır. Yokluğu mümkün olmayan bu latif cismin, akıl ve idrak gibi sıfatları
bulunmaktadır.454 Bu görüşlerinden hareketle İbn Kemal’in ruhun latif bir cisim olduğunu
kabul edenlerin görüşlerini benimsediği söylenebilir.
İnsanın sadece bedenden ibaret olmadığı nitekim bedeni oluşturan yapıların sürekli
gelişip değişerek yokluğa doğru gittiğini ileri süren İbn Kemal’e göre insan bedenindeki bu
değişime rağmen değişmeyen bir yön daha bulunmaktadır. İnsanı zahiri (kesif) bedeninden
ayıran bu yönünün en önemli niteliği “Ene (Ben/Ego)”’ye sahip olmasıdır. Sonuçta insanın
449
450
451
452
453
454
“KEMALPAŞAZÂDE - TDV İslâm Ansiklopedisi”, 239.
Gölcük, Kelâm Tarihi, 283.
Yüksel, Emrullah, “Risale fi Tahkiki’r-Ruh li Mevlana Kemal Paşazade”, 214.
Koca, “Kemalpaşazâde’nin Risâle Fî’ş-Şahsı’l-İnsânî Adlı Eseri ve Osmanlıca Tercümeleri”, 12-14.
Akt. Gölcük, Şerafettin, “Kemalpaşazade’nin İnsan Anlayışı”, 144.
Koçar, “İbn Kemal’in Risâle Fî Beyâni’n-Nefs ve’-Rûh ve’l-Beden Adlı Eseri”, 2.
535
bedeni fesada uğrayıp yok olurken latif bir cisim olan nurani yönü ise “temizlik, kutsallık ve
gökler” alemine gider.455 İnsanın batini yönü ile ilgili İbn Kemal, alıntılar yaptığı Fahrettin
er-Razi’nin konu hakkındaki görüşlerini benimsediği anlaşılmaktadır.
İbn Kemal’in ruh hakkındaki tercih ettiği görüşü ehl-i sünnet’in görüşüdür. Yani ruh
bir cisimdir; başlangıcı olup sunu yoktur. Dolayısı ile ruhun öldüğünü iddia eden mülhittir.
Keza tenasühü kabul eden de aynı durumdadır.
Sonuç
Geçmişten devralınan bilim ve kültür mirasının bilinmesi ve bu mirasa yeni
katkılarda bulunmak için söz konusu mirasın günümüze taşınmasında ve yorumlanmasında
fonksiyonel olan bilim ve düşünce insanlarının görüşlerinin açığa çıkartılması büyük öneme
sahiptir.
Bu bildiri, Osmanlı Devleti’nin güçlü olduğu bir dönemde yaşayan, çağının önde
gelen bilginlerinden biri kabul edilen Şeyhülislam İbn Kemal’in, hem ruh ile ilgili
görüşlerini gün ışığına çıkarmaya yardımcı olacak, hem de Osmanlı düşünce yapısının
anlaşılmasına kısmen de olsa katkı sağlayıp çağın beraberinde getirdiği problemlere
geçmişin kazanımlarından hareketle güncel çözümler üretmek açısından önem taşımaktadır.
Birçok ilme olan vukufu ve bu alanlarda verdiği eserlerle XVI. yüzyılın ilk yarısında
Osmanlı ilim ve kültürünün en büyük temsilcilerinden biri olarak görülen İbn Kemal insanı
ruh beden bütünlüğü içinde görmekte ve insanın üç boyuttan meydana geldiğini
söylemektedir: Kesif olan cesediyle hayvan, latif olan cismiyle melek, kevn ve fesad
aleminin tasarılarından nazif olan cevheriyle insan. Burada kesif ceset, duyuların konusunu
oluşturan bedendir. İnsan bu yönüyle mülk alemiyle ilişkili olup duyular vasıtasıyla alem
hakkında bilgi edinme imkanına sahiptir. Latif olan cisim ölüm meleğinin kabz ettiği ruhtur.
Bu yönüyle insan melekler alemiyle ilişkili olup tahayyül gücüne sahiptir. Temiz cevher ise
dünyadan ayrılma anında Allah’ın onu kabzettiği soyut bir özelliğe sahip olan nefistir. İnsan
bu yönüyle de ceberut alemiyle ilişkili olup akıl gücünün sahibidir.456
Kaynakça
Dalkılıç, Mehmet. İslam Mezheplerinde Ruh. İz Yayıncılık, 2004.
Gölcük, Şerafeddin. Kelâm Tarihi. Kitap Dünyası, 2018.
Gölcük, Şerafettin. “Kemalpaşazade’nin İnsan Anlayışı”. Içinde Şeyhülislam İbn Kemal,
256. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
“KEMALPAŞAZÂDE - TDV İslâm Ansiklopedisi”. Erişim 17 Ekim 2019.
https://islamansiklopedisi.org.tr/kemalpasazade.
Koca, Ferhat. “Kemalpaşazâde’nin Risâle Fî’ş-Şahsı’l-İnsânî Adlı Eseri ve Osmanlıca
Tercümeleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15, sy 29 (Ocak 2016): 5-32.
455
456
Gölcük, Şerafettin, “Kemalpaşazade’nin İnsan Anlayışı”, 144.
Koçar, “İbn Kemal’in Risâle Fî Beyâni’n-Nefs ve’-Rûh ve’l-Beden Adlı Eseri”, 5.
536
Koçar, Musa. “İbn Kemal’in Risâle Fî Beyâni’n-Nefs ve’-Rûh ve’l-Beden Adlı Eseri” 10, sy
1 (2003): 1-23.
Macit Muhittin. “Aristoteles ve İbn Sînâ’da Nefs-Beden İlişkisi Problemi ve Modern Zihin
Felsefesindeki Bazı Yansımaları”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Ocak 2004, 59-83.
“NEFİS -TDV İslâm Ansiklopedisi”. Erişim 23 Ekim 2019.
https://islamansiklopedisi.org.tr/nefis#2-islam-dusuncesi.
“RUH -TDV İslâm Ansiklopedisi”. Erişim 11 Kasım 2019.
https://islamansiklopedisi.org.tr/ruh#3-felsefe.
Sözen, Kemal. “İbn Kemal’in Tehâfüt Geleneğindeki Yeri ve Önemi”. Dört Öge, sy 5
(2014): 115-25.
Yüksel, Emrullah. “Risale fi Tahkiki’r-Ruh li Mevlana Kemal Paşazade”. Içinde
Şeyhülislam İbn Kemal, 256. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
537
Türk Küresel Değer Zincirlerinin İncelenmesi: Ampirik Çalışmaların Özeti
Öğr. Gör. Mısra ÇAKALOĞLU457
Özet
Küresel değer zincirleri, küresel ekonomi özelinde katma değer yaratan ürünler
üretilmesi bakımından önem teşkil etmektedir. Küresel değer zincirleri çalışmada, ülkelerin
özellikle dış ticaret ve üretim yapılarındaki dönüşümün analizi perspektifinde incelenmesi
bakımından önem taşımaktadır. Bu çalışmada, Türk küresel değer zincirlerinin
mikroekonomik ve makroekonomik boyutlarını ele alan karşılaştırmalı ampirik çalışmalara
yer verilmiştir. Ampirik çalışmaların genelinde, Dünya Girdi-Çıktı Veri Tabanı (WIOD) ile
WTO-OECD ortak çalışması sonucunda açıklanan katma değerde ticaret (TiVA)
verilerinden faydalanılmaktadır. Derleme niteliğindeki bu çalışmada yer alan ampirik
çalışmalar literatüre farklı bir bakış açısı kazandırmakta ve yeni çalışmalar için bir altyapı
oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Küresel Değer Zincirleri, Girdi-Çıktı Analizi, Katma Değer
Ticareti
Jel Kodları: D57, F10, F13
Investigation of Turkish Global Value Chains: Summary of Empiric Studies
Abstract
Global value chains need to produce products that create added value in the global
economy. Global value chains, the world's leading foreign trade and production structures.
This is embedded in comparative empirical studies addressing the microeconomic and
macroeconomic dimensions of the Turkish global value chains. World Input-Output
Database (WIOD) with WTO-OECD and trade in value added (TiVA) in cooperation with
WTO-OECD. The empirical research literature in this review area is different.
Keywords: Global Value Chains, Input-Output Analysis, Trade in Value Added
JEL Codes: D57, F10, F13
GİRİŞ
Küresel değer zinciri, maliyet rekabetini sağlayan, inovatif odaklı ve kapasiteyi
yapılandıran bir kavramdır. Ayrıca, bu kavram uluslararası pazarlar ile iletişimi
geliştirmekle beraber iş ve yatırımların daha iyiye gitmesini sağlamaktadır. Ulusal sınırlar
karşısında üretimin kırılganlığı, dış ticaret ve iletişim maliyetlerinin düşmesiyle küresel
457
Antalya AKEV Üniversitesi, Meslek Yüksekokulu, Bankacılık ve Sigortacılık Programı, e-mail:
misra.cakaloglu@akev.edu.tr
538
değer zinciri daha iyi açıklanmaktadır (Brennan, 2014: 1-22). Küresel ticarette bir ülkenin
yeteneği, mal transferlerinden sağlanan faydaya bağlıdır. Bu fayda sonucunda küresel değer
zincirine katılma yeteneğine bağlı olarak kısmen gelişme ve büyüme sağlanacaktır (Brennan
ve Rakhmatullin, 2015: 14). Küresel değer zinciri girdi-çıktı yapısı, coğrafi boyut, yönetim
ve kurumsal içerik boyutlarında etkilidir. Bu dört boyutun küresel değer zincirlerinde bir
anlam ifade etmesi için entegre çalışması gerekir. Küresel değer zincirinin gelişimi gıda,
bilişim, motorlu kara taşıtları, turizm, giyim, kimya, elektronik eşyalar gibi birçok sektöre
bağlıdır. Bu sektörler, dış pazarlar ticaretine yatkın olduğu için küresel ticarette üretim ve
istihdam olguları gelişmektedir. Bu anlamda, firmalar işçilerini küresel ekonomiye nasıl
entegre edeceğini belirlemek durumundadır (Gereffi ve Fernande-Stark, 2011: 4-8).
Firmaların küresel ekonomiye entegre olma durumu da küresel değer zinciri kavramının
ortaya çıkmasını sağlamaktadır.
Küresel mal zinciri çerçevesine nispeten ekonomik küreselleşmede, değer zincir
temelli yaklaşımların nasıl açıklandığı yatmaktadır (Dinçer, 2007: 36). Değer zinciri temelli
yaklaşımların amacı nihai tüketicilere tam bir ürün veya hizmet anlayışı sağlamak için
fonksiyonlarını etkin kullanmaktır. Küresel değer zincirine katılım ve ticaret ara amaçlardır.
Sürdürülebilir kalkınma, teknolojik yayılma, gelir, meslekler vb. bakımından ne kadar değer
yaratıldığı ise ana amaçlardır. Ülkelerin küresel ticarete katılım durumu, ekonomik büyüme
ve kalkınmadan sağlayacağı yararlar küresel değer zincirlerine katılma ile kısmen
bağlantılıdır. Küresel değer zincirlerine katılma, rekabet gücü kapasitesi tamamlanmış bir
sanayiyi geliştirmekle ölçülmez. Rekabet gücü, küresel değer zincirlerinde en iyi durumu
tanımlama kapasitesi olduğu için sürekli gelişmek durumundadır. Bu kapsamda, bir ülkenin
rekabet gücü, küresel değer zincirleri ile değer zincirini ilerletmek olarak da ifade edildiği
için gelişmeye katkı sağlamaktadır. Rekabet edilebilirlik durumu, bir ülkenin küresel değer
zincirleri ile değer zinciri kavramlarındaki gelişmişlik düzeyiyle doğru orantılıdır. Küresel
değer zincirlerine katılmada sağlanan potansiyel yararlar düşünüldüğünde, Avrupa Birliği
gibi bütünleşmiş bölgelerde ticaret, küresel değer zincirlerinde daha düşük maliyet akışı ve
daha büyük refah sağlar. Ayrıca, küresel değer zincirlerindeki lider firmalar, hükümet
ajanslarında, diğer işlerde, belli tüketicilerde nihai pazarlarda sistemler ve markalaşmış
ürünler satmaktadır. Bu yüzden, bu bölgelerdeki ticaret diğer bölgelere göre daha
cezbedicidir.
Çalışmadaki ampirik analizlerin çoğunluğunu Dünya Girdi-Çıktı Analizi (WIOD) ve
Katma Değerde Ticaret (TiVA) Analizleri oluşturmaktadır. Dünya Girdi-Çıktı Analizi,
küreselleşmenin çok çeşitli ülkelerdeki ticaret kalıpları, çevresel baskılar ve sosyo-ekonomik
gelişme üzerindeki etkilerini analiz etmek için geliştirilmiştir. Genel olarak Dünya GirdiÇıktı Veri Tabanı zaman serisinden oluşmaktadır. Yıllık zaman serileri dünya tabloları,
ulusal tablolar, sosyo-ekonomik ve çevresel hesaplarla gösterilmektedir (Timmer vd.,
2012:3). Katma Değerde Ticaret Analizi ise küresel üretim zincirlerindeki mal ve hizmet
akışlarının, her zaman geleneksel uluslararası ticaret önlemlerine yansıtılmadığı sorununu
gidermek için ortaya çıkan bir analiz türüdür. Her ülke, dünya çapında tüketilen mal ve
hizmetlerin üretiminde katma değeri göz önüne alarak bu sorunu gidermek için TiVA
analizinden faydalanmaktadır. TiVA göstergeleri, politika yapıcıları uluslararasındaki ticari
ilişkilere dair yeni görüşler sunarak daha iyi bilgilendirmek için tasarlanmıştır
(https://search.oecd.org/industry/measuring-trade-in-value-added.htm
erişim
tarihi:
15.09.2019). Derleme niteliğindeki bu çalışma, küresel değer zincirlerinin incelenmesi
özelinde kantitatif verilere dayalı araştırma makalelerine yöneliktir.
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
539
Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin dünya ekonomisi ile daha fazla bütünleşmesi
bu ülkelerin küresel değer zincirleri içerisindeki etkinliklerini arttırmaları ve zincir içerisinde
katma değeri daha yüksek ürünler üretmesine kaynak oluşturmaktadır. Küresel ekonomi,
küresel değer zincirleri boyunca dış ticaret, uluslararası gelir, işsizlik ve yabancı doğrudan
yatırımların açıklanması kapsamında giderek önemli hale gelmektedir. Bu anlamda küresel
değer zincirleri ile ilgili literatürde, ülkelerin özellikle dış ticaret ve üretim yapılarındaki
dönüşüm ampirik analizler için bir çerçeve oluşturmaktadır. Bu yönde birçok ampirik
çalışma yapılmaktadır. Altun (2017) çalışmasında, küresel değer zincirleri bağlamında
büyümenin iki temel ölçümünü belirlemiştir. Çalışmada ampirik analiz olarak farklı katma
değer ticareti ve ticaretteki katma değer (TiVA) bileşenleriyle ekonomik büyüme ve toplam
faktör verimliliğinin büyümesi üzerindeki etkiler, dinamik panel veri metoduyla
incelenmiştir. Çalışmada ekonomik büyüme gibi çeşitli makroekonomik değişkenlerde
üretim grupları ve politika yapımındaki bölgesel ve küresel değer zincirleri incelenmiştir.
Değer zincirlerinin gelecekteki durumunun tahmin edilmesi ise çalışmada incelenen diğer
bir konudur. Ancak; çoğu ülkenin toplam faktör verimliliği gibi çeşitli makroekonomik
politika oluşturulması için teknik bir altyapıya sahip olmasının zaman aldığı görülmektedir.
Daha iyi bir teknik altyapı için ülkenin kendi ihracatındaki ve diğer ülkenin ihracatındaki
katma değerin arttırılması ekonomik büyüme ve ölçeğin artmasıyla mümkün olmaktadır.
Çalışmanın sonuçları uzun dönemde büyümenin iki temel ölçümünün belirleyicileri arasında
anlamlı farklılıklar olduğunu göstermektedir. İhracattaki yerel katma değerin ve başka
ülkelerin ihracatlarındaki yerel katma değeri artırmanın ekonomik büyüme ve verimlilik
artışı için ne kadar önemli olduğu çalışmada vurgulanmıştır. Türkiye’de 2000 ve 2011 yılları
incelendiğinde küresel değer zincirlerinde geriye bağlanma endeksi 2000 yılında yaklaşık
%18, 2011 yılında yaklaşık %25 olmuştur. İleriye bağlanma endeksi ise 2000 yılında %15,
2011 yılında ise %15,1’dir. Geriye bağlanma endeksi, ileriye bağlanma endeksinden daha
yüksek olmasına rağmen bu durumun, ülkelerin büyüme ve verimlilik performanslarını
negatif etkilediği görülmektedir. Bu durum Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin küresel
değer zincirlerine katılmasında kullanılan modellerin eleştirel olarak incelenmesi gerektiğini
göstermektedir.
Dağıstan (2017), çalışmasında küresel değer zincirlerinin Türkiye’nin dış ticaret ve
üretim yapısına etkilerinin analizini OECD ve WTO ortaklığıyla ele almaktadır. Bu
çalışmanın amacı küresel değer zincirleri özelinde dünya üretimindeki kurumsal çerçevenin
yeniden yapılanmasının Türkiye ekonomisinin üretim ve dış ticaret yapısını nasıl
etkilediğinin analiz edilmesidir. Analizde, katma değerde ticaret (TiVA) ve küresel değer
zincirleri göstergeleri veri tabanları kullanılmıştır. TiVA veri tabanı 61 ülke ve 34 sektör için
oluşturulan çok ülkeli ve çok sektörlü bir girdi-çıktı modeline dayanarak oluşturulmuştur.
Söz konusu veri tabanında 1995, 2000, 2005, 2008, 2009 ve 2011 yıllarına ait veriler
mevcuttur. Çalışmanın sonuçlarına göre, Türkiye’nin söz konusu hedeflerden üretim ve
yaratılan yerli katma değer açısından oldukça uzak olduğu görülmektedir. Türkiye
ekonomisinin üretim ve ticaret hacmi daha fazla olmasına rağmen özellikle yüksek
teknolojili ve orta-yüksek teknolojili sektörlerde yerli katma değer yaratma kapasitesi hala
düşük bir performans sergilemektedir. Düşük teknolojili sektörlerden yüksek teknolojili
sektörlere doğru ilerledikçe Türkiye ekonomisinin ithal ara malına bağımlılığı artmakta,
yerli katma değer oranı ise düşmektedir. Kılıçaslan vd., (2019), çalışmalarında Türkiye'deki
imalatçı firmaların verimlilikteki küresel değer zinciri ve yerli değer zinciri pozisyonlarının
yerli firma ve ihracatçılara kıyasla ne kadar önemli olduğu araştırılmaktadır. Ayrıca; çalışma
küresel değer zinciri entegrasyonu ile firmanın gelişmekte olan bir ülke olan Türkiye'nin
üretkenliği arasındaki bağlantılar yönünden yol gösterici olmaktadır. Çalışmadaki veriler,
540
Türkiye İstatistik Kurumu’ndan elde edilen Türk imalat sanayisinin mikro düzeyindeki veri
tabanlarını içermektedir. Veriler, 2003’ten 2015’e kadar olan süreleri kapsamaktadır. Bu
veriler, Türk İmalat Sanayisindeki tüm firmalarda 20 veya daha fazla çalışandan
oluşmaktadır. Çalışmanın sonucunda, yerel bir zincirde tedarikçi pozisyonu tutmanın
verimliliğe zarar verdiği gösterilmektedir. Ancak, firmaların aynı pozisyonda küresel
zincirine girdiklerinde, bu zararın kaybolduğu saptanmaktadır. Bu durum, firmanın faaliyet
gösterdiği sektörün büyüklüğü veya teknolojik yoğunluğundan bağımsız olarak tüm firmalar
için geçerlidir. Muhtaseb vd., (2015), çalışmalarında belli başlı OECD ülkelerinden Türkiye,
Ürdün, Lübnan ve Mısır’ın dikey uzmanlaşma ticaretinin kapsamını araştırmışlardır. Bu
amaç dahilinde çalışmada geniş çaplı kullanılan göstergelerden faydalanılarak ihracatın ithal
içeriğini bu bölgedeki dört ülke özelinde hesaplamak için farklı yıllara ait ulusal girdi çıktı
tabloları kullanılmıştır. Ele alınan dört ülke arasındaki yaygın bir özellik olan daha çok
yönlülükle ihracatın ithal içeriğinin yüksek ve orta-yüksek teknoloji ile artış göstermesi
çalışmanın sonuçlarından biridir. Bu gibi değişimler, Orta Doğu ülkelerinin küresel üretim
ürünlerine daha entegre olmasını sağlamaktadır. Ayrıca, bu bölgede dikey uzmanlaşma
ticaretinin etkisi ihracata dayalı büyümeden dolayı artış göstermiştir. Çalışmanın diğer bir
sonucu, Türkiye ekonomisinin dikey uzmanlaşma oranının yıllar itibariyle çok farklılık
göstermediği yönündedir. Sırasıyla bu oran 1988 yılı için %32,8 olurken 2002 yılında %26,7
olmuştur.
Gündoğdu ve Saraçoğlu (2016), 14 imalat sektörü için Dünya Girdi Çıktı Veri
Tabanı’nı kullanarak küresel değer zincirlerine katılımın, Türkiye ekonomisine olan
etkilerini değerlendirmektedir. Çalışmada imalat sektörü iki açıdan önem kazanmaktadır.
Bunlardan ilki imalat sektörünün, Türkiye ihracatının önemli bir bölümünü oluşturmasıdır.
Diğer bir boyut ise ara malların öncelikle imalat sektörü tarafından kullanılmasıdır.
Çalışmada, Türkiye ihracatındaki dikey uzmanlaşmanın sektörel ve ticari ortak boyutlarda
analiz edilmesi için Dünya Girdi-Çıktı Veri Tabanı benimsenmiştir. Bu çalışmanın literatüre
katkısı, 1995-2011 yılları arasında Türkiye'nin küresel değer zincirlerine geri katılımındaki
eğilimlerini analiz etmektir. İmalat sanayi sektörleri teknoloji düzeyine göre
sınıflandırıldığında, özellikle 2000’li yıllarda, orta-yüksek ve yüksek teknoloji düzeyindeki
sektörlerin dikey uzmanlaşma oranının düşük ve orta-düşük teknoloji düzeyindeki sektörlere
göre daha hızlı arttığı saptanmaktadır. Ayrıca, ihracatta kullanılan ithal girdi içeriği
bakımından 1995 ve 2011 yıllarının yüzdeleri hakkında çok fark bulunmamaktadır. Bu
oranların sırasıyla, 1995 yılında %13,9, 2011 yılında %22,3 düzeyinde olduğu saptanmıştır.
Erkök (2018) çalışmasında, Türkiye’nin küresel değer zincirleri içindeki konumu ve ihracat
içerisindeki yabancı ve yerli katma değer payı araştırılmaktadır. Çalışmada, OECD ve DTÖ
tarafından BRICS, yeni sanayileşen ülkeler ve OECD ülkelerine ilişkin 1995, 2000, 2005,
2008 ve 2009 yıllarına yönelik girdi çıktı tabloları hesaplanmaktadır. Bu tablolardan
yararlanılan çalışmada “TiVA veri seti” ile ülkelerin ihracatında iç ve dış katma değerin
katkısı araştırılmıştır. Çalışmanın sonucunda ülkelerin ihracatında iç ve dış katma değerin
katkısından yola çıkarak Türkiye’nin küresel pazardaki payı düşerek, işsizlik artmıştır. Bu
durum Türkiye’de yatırımların azalmasına ve katma değeri düşük ürünler üretilmesine neden
olacaktır. Türkiye ekonomisinin orta gelir tuzağına düşmesine neden olan bu durumda devlet
destekli yatırımların önemli olduğu görülmektedir.
Sesliokuyucu (2018) çalışmasında, küresel değer zincirleri küresel ticaretin değişen
yapısı kapsamında ele alınmaktadır. Çalışma, küresel değer zincirlerinde ileri yönlü
yükselme süreçlerine yer verirken dünya ülkelerinin ekonomik, sosyal ve politik
altyapılarından nasıl etkilendiğini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Çalışmada Dünya
541
Girdi-Çıktı Veri Tabanı, Dünya Bankası, OECD’den sağlanan ikincil verilerden
faydalanılmaktadır. Bu verilerle bu ülkelere ilişkin altyapı değişkenleri üç model altında ele
alınarak dinamik panel veri analizi yöntemlerinden olan genelleştirilmiş momentler yöntemi
kullanılmıştır. Bu yöntem ile 2000-2011 yılları arasındaki veriler ele alınarak kurulan
modeller test edilmiştir. Toplam üç farklı modelle ekonomik, sosyal, politik başlıkları
altında altyapı değişkenlerinin ileri yönlü küresel değer zincirleri katılımı üzerindeki etkisi
değerlendirilmiştir. Analiz sonucu elde edilen bulguların küresel değer zincirleri içerisinde
ileri yönlü katılımla çalışmaya dahil edilen tüm alt yapı değişkenlerinin etkilendiğini
göstermektedir. Varol (2018) çalışmasında, Türkiye’nin küresel değer zincirine katılımını
1995-2011 yılları arasında ülke ve sektör bazında ayrıntılı olarak incelemektedir.
Çalışmadaki bulgular, WTO-OECD ortak çalışması sonucunda açıklanan TiVA verilerinden
elde edilmektedir. Bu veriler ışığında Türkiye’nin geriye doğru katılımının daha yüksek
olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu durumun en güzel örneği imalat sanayisidir. İmalat
sanayisinde Türk firmaların kapasiteleri küresel değer zincirlerinin yukarı doğru olan
bölümlerinde sınırlı kalmaktadır. Ayrıca çalışmada küresel değer zincirine katılımın gelişmiş
ve gelişmekte olan ülkelerin istihdam, ücretler ve büyüme üzerinde pozitif bir etki yarattığı
görülmektedir. Bu üç gösterge, gelişmiş ülkelerde istihdam ve GSYH üzerinde daha olumlu
bir etki yaratmaktadır.
Türk küresel değer zincirleri ile ilgili WIOD ve TiVA analizlerini içeren çalışmalar
Tablo 1’de verilmiştir. Bu çalışmalar genelde üretim, dış ticaret, katma değer ve teknoloji
konuları ile ilgilidir.
542
Tablo 1: Türk Küresel Değer Zincirleri ile İlgili WIOD ve TiVA Kapsamında Yapılmış
Çalışmalar
Model
Girdi Çıktı
Modeli
Ticarette
Katma Değer
Modeli
Girdi Çıktı
Modeli
Dönem
1995, 2000,
2005, 2008,
2009, 2011
Ülke/Sektör
61 ülke ve 34
sektör
Sonuç
Türkiye’nin ihracatındaki
ulusal katma değer oranı
düşerken yabancı katma
değer oranı artmıştır.
1995-2011
40 ülke ve 35
sektör
Muhtaseb &
Daoud (2015)
Girdi Çıktı
Modeli
4 ülke ve 21
sektör
Erkök (2018)
Ticarette
Katma Değer
Modeli
2006 ve 2010
(Jordan);
2002, 2006,
2008, 2010
(Mısır); 2002
ve 2008
(Lizbon); 1998
ve 2002
(Türkiye)
1995, 2000,
2005, 2008 ve
2009
Sesliokuyucu
(2018)
Genelleştirilmi
ş Momentler
Yöntemi
(OECD-TiVA
tarafından
oluşturulan
veriler)
Girdi Çıktı
Modeli
Katma Değerli
Ticaret Modeli
2000-2011
45 ülke
(Model I ve
Model II), 35
ülke (Model
III)
İmalat sanayi sektörleri
teknoloji düzeyine göre
sınıflandırıldığında, özellikle
2000’li yıllarda, orta-yüksek
ve
yüksek
teknoloji
düzeyindeki
sektörlerin
dikey uzmanlaşma oranı
düşük
ve
orta-düşük
teknoloji
düzeyindeki
sektörlere göre daha hızlı
artmıştır.
Ürdün, Lübnan ve Mısır'ın
her birinde ihracatın ithal
içeriğinin yükselişi dünya
dikey uzmanlaşma
ticaretindeki genel eğilim ile
tutarlıdır. Türkiye'de ise
ihracatın ithal içeriği ilk ve
son yıllar arasında %12,5
puan düşmüştür.
Türkiye’nin küresel değer
zincirine katılım oranları
artış göstermekle birlikte,
ihracata yönelik olarak
gerçekleştirilen üretimde
ithal ara girdilerin payının
(geriye dönük katılım)
toplam ihracat içerisindeki
payı artmıştır.
Küresel değer zincirleri
içerisinde ileri yönlü katılımı
çalışmaya dahil edilen tüm
alt yapı değişkenlerinden
etkilenmiştir.
1995-2011
61 ülke
Yazarlar
Dağıstan (2017)
Gündoğdu &
Saraçoğlu
(2016)
Varol (2018)
46 ülke
Küresel değer zincirlerine
katılımın, gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerin
büyüme, istihdam ve
ücretleri üzerinde pozitif
etkisi vardır.
Buna rağmen gelişmiş
ülkelerin gelişmekte olan
ülkelere kıyasla istihdam ve
GSYH üzerindeki etkisi
daha çoktur.
543
Ziemann ve Guérard (2016) çalışmasında, Türkiye’nin küresel değer zincirlerine
katılımının, ikili ticaret anlaşmaları özelinde üretim faktörlerinden işgücü ve sermaye
üzerindeki engellerin kalkması gerektiği savunulmaktadır. Yatırımlar ve Ar-Ge
yetersizliğinin işgücü ve sermaye üzerinden giderilmesi, Türkiye'nin geri ve ileri ticaret
bağlantılarını güçlendirerek büyüme modelinin yeniden dengelenmesine katkıda
bulunacaktır. Ampirik analiz bakımından küresel değer zincirine katılım endekslerine
sektörel katkılar, Türkiye'nin temel küresel değer zincirine katılan ortak ülkeleri, ihracat
hedefine göre küresel değer zincirine katılımı, küresel değer zincirlerinin yönetişim türlerini
ve beklenen küresel değer zincirleri katılım endeksinden sapmayı ele almaktadır. Küresel
değer zincirine katılım durumuna bakıldığında 2011 yılında Türkiye’nin geriye katılım
endeksinin ileriye katılım endeksine göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Türkiye’nin
2011 yılında en yüksek metal sanayisinde, en düşük ise toptan ve perakende sanayisinde
sektörel küresel değer zinciri yoğunluğu gözlenmektedir. Açıklanmış karşılaştırmalı
üstünlüklerde ihracata dayalı sanayi-net ihracatta en yüksek tekstil, en az ise madencilik ve
kamu hizmetleri sektöründe olmaktadır. Kaynak sanayi-katma değerde ise en yüksek tekstil
en az ise madencilik sektöründedir. 2011’de küresel değer zincirine katılım endekslerinde
sektörel katkılar değerlendirildiğinde geriye doğru katılımda Türkiye en çok metal
sanayisinde en az finansal aracılıkta paya sahipken; ileriye doğru katılımda en fazla
ulaştırma ve telekom, en az inşaat sektöründe paya sahiptir. OECD emsallerinde ise geriye
doğru katılımda en fazla elektrik, en az finansal aracılar sektöründe paya sahip olduğu
görülmektedir. Bu durum ileriye doğru katılımda en fazla toptan ve perakende sanayisinde,
en az otel ve restaurant sektöründe görülmektedir.
Manzakoğlu (2018) çalışmasında, tasarım yönetimi düzeyleri ile küresel değer
zincirleri kavramsal çerçevesindeki fonksiyonel artış arasında bağlantı kurulmaktadır.
Kavramsal çerçevedeki fonksiyonel artışa konu olan firmalar, Türkiye’deki elektrikelektronik sektöründeki en büyük üreticiler arasından seçilmiştir. Fonksiyonel artış, firmanın
çeşitli fonksiyonları bünyesine eklenmesiyle küresel değer zincirlerinde ilerleme
göstermesidir. Fonksiyonel artıştan orjinal parça üreticisi (OEM) stratejisini esas alan bir
firma, tasarım fonksiyonu kazanarak orjinal tasarım üreticisine (ODM), orjinal tasarım
üreticisi statüsü kazanan bir firmanın ise satış-pazarlama fonksiyonu kazanarak orjinal
marka üreticisi (OBM) konumuna bir yükselme göstermektedir. Bu kapsamda, gelişmekte
olan ekonomilerde yer alan firmaların tasarım yönetimi kabiliyetleri açıklanmakta ve
gerçekçi bir perspektif sunulması amaçlanmaktadır. Bu amaç dahilinde, tüm kriterleri
sağlayan tek sektörün elektrik-elektronik sektörü olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu sektörde yer
alan, küresel değer zincirindeki her bir seviyede OEM-ODM-OBM olarak faaliyet gösteren
birer firma seçilerek, toplamda üç vaka çalışması gerçekleştirilmiştir. Vaka çalışmalarında,
literatür araştırmasında ortaya konulan teorik modelin beklenen sonuçları verdiği
görülmektedir. OEM strateji izleyen firmanın operasyonel, ODM strateji izleyen firmanın
fonksiyonel, OBM strateji izleyen firmanın stratejik tasarım yönetimi yeteneğine sahip
olduğu saptanmaktadır. Ayrıca, aynı firmanın farklı strateji izlediğinde kullanılan tasarım
yönetimi yeteneğinin de farklılaştığı belirlenmiştir. Sonuç olarak, küresel değer zincirinde
Tasarım Yönetimi Kabiliyeti Çerçevesi’nin firmanın küresel değer zincirinde bulunduğu
pozisyon ve firmanın tasarım yönetimi yeteneği arasındaki ilişkiyi gösterdiği
ispatlanmaktadır.
544
SONUÇ
Dikey uzmanlaşma, sermaye yoğun ve yüksek teknoloji gerektiren süreçlerden emek
yoğun ve standart teknoloji gerektiren süreçlere doğru giden bir kavramdır. Bu kavramı,
içerdiği yabancı katma değerin, ihracatın ithal girdi içeriği olarak da tanımlamak
mümkündür. Küresel değer zincirleriyle ilişkilendirilen dikey uzmanlaşma kavramı birçok
ampirik çalışmaya konu olmuştur. Çalışmaların çoğunda küresel değer zincirlerinin
Türkiye’nin dış ticaret ve üretim yapısına etkileri OECD ve WTO aracılığıyla incelenmiştir.
Analizlerde ise Ticarette Katma Değer (TiVA) ve Küresel Değer Zincirleri Göstergeleri veri
tabanları kullanılmıştır. TiVA veri tabanları çok ülkeli ve çok sektörlü altyapısıyla
oluşturulmuştur. Bu analizlerde ülkelerin küresel değer zincirlerinden elde ettikleri toplam
katma değer paylarına da yer verilmiştir. Küresel değer zincirleriyle ilgili yapılan bazı
çalışmalarda imalat sanayi sektörlerinin önde gelen sektörlerden biri olduğu gözlenmiştir.
İmalat sanayi sektörleri teknoloji düzeyine göre sınıflandırıldığında orta-düşük teknolojiye
sahip sektörlere göre orta-yüksek ve yüksek teknoloji düzeyindeki sektörlerin daha hızlı bir
gelişime sahip olduğu görülmektedir. Bazı çalışmalarda ise Türkiye’nin küresel değer
zincirleri içindeki konumu ve ihracat içerisindeki yerli ve global katma değer payı
araştırılmıştır. Bu pay kalkınma sürecinin değerlendirilmesi anlamında Türkiye’nin bölgesel
dinamikleri yönünden önem teşkil etmektedir. Yapılan ticaret sonucunda katma değerden
alınan payın, ne kadar girdi elde edildiğiyle ilgili olduğu saptanmıştır. Bu durumun,
Türkiye’nin küresel pazar payının düşmesi ile işsizliğin artmasını neden olduğu
görülmüştür. İşsizliğin artması paralelinde yatırımların azalmasına sebep olarak düşük katma
değerli ürünlerin üretilmesi çalışmalarda elde edilen çıktılardan biri olmuştur.
Ele alınan ampirik çalışmalarda küresel değer zincirlerinde ileri ve geri yönlü katılım
süreçleri de araştırma konusu kapsamındadır. Bu süreçleri ekonomik, sosyal ve politik
altyapılar etkilemiştir. Türkiye’nin küresel değer zincirlerine katılımı, ikili ticaret
anlaşmalarını üretim faktörleri yönünden de değerlendirilmiştir. Özellikle işgücü ve sermaye
üzerindeki engellerin kalkmasının yatırımları ve araştırma-geliştirme faaliyetlerini arttırdığı
görülmüştür. Bu da Türkiye'nin ileri ve geri ticaret bağlantılarını güçlendirerek, ekonomik
büyümenin ve refahın artması yönünde örnek teşkil edecektir. Türkiye’deki imalatçı
firmalarla küresel değer zinciri arasındaki ilişki incelendiğinde ise yerli bir zincirde
firmaların mal akışında tedarikçi bulundurmasının üretkenliği ve verimliliği olumsuz yönde
etkilediği görülmektedir. Bu çalışma, küresel değer zincirlerini endüstri 4.0, inovasyon,
girişimcilik ve beşeri sermaye gibi konuların WIOD ve TiVA analizleri kapsamında
incelenmesi bakımından gelecekteki çalışmalar için yol gösterici olmaktadır.
KAYNAKLAR
Altun, A. (2017). Essays on Global Value Chains and Their Macroeconomic Effects. Gebze
Technical University Institute of Social Sciences, Department of Business
Administration, 102-108.
Brennan, L. (2014). Global Value Chain Analysis, 1-22.
Brennan, L. ve Rakhmatullin, R. (2015). Global Value Chains and Smart Specialisation
Strategy. Thematic Work on the Understanding of Global Value Chains and Their
Analysis within the Context of Smart Specialisation, 14.
Dağıstan, N. (2017). Küresel Değer Zincirlerinin Türkiye’nin Dış Ticaret ve Üretim
Yapısına Etkileri. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 13(5), 824-835.
545
Dinçer, M. A. (2007). The Theory of Global Value Chains and Global Commodity Chains:
Automotive Industry in Turkey, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
İktisat (İng) Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Erkök, B. (2018). Türkiye Sanayisinin Küresel Değer Zincirine Entegrasyonu. Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, Erken Görünüm, Araştırma Makalesi, 1-18.
Gereffi, G. ve Stark, K. F. (2011). Global Value Chain Analysis: A Primer. Center on
Globalization, Governance & Competitiveness (CGGC). Duke University Durham,
North Carolina, USA, 4-8.
Gündoğdu, C. ve Saracoğlu, D. Ş. (2016). Participation of Turkey in Global Value Chains:
An Analysis Based on World Input Output Database. Economic Research Center.
Kiliçaslan, Y., Aytun, U. ve Meçik, O. (2019). Global Value Chain Integration and
Productivity: The Case of Turkish Manufacturing Firms. In Economic Research Forum
Working Papers (No. 1283).
Manzakoğlu, B. T. (2018). Küresel Değer Zincirlerinde Yükselme Stratejileri ve Tasarım
Yönetimi Kabiliyetleri Arasındaki İlişkilerin Türk Elektrik-Elektronik Sektöründe
Faaliyet Gösteren Firmalar Üzerinden İncelenmesi. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Ürünleri Tasarımı Anabilim Dalı, Endüstri Ürünleri
Tasarımı Programı, Doktora Tezi, 65-354.
Muhtesab, B. M. A. ve Daoud, H. E. (2015). Vertical Specialization in the Middle East:
Evidence from the Import Content of Exports. European Scientific Journal, 11 (10).
Sesliokuyucu, O. S. (2018). Küresel Değer Zincirlerinde Yükselme: Altyapı Değişkenlerinin
Etkisi. Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı,
Doktora Tezi, Gaziantep, 97.
Varol, N. B. (2018). Uluslararası Mal Ticaretinde Küresel Değer Zincirleri. Marmara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, Uluslararası İktisat
Bilim Dalı, İstanbul, 193.
Ziemann, V. ve Guérard, B. (2017). Reaping the Benefits of Global Value Chains in Turkey.
Unclassified Organisation for Economic Co-operation and Development Economics
Department, 3-16.
İnternet Kaynakları
https://search.oecd.org/industry/measuring-trade-in-value-added.htm/
erişim tarihi: 15.09.2019).
546
The Effect of Built Environment on Neighborhood Relations in The Context of Social
Interaction458
Ph.D. Hale ÖNCEL459
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Çağlar MEŞHUR460
Abstract
Social psychology is the scientific study of how people’s thoughts, feelings, and
behaviors are influenced by the actual, imagined, or implied presence of others. As a subbranch of social psychology, environmental psychology is primarily interested in the
interaction between humans and the built and natural environment. Its aim is to gain a better
understanding of the relationship between human behavior and the physical environment.
Nowadays, cities have a significant impact on human behavior as places where most people
live. Considerable changes have been experienced in people's living spaces in recent
decades. High-rise housing and gated-communities commonly take part in cities. The aim of
this study is to understand how the environment influences neighborhood relations. In the
field study, 11 selected sample areas in Konya (Turkey) are analyzed. Each sampling area
has a different urban pattern. Individual, structured interviews including open-ended
questions were conducted among a random sample of 114 respondents.
The study shows urban pattern has significant effects on neighborhood relations,
solidarity and social ties. Social relations are strong in areas with detached houses. However,
in areas with high-rise buildings social relations are weaker, furthermore most of the
neighbors do not know or interact with each other. In gated communities selected for this
study, mostly high blocks are separated with wide openings between them. Although these
semi-public spaces seem to be opportunities for social relations, they are not used as much
as anticipated. Besides these factors, walkability affects social relations. People are more
likely to meet neighbors when walking whereas underground parking solutions decrease
people's interaction with their environment.
Key words: Built environment, Neighborhood relations, Konya.
Built Environment and Neighborhood Relations
Abstract
Social psychology is the scientific study of how people’s thoughts, feelings, and
behaviors are influenced by the actual, imagined, or implied presence of others (Allport
1998). As a sub-branch of social psychology, environmental psychology is primarily
interested in the interaction between humans and the built and natural environment.
Environmental psychology studies human-environment interactions at different scales, from
458
459
460
This study is based on the field research of PhD thesis The Factors Affecting Urban Sprawl In Terms of
Design and Use of Space: The Case of Konya which was produced by the first author under the supervision
of the second author.
Konya Teknik Üniversitesi
Konya Teknik Üniversitesi
547
domestic surroundings and the neighbourhood to cities, and even the planet as a whole (Steg
and Groot, 2019). Its aim is to gain a better understanding of the relationship between
human behavior and the physical environment (Bechtel and Churchman, 2002).
Nowadays, cities have a significant impact on human behavior as places where most
people live. Considerable changes have been experienced in people's living spaces in recent
decades. The aim of this study is to understand the impact of the built environment on
neighborhood relations. In the field study, 11 selected sample areas in Konya (Turkey) are
analyzed. Each sampling area has a different urban pattern. Structured interviews including
open-ended questions were conducted among a random sample of 114 respondents.
Figure 1:Sampling areas in Konya
Living in city center
548
The 1st sample area is in city center. The twentieth century witnessed urban centers’
losing many of their traditional functions and becoming shopping and commercial centers.
One of the most notable changes has been the decentralization of the resident population.
Recent research suggests that during the 1990s, city-center living began to attract many
people to seek an integrated mixed-use (Heath, 2001). Living in city center also have some
advantages and disadvantages. Vitality and diversity is high in this field. Many services and
transportation options are likely to be near and trade rate is high. But high trade rate
influence neighborly relations adversely. During interviews, respondents stated that they
always meet with strangers in the street and outside their flats. 25% of the respondents stated
that they never see other neighbours. There are almost no semi-public spaces where people
can communicate. Therefore, neighborly relations and helpfulness are weak compared to
other areas. 36% of the respondents visited their neighbors at home and sometimes bring
food to each other. And 27% of them can borrow money from the neighbor and leave the
key. Consequently 55% were satisfied whereas 45% were dissatisfied with neighbor
relations.
Figure 2: 1st sample area (Hale Öncel’s personal archive , 2015)
Walkability
The 2nd and 3rd areas have similar urban pattern. Both areas consist of 3-4 storey
apartments. The second area is one of the oldest district near the city center and consist of
contiguous buildings. Density and diversity is high in this field. This area is closer to the city
center so walkability is high. Walkability affects social relations, people are more likely to
meet neighbors when walking. Neighborhood relations are strong in the area. 81% of the
respondents visited their neighbors at home and their neighbors visited them back. 72% of
the respondents sometimes bring food to each other. And 18% of them can borrow money
from the neighbor and leave the key because of mutual trust. We asked how satisfied the
people interviewed were with the kind of neighbor relations they had: 63% were satisfied
whereas 18% partially satisfied and 18% were dissatisfied. Besides, different social classes
live in this area and all respondents interviewed are satisfied with the neighborhood.
549
Figure 3: 2nd sample area (Hale Öncel’s personal archive, 2014)
The only difference of the 3rd area from 2nd area is that it is 1 km further away from
the city center and it has a railway that restricts pedestrian access. Consequently,
walkability decreases significantly and affects social relations. Neighborly relations and
helpfulness are weak compared to second area. 63% of the respondents visited their
neighbors at home and their neighbors visited them back. 54% of the respondents sometimes
bring food to each other. We asked how satisfied the people interviewed were with the kind
of neighbor relations they had: 63% were satisfied whereas 18% were partially satisfied and
18% were dissatisfied.
Figure 4: 3rd sample area (Hale Öncel’s personal archive, 2015)
Gated communities
4th and 5th sample areas consist of gated-communities. They are seperated with sharp
border from neighborhood. Therefore creates a closed living space in big city blocks. These
areas cause social segregation. The ratio of educated, middle-aged, family with children is
high in the field. Studies show that, respondents who regarded their neighbors as being
similar to themselves in age, economic circumstances, education, and children's ages tended
to visit their neighbor more than those who regarded their neighbors as dissimilar (Ginsberg,
1985). However, the homogeneity of the population has no positive effect on neighborly
relations. In gated communities selected for this study, mostly high blocks are seperated
with wide openings between them. Although these semi-public spaces seem to be
opportunities for social interaction, they are not used as much as anticipated. In addition,
underground parking solutions decrease people’s interaction with their environment. And
reduces the likelihood of people meeting each other. Thus the relationship between house
550
and public space is weak. Only 27% of the total sample did know their neighbors. 36% of
the respondents sometimes brings food to each other those who meet with neighbors in
semi-public spaces. Therefore, neighborly relations are weak compared to other areas. 40%
were satisfied whereas 15% were dissatisfied with the kind of neighbor relations.
Respondents stated that they don't know the neighborhood outside their gated-community.
Figure 5: 5th and 4th sample area (Hale Öncel’s personal archive, 2015)
Semi-detached houses
6th and 7th sample areas include semi-detached houses in low buildings zone. In these
areas, the relationship between houses and the public space is strong. So neighbors can meet
in the street or in the garden. Neighborhood relations are strong in these areas. In sixth area
30% of the respondents visited their neighbors everyday, also 70% of the respondents
visited their neighbors at home. 80% of the respondents sometimes bring food to each other.
We asked how satisfied the people interviewed were with the kind of neighbor relations they
had: 70% were satisfied whereas 10% were partially satisfied and 20% were dissatisfied. In
the area trade uses are increasing in recent years. Respondents stated that this situation
disrupted the social structure. Even so social relations are strong in areas including semidetached houses with little parcels.
In 7th area neighborhood relations are strong as well. Similarly, 50% of the
respondents visited their neighbors everyday, also 80% of the respondents visited their
neighbors at home. 70% of the respondents sometimes bring food to each other. We asked
how satisfied the people interviewed were with the kind of neighbor relations they had: 70%
were satisfied whereas 30% were partially satisfied.
551
Figure 6: 7th and 6th sample area (Hale Öncel’s personal archive, 2015)
High density and high rise buildings
It’s believed that high-rise apartment dwelling has adverse effects on mental and
social health (Cappon, 1972). The total number of people who reside in One Big Residence
means that, in a sense, strangers share your dwelling, at least the semi-public areas of it.
Sharing your dwelling with such a high number of strangers may fear of strangers and thus
fear of crime for the residents. This may lead to a felt lack of social support and the absence
of community in the midst of many. Research is unanimous in finding that rates of helping
others are lower in high-rise buildings and residents of high rises have fewer friendships in
the building than residents of low rises. Social interaction is more difficult for residents to
regulate. This can lead to withdrawal, which can lead to loss of community and social
support. The structure of high rises usually is such that one is not likely to meet residents of
other floors except in elevators and lobbies, which are barely more personal than the street.
Thus, one lives physically close to many others, but in practice is limited to those on one’s
floor for the sort of encounters that might lead to friendship, such as borrowing food or
talking while children play (Gifford, 2007). Sample areas 8th, 9th and 10th include high rise
buildings. In 8th and 9th areas, central urban location is an advantage but population density
is particularly high. The 10th area is 10 km far away from city center. These areas with highrise buildings social relations are weaker, furthermore most of the neighbors do not know or
interact with each other. 8th area has 12-storey apartment-blocks. Respodents stated that the
area is insecure at nights and there is no space to meet with neighbors outside flats. Only
36% of them visited their neighbors at home and sometimes brings food to each other. And
63% were satisfied whereas 36% were partially satisfied with neighborhood relations.
In 9th area has 7-16 storey aparment-blocks. During interviews, 45% of the
respondents stated that they never met with their neighbors. 54% percent of them visited
their neighbors at home. We asked how satisfied the people interviewed were with the kind
of neighbor relations they had: 54% were satisfied whereas 18% were partially satisfied and
27% were dissatisfied.
In 10th area has 5-8 storey apartment-blocks. During interviews, 37% of the
respondents stated that they never met with their neighbors and did not know each other.
Only 12% of them visited their neighbors at home. 25% of the respondents sometimes
brings food to each other. And 62% were satisfied whereas 25% were partially satisfied and
12% were dissatisfied with neighborhood relations.
552
Figure 7: 8th , 9th and 10th sample area (Hale Öncel’s personal archive, 2015)
Leapfrog development
The last field research was made in a neighborhood near Selçuk University campus.
This area is an example of leapfrog development and socially consist of students and lower
income groups. The area has the lowest population density. Most of the respondents come
from rural areas and keep on rural living habits. They use street or gardens for some activity
like baking bread and socialize. Neighborly interactions and helpfulness are strong. In the
area 70% of the respondents visited their neighbors everyday, also 90% of the respondents
visited their neighbors at home. 80% of the respondents sometimes bring food to each other.
We asked how satisfied the people interviewed were with the kind of neighbor relations they
had: 80% were satisfied whereas 20% were partially satisfied.
Figure 8: 11th sample area (Hale Öncel’s personal archive, 2015)
553
Conclusion
The study shows urban pattern has significant effects on neighborhood relations,
helpfulness and social ties. Social relations are strong in areas with semi-detached houses
and low building zones. If there is a strong relations and continuity between the public,
semi-public and private spaces, neighborly relations are positively affected. Neighbors can
meet in the street or in the garden. However, in areas with high-rise buildings social
relations are weaker, furthermore most of the neighbors do not know or interact with each
other. Research has shown that rates of helping others are lower in high-rise buildings and
residents of high rises have fewer friendships in the building than residents of low rises. On
the other hand, gated communities, which are mostly located in cities in recent years, have
negative social effects. Firstly, it causes social segregation. Residents don't know the
neighborhood outside their gated-community. In gated communities selected for this study,
mostly high blocks are separated with wide openings between them. Although these semipublic spaces seem to be opportunities for social relations, they are not used as much as
anticipated. Besides these factors, walkability affects social relations. People are more likely
to meet neighbors when walking whereas underground parking solutions decrease people's
interaction with their environment. Therefore, neighboring relations and helpfulness are
weak in gated communities. Neighborhood relationships were found to be strong when
similar social groups lived together.
References
Allport, G. W. (1998). The historical background of social psychology. In G. Lindzey & E.
Aronson (Eds.), The handbook of social psychology. Oxford: Oxford University Press.
Bechtel, R.B. and Churchman, A, 2002, Handbook of Environmental Psychology, Wiley
Press, New York.
Cappon, D. (1972). Mental health in the hi-rise. Ekistics, 33, 192-196.
Gifford, R. 2007, The Consequences of Living in High-Rise Buildings, Architectural
Science Review, Volume 50.1, March 2007.
Ginsberg, Y., Churchman, A. 1985, The Pattern and Meaning of Neighbor Relations in
High-Rise Housing in Israel, Human Ecology, Vol. 13, No:4
Heath, T. 2001, Revitalizing Cities, Attitudes Toward City-Center Living in the United
Kingdom, Journal of Plnning Education and Research 20: 464-475.
Steg, L. and Groot, J., 2019, Environmental Psychology, Wiley Press, India.
Öncel, H., 2019, Mekanın Tasarımı ve Kullanımına Bağlı Olarak Kentsel Yayılmayı
Etkileyen Unsurlar: Konya Kenti Örneği, PhD Thesis, Selçuk University, Konya (in
Turkish).
554
Kültürel Difüzyon Etkisi ile Türkiye’de Birahanelerin Ortaya Çıkışı
Öğr. Gör. Fahri DEMIR461
Özet
Osmanlı’da bira tüketiminin ve birahanelerin açılmaya ne zaman başladığı
konusunda net bir tarih yoktur. 1950’ye tarihlenen “Eski Birahaneler” başlıklı bir gazete
kupüründe İstanbul’da birahanelerin açılması Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında İstanbul’a
gelen İngiliz, Fransız ve İtalyan askerlerin talepleriyle ilişkilendirilmiştir. İlk birahaneler
Beyoğlu’nda açılmış, bu birahanelerde sunulmak üzere pal ve porter ithalatına başlanmıştır.
Biraya olan ilgi sadece İngliz, Fransız ve İtalyan askerleriyle de sınırlı kalmamıştır. Yabancı
askerlerle beraber yerel halkın biraya ilgi duymaya da başlamıştır. Bu kültürel difüzyon
İstanbul’a yepyeni bir yemek kültürü aktarılmasına sebep olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Bira, Birahane, Yemek, Kültür, Gastronomi
Kültürel Difüzyon; bir kültüre ait özelliklerinin kökenini ve bir toplumdan diğerine
yayılması açısından dağılımını anlama girişimidir (Winthrop, 1991). Bu yayılma doğrudan,
zorla veya dolaylı olabilmektedir. Tarihimizde İngiliz, Fransız ve İtalyan ordularının
İstanbul’a gelerek Osmanlı ordusuyla birlikte 889,000 kişilik Rus ordusuna karşı savaştığı
Kırım Savaşı (1853 -1856) ve bunu takip eden yıllar kültürler arası difüzyonun son derece
hızlı olduğu bir dönem olarak düşünülebilir.
Bu dönemde Roger Fenton, fotoğraf sanatını Türkiye’ye getirmiş, ülkesine
dönmesinden sonra çırakları Abdullah biraderler Türkiye’nin ilk fotoğrafçıları olmuşlardır
(Hoffman, 2008). Kırım savaşı yıllarında Türkiye’ye gelen yenilikler arasında modern
hastane ve hemşirelik de vardır (Fee & Garofalo, 2010). Bunu takip eden yıllarda (1895)
Jean Cesar Reboul İstanbul Beyoğlu’nda “Grande Pharmacie Parisienne-Büyük Paris
Eczanesi” adıyla Osmanlı İmparatorluğunun ilk modern eczanesini kurmuştur (Foundation,
2015). Kırım Savaşı sürecinin başlatmış olduğu kültürel difüzyon etkisiyle ortaya çıkan bu
yeniliklerle beraber yeme-içme kültürüne “Bira”’nın yer edinmesi ve Birahanelerin de
ortaya çıkışını da ilişkilendirebilir. 1950’ye tarihlenen “Eski Birahaneler” başlıklı bir gazete
kupüründe İstanbul’da birahanelerin açılması Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında İstanbul’a
gelen İngiliz, Fransız ve İtalyan askerlerin talepleriyle ilişkilendirilmiştir. İlk birahaneler
Beyoğlu’nda açılmış, bu birahanelerde sunulmak üzere bira ithalatına başlanmıştır. Biraya
olan ilgi sadece İngiliz, Fransız ve İtalyan askerleriyle de sınırlı kalmamıştır. Yazıda yabancı
461
T.C. Yeditepe Üniversitesi, Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümü.
555
askerlerle beraber yerel halkın biraya ilgi duymaya başladığından bahsedilmektedir. (Arşiv,
1950).
1880’e gelindiğinde İstanbul’un Posta sokağında “Gambrinus”, takibinde Linardi
sokağında Janni Cacavopoulos tarafından “Yanni” Birahanesi açılmıştır. Yanni birahanesi
dönemin en meşhur birahanelerinden biri olmuştur. O dönemin gezi rehberlerinde övülen ve
Brasserie Viennoise, Viyana tipi birahane, olarak tanımlanan bu birahane hem restoran, hem
de Lager bira salonu olarak tanıtılmaktaydı (Coufopoulos, 1910). Milliyet gazetesi
yazarlarından Cevad Ulunay, 1967 yılında yayınlanan köşe yazısında, Yanni birahanesinin
taze soğuk köpüklü birasının leziz olduğunu, bira dışında sunulan şatobriyanın, parmesan ve
gravyer peyniriyle hazırlanan sütlü makarnanın müşterileri hayran bıraktığını anlatır
(Ulunay, 1967). Dönemin bilinen birahanelerinden “Tsoye” Alman usulünün uygulandığı bir
birahaneydi. Alman usulüne göre bu birahanede bira mezesiz içilirdi.
Sonuç olarak Kırım savaşı ile İstanbul’a gelen askerlerin kendi kültürlerinde
tükettikleri birayı, İstanbul’da da tüketme istekleri, biranın bir ürün olarak ilk etapta dolaylı
olarak var olan kültüre yayılmaya başladığı düşünülebilir. İlerleyen zaman içerisinde
Bomonti Bira Fabrikası’nın açılması (Bira, 1986, 1987), yani bira üretim ve satışının ticari
boyutlara ulaştığı bir seviyeye gelmesi ve bununla beraber birahanelerin yaygınlaşması,
kültürel difüzyonun biranın mekânı üzerinden içim şekli / davranış kültürü ve yanında
sunulan yemeklerin, var olan kültürü doğrudan etkilemesi konusunda bir fikir vermektedir.
Referanslar
Arşiv, T. T. (1950, Nisan 10). Dosya No: 112 - Meyhanelerİstanbul. Eski birahaneler.
İstanbul: İstanbul Kalkınma Ajansı.
Bira. (1986, 1987). Ana Britannica (s. 187). içinde Istanbul: Ana Yayıncılık A.Ş.
Coufopoulos, D. (1910). A Guide to Constantinople. Londra: Adam and Charles Black.
Efes, A. (2018). Anadolu Efes - Tarihçemiz. Ekim 12, 2018 tarihinde
http://www.anadoluefes.com.tr/hakkimizda/tarihcemiz adresinden alındı
Fee, E., & Garofalo, M. E. (2010). Florence Nightingale and the Crimean War. Am J Public
Health(100), 1591.
Foundation, L. H. (2015). Reboul pharmacy of Pera history. Kasım 14, 2019 tarihinde
http://levantineheritage.com/reboul-pharmacy.html adresinden alındı
Hoffman, K. (2008). Orientalism. J. Hannavy içinde, Encyclopedia of Nineteenth-Century
Photography (s. 1032). NY / NEW YORK: Routledge - Taylor & Francis Group.
Hürriyet. (1997, Temmuz 6). Fatma Ana'nın helvasından Bomonti Biraderlere. Hürriyet.
Mumyakmaz, H. (2015). Bir Devlet Teşekkülü: Yozgat Tekel Fabrikası. Hacettepe
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 145-166.
Şafak, S. B. (2006). Türk Bira Sektörü Analizi ve Türk Bira Firmalarının İhracat Olanakları.
Bira Üretiminin Başlaması ve imalathaneler.
556
Şafak, S. B. (2006). Türk Bira Sektörü Analizi ve Türk Bira Firmalarının İhracat
Olanakları. Dokuz Eylül Üniversitesi - Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tuborg, T. (2018, Ocak 1). Türk Tuborg. Ekim 13, 2018 tarihinde
http://www.turktuborg.com.tr/tr/turk-tuborg-as adresinden alındı
Ulunay, C. (1967, Eylül 1). Başlıksız Yazı. Milliyet.
Winthrop, R. H. (1991). Diffusion. Dictionary of Concepts in Cultural Anthropology (s. 82 84). içinde New York: Greenwood.
557
Demokrasi Kavramı Üzerine Bir İnceleme
Asst. Prof. Dr. Yunus KOÇ462
Özet
Demokrasinin en bilinen tanımı profesyonel siyasetçilere gereksinim duyulmaksızın,
halkın kendi kendisini doğrudan veyahut dolaylı olarak yönettiği bir hükümet şekli
olmasıdır. Tanımda bahsi geçen halk ve kendi kendini yönetme kavramlarının ne anlama
geldiği önem arz etmektedir. Demokrasinin tarihsel süreci içerisinde kendi bünyesinde
taşıdığı halk ve halkın yönetimi kavramları farklı şekillerde uygulama alanı bulmuş ya da
her dönemin kendi düşünürleri tarafından farklı anlamlar ve değerler yüklenmeye
çalışılmıştır. Bu tarihi süreç, “demokrasi” kavramının nasıl ele alınması gerektiği noktasında
ipuçlar verir. Bu noktada dikkat çeken anahtar kavramlar özgürlük, eşitlik, seçim ve
temsildir. Dolayısıyla demokrasiyi anlama ve anlamlandırma açısından her dönem farklı
anlamlar yüklenerek ele alınan bu kavramlarda halk ve halkın yönetiminin farklı olarak ele
alındığı söylenebilir. Diğer bir ifadeyle bu çalışmada, özgür ve eşit olan halk kimdir, seçilme
kriterlerine sahip olan halk hangisidir, temsil aracı ile halkın yönetimi arasında nasıl bir
ilişki söz konusudur gibi sorular dikkate alınarak halk ve halkın yönetimi kavramları
tanımlanmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Demokrasi, Halk, Halkın Yönetimi
A Study on The Concept of Democracy
Abstract
The best-known definition of democracy is that it is a form of government in which
the people direct or indirectly govern themselves without the need for professional
politicians. In this definition, the meaning of the concepts mentioned in the public and selfgovernance is important. In the historical process of democracy, the concepts of the people
and the people who are in the administration have found their application in different ways
or different meanings and values have been tried to be loaded by the thinkers of each period.
This historical process provides clues as to how the concept of “democracy gerekti should be
addressed. The key concepts that draw attention at this point are freedom, equality, choice
and representation. Therefore, it can be said that the people and the administration of the
people are treated differently in these concepts which are dealt with by loading different
meanings in terms of understanding and making sense of democracy. In other words, the aim
of this study is to define the concepts of the people and the people by taking into
consideration questions such as who is the free and equal people, which people have the
criteria for being elected, how there is a relationship between the means of representation
and the management of the people.
Keywords: Democracy, People, Public Administration
462
Muş Alparslan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü,
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-9453-2910
558
Giriş
Demokrasi tarihi, her dönem farklı araçlarla ve niteliklerle kendini göstermiş,
günümüze gelinceye dek bir terakki vetiresi yaşamış olduğu söylenilebilir. Antik dönemde
demokrasi, Yunan şehir devletlerinde halkın doğrudan katılımıyla gerçekleşen klasik
yöntem olarak ortaya çıkmıştır. Feodal dönemde ise, Fransa ve İngiltere’de temsil
kurumlarının varlığı demokrasinin gelişiminde önem arz etmiştir. Nitekim İngiltere’de Kral
meclisleri olan Witan ve Magnum Concillium’a burjuvazilerin katılmasıyla bu meclisler,
günümüzdeki adıyla parlamento olarak dönüşmüştür. Benzer şekilde Fransa’da senyör ve
rahiplerin yalnızca katıldığı Curia Regis’e burjuvazinin dâhil edilmesiyle Etats Generaux
olarak dönüşmüştür (Selçuk, 1987: 20-22; Erten, 1996: 30). Sonrasında bu meclisler,
giderek güçlenen burjuvazinin politik manevra alanı halini almıştır. Nihai olarak bu durum
Fransız İhtilalı’nın habercisi olmuştur (Küçükömer, 2010: 29-33). Bu yeni dönem özgürlük
(hürriyet) ve eşitlik (müsavat) ilkelerine dayanıyordu. Bu ilkeler aydınlanmayla modern
dönemde Rousseau, Locke ve Montesgue gibi düşünürlerin demokrasiye dair temel
argümanlarını ortaya koymada olanak sağlamıştır. Yani demokrasi doğası gereği eşitlik ve
özgürlük ilkeleri üzerine kurulmuştur. Nitekim Hobbes, Bodin gibi mutlakıyetçi görüşlere
(Ağaoğullar, Köker, 2009: 14-43) ağır darbe indiren Locke (2004), liberal devlet düzeninin
öncüsü olarak toplumsal sözleşmesinin merkezine özgürlüğü bırakarak temsili bir
demokrasi örneği sunmuştur. Rousseau (2010) “Toplum Sözleşmesi”nde devletin
meşruiyetini genel irade ile toplumsal eşitliğe dayandırırken poliarşik, doğrudan ve yarı
doğrudan demokrasinin niteliklerini taşıyan bir yönetim ortaya koymuştur. Montesqueu ise,
bir yönüyle her ne kadar yürütmenin, monarkın elinde olması gerektiğini savunarak bir tür
meşruti monarşi örneği sunmuş olsa da diğer yönüyle de kuvvetler ayrılığının merkezine
özgürlüğü bırakarak demokratik idareye önemli bir katkı sunmuştur (Ağaoğullar, vd., 2009:
381-444). Hâsılı modernleşme süreciyle beraber demokrasi, bir takım olayların ve
entelektüel tartışmaların neticesine dayanarak gelişimini sağlamış olduğu söylenebilir.
Demokrasinin bundan sonraki gelişim sürecinde (Sartori, 1971: 2-3) “özgürlük” ve “eşitlik”
kavramlarıyla beraber ya da bu kavramları kapsayacak şekilde “seçim” ile birlikte
kullanılmaya başlamıştır. Keza Schumpeter’de (2007: 322-399) demokrasi, minimalist ve
seçici demokrasi olarak tek boyutlu olarak karşımıza çıkar. Yazara göre, bir ülkede
demokrasiden bahsedebilmesi için her yurttaşın eşit ve özgür bir şekilde oy kullanabilmesi,
seçimlerde aday olabilmesi, seçimlerde adaletin gözetilmesi ve birden çok partinin olması
kâfidir. Anlaşıldığı üzere yazar, çok partili rekabetçi seçimlere vurgu yaparak demokrasiyi
tanımlar. Dahl (2001: 10-104) ise modern demokrasiyi, seçimler ile beraber eşitlik ve
özgürlükleri de ekleyerek iki boyutlu tanımlar.
Bu tarihi süreç, “demokrasi” kavramının enstrümanlarının ne olduğunu, nasıl bir
anlam dünyasına sahip olduğunu ortaya koyması açısından ehemmiyet arz eder. Yani
demokrasi tarihi, “demokrasi” kavramının nasıl ele alınması gerektiği noktasında ipuçları
verir. Bu noktada dikkat çeken anahtar kavramlar özgürlük, eşitlik, seçim ve temsildir.
Dolayısıyla demokrasiyi anlama ve anlamlandırma açısından her dönem farklı anlamlar
yüklenerek ele alınan bu kavramlarda halk ve halkın yönetiminin farklı olarak ele alındığı
söylenebilir. Diğer bir ifadeyle özgür ve eşit olan halk kimdir, seçilme kriterlerine sahip olan
halk hangisidir, temsil aracı ile halkın yönetimi arasında nasıl bir ilişki söz konusudur gibi
sorular demokrasi kavramındaki demos (halk) ve kratos (yönetim)’un izah edilmesinde
önemlidir.
559
Hangi “Halk” (Demos)!
Antik Yunan’da “demos” halk iken, “kratos” ise yönetim demektir. Bu iki kavramın
bir araya gelmesiyle “demokratia” kelimesi ortaya çıkar. Böylece, demokrasi kavramının
“halk yönetimi” anlamına geldiği söylenebilir (Kuzu, 992: 336). Halk terimi aynı dil, din,
kültür, gelenek ya da meslekten olan insan topluluğuna denir. Tabi bunlardan belki en
önemlisi geçmişten gelen birikimleri ifade eden ve toplumun siyasal kültürel kodu üzerinde
belirleyici olan geleneklerdir. Halkın bu esnek tarifine göre; bir grup, bir millet kadar geniş
veya bir aile kadar küçük olabilir. Halk on dokuzuncu yüzyılda okuryazar olmayan, taşralı,
kaba köylüler şeklinde tarif edilmiştir. Fakat halkın yönetimi olarak tanımlanan demokrasi
kavramındaki halka farklı anlamlar yüklendiğini söylemek mümkündür. Halk teriminin
demokrasi tarihindeki farklı kullanımları, kavramın bağımsız olmaktan çok bağımlı şeklinde
anlamlandırılmış olduğu söylenebilir (Dundes, 1998: 139-143).
Antik Yunan’da halk terimini belirleyen bağımlı ilkeler farklılıklar arz etmiştir. Keza
Antik Yunan’da “demos” tarafından iradeyi ifade etmek için geliştirilen demokrasi kavramı,
genellikle bir makamı veya payesi olmayan sıradan halk anlamında kullanılmıştır. Ayrıca,
terimin orijinal Yunanca kullanımında “demos”, tüm sıradan insanlar anlamında olmayıp
daha çok “çoğunluk” veyahut “yoksul kesimler” anlamına gelmiştir. Bu sebeple demokrasi,
varlıklı olanların pahasına fakirlerin, eğitimlilerin pahasına cahil ve eğitimsizlerin idaresini
ifade eder. Haliyle kavram bir şekilde, aşağılayıcı ve olumlu olmayan manada kullanılmıştır
(Heywood, 1997: 108). Fakat bu dönemde pratikte anlaşılan demokrasi; kadınların,
yabancıların, kölelerin katılmadığı yalnızca halk olarak kabul edilen vatandaşlık vasfına
sahip olan yirmi yaşını geçmiş, eli silah tutan yerli erkeklerin müdahil olduğu yönetimdir
(Ağaoğulları, 2014: 43-54). Dolayısıyla bunlar, Antik Yunanda özgür ve eşit olan halkın
niteliklerinin ne olması/olmaması gerektiğini belirtir.
Modern dönemle birlikte halka yüklenen bu anlamda değişim ve dönüşüm
yaşanmıştır. Artık “demos”, oy hakkına sahip olabilmekle tanımlanmıştır. Bu evrensel olma
amacı taşımaktaydı. Fakat antik Yunan’da herkes yönetime katılma yetkisine sahip olmadığı
gibi modern dönemde de herkes oy hakkına sahip değildi. Mesela on yedinci yüzyıl
İngiltere’sinde Cromvelci asker ve zanaatkârların radikal bir bölümünü oluşturan Leveller’ın
gözünde kadınlara, kalfalara, ev hizmetkârlarına ve hatta ücretlilere oy hakkı
verilmemeliydi. Locke ise, oy hakkının yönetim tarafından zarar verilebilecek çıkarlara
sahip olan mülk sahipleriyle sınırlandırılması gerektiğine inanmaktaydı. Benzer şekilde
1787 yılında yazılan Amerikan Anayasası da oy hakkını sadece mülkiyet olanlarla
sınırlandırmıştır. 1848’de Fransa’da ise evrensel oy hakkı erkekler ile sınırlandırılmıştır.
Ancak her geçen gün “demos”u sınırlandıran bu yaklaşımların alanları genişletilmiştir. Artık
pek çok tikel grup, yani orta sınıfa mensup olan erkekler, kadınlar, farklı etnik azınlıklar ve
diğerleri oy hakkı elde etmeye başlamışlardır. Öyle ki İngiltere yapmış olduğu reformlarla
1918 yılına gelindiğinde kadınlara ve erkeklere eşit oy hakkını tanımış ayrıca 1949 yılına
değin yüksek öğretim mezunları ile belirli mülk sahibi olanlar birden çok rey hakkına malik
olmuşlardır (Heywood, 1997: 109). Yine 1963 yılına değin ABD’de siyahilerin oy hakkı
tartışma konusu olmuştur. Dolayısıyla modern dönemde halkın yönetim biçimi olarak ele
alınan “demokrasi” kavramı içerindeki “demos” ile kast edilen halkın tamamı değildir.
Bazen toplumun bir kısmı bazen ise birçoğu anlamında kullanıldığını söylemek pekâlâ
mümkündür.
560
Kimin Yönetimi (Kratos)/ Nasıl Yönetim (Kratos)
Demokrasinin klasik anlamı, Atina’nın en güzel örneğini sunduğu şehir
devletlerinden polis yapısı üstüne temellendirilmiştir. Atina’da demokrasi olarak tarif edilen
idari biçim, modern dönem demokrasisinden oldukça farklı umdelere dayanmaktadır. Atina
demokrasisinin en ayırt edici özelliği, vatandaşların yönetim faaliyetlerine doğrudan
katılımıdır. Bu iki şekilde gerçekleşmiştir. İlk olarak, Atina toplumunun tamamının
yönetime doğrudan katılım hakkını taşıdığı ve çoğunluğa dayalı kararlar alındığı meclisler
vardı. Böylece, Atina vatandaşlarının dışında veyahut onları temsil eden herhangi bir
organizma tarafından idare edilmekten ziyade, bizzat doğrudan kendi kendilerini
yönetmişlerdir. İkinci olarak, idari kadroları oluşturacak olan kişiler atanarak ya da seçime
dayalı bir biçimde değil, kura veyahut sıra esasına dayanarak belirlenmiştir. Dolayısıyla
yalnızca seçilmiş profesyonel politikacılar değil aksine bütün vatandaşlar idari mevkilere
gelebilme hakkına malik olmuştur. Lakin böylesi bir klasik demokrasiye modern dönemde
rastlamak pek mümkün değildir (Heywood, 1997: 108-109). Bundan dolayı böylesi
demokrasiler, halkın yönetime katılımını sağlayan, halk tarafından yönetim olarak tarif
edilir. “Halk tarafından yönetim” muğlak bir kavram gibi görünebilir ama görüntüler
genellikle aldatıcıdır. Bilhassa demokrasi düşüncesinin sonraki tarihinde bu karmaşıklık ve
çelişki daha fazla kendisini gösterecektir. Keza modern demokrasinin tarihi, düşünce, pratik
ve içeriğinde ihtilafa mahal verecek çok alan vardır (Bal, 2014: 215).
Modern dönemde “kratos”, Yunan modelinden oldukça farklı olduğu söylenebilir.
temsili bir nitelik arz eden bu yönetim şekli halkın bir kesimin ya da çoğunluğunun sahip
olmuş oldukları oy hakkı ile seçtikleri temsilciler aracılığı ile gerçekleşen bir yönetim
anlayışıdır. Burada yönetim profesyonel siyasetçilere bırakılmış; bu durumda halkın
kendisini yönetmesinden ziyade yalnızca kendilerini temsil eden idarecileri belirleyebilme
sürecine katılmıştır (Heywood, 1997: 109-110). Bu yüzden bu tür demokrasiler, halkın
çıkarını koruyacak, halk için yönetim olarak ifade edilebilir. Buradaki yöneten ile yönetilen
halk, süreç içerisinde farklılaşmaktadır. Kimi zaman mülkiyet sahibi varlıklı olanlar, kimi
zaman yalnızca erkekler, kimi zaman belirli bir etnik grup, kimi zaman ise toplumun
çoğunluğu olabilmektedir. Bu tıpkı “Abraham Lincoln’ün halkın halk tarafından halk için
yönetimi” demesi gibidir (Aktaş, 2015: 91; Korkmaz, 2016: 365-366). Ancak halkın çıkarını
koruyan bir yönetim biçimi olarak demokrasi bu bir takım sorunları da beraberinde
getirmektedir. Böylesi bir yönetimde halk mı kendi çıkarlarını belirleyecek yoksa halkın
seçmiş oldukları temsilciler mi? yönetme hakkına sahip olabilecek temsilciler ne tür
nitelikler barındırmalıdır. Şayet halkın çıkarlarını belirleyen temsilciler ise halk için daha iyi
ve güzel olana nasıl karar vereceklerdir. Halkın bir kısmının ya da birçoğunun çıkarlarına
aykırı eylem ve söylemde bulunulursa bunun halk tarafından karşılığı ne olacaktır. Böylesi
bir durumda halk karşılık veremeyecek ise halk yönetiminden bahsetmek mümkün müdür?
Tüm bu sorularda dikkat çeken husus, antik Yunan’da olduğu gibi halkın doğrudan
yönetiminden farklı olarak bu yönetimde halk yalnızca kimin yönetme hakkına sahip
olacağına karar verir. Seçilen profesyonel siyasetçiler karar alma ve verme yetkisine
sahiptir. İşte böylesi bir demokrasi, sınırlı ve dolaylı bir yönetim niteliğine sahiptir (Kuzu,
1992: 336). Bundan dolayı, idarenin her zaman seçilmiş profesyonel siyasetçilerle
yürütüleceği gerçeğine dayanarak seçmenin seçkin kesimlerden hangilerinin yöneteceğini
tayin etme hakkının uzlaştırılması anlamını taşıyan “demokratik elitizm” düşüncesi, halkın
bizzat kendi kendisini yönetmesi düşüncesinin yerine geçmiştir (Heywood, 1997: 116).
Kısacası, klâsik tarif üzerine yüklenmiş kararsızlık anlaşılır: Halk tarafından halk hükümeti,
zira hükümet eden daima halk ise, bu her zaman aynı halk değildir (Burdeau, 1964: 11).
561
Sonuç
Antik dönemden modern döneme demokrasi tarihi, bir terakki vetiresi yaşamış
olduğu söylenilebilir. Yaşanan bu gelişim süreci demokrasinin ana kavramı olan halk ve
halkın yönetimi kavramlarının daha fazla tartışılır ve karmaşık hale gelmesine neden
olmuştur. Keza Antik Yunan’ın klasik demokrasisindeki özgür, eşit olan “demos” içerisinde
vatandaşlık hakkına sahip eli silah tutan erkekleri barındırırken, kadınları, köleleri ya da
yabancıları barındırmamaktadır. Modern dönemde ise, “demos” ilk zamanlar yalnızca
mülkiyet sahibi olanlar ile eğitimli erkelerden oluşurken daha sonra bunlara kadınlar, etnik
ve dini grup olarak toplumun önemli bir çoğunluğu dâhil edilmiştir (Kuzu, 1992: 336).
Dolayısıyla diyebiliriz ki, modern politik toplumlarda “halk” terimin izah edilmesinin ne
ölçüde zor olduğu tarihin tescilindedir.
Demokraside “Halk” teriminin izahatının bu derece zor olduğu düşünülürse
yönetiminin nasıl anlamlandırılacağı da bir o kadar çetrefilli olduğu söylenilebilir.
Günümüzde halkın yönetimi, Antik dönemde olduğu gibi doğrudan değil artık halk
tarafından seçilmiş temsilciler aracılığıyla gerçekleşmiştir. Böylece diyebiliriz ki artık
yönetimi sağlayan halk her dönem farklılaşmaktadır. Diğer bir ifadeyle yönetimi elinde tutan
halk her zaman ayı halk olmayacaktır.
Kaynakça
Ağaoğulları, M. A. & Köker, L. (2009). Kral-Devlet ya da Ölümlü Tanrı. Ankara:
İmge Kitabevi.
Ağaoğulları, M. A., Çulha, Z. F., & Ergün, R. (2009). Kral-Devletten Ulus-Devlete.
Ankara: İmge Kitabevi Yayinları.
Aktaş, M. (2015). “Demokrasi Kavramına Eleştirel Bir Bakış”. Anemon MŞÜ
Sosyal Bilimler Dergisi,C.3, S.1, ss. 87-105.
Bal, H. (2014). “David Held’in Sınıflandırmasına Göre Demokrasinin Klâsik
Modelleri”. The Journal of Academic Social Science Studies, S.26, ss.213-229.
Burdeau, G. (1964). Demokrasi-Sentetik Deneme. Çev. Bülent Nuri Esen, Ankara:
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Dahl, R. A. (2001). Demokrasi Üstüne. (çev. Betül Kadıoğlu). Ankara: Phoenix
Yayınevi.
Dundes, A. (1998). “Halk kimdir”. Çev. Metin Ekici, Milli Folklor, S.31, ss. 139153.
Erten, E. (1996). Türkiye’de Temsil Anlayışı ve Milletvekillerinin Parti
Değiştirmesi. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
Heywood, A. (1997). “Demokrasi”. Çev. Bican Şahin, Liberal düşünce Dergisi,
Güz, ss. 108-121.
KORKMAZ, Elif (2016). “Demokrasi Kavramı ve Modern Demokrasi
Kuramlarından Biri Olarak Müzakereci Demokrasi”. Balcı, M. (Editör). Genç Hukukçular
Hukuk Okumaları Birikimler–V-, İstanbul: Hukuk Vakfı Yayınları, ss.365-369.
562
Kuzu, Burhan (1992). "Demokrasi-Resmi
Üniversitesi SBF Dergisi, C.47. S.1 ss. 335-369.
İdeoloji-Sivil
Toplum", Ankara
Küçükömer, İ. (2010). Batılılaşma & Düzenin Yabancılaşması. İstanbul: Profil
Yayıncılık.
Locke, J. (2004). Hükümet Üzerine İki İnceleme. (çev. Fahri Bakırcı). Ankara:
Babil Yayıncılık.
Rousseau, J. J. (2010). Toplum Sözleşmesi. (çev. Vedat Günyol). İstanbul: İş
Bankası Yayınları.
Sartori, G. (1971). Demokrasi Kuramı. (çev. Deniz Baykal). Ankara: Siyasi İlimler
Türk Derneği.
Selçuk, S. (1987). Temsili Ve Katılımcı Demokrasinin Kökeni. İstanbul: Çağdaş
Yayınları.
Schumpeter J. A. (2007). Kapitalizm, Sosyalizm Demokrasi. (çev. Hasan İlhan).
Ankara: Alter Yayıncılık.
563
Sınıf Öğretmenlerinin Algıladıkları İş Yükleri ve İş Yükleri İle İlgili Karşılaştıkları
Sorunlar
Hüseyin EKİNCİ463
Prof. Dr. Ali SABANCI464
Özet
Bu çalışmada sınıf öğretmenlerinin algıladıkları iş yükleri ve iş yükleri ile ilgili
karşılaştıkları sorunlar incelenmiştir. Araştırmada, nitel araştırma desenlerinden Olgubilim
deseni kullanılmıştır. Çalışma okulların belirlenmesinde amaçlı örnekleme yöntemlerinden
uygun örnekleme, bu okullardan çalışma gurubunun belirlenmesinde ise maksimum
çeşitlilik örneklemesi kullanılmıştır. Bu çerçevede çalışma gurubu 6 sınıf öğretmeninden
oluşmuştur. Çalışmada hem mevzuat taranarak doküman analizi yapılmış hem de görüşme
yöntemi ile verilerin toplanması sağlanmıştır. Veri toplama aracı olarak yarı yapılandırılmış
görüşme formu kullanılmıştır. Veriler, QSR N-VİVO12 nitel araştırma paket programından
yararlanılarak içerik analizlerine tabi tutulmuştur. Bulgulara göre nöbet görevlerini
yaptıkları gün sınıf öğretmenlerinin verimliliklerinin düştüğü, nöbet görevinin aynı zamanda
yapılması gereken diğer işler üzerinde baskı yarattığı belirlenmiştir. Öğretmenler
öğrencilerin bireysel farklılıklarına göre eğitim içeriği düzenlemenin, eğitim ortamı
düzenlemenin, ölçme aracı geliştirmenin kendilerini çok yorduğunu ve zamanlarını aldığını
ifade etmişlerdir. Velilerin öğretmenlerin işlerine müdahil olmaları, vakitli vakitsiz iletişim
kurmak istemeleri ve sonuç olarak öğretmenlerin evlerinde bile iş ile ilgilenmelerine
sebebiyet vermesi, benzer şekilde öğretmenlerin plan yapma, toplantı planlama, evrak
düzenleme gibi birçok işi okul zamanında yapamayıp eve iş götürmeleri önemli bulgular
arasındadır. Bütünde değerlendirildiğinde öğretmenlerin iş yükleri açısından mevzuatla
öngörülen çerçevenin de dışında zaman, mekân, diğer ilişkiler ve psikolojik bakımından yük
olarak tanımlanabilecek farklı içeriklerin bulunduğu anlaşılmaktadır. Öğretmenlerin iş
yükleri ile ilgili branşlara, öğretim kademelerine ve okul türüne göre farklı çalışmalara
ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Sınıf Öğretmeni, İş yükü, Öğretmenlik Mesleği.
Giriş
Öğretmenlik mesleğinin, toplumsal bellekte genel olarak “kutsal” bir meslek olarak
yer aldığı söylenebilir. Bununla birlikte toplumun farklı kesimlerince mesleğin yarım günlük
bir iş olduğu ya da kadın mesleği olduğu yönünde farklı görüşler de dile getirilmekte ve bu
görüşler çeşitli araştırma bulguları ile desteklenmektedir. Meslek üyelerinin ise mesleğin
zorluklarına, yoruculuğuna ve zihinsel, duygusal ve bedensel açıdan öğretmene çok fazla
yük yükleyen bir çalışma alanı olduğuna ilişkin görüşlere sahip oldukları söylenebilir
463
464
Muratpaşa İstiklal İlkokulu-Akdeniz Üniversitesi
Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi
564
(Çermik, Doğan ve Şahin, 2010; Duxburry ve Higgins, 2003; Erişti, 2012; Kızıltepe, 2002;
Wilson, 2002). Öte yandan eğitimde, dünyada yaşanan teknolojik, sosyolojik, ekonomik,
kültürel ve siyasal gelişmeler çerçevesinde ortaya çıkan yeni durumlar öğretmenlerin kişisel
ve mesleki açıdan çağa ayak uydurma ihtiyaçları ile öğretmenlere daha fazla görevler ve
sorumluluklar yüklemektedir.
İş yükü kavramı, bireyin işyerinde kendisine verilen işin normalin üzerinde olduğuna
ilişkin algısıdır. Birçok iş için eğer matematiksel olarak işin doğal yükü hesaplanmışsa bu
kavramın algıya dayalı olduğu söylenebilir (Keser, 2006). İş yükü, işin sahip olduğu stres
etkenleri içerisinde sıkça karşılaşılan ve bu yüzden de bu etkenler içerisinde en önemlisi
olma özelliği kazanan etmendir (Gümüştekin ve Öztemiz, 2005). İş yükünün üç boyutu
bulunmaktadır. Fiziksel İş Yükü: Fiziksel güce ihtiyaç duyulan iş yerlerinde malzeme
yönetiminin el ile yapılan boyutu fiziksel iş yüküdür ve teknolojinin ilerlemesiyle birçok
işletmede fiziksel iş gücü yerine otomasyona geçilmesine rağmen endüstriyel işletmelerde
halen fiziksel iş yüküne ihtiyaç duyulmaktadır. Yapılması gereken bir işte, taşıma frekansı,
yükün ağırlığı, taşıma uzaklığı ve süresiyle orantılıdır. Birçok iş sektöründe sakatlanma veya
hastalanma riski, yapılan işin şekline göre diğer sektörlere göre daha fazla olabilmektedir
(Özyolcu, 2015). Zihinsel İş Yükü: İnsanların fiziksel gücün kullanmalarından ziyade
akıllarını kullanmasını gerektirecek işlerde ortaya çıkan zihinsel iş yükleri; hesaplama,
düşünme, karar verme, iletişim kurma, hatırlama ve arama zihinsel iş yükü kavramına örnek
olarak verilebilir (Jung, 2001). Çevresel İş Yükü: İşin yapıldığı çevrenin neden olduğu iş
yükleri sınıfında olan çevresel iş yüklerine örnek olarak verilebilen, aydınlatma, ortamın
sıcaklığı, toz, çalışılan ortamın hijyeni, ses gibi etkenlerin çalışan üzerinde etkilerini çoğu
çalışmada görülür. Çevreden gelen güçlü ve sürekli bir etkinin işgören üzerinde olumsuz
sonuçlar doğuracağı ve iş stresini arttırabileceği tüm bu çalışmaların ortak noktası
durumundadır (Özyolcu, 2015). Cerit ve Özdemir (2015)’in de belirttiği gibi eğitim
alanında yapılan her yenilik öğretmenlerin iş yüklerinin artmasına neden olabilir.
Türkiye’de 2004-2005 eğitim ve öğretim yılı itibarı ile yapılandırmacı yaklaşımın
benimsenmesi sonucunda ortaya çıkan değişim ihtiyacının, sınıf içinde ve sınıf dışında
öğretmenlerin yapmaları gereken işleri daha da çeşitlendirdiği söylenebilir. Bubb ve
Earley (2004) öğretmenlerin yoğun iş yükleri ile ilgili beş temel neden gösterdiklerini
belitmiştir. Bunlar 1) öğretim dışı görevler (fotokopi, dosyalama, para toplama, sosyal
çalışmacı gibi davranmak, evrak işleri, form doldurma, bilgi tekrarları ve mektup yazmak
gibi evde yapılmak zorunda kalınan görevler, 2) izleme, değerlendirme, kayıt etme,
raporlama ve hesap verme (zaman yetersizliği, yapılacak işlerin altında ezilme duygusu, bu
işler arasında gereksiz olduğu düşünülen işler ve derse ilişkin evrak incelemeleri) 3) Başka
öğretmenlerin yerine derse girme (çok sınıf okutmak, boş zaman azlığı, çok fazla denetim ve
görevler, boş sınıf doldurmak, ders programının çok yoğun olması) 4) Hükümet ve okul
projeleri, 5) Planlama (okulda ya da bölümde zayıf bir plan anlayışının bulunması,
planlamaya ayrılan zamanın azlığı, amaca uygun olmayan planlar, bilgi tekrarları içeren plan
ve hedefler).
Küresel değişimlerden sınıfların ve okulların etkilenmemesi mümkün değildir.
Çünkü sınıf ve okul yaşayan, canlı, çevreye duyarlı bir yapı göstermektedir. Sınıf
yönetimine etki eden temel etken olan öğretmenler, gelişme sürecinde rol oynayan
değişkenleri öğrenmedikçe, sınıf yönetiminin ne şekilde etkili olabileceğini tam olarak
kavramaları zor görünmektedir. Öncelikle dünyada ve ülkemizde eğitim fakültesi eğitim
elemanlarının ve öğretmenlerin, içinde bulundukları ortam ve bu ortamın öğretme ve
öğrenmeye ait çağdaş yaklaşımları ne şekilde etkilediğinin ön plana çıkarılması
gerekmektedir (Bakioğlu, 2009). Bütünde değerlendirildiğinde eğitim, kişinin bedeni, zihni,
565
duygusal, toplumsal davranışlarının, yeteneklerinin, en uygun biçimde istenilen bir
doğrultuda geliştirilmesi, ona bir takım amaçlara dönük yeni yetenekler, davranışlar, bilgiler
kazandırılması yolundaki faaliyetlerin tamamı şeklinde tanımlanabilir (Saylan, 2015). Etkili
bir öğretim lideri olarak öğretmenin sınıf içi etkinliklerini beklenen düzeyde
gerçekleştirmesi öğrencilerin davranış düzenlemelerine ilişkin etkinlikler gibi sınıf yönetimi
etkinlikleri konusunda bilgi ve etkili becerilere sahip olması ile mümkün olabilir (Ağaoğlu,
2005). Nitelikli öğretmenler yalnız öğrencilerin akademik başarısının artmasında değil aynı
zamanda bütün eğitimsel süreci iyileştirmede olumlu katkıları olmasından dolayı kritik bir
rol oynar. Bu yüzden nitelikli öğretmenlerin mesleklerini yapmaya devam etmelerini
sağlamak, öğrencilerin performanslarını geliştirme ve eğitim sisteminin gelecekteki
başarısıyla doğrudan ilişkilidir (Borman ve Dowling, 2008).
Okul dediğimiz yapının en önemli ve açık özelliği üzerinde çalışılan kaynağın
toplumdan gelen ve tekrar topluma giden insan oluşudur. Okulların kurum boyutundan
ziyade birey boyutuna duyarlı olması, formal yapısının informal yapısından daha baskın
gelmesi, etki alanının yetki alanından geniş olması bundan kaynaklıdır. Okul ortamında
insan ilişkileri ve davranış bilimleri bu yüzden büyük önem taşımaktadır (Bursalıoğlu,
2015).
Yasaya göre ilköğretim, kadın erkek bütün Türklerin milli gayelere uygun olarak
bedeni, zihni ve ahlaki gelişmelerine ve yetişmelerine hizmet eden temel eğitim ve
öğretimdir. İlköğretim, ilköğrenim kurumlarında verilir; öğrenim çağında bulunan kız ve
erkek çocuklar için mecburi, Devlet okullarında parasızdır (İlköğretim ve Eğitim Kanunu,
1961). Bu çerçevede sınıf öğretmenlerinin resmi görevleri şunlardır: (1) Okul öncesi ve
ilköğretim kurumu öğretmenleri, kendilerine verilen grup/sınıf/şubede eğitim ve öğretim
faaliyetlerini, eğitim ve öğretim programında belirtilen esaslara göre planlamak ve
uygulamak, ders dışında okuldaki eğitim ve öğretim işlerine etkin bir biçimde katılmak ve
bu konularda mevzuatta belirtilen görevleri yerine getirmekle yükümlüdür. (2) İlkokullarda
sınıf öğretmenleri, okuttukları sınıfı bir üst sınıfta da okuturlar. Ancak istekleri yönetimce
uygun görülmesi hâlinde başka bir sınıfı da okutabilirler. (3) İlkokullarda Yabancı Dil ile
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinin alan öğretmenlerince okutulması esastır. Ancak,
ihtiyacın alan öğretmenlerince karşılanamaması durumunda bu dersler, yüksek öğrenimlerini
söz konusu alanlarda yapan sınıf öğretmenleri veya sınıf öğretmeni olup bu alanda hizmet
içi eğitim sertifikası almış öğretmenler tarafından ders değişimi yolu ile okutulabilir. Bunun
da mümkün olmadığı durumlarda bu dersler sınıf öğretmenince okutulmaya devam edilir.
(4) İlkokullarda Yabancı Dil ile Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri, alan öğretmenlerince
okutulduğunda sınıf öğretmenleri bu ders saatlerinde yönetimce verilen eğitim ve öğretim
görevlerini yapar. (5) Öğretmenler yaz ve dinlenme tatillerinde izinli sayılırlar. Hastalık ve
diğer mazeret izinleri dışında ayrıca yıllık izin verilmez. (6) Öğretmenlere, eğitim, öğretim
ve yönetim görevlerinden başka bir görev verilemez. (7) Öğretmenler, komisyon üyesi ve
gözcü olarak görevlendirildikleri sınav komisyonlarında, okulda yapılan her türlü resmî
toplantılar ve mahallî kurtuluş günleri ile millî bayramlarda bulunmak zorundadırlar.
Öğretmenlere görevlendirme ve toplantıların zamanı, en az iki gün önceden yazı ile
duyurulur. Toplantının gündemi öğretmenlerin de görüşü alınarak hazırlanır. Toplantılar,
dersleri aksatmamak üzere çalışma günlerinde yapılır. (8) Okul öncesi eğitim kurumlarında
sabah ve ikindi kahvaltısı esnasında çocuklarla birlikte bulunur, grubundaki çocukların
düzenli bir şekilde yemek yemelerini sağlar (İlköğretim Kurumlar Yönetmeliği, 2014). Bu
resmi görevlerin uygulama aşamasında öğretmenlere nasıl bir iş yükü yarattığı ve mevzuatla
öngörülmeyen farklı işyüklerinin neler olduğunun belirlenmesi; sonuç olarak öğretmenlerin
566
gerek iş performansının gerekse yaşam kalitesinin anlaşılması, değerlendirilmesi ve
geliştirilmesi açısından önemlidir. Öğretmenlerin iş yükleri ile ilgili alanyazınında çeşitli
çalışmalar vardır. Örneğin bir çalışmada öğretmenlerin genellikle nöbet görevlerinden
olumsuz etkilendikleri, bunun önüne geçebilmek için öğretmenlere nöbet ücreti
verilebileceği belirtilmiştir. Araştırma sonucuna göre ayrıca, nöbet görevinin isteğe bağlı
olarak yapılabileceği ve hatta bu görevi öğretmenlerden bağımsız kişilerin de yapabileceği
ortaya konmuştur (Demir ve Oral, 2016). Cerit ve Özdemir, (2015) gelişen teknoloji ile
birlikte bilgisayarların öğretim etkinliklerinde kullanılmasının yaygınlaştığını, bu açıdan
da öğretmenlerin bilgisayarlar kullanma becerilerine sahip olmaları gerektiğini
belirtmişlerdir. Araştırmada, bu çerçevede öğretmenlerin öğrencilerin notlarını bilgisayar
ile sisteme girme, öğrencilerin çeşitli bilgilerini bilgisayar ortamına girme ve benzeri iş
yüklerinde arttışlar olduğu belirlenmiştir. Pamuk (2016) öğretmenlerin kaynaştırma
eğitimi süresince bireyselleştirilmiş eğitim programına zaman ayırmalarının zor olduğuna,
bu öğrencilerin destek eğitim odasında ders almaları gerektiğine veya onların durumlarına
özel tasarlanmış ortamlarda ders almaları gerektiğine inandıklarını belirlemiştir. Güney
(2018) sınıf öğretmenlerinin gelişen bilimsel-teknoloji ve sürekli olarak gelişen ve değişen
eğitim içeriklerinden dolayı kalitesi artırılmış ve profesyonel kişilerce sunulan hizmetiçi
eğitim programları ile yetiştirilmelerine ihtiyaç duyduklarını belirlemiştir. Anıl ve Acar
(2008) sınıf öğretmenlerinin öğrencilerin seviyelerine göre farklı ölçme araçları hazırlama
ve uygulama aşamasında zaman açısından sıkıntılar yaşadıklarını belirtmişlerdir. Araştırma
bulgularına göre sınıf öğretmenlerinin farklı ölçme araçları hazırlaması ve uygulamasının
çok fazla zaman aldığı, bunun için bir ders saatinin yetmediği ve başka işlerin bu ölçme
araçlarının uygulanması aşamasında aksaklıklara sebebiyet verdiği anlaşılmaktadır.
Bu çalışmada Antalya ilinin beş merkez ilçesinde görev yapan sınıf öğretmenlerinin
algıladıkları iş yükleri ve iş yükleri ile ilgili karşılaştıkları sorunların neler olduğu
incelenmiştir.
Yöntem
Araştırmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Nitel araştırma varsayımlarla ve
bireyler veya gurupların bir sosyal ya da insan sorununa atfettikleri anlamlara değinen ve
araştırma problemlerinin incelenmesini içeren yorumlayıcı/kurumsal çerçevelerin kullanımı
ile başlar. Bu problemi araştırmak için, nitel araştırmacılar araştırmada, çalışmadaki insan ve
yerlere duyarlı olan doğal ortamdaki veri koleksiyonlarını ve hem tümevarım hem de
tümden gelimli, örüntü ve temalar kuran veri analizlerini içeren nitel bir yaklaşım kullanır
(Creswell, 2018).
Araştırma modeli
Araştırmada, nitel araştırma desenlerinden olan Olgubilim deseni kullanılmıştır.
Olgubilim deseni farkında olduğumuz ancak derinlemesine ve ayrıntılı bir anlayışa sahip
olmadığımız olgulara odaklanmaktadır. Olgular yaşadığımız dünyada olaylar, deneyimler,
algılar, yönelimler, kavramlar ve durumlar gibi çeşitli şekilde karşımıza çıkabilmektedir
(Yıldırım ve Şimşek, 2018). Nitel araştırma varsayımlarla ve bireyler veya gurupların bir
sosyal ya da insan sorununa atfettikleri anlamlara değinen ve araştırma problemlerinin
incelenmesini içeren yorumlayıcı/kuramsal çerçevelerin kullanımı ile başlar. Bu problemi
araştırmak için, nitel araştırmacılar; araştırmada, çalışmadaki insan ve yerlere duyarlı olan
567
doğal ortamlardaki veri koleksiyonlarını ve hem tümevarım hem de tümden gelimli, örüntü
ve temalar kuran veri analizlerini içeren nitel bir yaklaşım kullanırlar. Nihai yazılı bir rapor
veya sunum; katılımcıların seslerini, araştırmacının derin düşünmelerini, problemin
kompleks bir açıklama ve yorumlamasını ve literatüre katkısını veya değişim çağrısını içerir
(Creswell, 2018).
Çalışma gurubu
Maksimum çeşitlilik, bireylerin veya mekanların spesifik özelliklerine bağlı olarak
çeşitli doküman varyasyonlarıdır (Creswell, 2018). Bu kapsamda, Antalya İli Muratpaşa
İlçesinde amaçlı örnekleme yöntemlerinden biri olan uygun örnekleme yöntemi ile 3 İlkokul
belirlenmiştir. Çalışma gurubunun belirlenen okullardan seçilmesinde maksimum çeşitlilik
örneklemesi kullanılmıştır. Bu okulların her birinden çalışmaya gönüllü olarak
katılabileceğini belirten öğretmenler arasından altı öğretmen çalışmaya dahil edilmiştir.
Çalışma gurubunun farklı cinsiyet, yaş ve kıdemde olmalarına dikkat edilmiştir. Bu
çerçevede çalışma gurubu 3 erkek ve 3 kadın ilkokul öğretmeninden oluşmuştur. Erkek
katılımcıların yaşları; 34 – 49 arasında. Kadın katılımcıların yaşları; 32 – 50 arasındadır.
Erkek katılımcıların kıdemleri; 7 – 26 arasında. Kadın katılımcıların kıdemleri; 8 – 28
arasındadır.
Veri toplama aracı ve veri toplama süreci
Çalışmada veri toplamak amacıyla ilk olarak öğretmenlerin iş yükleri ile ilgili
olabilecek tüm mevzuat incelenmiş ve analiz edilmiştir. İkinci olarak belirlenen çalışma
grubu ile görüşmeler yoluyla veri toplanmıştır Bu amaçla yarı yapılandırılmış görüşme
formu kullanılmıştır. Görüşme formunun birinci bölümünde açıklama, onam ve demografik
bilgilere, ikinci bölümünde ise öğretmenlerin görevlerini yerine getirirken algıldıkları iş
yüklerini ve iş yüklerine ilişkin sorunları belirlemek amacıyla dört adet açık uçlu soruya yer
verilmiştir. Veri toplamak amacıyla çalışma gurubu ile bireysel görüşmeler
gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler 25 dk. ile 35 dk. arasında sürmüştür. Tüm görüşmelerde
katılımcıların onayı ile ses kaydı alınmıştır.
Güvenirlik ve geçerlilik
Araştırmada iç geçerliliği arttırmak için araştırmacılar; veri kaynaklarını detaylı
olarak incelemiş, yaşananlara katılımcıların gözü ile bakmaya çalışmıştır. Nitel
araştırmalarda tam nesnelliğin mümkün olmadığı, araştırmacının etkisinin hiç olmadığı bir
araştırmadan söz edilemeyeceği varsayılmaktadır. Bu nedenle Guba ve Lincoln nitel
araştırmacılara
“nesnellik”
kavramı
yerine
“teyit
edilebilirlik”
kavramını
önermektedir.” (akt. Yıldırım ve Şimşek, 2018). Bu bağlamda araştırmacılar çalışma
gurubunda yer alan 3 sınıf öğretmeni ile yüz yüze görüşerek teyit etme ve geliştirme yoluna
gitmiştir. Bu amaçla üç öğretmenle görüşmelerde ilk aşamada doküman analizi ile ve
görüşmelerle elde edilen bulgular katılımcılarla paylaşılmış ve madde madde onay ve
geliştirme için görüşleri alınmıştır. Sonuç olarak elde edilen bilgiler ışığında gerek eldeki
verilerin kontrolü ve gerekse yeni bilgilerin eklenmesi sağlanmıştır. Araştırmacılar dış
geçerliliği arttırmak için betimleme çalışması yapmışlardır. Araştırmada iç güvenirliği
(tutarlılığı) artırmak amacıyla; görüşmelerde benzer yaklaşımlarla soru sorulmuştur.
Görüşmeler kayıt (ses) altına alınmıştır. Dış güvenirlik (teyit edilebilirlik) için
araştırmacıların ulaşılan sonuçların ham verilerle karşılaştırılabilmesi amacıyla; tüm veri
568
toplama araçları, kodlar, ham veriler ile rapora kaynak oluşturan yazılar ve notlar saklanmış;
dışarıdan bir uzmanın analiz etmesine olanak tanınmıştır.
Araştırmanın güvenirliği kappa analizi (K=[Pr(a) – Pr(e)] / [1 - Pr(e)]) formülü
kullanılarak hesaplanmıştır. Pr(a) iki değerlendirici için gözlemlenen uyumların toplam
orantısı iken, Pr(e) bu uyumun şansa bağlı ortaya çıkma olasılığıdır (Viera, Garrett, 2005).
K= [0,77 – 0,23] / [1 - 0,23] Sonuç olarak araştırmacılar arasındaki güvenirlik oranı (K) =
0,70 “iyi düzeyde uyum” şeklinde belirlenmiştir.
Verilerin çözümlenmesi
Nitel verilerin analizinde içerik analizi yöntemi kullanılmıştır. Analiz sürecinde QSR
NVİVO paket programından yararlanılmıştır. Yapılan ses kayıtları da araştırmacılar
tarafından nitel araştırma paket programında depolanmıştır. İçerik analizdeki temel amaç ise
toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara ve ilişkilere ulaşmaktır. İçerik analizinde,
dokümanlardan elde edilen nitel araştırma verilerinin işlenmesi, verilerin kodlanması,
temaların bulunması, kodların ve temaların düzenlenmesi, bulguların tanımlanması ve
yorumlanması şeklinde dört aşama bulunmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2018).
Bulgular ve Yorumlar
Bu bölümde sınıf öğretmenlerinin algıladıkları iş yükleri 1) sınıf öğretmenlerinin
eğitim öğretim ile ilgili, 2) sınıf öğretmenlerinin öğrencilerin gelişimi, 3) sınıf
öğretmenlerinin kurul, komisyon ve toplantılarla, 4) sınıf öğretmenlerinin nöbet görevleri, 5)
sınıf öğretmenlerinin sosyal etkinlikler ve rehberlik çalışmaları, 6) sınıf öğretmenlerinin
ölçme ve değerlendirme çalışmaları, 7) sınıf öğretmenlerinin e okul sistemi, 8) sınıf
öğretmenlerinin bürokrasi ve evrak işleri, 9) sınıf öğretmenlerinin mesleki çalışmalar ve
seminerlerle, 10) sınıf öğretmenlerinin velilerle, 11) sınıf öğretmenlerinin psikolojik ve
zihinsel olmak üzere on bir ana tema olarak tablolar halinde sunulmuş, daha sonra iş yükleri
ile ilgili karşılaştıkları sorunlara ilişkin görüşleri verilmiştir.
569
1. Sınıf öğretmenlerinin eğitim öğretim ile ilgili algıladıkları iş yükleri
Tablo 1. Sınıf öğretmenlerinin eğitim öğretim ile ilgili algıladıkları iş yükleri hakkındaki görüşleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
TEMALAR
Öğrenci dosyası hazırlamak
Farklı öğrenme ihtiyaçlarına sahip öğrenciler için eğitim
içeriğini düzenleme
Sağlık bakanlığının çalışmaları nedeniyle yapılması gereken
evrak işleri (öğrenci bilgi formları, veli izinleri vb.)
Sağlık bakanlığının okullarda uyguladığı işitme testi, diş
tarama, aşı uygulama vb. çalışmalar nedeniyle yapılamayan
derslerin
ders
programlarını
sıkıştırması.
Ders
kazanımlarının artması sebebiyle harcanacak ek emek ve
çaba
Ders içeriğini geliştirmek için ek çalışmalar yapmak. Farklı
örnekler bulma, etkinlikler hazırlama, ek kaynakları tarama,
basılı, görsel ve işitsel materyal için araştırma yapmak ve
hazırlamak
Müfredatı öğrencilerin bilgi ve becerilerine göre yeniden
düzenlemek(sadeleştirmek)
Bilgisayar, akıllı tahta, projeksiyon vb. eğitim araç ve
gereçlerinin çalışır durumda tutma ve kullanma bilgi ve
becerisini güncellemek
Sınıftaki eğitimle ilgili teknolojik araç ve gereçlerin
çalışmaması ihtimaline karşılık alternatif uygulamalar
hazırlamak
Branş ders saatlerinde (İngilizce, Din Kül. Ve Ah. Bil. vb.)
idarenin verdiği görevleri yapma
Ö1
✔
✔
Ö2
✔
✔
Ö3
✔
✔
Ö4
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Ö5
✔
✔
✔
Ö6
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 1’de yer alan bulgulara göre sınıf öğretmenlerinin eğitim öğretim ile ilgili
algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; öğrenci dosyası hazırlamak, dersi
içeriğini zenginleştirmeye çalışmak, Sağlık Bakanlığı ile birlikte yürütülen çalışmalar için
evrak hazırlamak, öğrencilerin bireysel farklılıklarına göre eğitim içeriği düzenlemek. Bu
konularda sınıf öğretmenlerinin dikkat çeken ifadelerinden bazıları şöyledir: Bir de içeriği
zenginleştirme ile ilgili iş yükümüz var. Çünkü bizim kitaplarımız öğrencilere verilen süreyi
dolduracak kadar örnekleri içermiyor. Öğretmen değişik içerikler bulmalı, geliştirmeli ki
zamanı tam dolsun. Örnek vereyim bir Türkçe dersini düşünelim. Bir parçayı bir haftada
işlememiz gerekiyor ama bir günde bitecek özellikte, etkinliklerine baktığımız zaman.
Geriye kalan dört günü bizim doldurmamız gerekiyor. İkinci okuma parçasına geçsek bu
sefer kitap yetmiyor. O parçayı bir iki günde bitirip kalan zamanda onunla ilgili
zenginleştirmemiz gerek. Bununla ilgili ek kaynak almak istediğinizde o da yasak, ek
kaynak da alamıyorsunuz. Bunu tamamen bizim kişisel becerimizle zenginleştirmemiz
gerekiyor… (Ö6) Müfredat ağır olduğu için gereksiz zaman kaybı oluyor…. (Ö3) Çocuklara
her anlamda teknoloji anlamında ondan sonra ölçme değerlendirme anlamında ders açısında
öğrenciye elimizden geldiğince her türlü yardımı yapmaya çalışıyoruz… (Ö4) Tam ders
işliyorsunuz o esnada sağlıkçılar gelip dersini bölebiliyor… (Ö1) Sağlıkçıların yapması
gereken birçok işin öğretmenler aracılığı ile hatta seçimlerin bile öğretmenler aracılığı ile
yaptırıldığını bunların da iş yükü olarak geldiğini düşünüyorum. Sağlık bakanlığından da İç
işleri bakanlığından da birçok araştırmada birçok yapılması gereken işler de öğretmenlerden
faydalandıklarını düşünüyorum… (Ö2) Özgün çalışmalar yapmamız gerekiyor. Bir
570
birikimimiz varsa çalışmaları yapabiliyoruz ama bu konu ile ilk defa karşılaşan birinin çok
zorlanacağını düşünüyorum… (Ö6) Mesela bazı sınıflarımızda kaynaştırma yoluyla
eğitimlerine devam eden öğrencilerimiz var. Bu öğrenciler için planların hazırlanması,
değerlendirilmesi… (Ö3) sınıfa girip yaptığımız eğitim-öğretimin dışında idarenin verdiği iş
yükleri, mesai bitiminde yapmamız gereken iş yükleri var… (Ö1)
Katılımcılar, Tablo 1’de yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlar arasında
kaynakların yetersizliği, kaynak kullanımına ilişkin sınırlılıklar, zaman kaybı, müfredatın
ağırlığı, yoğunluğu, dersin farklı kişi ya da kurumlarca bölünmesi, farklı kurumların bilgi
taleplerini karşılamak için harcanan çabalar, deneyimsizlik, kaynaştırma öğrencileri ile ilgili
süreçlerin planlanması ve vicdani kaygılar gibi durumları göstermişlerdir.
2. Sınıf öğretmenlerinin öğrencilerin gelişimi ile ilgili algıladıkları iş yükleri
Tablo 2. Sınıf öğretmenlerinin öğrencilerin gelişimi ile ilgili algıladıkları iş yükleri hakkındaki
görüşleri
TEMALAR
fiziksel
gelişimlerinin
takibini
1. Öğrencilerin
(ağırlıklarının, boylarının ölçülmesi vb.) yapıp bunlarla
ilgili dosya hazırlamak
2. Öğrencilerin bireysel farklılıklarına dayalı olarak ders
içeriği oluşturma ve uygulama
3. Eğitim öğretim ortamını öğrencilerin sağlık durumlarına
(çölyak hastalığı, astım, kalp sorunu vb.) göre
düzenleme
Ö1
Ö2
✔
✔
Ö3
Ö4
Ö5
Ö6
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 2’de yer alan bulgulara göre sınıf öğretmenlerinin öğrencilerin gelişimi ile
ilgili algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; öğrencilerin fiziksel gelişimini
takip edip dosyalamak, bireysel farklılıklarına göre sınıf ortamını düzenlemek, eğitim
öğretim ortamını öğrencilerin sağlıklarını göz önünde bulundurarak düzenlemenin iş
yüklerini arttırdığını belirtmektedirler. Bu konularda sınıf öğretmenlerinin görüşlerini içeren
önemli ifadelerinden bazıları şöyledir: Öğrencinin tartılmasından, öğrencinin beslenmesine
kadar öğrencinin takibinin sağlanması öğretmenden bekleniyor. Bunun da iş yükümüzü de
arttırdığını düşünüyorum… (Ö2) Evet, mesela bazı böyle hastalıkları olan, astım hastası olan
bir öğrencim vardı. O özel duruma, o öğrenciye yönelik ortam hazırlamaya çalışıyoruz…
(Ö4) Çağımız artık yeni şeylere açık. Robotik kodlama eğitimi zihinsel gelişimlerini
arttırmaya çalışıyoruz. Montessorri etkinlikleri ile ilgili işler yapıyoruz. Sürekli eğitim
değişim içerisinde biz öğretmenler bu değişime ayak uydurmaya çalışıyoruz. Kazanımların
içine bu etkinlikleri de katmaya çalışıyoruz… (Ö5)
Katılımcılar, Tablo 2’de yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlar arasında her
konuda öğrencilerin fiziki gelişim, psikolojik ve akademik yönden durumunun izlenmesi
için gereken çabalar, öğrencilerin zihinsel gelişimleri için gereken detaylı araştırma ve
hazırlıkları göstermişlerdir.
571
3. Sınıf öğretmenlerinin kurul, komisyon ve toplantılarla ile ilgili algıladıkları iş
yükleri
Tablo 3. Sınıf öğretmenlerinin kurul, komisyon ve toplantılarla ile ilgili algıladıkları iş yükleri
hakkındaki görüşleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10
.
11
.
TEMALAR
Ö1
Ö2
Ö3
Ö4
Ö5
Ö6
Eğitim öğretimle ilgili kurul üyeliklerinin getirdiği işleri
hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları düzenlemek
Toplantılarla (veli, öğretmenler kurulu, okul aile birliği vb.)
ilgili gerekli hazırlıkları yapmak, raporlar hazırlamak ve
katılım sağlamak
Sosyal etkinliklerle ilgili kurul üyeliklerinin getirdiği işleri
hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları düzenlemek
Genel komisyonlarla ilgili üyeliklerinin getirdiği işleri
hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları düzenlemek (okul
sütü, kantin, servis, üzüm vb.)
Düzensiz zaman ve mekanlarda yapılan toplantılara katılmak
Zümre toplantıları (okul zümre, bölge zümre, ilçe zümre vb.)
ilgili gerekli hazırlıkları yapmak, raporlar hazırlamak ve
katılım sağlamak
Belirli gün ve haftalarla ilgili komisyon üyeliği (program
hazırlama, öğrencileri programa uygun olarak hazırlama, yazı
inceleme kurulu onay işlemleri, idari izinler, programı
uygulama vb
Belirli gün ve Haftalar kutlaması için pano hazırlama
Hukuki, psikolojik yük kavramı. İş sağlığı, süt, üzüm, servis,
kantin gibi konularla ilgili ortaya çıkan hukuki ve psikolojik
yükler
İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili kurul üyeliklerinin getirdiği
işleri hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları düzenlemek
İl Milli Eğitim Müdürlüğü veya İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü
tarafından planlanan toplantılara ders dışı vakitlerde katılım
sağlamak
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 3’te verilen temalarda görüldüğü gibi sınıf öğretmenlerinin kurul, komisyon ve
toplantılarla ile ilgili algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; kurul
üyeliklerini takip etmek ve ilgili evrakları hazırlamak, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili
çalışmalar yapmak, belirli gün ve haftalarla ilgili çalışmalar yapmak, toplantılar yapmak ve
ilgili evrakları düzenlemenin iş yüklerini arttırdığını belirtmektedirler. Katılımcıların
görüşlerine ilişkin bazı ifadeleri şöyledir: Mesela kurul, komisyon ve gözcü olarak
görevlendirildiği toplantı ve kutlama programı çalışmalarının planlamasının ve
uygulanmasının çok zaman aldığını düşünüyorum… (Ö3) Çok fazla kurul ve komisyon var.
Eğer okulunuzda öğretmen sayısı az ise iş yükünüz buna paralel olarak artıyor. Şu anki
okulumda öğretmen sayısı çok az. Biz neredeyse her ay 2 veya 3 komisyon için çalışma
yapmaya çalışıyoruz. En son yaptığımız kurul çalışması doğal afetlerle ilgiliydi. Bunun için
plan yapıldı, uygulaması yapıldı, tutanağı tutuldu… (Ö5) Çok fazla kurul var. Bunlar için
ayrı bir zaman gerekiyor. Evrak işleri var bunlarla ilgili. Okulda eğitim öğretimi
aksatmamak için bu çalışmaları da evde yapıyorum… (Ö1) Belirli gün ve haftalar için
hazırlık çalışması olarak öğrencileri topluyoruz, gerekli araştırmaları bilgileri topluyoruz,
bununla ilgili resimler, şiirler, fotoğraflar… bunlar gerçekten birlikte çalışma ile yapılıyor ve
sunum şeklinde okulda yapılıyor. Bunun öncesi ve sonrası için gerçekten çok zamanımızı
572
alabiliyor… (Ö3) Çünkü çok fazla komisyon var, çok fazla kurul var ve öğretmen çok
fazlasın da görev almak zorunda kalıyor. Misal kantinin takip edilmesinden, sütlerin
dağıtılıp dağıtılmamasından, kitapların dağıtılması, üzümlerin gelip gelmemesine kadar pek
çok komisyonda görevlendiriliyoruz ama bunlar ne kadar geldi ne kadar gitti, evrak üzerinde
takip edebiliyoruz en fazla. Bunlar iş yükümüzü ve sorumluluğumuzu arttırıyor… (Ö4) Bu
toplantıların gereksiz olduğunu, iş yükü olduğunu düşünüyorum… (Ö6) Mesela ilçe zümre
öğretmenler kurulu toplantısı var, eski bir alışkanlık. Eskiden öğretmenlerin planı, programı
olmadığı zamanlarda yapılıyordu. Standart olmadığı zamanlarda yapılıyordu, kolaylık olsun
diye. Birlik beraberlik olsun diye farklı kitap kullananlar aynı şeyi yapsın diye. Ama şimdi
ilçede bütün kitaplar aynı olduğu halde biz şunları yapacağız diye aslında Meb’in planladığı
şeyleri bun da böyle olmalı diye konuşuyoruz. Bu toplantıların gereksiz olduğunu, iş yükü
olduğunu düşünüyorum… (Ö6) Toplantılarda eğitim öğretim zamanında yapılmıyor. Hafta
sonu toplantı yapılabiliyor. Mesaiden sonra toplantı yapılabiliyor. Mesai içerisindeyken
eğitim öğretim bırakılıp toplantı yapılabiliyor. Teneffüs aralarında toplantı yapılabiliyor.
Eğitim öğretim ikinci plana atılıyor… (Ö2) Veli toplantılarını da mesai saati dışında
yapıyoruz. Bunun içinde ayrı bir çalışma ve zaman harcıyoruz. Toplantı sonrası
değerlendirme çalışmalarını da katabiliriz. Bunlar ayrı bir iş yükü… (Ö1) Çünkü bunlarla
ilgili evraklara ister istemez imza atıyoruz. Takip edilmiş olması gerekiyor. Bu da doğal
olarak bir sorumluluk… (Ö4) Belirli gün ve haftalar için hazırlık çalışması olarak öğrencileri
topluyoruz, gerekli araştırmaları bilgileri topluyoruz, bununla ilgili resimler, şiirler,
fotoğraflar… bunlar gerçekten birlikte çalışma ile yapılıyor ve sunum şeklinde okulda
yapılıyor. Bunun öncesi ve sonrası için gerçekten çok zamanımızı alabiliyor… (Ö3)
Katılımcılar, Tablo 3’te yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlar arasında
öğretmen sayısının yetersizliği, komisyon çalışmaları, kurul toplantıları, evrak işleri
toplantıların kayıt altına alınması ve arşivlenmesi, önemli gün ve haftalar için hazırlık
çalışmaları ve tüm bu çalışmaların mesai saatinde bitmemesi nedeniyle evde çalışma
zorunluluğu, okuldaki sosyal etkinlik çalışmalarında ayrıntı gerektiren planlama ve
uygulama süreci ve sunumu, kurul ve komisyonlarda yapılan çalışmaların (satın alma, alınan
malzemelerin uygun dağılımının sağlanması vb.) takibi, üst yönetimler tarafından, mesai
saati içinde ve dışında, planlanan toplantı katılımları, zamansız veli ziyaretleri gibi çok
sayıda iş ve işlemin önemli yer tuttuğunu ifade etmişlerdir.
4. Sınıf öğretmenlerinin nöbet görevleri ile ilgili algıladıkları iş yükleri
Tablo 4. Sınıf öğretmenlerinin nöbet görevleri ile ilgili algıladıkları iş yükleri hakkındaki görüşleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
TEMALAR
Ö1
Ö2
Ö3
Ö4
Ö5
Ö6
Öğrencileri takip etme (gözle takip etme)
Olası güvenlik sorunları ile ilgili önlem alma
Öğretmenin kendi yemek saatinde nöbet görevi yerinde bulunması
Nöbet görev alanın hacmi nedeniyle öğrenci kontrolünü sağlamak
için hareketli olma.
Öğrenciye acil müdahale edilmesi gereken durumlarda ilkyardım
(yaralanma, düşme, çarpışma vb.) yapma
Öğrencilere fiili olarak yakından ilgilenme
Öğrencileri sözlü uyarma (olası bir uygunsuz davranış gözlenmesi
durumunda)
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 4’de yer alan temalarda verilen bulgulara göre sınıf öğretmenlerinin nöbet
görevi ile ilgili algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; nöbet esnasında
573
öğrenci takibi sağlamak, öğrencileri sözlü olarak uyarmak, öğrencilerle fiili olarak yakından
ilgilenmek, nöbet alanın genişliği nedeniyle öğrenci kontrolünü sağlamak, öğretmeninin
nöbet esnasında yemek ihtiyacını gidermeye çalışması gibi konuların iş yüklerini
arttıdıklarını belirtmişlerdir. Bu konuda katılımcıların bazı görüşleri şöyledir: Bence nöbet
görevi başlı başına bir bela. Neden diyeceksiniz? Çocukların Allah korusun, başlarına bir
şey geldiğinde öğretmen bundan sorumlu oluyor. Eğer okul büyük bir okulsa yeri geliyor
nöbet yerine 1 tane öğretmen görevlendirmek zorunda kalıyor ve öğretmen bir yere
bakarken başka bir yerde çocukların başına zarar verici belalar açabiliyorlar… (Ö5) Nöbet
görevi olmalı ama bizi aşan durumlar var. Bir öğretmenin yeterli olmadığını düşünüyorum.
Kendi okulumda bir katta olduğunuzu düşünün sınıf içinde bir olay olduğunda onu
göremeyebiliyorsunuz. Ayrıca bir sorumluluk yükleniyor… (Ö1) Böyle koştur koştur nefes
almadan yemek yiyoruz. Çünkü insanın aklı nöbet yerinde kalıyor. Bir sorumluluğumuz var,
çocuğun başına bir şey gelir mi gelmez mi diye. Öğretmenlerin bu anlamda çok
sıkıştırıldığını düşünüyorum… (Ö4) Bir öğrenci ile ilgilenirken bir başkası kaza olduğunda
basit bile olsa pansumanını da biz yapıyoruz… (Ö1) Sınıfı 4. katta olan bir öğretmen
bahçede nöbetçi. 1 saat derse giriyor sonra bahçeye iniyor sonra tekrar sınıfına çıkıyor. Bir
dahaki teneffüste bunu yapacak. Bunu akşama kadar tekrar edecek. Aslında bu nöbet
görevinin aşırı derecede yorduğunu düşünüyorum öğretmenleri… (Ö6) Bir de öğle
aralarında, bizim gibi tam gün olan okullarda karşılaştığımız şey var. Öğlen aralarında
öğretmenlerimiz beslenme ihtiyacı karşıladığı saatte, nöbet ile aynı anda götürmeleri zor
oluyor. Ayrıca sorumluluklarımızda artıyor. Örneğin olumsuz bir şey olduğunda gerçekten
sıkıntı içerisine girebiliyoruz… (Ö3)
Katılımcıların, Tablo 4’te yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlar için
belirttikleri nöbet görevi sürecinde psikolojik yük oluşturan sorumluluk duygusu, kişisel
ihtiyaçları karşılamak için zaman bulmakta zorlanma, nöbet mekânı ile ders verilen sınıflar
arasındaki fiziki uzaklık nedeniyle oluşan tükenmişlik duygusu ve benzeri farklı faktörlerin
verimsizliğe neden olduğu anlaşılmaktadır.
574
5. Sınıf öğretmenlerinin sosyal etkinlikler ve rehberlik çalışmaları ile ilgili algıladıkları iş
yükleri
Tablo 5. Sınıf öğretmenlerinin sosyal etkinlikler ve rehberlik çalışmaları ile ilgili algıladıkları iş
yükleri hakkındaki görüşleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10
.
11
.
12
.
13
.
14
.
TEMALAR
Sosyal etkinliklerle ilgili hazırlanması gereken dosyaları (izin
belgesi, planlar vb.) hazırlama
Özel gereksinimli öğrenciler (üstün zekalı, kaynaştırma
eğitimi, öğrenme güçlüğü vb.) için BEP hazırlama
Sosyal etkinlikleri planlama
Sosyal etkinlikler için idareye vermem gereken resmi evrakları
hazırlama
Sosyal etkinliklerde öğrenci güvenliğini sağlama
Ö1
✔
Ö2
✔
Ö3
✔
Ö4
✔
Ö5
✔
Ö6
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Rehber öğretmenlerinin yetişemediği durumlarda rehberlik
ihtiyacında öğrenciler için çalışmalar yapma
Rehberlik servisi ile birlikte takibe alınan öğrenciler hakkında
rapor hazırlama
Davranış bozukluğu veya hiperaktif olan öğrencilerle
ilgilenme
Rehber öğretmenlerin öğrenci bilgileri için istediği evrakları
(davranış tespit tutanağı, ebeveyn bilgileri vb.) hazırlama
Sosyal etkinlik çalışmalarını öğrenci katılımını sağlamak için
velileri ikna etme çabaları
Kaynaştırma öğrencilerinin kişisel ihtiyaçlarını karşılama
(tuvalet, yemek vb.)
Sosyal etkinliklerin uzun sürmesi durumunda öğrenci
beslenmelerinin düzenlemesini sağlama
Öğrencilerin genel durumları ile ilgili bilgi alışverişi sağlamak
için ev ziyaretleri yapma
Sosyal etkinliklerdeki öğrenci trafiğini (toplanma, giriş ve
çıkışları düzenleme) düzenleme
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 5’de yer alan temalarda sınıf öğretmenlerinin sosyal etkinlik ve rehberlikle ile
ilgili algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; sosyal etkinlikler için plan
hazırlamak, gerekli izin evraklarını düzenlemek, sosyal etkinlik sırasında öğrencilerin
güvenliğini sağlamak, özel gereksinimli öğrenciler için BEP hazırlamak, rehber
öğretmenlerin istedikleri evrakları hazırlamak gibi konuların iş yüklerini arttırdığını
belirtmektedirler. Bu konularda sınıf öğretmenlerinin ifadeleri şöyledir: İzin belgelerini,
evrakları hazırlıyorsunuz, velileri ikna etme çalışmalarınız oluyor. Bunlar içinde ayrı bir
sorumluluğumuz oluyor. Çocuğun başına bir şey geldiğinde. Bunlar fazlasıyla yük… (Ö1)
Veli ikna etme kısmı ile de uğraşıyoruz bu da ayrı bir iş yükü oluyor, veliye her şeyi
açıklamak durumun da kalıyoruz. Aslında böyle işlerde çok fazla sorumluluk alıyoruz…
(Ö4) Her ay düzenli olarak bir yere gezi düzenlemeye veya faaliyette bulunmaya
çalışıyorum. Bunlarla ilgili dönem başında bir planlama yaptım ben… (Ö5) Onun dışında
ekstra yapılacak şeyler olursa yine önce okul idaresi ile görüşüyorum daha sonra da velilere
bildiriyoruz. Veli izinlerini aldıktan sonra gerekli evrakları hazırlıyoruz. Bunların tamamı
bize bir iş yükü olarak dönüyor... (Ö5) Öğretmenler üzerindeki sorumluluğun azaltılmasını
ve paylaşılmasını düşünüyorum. Bazı çalışmaların için plan hazırlanması var, veli
görüşmeleri ve onlardan izin alma kısımları var bunlardan bize baya bir külfet geliyor…
(Ö3) Otuz beş - kırk çocuğu dışarı çıkarmak çok büyük bir sorumluluk. Bu anlamda sosyal
etkinlik yapmalı mıyız? Yapmamalı mıyız? Ben de kararsız kalıyorum. Tedirgin oluyoruz
575
çocukların güvenliğe ile ilgili olarak… (Ö4) Öğrencinin tartılmasından, öğrencinin
beslenmesine kadar öğrencinin takibinin sağlanması öğretmenden bekleniyor… (Ö2)
Rehberlikle ilgili öğrenme güçlüğü olanlarla ilgili bir sıkıntımız var. Gönderdiğimiz zaman
evet ilgileniliyor. İşte RAM tanım yapıyor, tanımdan sonra gönderiyor ve bize diyor ki bu
öğrenci hakkında dosya hazırlayın. BEP hazırlayın. Bu dosyanın faydalı olup olmadığına
kimse bakmıyor. Sadece kabarık bir dosya olsun isteniyor. Halbuki bu dosya olmadan
öğrenci ile ilgili kaynaştırma gerektirdiği tanımı yapılmadan da öğretmen bunu yapıyor
zaten. Öğretmenin rehberlik servisine yönlendirmekteki amacı acaba bana yardımcı bir
öğretmen verirler mi? Ya da zaman zaman bu öğrenciyi başkası alır da bulunduğu giriş
davranışından başlayarak bir üst kademeye götürür mü? Bu beklenti ile gönderdiğiniz
öğrenci için yeni bir dosya hazırlayın denilip yeni bir görev tanımıyla bize geri dönülüyor…
(Ö6) Rehberlikle de ilgili olarak da rehberlik servislerinin daha etkili olması gerektiğini
düşünüyorum. Oraya giden bir sorunu artık gündemlerinden düşülmemeli sürekli takip
edilmeli. Aynı öğrenciyi gerek öğrenme güçlüğü sorunları olan olsun gerek de davranış
sorunları olan öğrenciler olsun bunları yönlendirdiğimiz zaman artık o öğrenci rehberlik
servisinin de öğrencisi olmalı ve düzenli olarak takip edilmeli… (Ö6) Davranış problemi
olan veya aile içerisinde sorun yaşayan çocuklarla ilgili olarak durumlarını tespit ettik.
Onlarla ilgili aylık rapor düzenliyoruz. Bunları da yine öğle arasında kendimize ait olan
zamanda veya evde yapıyoruz… (Ö5) Bazen yemeğini yiyemiyor bazen davranışı
gerçekleştiremiyor bazen kişisel temizliğini hatta tuvalet ihtiyacını bile bizim karşıladığımız
zamanlar oluyor… (Ö2) Rehber öğretmenin aldığı eğitimle sınıf öğretmeninin rehberlikle
ilgili aldığı eğitimi eş değer görmüyorum. Sonuçta bu alanın uzmanı rehber öğretmenler.
Rehberlikle ilgili işleri rehber öğretmenleri yapmalı… (Ö5) Davranış problemi olan
çocuklarla ilgili rehberlikçe ilgili birlikte çalışma yapıyoruz. Rehber öğretmenler tarafından
evrak isteniyor bizden bu da rehberlik ile ilgili iş yüklerimiz… (Ö1) Eğer öğretmen veli ile
iyi iletişim kurduysa veya aradaki o çizgiyi iyi koruduysa faydalı olduğunu düşünüyorum.
Çünkü sınıf öğretmenleri çocukları bizzat karşısına alıp da sıkıntısını derdini anlatamaz.
Mecburen yaş gurubu küçük olduğu için veli ile iletişime geçmek zorundayız… (Ö5)
Katılımcıların, Tablo 5’te yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlarla ilgili
olarak için velilerin ikna edilmesi için çok çaba gerekmesi, gezi ve gözlem faaliyetleri için
gereken hazırlık, izin ve ziyaret aşamalarının bürokratik ve psikolojik zorlanmalara
sebebiyet vermesi, öğrenme güçlüğü durumu olan öğrenciler için gereken bürokratik ve
diğer işlem süreçleri, rehberlik sevislerinin çalışma alanına katkı verme kimi zamanda
üstlenme durumları, öğrenme güçlüğü durumu olan öğrencileri fiziki olarak takib etme,
ihtiyaçlarını karşılamalarını kolaylaştırma vb. görüşleri dile getirdikleri anlaşılmaktadır.
576
6. Sınıf öğretmenlerinin ölçme ve değerlendirme çalışmaları ile ilgili algıladıkları iş
yükleri
Tablo 6. Sınıf öğretmenlerinin ölçme ve değerlendirme çalışmaları ile ilgili algıladıkları iş
yükleri hakkındaki görüşleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
TEMALAR
Ölçme aracı geliştirme (test, açık uçlu soru, yazılı vb.)
Öğrencilerin sınav evraklarının incelenmesi ve değerlendirmesi
Yapılan sınavların evraklarını, dönem sonlarında kayıt altına
alma ve arşivleme
Öğrencilerin öğrenme durumlarının bireysel olarak günlük bir
şekilde takip edilmesi ve kayıt altına alınması
Öğrenci değerlendirme araçlarının kopyalanıp çoğaltılması
Özel gereksinimli öğrencilerin ihtiyaçlarına uygun soru
hazırlama
Ünite sonu öğrenci performans ölçeğini uygulama ve
değerlendirme
Ders içi katılımı gözlem ve değerlendirme
Zümre öğretmenler olarak ortak sınav hazırlama, uygulama ve
değerlendirme
Ö1
Ö2
Ö3
Ö4
Ö5
Ö6
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 6’da yer alan temalarda sınıf öğretmenlerinin ölçme ve değerlendirme
çalışmaları ile ilgili algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; ölçme aracı
hazırlamak, performans değerlendirmesi yapmak, öğrencilerin sınav evraklarını incelemek,
yapılan sınav evraklarını dönem sonunda hazırlamak, öğrenci durumlarına göre soru
hazırlamanın iş yüklerini arttırdığını belirtmektedirler. Bu konuda katılımcıların bazı
görüşleri şöyledir: 4. Sınıfta ciddi anlamda bir sınav yükü oluyor. Bu kademedeki
öğrencilerin için ölçme araçları için bir standart ölçme aracı yok bunu biz kendimiz
hazırlıyoruz. Yine kendimize ayırmamız gereken zaman diliminde bunları yapıyoruz… (Ö4)
Şimdi bizim bazı formlar doldurmamız gerekiyor her ünitenin sonunda. Bu formlar gerekli
ama biz bir sınıfı alıp 4 yıl okuttuğumuz için aslında bunu ölçmeye gerek olmadığını
düşünüyorum. Çünkü biliyoruz gelişim süreçlerini, giriş davranışlarını biliyoruz. O
öğrencinin o davranıştan nereye kadar gittiğini biliyoruz… (Ö6) Ayrıca öğrencilerin
performansını değerlendirmek, projesini yazmak değerlendirmek ayrı bir iş yükü… (Ö2)
Diğer zümrelerle ilgili sınıfın durumuna göre de sınav evrağı hazırlıyoruz… (Ö1) Bu sınav
evrakını hazırlama bana iş yükü olarak dönüyor. Bunları da iş zamanında değil evdeki
zamanımızda hazırlıyoruz… (Ö5) Sınavlar için soru hazırlama ve değerlendirme de ayrı bir
yük. Genelde kendimiz hazırlıyoruz… (Ö1) Rehberlikle ilgili kaynaştırma öğrencilerine
BEP hazırlıyoruz bu da bizim zamanımızı alan bir şey. Çünkü BEP de aşırı derecede soru
var… (Ö4) Evde ailemizle geçireceğimiz zamandan ya da dinlememiz gereken zamanlarda
ölçme araçları hazırlamamız gerekiyor. Aynı zamanda değerlendirmeyi de yapmamız
gerekiyor. Bunu da özel zamanımızda yapacağız… (Ö6)
Tablo 6’da yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlarla ilgili olarak
katılımcıların, ünite sonlarında doldurulması gereken formaların fazla olması, proje ve
performans ödevlerini değerlendirmede zaman ve emek konusunda karşılaşılan zorluklar,
diğer zümrelerle ortak çalışmaktan kaynaklanan zorluklar, her sınav durumunun kendine
özgü yönleri nedeniyle yeni soru ve süreç oluşturmak için harcanan çabalar gibi faktörler
belirtmişlerdir.
577
7. Sınıf öğretmenlerinin e okul sistemi ile ilgili algıladıkları iş yükleri
Tablo 7. Sınıf öğretmenlerinin e okul sistemi ile ilgili algıladıkları iş yükleri hakkındaki görüşleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
TEMALAR
Öğrenci devamsızlıkların günlük olarak sisteme işlenmesi
Öğrenci ve veli bilgilerinin sisteme işlenmesi
Sınav tarihlerinin sisteme zamanında girilmesi
Öğrenci yazılı not bilgilerinin sisteme zamanında girilmesi
Öğrenci ders içi katılım not bilgilerinin sisteme girilmesi
Sınıf öretmeni tarafından her öğrenci için karne görüşü girilmesi
Öğrencilerin okuduğu kitapların sisteme girilmesi
Ö1
✔
✔
Ö2
✔
✔
Ö3
✔
✔
Ö4
✔
✔
Ö5
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Ö6
✔
✔
✔
Tablo 7’de verilen temalara göre sınıf öğretmenlerinin e-okul sistemi ile ilgili
algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; öğrencilerin sosyal etkinlik
bilgilerinin e okul sistemine girmek, İYEP işlemlerini e okul sistemine girmek, Bilim sanat
merkezlerine seçilecek öğrencilerin işlemlerini sisteme girerek, öğrenci not bilgilerini
sisteme girerek, öğrenci devamsızlıklarını sisteme girmek gibi konuların iş yüklerini
arttırdığını belirtmektedirler. Bu konuda bazı görüşler şöyledir: Öğrencilerin
devamsızlıklarına kadar günlük olarak biz giriyoruz. Bunlar hepsi birer iş yükü… (Ö4) İşte
çocuğun tüm bilgilerini biz giriyoruz, öğrenci dosya bilgilerini sisteme biz giriyoruz. Bunlar
maalesef bizim için bir iş yükü… (Ö4) Öğrencilerin gelişim ve dosya bilgileri, devamsızlık
takibi, karne bilgilerinin sisteme girilmesi bunlar ayrı ayrı bir iş yükü ve evdeki zamanımızı
alan işler… (Ö5) Devamsızlık işlerini günü gününe takip ediyoruz, okuduğu kitapları…
(Ö6)
Katılımcılar, Tablo 7’de yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlarla ilgili
olarak öğrencileri tüm bilgilerinin takibinin ve işlenmesinin çok boyutlu zorluklar içerdiğini
ifade etmişlerdir.
8. Sınıf öğretmenlerinin bürokrasi ve evrak işleri ile ilgili algıladıkları iş yükleri
Tablo 8. Sınıf öğretmenlerinin bürokrasi ve evrak işleri ile ilgili algıladıkları iş yükleri hakkındaki
görüşleri
1.
TEMALAR
Gelen resmi yazıların tebliğ ve tebellüğ işlemleri
Ö1
✔
Ö2
✔
Ö3
✔
Ö4
✔
Ö5
✔
Ö6
✔
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Öğrencilerin sosyal etkinlikleri ile ilgili bilgi ve belge toplamak
Egzersiz defterine günlük ders kazanımlarını işleme
Çocuk kulübü defterine günlük ders kazanımlarını işleme
İYEP defterine günlük ders kazanımlarını işleme
Nöbet defterinin nöbet günlerinde doldurulması
Öğrencilerin devamsızlıklarının sınıf defterine işleme
Sınıf defterine günlük ders kazanımlarını işleme
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 8’de verilen bulgularda da görüldüğü gibi sınıf öğretmenlerinin bürokrasi ve
evrak işleri ile ilgili algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; genel resmi
yazıların tebliğ ve tebellüğ işlemleri, sınıf defterini günlük doldurmak, İYEP defterini
günlük doldurmak, nöbet defterini doldurmak, sosyal etkinliklerle ilgili bilgi ve belge
toplamak, öğrencilerin devamsızlıklarını sınıf defterine yazmanın iş yüklerini arttırdığını
belirtmektedirler. Bu konuda sınıf öğretmenlerinin bazı ifadeleri şöyledir: Sadece imza
578
sirküsü olarak dosyada bakmamız gereken işler bile apayrı bir iş yükü… (Ö2) Bu evrağı
hazırlama, doldurma, sisteme girme bunları okulda yapamadığımız için eve götürüyoruz.
Ayrıca evde ders için araştırma çalışması olur, ders planı olur bunlar için evde bir zaman
harcıyoruz. Ailemize ayırmamız gereken zamanı işimize harcıyoruz. Hafta içi hafta sonu
zamanımızı aldığı zamanlar oluyor… (Ö3) Sosyal etkinlikler yine bazı evrakların
hazırlanması, veliler ve okul aile birliği ile ilgili iş yükleri olarak değerlendiriyoruz… (Ö6)
Katılımcıların, bir ders saati için gerekli hazırlıkların büyük bölümünün evde
yapılmak zorunda kalınmasını, sosyal etkinlikler, velilerle ilişkiler ve okul aile birliği
çalışmalarını Tablo 8’de yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlar olarak ifade
etmişlerdir.
9. Sınıf öğretmenlerinin mesleki çalışmalar ve seminerlerle ile ilgili algıladıkları iş yükleri
Tablo 9. Sınıf öğretmenlerinin mesleki çalışmalar ve seminerle ile ilgili algıladıkları iş yükleri
hakkındaki görüşleri
1.
2.
TEMALAR
Sene başı ve sene sonunda yapılan mesleki seminer
çalışmalarının hazırlanması, uygulanması ve raporlanması
Mesleki gelişimlerimize katkı sağlayacak hizmetiçi eğitimlere
katılım sağlama
Ö1
✔
Ö2
✔
✔
✔
Ö3
✔
Ö4
✔
Ö5
✔
Ö6
✔
Tablo 9’da verilen bulgularda da görüldüğü gibi sınıf öğretmenlerinin mesleki
çalışma ve seminerlerle ilgili algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; sene
başı ve sene sonunda mesleki çalışma yapmak ve ilgili ervakları düzenlemek, hizmetiçi
eğitimlere katılmak, uzaktan eğitim faaliyetlerine katılmak, katılım sağlanan faaliyetleri
MEBBİS sistemi üzerinden değerlendirmek gibi konuların iş yüklerini arttırdığını
belirtmektedirler. Bu konuda sınıf öğretmenlerinin bazı ifadeleri şöyledir: Yaptığımız
mesleki çalışmaların sunumlarını hazırlayıp bununla ilgili evrakları da idareye teslim
ediyoruz… (Ö4) Hizmetiçi eğitimler şu an çok faydalı değil. Daha verimli daha profesyonel
eğitimler verilmeli… (Ö1)
Katılımcıların, seminer çalışmalarına ilişkin hazırlıkların ve sunum sürecinin Tablo
9’da yer verilen iş yüklerine kaynaklık önemli bir sorun olduğunu ifade etmişlerdir.
10. Sınıf öğretmenlerinin velilerle ile ilgili algıladıkları iş yükleri
Tablo 10. Sınıf öğretmenlerinin velilerle ile ilgili algıladıkları iş yükleri hakkındaki görüşleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
TEMALAR
Whatsapp guruplarında velilerle iletişim sağlama
Ö1
✔
Ö2
✔
Ö3
✔
Ö4
✔
Ö5
✔
Ö6
✔
Telefonda velilerin aramalarına ve mesajlarına cevap verme
Velilerinin planlanmamış iletişim kurmalarına cevap verme
çalışmaları
Velilerin bireysel farklılıklarını dikkate alarak bireyselleştirilmiş
iletişim planı hazırlama ve uygulama
İdarenin veli ile ilgili istediği ek bilgi ve belgeleri veli ile
görüşerek toplama
Sağlıklı iletişim kurmak için veliyi tanıma
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 10’da verilen bulgularda da görüldüğü gibi sınıf öğretmenlerinin velilerle ilgili
algıladıkları iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; whatsapp üzerinden velilerle iletişim
sağlamak, telefonda velilerin aramalarına ve mesajlarına cevap vermek, idarenin istediği
evrakları velilerden toplamak, velilerin planlanmamış iletişim kurmalarına cevap vermek
579
gibi konularda iş yüklerinin arttığını belirtmektedirler. Bu konuda sınıf öğretmenlerinin bazı
ifadeleri şöyledir: Watshap gurubumuz var. Sabahın yedisinde sınıf ile ilgili yazıyor. Buna
cevap vermek zorundasınız. Öğretmenin özel bir hayatı var mı? Diye düşünmüyorlar.
Aradıklarında veya mesaj attıklarında cevap vermemiz bekleniyor. Bunlar da bize iş yükü
olarak dönüyor… (Ö1) Evde telefonlarımız susmuyor, mesaj atmalar, telefon görüşmeleri
yine ailemize harcamamız gereken zamandan alıyor bizi… (Ö3) Eğer öğretmen veli ile iyi
iletişim kurduysa veya aradaki o çizgiyi iyi koruduysa faydalı olduğunu düşünüyorum.
Çünkü sınıf öğretmenleri çocukları bizzat karşısına alıp da sıkıntısını derdini anlatamaz.
Mecburen yaş gurubu küçük olduğu için veli ile iletişime geçmek zorundayız. Velilerle iş
yükümüz genelde okul saatleri dışında aradıklarında cevap vermemizle ilgili oluyor. Ailemle
geçireceğim zamanı velilerimle geçirdiğim zamanlar oluyor. Bununla ilgili aile içinde de
zaman zaman sorunlar yaşadığım oldu… (Ö5) Velinin öncelikle öğretmenin daha iyi
bildiğini kabul etmesi gerekiyor. Maalesef tüm velilerimiz bu bilinçte değil, böyle bir sıkıntı
yaşıyoruz. Veli o kadar çok biliyor ki öğretmenin bilmediğini iddia ediyor artık. Okuldan
ayrıldıktan sonra çok fazla velilerle görüşmek zorunda kalıyorum. Genellikle telefon ile
iletişime geçiyorlar. Hatta vakitli vakitsiz aradıkları oluyor. Yani bizimde bir özel hayatımız
olabileceğini unutuyorlar. Sadece öğretmen olarak kodlamışlar… (Ö4) Mesela idarenin
velilere ulaştırmak istediği bilgileri öğretmen aracılığı ile ulaştırmak istemesi iş yükünü
arttırdığını düşünüyorum… (Ö3) Watshapp gurupları ile ilgili de cevap vermemiz
gerektiğinden bununla ilgili de iş yükümüz oluyor. Onunla ilgili de dediğim gibi vakitli
vakitsiz ulaşabiliyorlar. Watshap dan sürekli yazıyorlar. Onlara da cevap verme zorunluluğu
hissediyoruz. Hatta kendi aralarında tartışıp olay çıkarttıkları bile olabiliyor. Bunlara cevap
verme okul dışı zamanımızda kendimize ayırmamız gereken zamanda oluyor… (Ö4)
Katılımcılar, zamansız görüşme taleplerinin, özel hayatı rahatsız edecek zamanlama
ve içerikte görüşme arzularının ve girişimlerinin, bu durumlara kırıcı olmadan yanıt verme
mecburiyetinin, velilerin öğretmen uzmanlık alanına müdahale etme cüretine uygun karşılık
verme mecburiyetinin aşırı yazışmaların Tablo 10’da yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden
önemli sorunlar olduğu görüşündedir.
580
11. Sınıf öğretmenlerinin psikolojik ve zihinsel iş yükleri
Tablo 11. Sınıf öğretmenlerinin psikolojik ve zihinsel iş yükleri hakkındaki görüşleri
Ö1
TEMALAR
1.
Sosyal etkinliklerde
sorumluluğu
sağlama
✔
2.
Nöbet görevi ile ilgili olası iş güvenliği ile ilgili sorumluluklarla
bağlantılı psikolojik yük
✔
3.
Kaynaştırma ve normal öğrenciler için ayırmam gereken
zamanda yaşadığım ikilimden kaynaklı psikoljik yük
Nöbet anında öğrencilerin trafiğini düzenlemem (sınıf, koridor
ve bahçelerde giriş-çıkışlarda) gerekiyor
Öğrenci tuvaletlerinin kontrolü (tuvalete zarar verme durumları,
kötü alışkanlıkları takip etme ve önleme vb.)
Nöbet görev tanımının bulunmaması nedeniyle sorumluluk
alanlarının belirsizliği (her şeyden sorumlu olmak)
Öğrenciye acil müdahale edilmesi gereken durumlarda
ilkyardım (yaralanma, düşme, çarpışma vb.) yapma
Ölçme değerlendirme sonuçlarına göre öğrencilere verdiğimiz
notların vicdani muhakemesi
4.
5.
6.
7.
8.
öğrencilerin
güvenliğini
Ö2
Ö3
Ö4
Ö5
✔
✔
✔
Ö6
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
✔
Tablo 11’de verilen bulgularda da görüldüğü gibi sınıf öğretmenlerinin psikolojik ve
zihinsel iş yüklerinde, temalarda ön plana çıkanlar; nöbet görevi ile ilgili iş güvenliği
sorunları, öğrenci yaralanmalarında öğrenciye ilkyardımda bulunma, nöbet görev tanımın
olmaması, öğrenci tuvaletlerinin kontrolü, kaynaştırma öğrencilerine ayrılan zamanda
yaşanan ikilem, öğrencilere verilen notlardaki vicdani sorumluluk gibi konuların iş yüklerini
arttırdığını belirtmektedirler. Bu konuda sınıf öğretmenlerinin bazı ifadeleri şöyledir: Bence
nöbet görevi başlı başına bir bela. Neden diyeceksiniz? Çocukların Allah korusun, başlarına
bir şey geldiğinde öğretmen bundan sorumlu oluyor… (Ö5) Kendi okulumda bir katta
olduğunuzu düşünün sınıf içinde bir olay olduğunda onu göremeyebiliyorsunuz. Ayrıca bir
sorumluluk yükleniyor. Bir öğrenci ile ilgilenirken bir başkası kaza olduğunda basit bile olsa
pansumanını da biz yapıyoruz… (Ö1) Nöbet işinin de görev tanımın yapılması ayrıca nöbet
için bir kişi görevlendirilmesi ya da öğretmenlerin kendi ders saatlerinin olmadığı
zamanlarda nöbet görevi verilmesi gerektiğini düşünüyorum… (Ö2) Eğer okul büyük bir
okulsa yeri geliyor nöbet yerine 1 tane öğretmen görevlendirmek zorunda kalıyor ve
öğretmen bir yere bakarken başka bir yerde çocukların başına zarar verici belalar
açabiliyorlar. Bu durumdan da direkt öğretmen sorumlu tutulduğu zaman öğretmen kendini
açıkçası o gün rahat hissedemiyor, üstünde bir baskı oluyor… (Ö5) Otuz beş - kırk çocuğu
dışarı çıkarmak çok büyük bir sorumluluk. Bu anlamda sosyal etkinlik yapmalı mıyız?
Yapmamalı mıyız? Ben de kararsız kalıyorum. Tedirgin oluyoruz çocukların güvenliğe ile
ilgili olarak… (Ö4) Bu öğrencilerin sınıf içindeki düzene ayak uydurmamaları ve diğer
öğrencilere olumsuz etkileri olması. Sınıf içinde kaç tane kaynaştırma öğrencisi olursa olsun
uyum sorunu yaşadıklarını görüyoruz. Bu öğrencilerin ayrı bir sınıfta eğitim almasını uygun
görüyorum… (Ö3) Ölçme sisteminde 4. Sınıfta not sistemi olmamalı. İşin içine not girince
daha farklı oluyor. Velilerin de not ile ilgili beklentileri farklı oluyor… (Ö1)
Katılımcıların, Tablo 11’de yer verilen iş yüklerine kaynaklık eden sorunlarla ilgili
nöbet sürecinde ortaya çıkma ihtimali olan sorunların yarattığı psikolojik yük, gezi- gözlem
faaliyetleri sırasında üstlenilen sorumluluğun büyüklüğü, kaynaştırma öğrencilerine
581
verilebilen destek ve vicdani yükü ve değerlendirmede objektif, adil olma kaygısı gibi
öğretmenlik mesleğinin kendine özgü yönlerine vurgu yaptıkları görülmüştür.
Sonuç ve Öneriler
Bu çalışmada sınıf öğretmenlerin algıladıkları iş yükleri ve iş yükleri ile ilgili karşılaştıkları
sorunlar incelenmiştir. Bu çerçevede elde edilen sonuçlara göre:
1. Sınıf öğretmenleri eğitim öğretimle ilgili olarak öğrenci bilgilerini toplayıp öğrenci
dosyası hazırlamanın, dersin içeriğini geliştirmek için yapılan çalışmaların (metaryal, sunu
vb.), müfredatı öğrencilerin bireysel farklılıklarına göre yorumlayıp sunmanın, diğer
bakanlıklardan gelen kişilerin okul ortamında, ders esnasında yaptıkları uygulamaların,
idarenin branş ders saatlerinde kendilerine verdikleri işlerin, sınıf öğretmenlerinin iş
yüklerini artırdığı anlaşılmaktadır. Topkaya ve Çelik (2009) öğrencilerin göstereceği
davranış farklılıklarına bağlı olarak bireysel farklılıkları göz önünde bulundurarak eğitim
öğretim faaliyetlerinin düzenlenmesini gerektiğini belirtmiştir.
2. Sınıf öğretmenlerinin öğrenci gelişimi ile ilgili olarak çocukların her yıl boy, kilo vb.
fiziksel özelliklerinin takibinin ve dosyalanmasının, öğrencilerin gelişimlerine, sağlıklarına
(çölyak, astım, kalp sorunu vb.) ve bireysel olarak farklılıklarını dikkate alarak eğitim
ortamını düzenlemenin kendilerinin iş yükünü artırdığını belirtmektedirler. Çevlik (2015)
Öğrencilerin bireysel farklılıkları onların cinsiyeti, sosyo ekonomik durumu, kültürel alt
yapısı, engeli bulunması gibi etkenler belirler ve bu farklılıklar öğrencinin başarısını etkiler.
Sınıf içindeki başarıyı artırabilmek için bu farklılıkları göz önüne almak gerektiğini ve
bunlara dikkat edilmesi gerektiğini belirtmiştir.
Sınıf öğretmenlerinin kurul, komisyon ve toplantı görevleri ile ilgili olarak kendilerine çok
fazla kurul ve komisyon görevi verildiğini, kurul ve komisyonlarla ilgili hazırlık, sunum,
dosya vb. işlerin kendilerini yorduğunu, iş sağlığı ve güvenliği komisyonlarda
sorumluluklarının arttığını, düzensiz yapılan toplantıların işlerini aksattığını, ders dışı
vakitlerde yapılan toplantıların kendilerine ve ailelerine ayırmaları gereken zamanı aldığını
belirtmektedirler. İngiltere’de Birmingham üniversitesi tarafından yürütülen okul
öğretmenlerinin değerlendirildiği araştırmada (The School Teachers’ Review Body) ilkokul
öğretmenlerinin İngiltere’de işlerinin yüzde 7 ile 9’nu evde yapmak zorunda kaldıklarını;
akşamları ve hafta sonlarını içeren bu zamanın yüzde 63’ünü ders hazırlığı ve evrak
incelemeye harcadıklarını belirtmişlerdir (Bubb ve Earley, 2004). Aydın (2018) bazı
öğretmenlerin zümre toplantılarının sadece kâğıt üstünde kaldığını uygulamaya geçmediğini
belirtmiştir.
3. Sınıf öğretmenlerinin nöbet görevleri ile ilgili olarak, nöbet görevleri oldukları gün
verimliklerinin düştüğünü, sorumluluklarının arttığını, kontrol ettikleri alanın fazla olması
sebebiyle öğrencileri takip etmekte zorlandıklarını, öğretmenlerin kişisel ve yemek yeme
ihtiyaçlarını zor karşıladıklarını, öğrencilerin düşme, yaralanma anlarında ilkyardım
uygulamalarının onlarla yakından ilgilenmelerinin iş yüklerini artırdığını belirtmektedirler.
Demir ve Oral (2016) da öğretmenlerin nöbet görevlerinin isteğe bağlı olması gerektiğini,
öğretmenlerin nöbet görevlerinden olumsuz etkilediğini ayrıca nöbet görevi bağımsız
kişilerin yapabileceğini belirtmişlerdir.
582
4. Sınıf öğretmenlerinin sosyal etkinlik ve rehberlik görevleri ile ilgili olarak, sosyal
etkinlikleri planlamanın, izin işlemleri düzenlemenin, sosyal etkinliklere katılım sağlamak
için velileri ikna etme çabalarının, sosyal etkinlikler sırasında öğrencilerin güvenliğini
sağlamanın sorumluluklarını artırdığını, rehber öğretmenlerin kendilerine yeterince yardımcı
olmadıklarını, kaynaştırma öğrencilerinin diğer öğrencilerle aynı ortamda eğitim
görmelerinin iki taraf içinde yararlı olmadığını ayrıca bunun kendilerinde vicdani bir
sorumluluk yüklediğini, davranış bozukluğu ve hiperaktif öğrencilerin kendilerini aşırı
derecede yorduğunu belirtmektedirler. Pamuk (2016) BEP’e zaman ayrımanın zor olduğunu,
kaynaştırma öğrencilerin destek eğitim odalarında eğitim almaları gerektiğini, kaynaştırma
öğrencileri için ayrı eğitim ortamları düzenlenmenin gerekliliğinden bahsetmiştir.
5. Sınıf öğretmenlerinin ölçme ve değerlendirme çalışmaları ile ilgili olarak 4. Sınıflarda
ölçme değerlendirme çalışmaları için Milli Eğitim Bakanlığının ortak bir ölçme aracı
geliştirmediğinden ölçme araçlarını kendilerinin geliştirmesinin, öğrencilerin performans
değerlendirmesi için günlük olarak eğitim durumlarını takip etmenin kalabalık sınıflarda
kendilerini çok yorduğunu, sınav evrağı hazırlamanın, çoğaltmanın, uygulamanın,
değerlendirmenin, sonuçlarını paylaşıp geri dönüt vermelerinin, bireysel farklılıklara göre
ölçme aracı geliştirmenin, raporlu olan öğrencilerin için ayrı zamanda sınav yapmanın iş
yüklerini artırdıklarını belirtmektedirler. Anıl ve Acar (2008) sınıf öğretmenlerinin alternatif
ölçme aracı hazırlarken çok zaman kaybettiklerini belirtmişlerdir.
6. Sınıf öğretmenlerinin e-okul işlemleri ile ilgili olarak sosyal etkinlikler modülünün
açılması ile öğrencilerin bilgelerinin sisteme girilmesinin, takibinin sağlanmasının,
öğrencilerin devamsızlıklarının günlük olarak sisteme girilmesinin, her yıl öğrenci ve veli
bilgilerinin güncellemelerinin, öğrencilerin sınav tarihlerinin ve sınav notlarının zamanında
sisteme giremeye çalışmalarının, öğrencilerin karne görüşlerinin, okudukları kitaplarının
sisteme girilmesinin, İYEP öğretmenlerinin İYEP öğrencilere ile ilgili işlemleri e okula
girmelerinin iş yüklerini artırdığını belirtmektedirler. Cerit ve Özdemir (2015) de
öğretmenlerin e okul sistemine not girmelerinin ve e okul sistemine öğrenci bilgilerini
girmelerinin iş yüklerini artırdığını belirtmişlerdir.
7. Sınıf öğretmenlerinin bürokrasi ve evrak işleri ile ilgili olarak okullara çok fazla resmi
yazı geldiğini, bunları takip ederken zorlandıklarını, tebliğ tebellüğ işlemlerinin çok fazla
olduğunu, öğrencilerin sosyal etkinlik veri girişi için topladıkları belgelerinin, sınıf defterini,
İYEP defterini, egzersiz defterini, nöbet defterini, çocuk kulubü defterlerini vb. günlük
olarak doldurmanın, öğrenci devamsızlıklarını ilgili defterlere işlemenin iş yüklerini
artırdığını belirtmektedirler.
8. Sınıf öğretmenlerinin mesleki çalışma ve seminerlerle ilgili olarak sene başı ve sene
sonunda yapılan mesleki çalışmaların verimsiz olduğunu, bu çalışmalar için hazırladıkları
dosyaların ve sunumların kendilerini gereksiz yere yorduğunu, hizmetiçi seminerlerin ders
dışı vakitlerde yapılmasının zamanlarını aldıklarını, katıldıkları hizmetiçi eğitiminden sonra
MEBBİS sistemine ilgili faaliyetleri değerlendirmelerinin iş yüklerini artırdığını
belirtmektedirler. Güney (2018) öğretmenlere hizmetiçi eğitim vermenin gerekli olduğunu,
ancak hizmetiçi eğitimin kalitesinin yetersiz olduğunu, programlara katılan öğretmenleri
teşvik edici faaliyetler düzenlenmesi gerektiğini, hizmetiçi eğitimi veren kişilerin alanında
583
uzman olmadıklarını, hizmetiçi eğitimlerde modern yönetmelerden yararlanılmadığından
bahsetmiştir.
9. Sınıf öğretmenlerinin velilerle ilgili olarak velilerinin vakitli-vakitsiz kendilerini
aradıklarını, whatsapp guruplarının tartışmalara yol açtığını, velilerin her aradıklarında veya
mesaj atmaya çalıştıklarında dönüt vermeye çalışmalarının, velilerinin iletişim anlayışını
kavrayarak onlara göre iletişim kurmaya çalışmalarının, idarenin velilerden istedikleri
bilgilerin kendileri aracılığıyla toplanmasının iş yüklerini artırdığını belirtmektedirler. Ünal,
Yıldırım ve Çelik (2010) velilerin öğretmenlerin işlerine karıştığını ve velilerin öğrencilerin
eğitimine karşı ilgisiz davrandıklarını belirtmişlerdir.
10. Sınıf öğretmenlerinin zihinsel ve psikolojik iş yükleri ile ilgili olarak nöbet esnasında
güvenlik problem yaşanan durumların, sosyal etkinlik düzenlerken öğrencilerin güvenliğini
sağlamak için harcadıkları çabanın, öğrencilere not verirken yaşadıkları vicdani
muhakemenin, nöbet esnasında öğrencilerin tuvalet veya koridorda kontrolünü sağlamanın,
kaynaştırma öğrencilerinin diğer öğrencilerle birlikte eğitim almalarının iş yüklerini
artırdığını belirtmektedirler. Bayındır (2015) öğretmenlerin nöbet görevi sorumluluklarının
fazla olduğunu, öğretmenlerin okul içi nöbet görevinde güvenliği sağlamada yetersiz
kaldıklarını, her tehlike anında öğrenciye müdahale edemediklerini, sadece belirli alanları
kontrol edebildiklerini belirtmiştir.
Sınıf öğretmenlerinin iş yükleri ve bu iş yüklerinden kaynaklanan sorunlar dikkate
alındığında 1) Okullarda nöbet görevini doğuran ihtiyaçların belirlenmesi, tanımlanması ve
bu ihtiyaçların karşılanması amacıyla farklı çözüm yöntemlerinin araştırılması önerilebilir.
2) Kaynaştırma öğrencilerinin ihtiyaçları yardımcı hizmetlerin ve personelin öğretmenin iş
yükünü etkili ve verimli bir performansla sonuçlandırmasına yardımcı olacak şekilde
planlanmalı ve karşılanmalıdır. 3) Eğitim içeriklerinin ve eğitim ortamlarının öğretmenlerin
iş yapma süreçlerini kolaylaştırıcı olacak şekilde gözden geçirilmesi; araştırmayla ortaya
çıkan bulgular ışığında ve öğretmenlerin katılımlarını sağlayarak iyileştirmelerin yapılması
önerilebilir. 4) Diğer bakanlıklarla ortaklaşa yürütülen işlerin, her bakanlığın kendi alanı
içerisine giren görevleri eğitim ve öğretimi aksatmayacak şekilde planlanmalı ve hayata
geçirilmelidir. 5) İlkokullarda bireyin ilgi ve yeteneklerini belirlemeye ve geliştirmeye
odaklı bir anlayışla süreç değerlendirmesi esas alınmalıdır. 6) Sene başı ve sene sonunda
yapılan mesleki çalışmalar, öğretmenlerin kişisel ve mesleki gelişimlerine daha etkili katkı
sağlayacak şekilde farklı yöntem ve süreçleri oluşturmak üzere gözden geçirilmelidir. 6)
Sınıf öğretmenlerinin işlerini mesai saatleri içinde tamamlayabilmeleri için ihtiyaç
duydukları hizmet, fiziki ortam, araç gereç vb. konularında yeni bir yaklaşıma ihtiyaç
olduğu anlaşılmaktadır. 7) Hizmetiçi eğitimlerin, ihtiyaç analizine dayalı olarak uygun
zamanda, ortamda ve profesyonel hizmetlerle sağlanmalıdır. 8) Velilere öğretmenlerle
iletişim kurma konusunda bilgi, ortam ve gerekli araçlar sağlanmalıdır.
Bu çalışmada sınıf öğretmenlerinin iş yükleri ve iş yükleri ile ilgili karşılaştıkları
sorunlar incelenmiştir. Öğretmenlerin iş yükleri, iş yüklerine bağlı performansları ve iş
yüklerinden kaynaklanan sorunları konusunda branşlara, öğretim kademelerine ve okul
türüne göre farklı çalışmalara ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır.
KAYNAKLAR
Ağaoğlu, E. (2005). Sınıf yönetimi sınıf yönetimiyle ilgili genel olgular. Ankara: Pegem A
Yayıncılık.
584
Anıl, D. ve Acar M. (2008). Sinif öğretmenlerinin ölçme değerlendirme sürecinde
karşılaştıkları sorunlara ilişkin görüşleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,
5(2), 44-61.
Aydın, F. (2018). Coğrafya dersi zümre toplantılarına ilişkin öğretmen görüşleri. Doğu
Coğrafya Dergisi, 40, 75-86.
Bakioğlu, A. (2009). Çağdaş sınıf yönetimi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Bayındır, N. (2015). Sınıf öğretmenlerinin okuldaki nöbet görevlerindeki öncelikli
davranışları. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 4(4), 199-205.
Borman, G. D., & Dowling, N. M. (2008). Teacher attrition and retention: A meta-analytic
and narrative review of the research. Review of Educational Research, 78(3), 367-409.
Bubb, S., & Earley, P. (2004). Managing teacher workload: Work-life balance and wellbeing. London, England: SAGE Publications Inc.
Bursalıoğlu, Z. (2015). Okul yönetiminde yeni yapı ve davranış. Ankara: Pegem Yayıncılık.
Cerit Y., Özdemir, T. (2015). Sınıf öğretmenlerinin iş yükü algıları ile işten ayrılma niyetleri
arasındaki ilişki. Journal of Human Sciences, 12(2), 626-637.
Creswell, J.W. (2018). Nitel araştırma yöntemleri. (Çev: S.B.Demir ve M.Bütün) Ankara:
Siyasal Kitabevi.
Çermik, H., Doğan, B. ve Şahin, A. (2010). Sınıf öğretmenliği öğretmen adaylarının
öğretmenlik mesleğini tercih sebepleri. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi,28,201-212.
Çevlik, E. (2015). Öğretmenlerin öğrencilerin bireysel farklılıklarına ilişkin inançları
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Okan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Demir, F., Oral Ş. (2016). Öğretmenlerin nöbet görevine ilişkin algıları. International
Journal of Social Science, 47, 477-488.
Duxbury, L. ve Higgins, C. (2003), Work-Life Balance in Canada in the New Millennium: A
Status Report. Canada: Healthy Communities Division.
Erişti, B. (2012). Üstün yetenekli öğrencilerin öğrenme, öğretme, öğretmenlik mesleği ve
öğretmen özellikleri ile ilgili görüşleri. Turkish Journal Of Giftedness & Education, 2(1),
18-36
Gümüştekin G. E. ve Öztemiz, B. (2005). Örgütlerde Stresin Verimlilik ve Perfomansla
Etkileşimi.Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,14(1), 271-288.
585
Güney, B. (2018). Sınıf öğretmenlerinin hizmetiçi eğitim programlarına ilişkin görüşleri
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Malatya.
İlköğretim ve Eğitim Kanunu (1961, 5 Ocak) Resmî Gazete (Sayı: 29072).
http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.4.222.pdf adresinden alınmıştır. Erişim tarihi:
04/10/2019.
Jung, H. S. (2001). Establishment of overall workload assessment tecnique for various tasks
and workplaces. International Journal of Industrial Ergonomics, 28, 341-353
Keser, A. (2006). Çağrı merkezi çalışanlarında iş yükü düzeyi ile iş doyumu ilişkisinin
araştırılması. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 (1), 100-119.
Kızıltepe, Z. (2002). İyi ve etkili öğretmen. Eğitim ve Bilim, 27(126), 10-14.
Millî Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim Kurumları Yönetmeliği. (2014, 26
Temmuz)
Resmî
Gazete
(Sayı:
29072).
mevzuat.meb.gov.tr/dosyalar/1703.pdf adresinden alınmıştır. Erişim tarihi: 04/10/2019
Özyolcu, E. (2015). Eğitim yönetimi temelinde öğretmenlerin ve yöneticilerin aşırı iş yükü,
tükenmişlik ve sosyal destek durumlarının incelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi). Yakın Doğu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Lefkoşa.
Pamuk, Y. (2016). Sınıf öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine ilişkin görüşleri
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
İzmir.
Saylan, N. (2015). Eğitim bilimine giriş. Ankara: Anı Yayıncılık.
Topkaya, E. Z., Çelik, H. (2009). Eğitimde bireysel farklılıklar. Eğitimde Kuram ve
Uygulama, 5(2), 316-321.
Ünal, A., Yıldırım, A. ve Çelik, M. (2010). İlköğretim okulu müdür ve öğretmenlerinin
velilere ilişkin algılarının analizi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,23,
261-272.
Viera, A. J., Garret, J.M. (2005). Understanding İnerobserver Greement: The Kappa
Statistic.
Family Medicine. 37(5):360-363.
Wilson, F.M. (2002) Management and the professions: how cracked it that glassceiling?
Public Money and Management, 22,1, 15–20.
Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri.
Ankara: Seçkin Yayıncılık.
586
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeği: Ölçek Geliştirme Çalışması
Hüseyin EKİNCİ465
Prof. Dr. Ali SABANCI466
Özet
Bu çalışmada, sınıf öğretmenlerinin iş yüklerinin belirlenmesi amacıyla bir ölçme
aracı geliştirilmesi amaçlanmıştır. Araştırma nicel araştırma yöntemlerinden tarama
modeline ile desenlenmiştir. Araştırmada Ekinci ve Sabancı (2019) tarafından sınıf
öğretmenlerinin iş yüklerini belirlemek üzere gerçekleştirilen nitel araştırma sonucunda elde
edilen verilerle oluşturulan ölçme aracının geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır.
Araştırmada çalışma evreni Antalya merkez ilçeleri olarak belirlenmiştir. Örneklemin
belirlenmesinde birinci aşamada tabakalama ikinci ve üçüncü aşamada basit tesadüfi
örnekleme yöntemleri kullanılmıştır. Sonuç olarak, örneklem 237 sınıf öğretmeni örneklemi
oluşturmuştur. Ölçme aracının geçerlik çalışmaları için açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör
analizleri, güvenirlik çalışmaları için ise Cronbach Alpha katsayıları, faktörler arası
korelasyon katsayıları ve madde-toplam korelasyonları incelenmiştir. Ölçeğin Açımlayıcı
faktör analizi sonrası Kaiser-Meyer-Olkin (KMO)= .933, Bartlett Küresellik testi
χ2=9444,407 sd=1035 p=0,000 olarak bulunmuştur. Ölçeğin tamamına ilişkin toplam
Cronbach Alfa güvenirlik değeri .965’dir. Ölçme aracına ait ortak faktör varyanslarının
(communalities) ise .502 ile .921 arasında olduğu gözlemlenmiştir. Elde edilen bulgulara
göre “E Okul” ile “Kurul, Komisyon ve Toplantıları” arasındaki ilişkin düşük düzeyde
olduğu diğer boyutlar arasındaki ilişkinin ise orta düzeyde olduğu görülmüştür. Sonuç
olarak, “Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükü Ölçeği” “Sosyal Etkinlik ve Rehberlik”, “Kurul,
Komisyon ve Toplantıları”, “E Okul”, “Eğitim ve Öğretim” “Veliler”, “Ölçme ve
Değerlendirme” ve “Evrak” olmak üzere 7 boyut ve 46 maddeden oluşmuştur. Böylece
yapılan geçerlik ve güvenirlik analizleri sonucunda, Türkiye’de Millî Eğitim Bakanlığı’na
bağlı okullarda görevli sınıf öğretmenlerin “İş Yükleri” ile ilgili görüşlerinin
belirlenmesinde kullanılabilecek geçerli ve güvenilir bir araç elde edilmiştir.
Anahtar kelimeler: öğretmenlik mesleği, iş yükü, sınıf öğretmenliği, ölçek
GİRİŞ
Çalışma hayatı her meslek gurubunun kendine özgü şartları ile şekillenmektedir.
Uğraş alanının doğrudan insan olması öğretmenlik mesleğini diğer mesleklerden farklı
kılmaktadır. Okulların birey boyutuna kurum boyutundan daha duyarlı olması, etki alanının
yetki alanından daha kapsamlı olması, formal yapısının informal yapısından daha dominant
olması kaynağının insan olması ile ilişkilendirilebilir. Bu nedenle okul ortamında davranış
465
466
Muratpaşa İstiklal İlkokulu-Akdeniz Üniversitesi
Akdeniz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
587
bilimleri ve insan bilimlerine ilişkin bilgi, bulgu ve çözümlemelerin çok büyük önem
taşıdığı söylenebilir (Bursalıoğlu, 2015). Bir iş alanının meslek olarak tanımlanması bazı
şartlara sahip olmasını gerektirmektedir. Tanımlanmış ve kabul gören diğer meslek
dallarında olduğu öğretmenlik de bir hizmet alanı olarak 1) tanımlanmış bir hizmet alanı
olma ve o alanda hizmet verme, 2) verdiği hizmetten ötürü yetiştirdiği kişiye-ailesinetopluma-devlete karşı sorumlu olmak, 3) yeterince geniş ve yaygın bir hizmet alanına sahip
olma. 4) belirli bir uzmanlık bilgi ve becerisini gerektirme, 5) örgün mesleksel eğitimden
geçme, 6) mesleksel kültüre sahip olma, 7) mesleğe girişte belirli bir seçim ve denetimden
geçme, 8) toplumca ve devletçe meslek olarak tanınma ve kabul görme. 9) mesleksel ahlak
kurallarına sahip olma, 10) meslek kuruluşları biçiminde örgütlenme, 11) mesleksel amaçlı
süreli yayın organına sahip olma, 12) yasal statü ve güvenceye kavuşma, 13) sadece
öğretmenlik mesleğinin öğrenimini görmüş veya yeterliklerini kazanmış olanların
öğretmenlik yapmaya hak ve yetkileri olduğu kesin hükme bağlanmış olma şartlarına sahip
bir meslek olarak değerlendirilebilir (Özdemir, Yalın, 2000).
Öğretmenlik mesleği eğitim kavramının tanımı ile anlam kazanır. Bu çerçevede
öğretmenlik mesleği ve eğitim 1) bir olay bir eylem bir süreç olarak, insan davranışlarında
istendik değişim yaratma süreci, kültürün aktarılması, 2) bir sonuç ya da ürün olarak eğitim,
edinilen davranışların tümü ya da birikimi, toplumun sürekliliğinin sağlanma aracı, 3)
toplumsal ya da siyasal bir düzen olarak, mevcut siyasal düzeni sürdürmek ve güçlendirmek
için birey yetiştirme aracı, 4) bir bilgi dalı ya da bilim dalı olarak, eğitsel alanda bilgi üreten
bir disiplin 5) bir çalışma ya da uğraş alanı olarak eğitim, geniş bir insan gücünü istihdam
alanıdır (Öncül, R., akt. Sabancı, 2016). Amaç, süreç ve yapısı ile toplumun sosyal, siyasal
ve ekonomik varlığını bütünüyle etkileme gücüne sahip olan ve ondan etkilenen eğitim
örgütünün temel unsurlarından biri olan öğretmenlerin üstlendikleri mesleki sorumluluk ve
görevleri farklı bir anlam kazanmaktadır. Bubb ve Earley (2004)’e göre öğretmenlik zor bir
meslektir. Öğretmenlik oyunculuk mesleğine benzer ancak hiçbir oyuncudan günde haftanın
yılda 39 hafta, haftanın beş günü ve günde beş saat sahnede kalması beklenmez. Marzano
(2003)’ya göre öğretmenin öğrenci başarısı açısından çeşitli rollerinden söz edilebilir.
Bunlar 1) öğretimsel stratejiler geliştirmek ve uygulamak, 2) ders programını oluşturmak,
geliştirmek ve uygulamak ve 3) etkili bir sınıf yönetimidir. Nitelikli öğretmenlerin sadece
öğrencilerin akademik başarısını artırması yetmez aynı zamanda eğitim sürecine olumlu
katkılar sunması gerekir.
Temelde sınıf içi etkinlik süreçleri ile öncelikli olarak değerlendirilen bir meslek olan
öğretmenliğin çok daha kapsamlı bir görev ve sorumluluk çerçevesine sahip olduğu
söylenebilir. İlköğretim açısından değerlendirildiğinde Türkiye’de ilköğretim, kadın erkek
bütün Türklerin milli amaçlara uygun olarak zihni, bedeni ve ahlaki yetişmelerine ve
gelişmelerine hizmet eden temel eğitim ve öğretim kademesi olarak tanımlanmaktadır
(İlköğretim ve Eğitim Kanunu,1961). İlköğretim kademesinde görev yapan öğretmenlerin
resmi görevlerinin kapsamı “İlköğretim Kurumlar Yönetmeliği”inde belirtilmiştir (2014).
Buna göre öğretmenler, (1) ilköğretim kurumu öğretmenleri, kendilerine verilen
grup/sınıf/şubede eğitim ve öğretim faaliyetlerini, eğitim ve öğretim programında belirtilen
esaslara göre planlamak ve uygulamak, ders dışında okuldaki eğitim ve öğretim işlerine
etkin bir biçimde katılmak ve bu konularda mevzuatta belirtilen görevleri yerine getirmekle
yükümlüdürler. (2) İlkokullarda sınıf öğretmenleri, okuttukları sınıfı bir üst sınıfta da
okuturlar. Ancak istekleri yönetimce uygun görülmesi hâlinde başka bir sınıfı da
okutabilirler. (3) İlkokullarda Yabancı Dil ile Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinin alan
öğretmenlerince okutulması esastır. Ancak, ihtiyacın alan öğretmenlerince karşılanamaması
durumunda bu dersler, yüksek öğrenimlerini söz konusu alanlarda yapan sınıf öğretmenleri
588
veya sınıf öğretmeni olup bu alanda hizmet içi eğitim sertifikası almış öğretmenler
tarafından ders değişimi yolu ile okutulabilir. Bunun da mümkün olmadığı durumlarda bu
dersler sınıf öğretmenince okutulmaya devam edilir. (4) İlkokullarda Yabancı Dil ile Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri, alan öğretmenlerince okutulduğunda sınıf öğretmenleri bu
ders saatlerinde yönetimce verilen eğitim ve öğretim görevlerini yapar. (5) Öğretmenler yaz
ve dinlenme tatillerinde izinli sayılırlar. Hastalık ve diğer mazeret izinleri dışında ayrıca
yıllık izin verilmez. (6) Öğretmenlere, eğitim, öğretim ve yönetim görevlerinden başka bir
görev verilemez. (7) Öğretmenler, komisyon üyesi ve gözcü olarak görevlendirildikleri sınav
komisyonlarında, okulda yapılan her türlü resmî toplantılar ve mahallî kurtuluş günleri ile
millî bayramlarda bulunmak zorundadırlar. Öğretmenlere görevlendirme ve toplantıların
zamanı, en az iki gün önceden yazı ile duyurulur. Toplantının gündemi öğretmenlerin de
görüşü alınarak hazırlanır. Toplantılar, dersleri aksatmamak üzere çalışma günlerinde
yapılır.
Öğretmenlerin görev yapısı ve içeriği bütünde değerlendirildiğinde sınıfr
öğretmenlerinin iş yüklerinin sınıf içi etkinliklerden çok daha kapsamlı olduğu
görülmektedir. Öğretmen performansının incelenebilmesi ve değerlendirilebilmesi için
öğretmenlerin tüm görevleri ile görevlerine dayalı iş ve ilişki bağlamlarının dikkate alınması
gerektiği anlaşılmaktadır. İş yükü kavramı, bireyin çalıştığı yerde kendisine verilen işin
normalden fazla olduğuna ilişkin algısıdır. Birçok iş için eğer matematiksel olarak işin doğal
yükü hesaplanmış ise bu kavramın algıya dayalı olduğundan bahsedilebilir (Keser, 2006).
Macdonald (2003) her ne kadar yapılması gerekli iş miktarı önemli bir unsur ise de iş yükü
kavramı yapılması gerekli işten fazlasını ifade ettiğini vurgulamaktadır. İş yükünün eğitim
sektörü açısından önemi oldukça büyüktür. Çünkü iş yükü dengeli olan öğretmenlerin iş
yükü aşırı olan öğretmenlere kıyasla daha etkin ve verimli çalıştığı bilinmektedir.
Öğretmenlerde verim düşüklüğünün çalışma arkadaşlarını ve öğrencilerin başarılarını
olumsuz etkileyeceği anlaşılmaktadır (Özyolcu, 2015. Son yıllarda öğretmenlerin iş yükleri
ve bu yüklere bağlı olarak ortaya çıkan sağlık, iyi oluş, işten ayrılma, işe alma ve işte tutma
gibi konulara ilginin arttığı görülmektedir. Öğretmenlerin işleri ile ilgili düşünmek, plan
yapmak, bilgi ve becerilerini geliştirmek, meslektaşları ile ilişkiler kurmak için zamana
ihtiyaçları vardır (Bubb ve Earley, 2004; Macdonald, 2003). Özyolcu (2015) aşırı iş
yükünün örgütsel bağlılığı azalttığını ve duyarsızlaşmayı artırdığını belirlemiştir. Bu yüzden
nitelikli öğretmenlerin mesleklerini sürdürmeye devam etmelerini sağlamak eğitim
sisteminin gelecekteki başarısı ve öğrencilerin performanslarını geliştirmesi ile doğrudan
ilişkilidir (Borman ve Dowling, 2008).
İş yükünün üç boyutta ele alındığı anlaşılmaktadır. Bunlar 1) Fiziksel iş yükü:
Fiziksel güce ihtiyaç duyulan iş yerlerinde malzeme yönetiminin el ile yapılan boyutu
fiziksel iş yüküdür ve teknolojinin ilerlemesiyle birçok işletmede fiziksel iş gücü yerine
otomasyona geçilmesine rağmen endüstriyel işletmelerde halen fiziksel iş yüküne ihtiyaç
duyulmaktadır. Yapılması gereken bir işte, taşıma frekansı, yükün ağırlığı, taşıma uzaklığı
ve süresiyle orantılıdır. Birçok iş sektöründe sakatlanma veya hastalanma riski, yapılan işin
şekline göre diğer sektörlere göre daha fazla olabilmektedir. 2) Zihinsel iş yükü: İnsanların
fiziksel gücün kullanmalarından ziyade akıllarını kullanmasını gerektirecek işlerde ortaya
çıkan zihinsel iş yükleri; hesaplama, düşünme, karar verme, iletişim kurma, hatırlama ve
arama zihinsel iş yükü kavramına örnek olarak verilebilir. 3) Çevresel iş yükü: İşin yapıldığı
çevrenin neden olduğu iş yükleri sınıfında olan çevresel iş yüklerine örnek olarak
verilebilen, aydınlatma, ortamın sıcaklığı, toz, çalışılan ortamın hijyeni, ses gibi etkenlerin
çalışan üzerinde etkilerini çoğu çalışmada görülür. Çevreden gelen güçlü ve sürekli bir
etkinin işgören üzerinde olumsuz sonuçlar doğuracağı ve iş stresini artırabileceği tüm bu
589
çalışmaların ortak noktası durumundadır (Dağdeviren, Eraslan ve Kurt, 2005; Jung ve Jung,
2001; Özyolcu, 2015). Macdonald (2003) ise iş yükünün kişisel kapasite ile görevin
gerektirdiği baskının bir işlevi olduğu görüşündendir. Buna göre, görev ile ilgili olan iş yükü
faktörleri şunlardır: 1) algı-duyusal faktörler (uyarılma sıklığı ve olasılıkları), 2) merkezi
işleme sistemi (hafıza yükü, kararın karmaşıklığı, karar sıklığı, bilgi işleme sıklığı, uzun
süreli bellekten bilgi çağırma sıklığı, yoğunlaşma, vb.), 3) devinişsel faktörler (tepki
kararsızlığı, tepki zamanlaması, tepki hassasiyeti, gösterilmesi gerekli tepki ile zihinsel
gerçeklik arasındaki kopukluk), 4) fiziksel faktörler (gösterilmesi gerekli güç, sahip olunan
güç), 5) etkili faktörler (kendi duygularını gerektiğinde gizleme gerektiğinde gösterme).
Bubb ve Earley (2004) öğretmenlerin yoğun iş yükleri ile ilgili beş temel neden
bulunduğunu belirtmişlerdir. Bunlar 1) öğretim dışı görevler (fotokopi, dosyalama, para
toplama, sosyal çalışmacı gibi davranmak, evrak işleri, form doldurma, bilgi tekrarları ve
mektup yazmak gibi evde yapılmak zorunda kalınan görevler, 2) izleme, değerlendirme,
kayıt etme, raporlama ve hesap verme (zaman yetersizliği, yapılacak işlerin altında ezilme
duygusu, bu işler arasında gereksiz olduğu düşünülen işler ve derse ilişkin evrak
incelemeleri) 3) Başka öğretmenlerin yerine derse girme (çok sınıf okutmak, boş zaman
azlığı, çok fazla denetim ve görevler, boş sınıf doldurmak, ders programının çok yoğun
olması) 4) Hükümet ve okul projeleri, 5) Planlama (okulda ya da bölümde zayıf bir plan
anlayışının bulunması, planlamaya ayrılan zamanın azlığı, amaca uygun olmayan planlar,
bilgi tekrarları içeren plan ve hedefler)
Türkiye’de öğretmenlerin iş yükleri ile ilgili alanyazınında çeşitli çalışmalar
bulunmaktadır. Örneğin Cerit ve Özdemir (2015) diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de
de eğitim alanında yapılan her yeniliğin öğretmenlerin iş yüklerinin artmasına neden
olabileceğini ileri sürmüş, Türkiye’de yapılan eğitim programlarındaki yenilik
girişimlerinin sınıf içinde ve sınıf dışında öğretmenlerin yapmaları gereken işleri
çeşitlendirdiğini belirtmişlerdir. Araştırmacılar bilgisayarların öğretim etkinliklerinde
kullanılmasının artmasıyla beceri geliştirme, derslerde bilgisayarı etkin olarak kullanma,
öğrencilerin notlarını ve kişisel gelişimlerini bilgisayar yardımı ile kaydetme ve izleme
gibi öğretmenlerin iş yüklerinde artışlara neden olduğu görüşündedirler. Demir ve Oral
(2016) öğretmenlerin genellikle nöbet görevlerinden olumsuz etkilendiklerini, bunun önüne
geçebilmek için öğretmenlere nöbet ücreti verilebileceğini, nöbet görevinin isteğe bağlı
olarak yapılabileceğini ve bunun yanında bu görevin öğretmenlerden bağımsız kişiler
tarafından da yapabileceğini belirtmişlerdir. Pamuk (2016) öğretmenlerin kaynaştırma
eğitimi süresince BEP’e zaman ayırmanın zor olduğunu düşündüklerini, bazı öğretmenlerin
bu öğrencilerin destek eğitim odasıyla sınırlı olarak veya onların durumlarına özgü
ortamlarda ders almaları gerektiği görüşünde olduklarını bulmuştur. Güney (2018)
araştırmaya katılan sınıf öğretmenlerinin gelişen bilimsel-teknoloji ve sürekli olarak gelişen
ve değişen eğitim içeriklerinden dolayı hizmet içi eğitime ihtiyaç duyduklarını ve bu hizmet
içi eğitimin profesyonel bir planlama ve uygulamayla gerçekleştirilmesi gerektiği görüşünde
olduklarını ortaya koymuştur. Anıl ve Acar (2008) ise sınıf öğretmenlerinin öğrencilerin
seviyelerine göre farklı ölçme araçlarının hazırlama ve uygulama aşamasında zaman
açısından zorluklarla karşılaştıklarını bulmuştur. Bu çalışmada sınıf öğretmenlerinin iş
yüklerini belirlemeye yönelik bir ölçme aracının geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılarak
alanda kazandırılması hedeflenmiştir.
590
YÖNTEM
Araştırma nicel araştırma yöntemlerinden tarama modeline ile desenlenmiştir. Çalışmanın
veri toplama aracı, örneklem ve toplanan verilerin analizinde kullanılan teknikler aşağıda
sunulmuştur (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz ve Demirel, 2009).
Veri Toplama Aracı
Bu çalışmada Ekinci ve Sabancı (2019) tarafından sınıf öğretmenlerinin iş yüklerini
belirlemek üzere gerçekleştirilen nitel araştırma sonucunda elde edilen verilerle oluşturulan
ölçme aracının geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak,
Akgün, Karadeniz ve Demirel, 2009).
Ölçek Geliştirme Aşaması
Literatür incelendiğinde ölçme aracı geliştirme aşamaları ile ilgili farklı yazarlar tarafından
farklı ölçütler önerildiği dikkat çekmektedir. Büyüköztürk (2005) anket geliştirme sürecinde
belirttiği 1) Problemi tanıma 2) Madde yazma 3) Uzman görüşü alma 4) Ön uygulama ve
ankete son şeklini verme basamakları kullanılmıştır.
Bu çerçevede ölçeğin geliştirilmesi aşamasında izlenen aşamalar sırasıyla şu şekildedir:
1. Problemin Tanımlanması: Bu çalışmada birinci olarak Ekinci ve Sabancı (2019)
tarafından belirlenen sınıf öğretmenlerinin iş yükleri Likert tipi bir ölçme aracı olarak
düzenlenmiştir. Bu çerçevede 11 boyuttan ve 97 maddeden oluşan taslak bir ölçme aracı
elde edilmiştir.
2. Uzman Görüşünün Alınması: Hazırlanan taslak ölçme aracı, maddelerin kapsam
geçerliğinin artırılması amacıyla alan uzmanı üç akademisyen ve devlet okullarında görev
yapan dört sınıf öğretmeninin incelemesine sunulmuştur. Uzmanlardan elde edilen görüş ve
öneriler doğrultusunda ölçme aracına son hali verilmiş ve pilot uygulamaya hazır hale
getirilmiştir.
4. Ön Uygulamaların Yapılması ve Ankete Son Şeklinin Verilmesi: Anketlerin ön
uygulamasının örneklem büyüklüğünün yaklaşık %5’i kadar bir gurupta yapılabileceği
belirtilmiştir (Büyüköztürk, 2005). Taslak ölçme aracının geçerlik ve güvenirliğinin ön
uygulaması için on sınıf öğretmeni ile yüz yüze görüşülmüştür. Bu çerçevede sorulara
verilen cevaplar tutarlılık, anlaşılabilirlik, seçeneklerin uygunluğu açısından
değerlendirilmiş sorunlu olduğu tespit edilen 7 madde ölçme aracından çıkarılmıştır. Sonuç
olarak ölçme aracı 11 boyuttan ve 90 maddeden oluşmuştur.
Evren ve örneklem
Araştırmanın çalışma evreni Antalya ili merkez ilçeleri olarak belirlenmiştir. Çalışmada
örnekleminin belirlenmesinde birinci aşamada tabakalı örnekleme yöntemi kullanılmıştır.
Bu çerçevede Antalya ili merkez ilçelerinde bulunan ilkokullar coğrafi dağılıma ve okul
büyüklüklerine göre alt tabakalara ayrılmıştır. İkinci aşamada çalışılacak okullar, her alt
tabakada yer alan okullar arasından basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile seçilmiştir. Çalışma
gurubunu oluşturacak sınıf öğretmenlerinin seçiminde ise ikinci aşamada belirlenmiş olan
okullarda görev yapan öğretmenler arasından seçim yapmak üzere basit tesadüfi örnekleme
yöntemi kullanılmıştır. Sonuç olarak Muratpaşa’da 7, Kepez’de 5, Konyaaltı’nda 3, Aksu’da
2 ve Döşemealtı’nda 1 ilkokul olmak üzere toplam 18 ilkokul örnekleme dahil edilmiştir
(Balcı, 2018). Hair, Anderson, Tahtam ve Black (1998) 100 veya daha fazla örneklemin
faktör analizi için yeterli olabileceğini ancak genel olarak örneklem büyüklüğünün madde
591
sayısının en az 5 ile 10 katı arasının uygun olacağını belirtmişlerdir. Ayrıca Akgül ve Çevik
(2003) örneklem büyüklüğünün 100 ile 200 denek arasında olmasının yeterli olacağını
vurgulamışlardır. Sonuç olarak, örneklem 83 erkek ve 154 kadın öğretmen olmak üzere
toplam 237 sınıf öğretmeninden oluşmuştur. Çalışmaya katılan öğretmenlere ait demografik
bilgiler Tablo 1’de verilmiştir.
Tablo 1.
Katılımcılara Ait Demografik Bilgileri
Demografik Özellik
Eğitim
Yaş
Cinsiyet
Bulunduğu Kurumda Çalışma Süresi
Kıdem
Demografik Değişken
Lisans
Yüksek lisans
18-25 Yaş
26-33 Yaş
34-41 Yaş
42-49 Yaş
50 Yaş ve üzeri
Erkek
Kadın
1-5 Yıl
6-10 Yıl
11-15 Yıl
16-20 Yıl
21 Yıl ve üzeri
1-5 Yıl
6-10 Yıl
11-15 Yıl
16-20 Yıl
21 Yıl ve üzeri
N
225
12
4
33
50
71
79
83
154
124
62
29
17
5
16
26
23
38
134
%
94,9
5,1
1,7
13,9
21,1
30,0
33,3
35,0
65,0
52,3
26,2
12,2
7,2
2,1
6,8
11,0
9,7
16,0
56,5
Veri Toplama ve Analiz Süreci
Veri toplamak üzere hazırlanan ölçme aracı, geliştirme işlemleri tamamlandıktan sonra
tesadüfi yöntemle seçilmiş ve gönüllü olarak katılmayı kabul eden 237 öğretmene
uygulanmıştır. Ölçme aracının geçerliliğini belirlemek için Açımlayıcı Faktör Analizi
(AFA). Böylelikle ölçeğin yapı geçerliliği birbirinden farklı iki faktör analiz tekniğiyle
incelenmiştir. Ölçeğin güvenirliği için Cronbach Alpha katsayıları, faktörler arası
korelasyon katsayıları ve madde-toplam korelasyonları incelenmiştir.
Açımlayıcı Faktör bilinmeyen gizil değişkenlerle gözlenen değişkenler arasındaki bağlantıyı
ortaya koyması amacıyla tasarlanan bir analizdir (Çokluk, Şekercioğlu ve Büyüköztürk,
2018). Açımlayıcı faktör analizinde, ölçme aracındaki gözlenen değişkenlerin tüm gizil
değişkenlerle ilişki göstermesine izin verilir. Açımlayıcı faktör analizi, birbiriyle ilişkili “p”
tane değişkeni bir araya getirerek az sayıda ilişkisiz ve kavramsal olarak anlamlı yeni
değişkenler (faktörler, boyutlar) bulmayı, keşfetmeyi amaçlayan çok değişkenli bir
istatistiktir (Büyüköztürk, 2018). Veriler analiz edilirken öncelikle faktör analizlerine
bakılmıştır. KMO testi sonucunda, değerin 0.50’ den düşük olması halinde faktörün
analizine devam edilemeyeceği yorumu yapılır. Örneklem büyüklüğü için değerler: 0.500.60 arasında ise “kötü”, 0.60-0.70 arasında ise “zayıf”, 0.70-.0.80 arasında ise “orta”, 0.800.90 arasında ise “iyi” ve 0.90 ve üzeri ise “mükemmel” olduğu yorumu yapılır. KMO kat
sayısı, veri matrisinin faktör analizi için uygun olup olmadığı ve veri yapısının faktör
çıkarma uygunluğu hakkında bilgi verir. Faktörleşebilirlik için KMO’nun .60’dan yüksek,
Bartlett testinin anlamlı olması gerektiği dikkate alınmıştır (Büyüköztürk, 2018; Çokluk vd.,
592
2018; Hair, Anderson, Tahtam ve Black,1998; Kline, 2005; Leech, Barett ve Morgan 2005;
Muijs, 2004). Verilerin analizinde LİSREL 8.80 ve IBM SPSS 25.0 paket programlarından
yararlanılmıştır.
BULGULAR
Bu bölümde ölçme aracının geçerlik ve güvenirlik analizlerine ilişkin bulgular sunulmuştur.
A. Açımlayıcı Faktör Analizi Sonuçları:
Tablo 2. Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeğinin Faktör Analizine Uygunluğuna İlişkin
Veriler
Kmo and Bartlett's Testi
Kaiser-Mayer-Olkin (Kmo) Örneklem Ölçüm Değer Yeterliliği
Barlett’ in Küresellik Testi
.933
Ki - Kare
9444,407
Sd
1035
Sig.
,000
Tablo 2’ de örneklem büyüklüğünü belirlemek için “KMO and Barlett’s Test”i yapılmıştır.
Field (2000) de Kaiser-Meyer-Olkin testi için 0.50 değerinin alt sınır olduğunu ve
KMO≤0.50 için veri kümesinin faktörlenemeyeceğini belirtmiştir. KMO değeri .933 ile
örneklem düzeyinin çok iyi olduğunu göstermektedir. Bartlett Küresellik Testinin anlamlılık
değeri (p=.000) olduğundan, “Oluşan matris birim matris değildir.” hipotezi kabul
edilmektedir. Sonuç olarak veri setinin çok değişkenli normal dağılım gösterdiği
görülmektedir.
593
Tablo 3.
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeğinin Faktör Yapısına İlişkin Veriler
S1
S2
S3
S4
S6
S7
S8
S11
S13
S14
S15
S17
S20
S21
S22
S35
S36
S37
S38
S39
S40
S41
S42
Communalities
Initial
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
Extraction
,698
,502
,651
,618
,704
,673
,739
,638
,764
,735
,704
,715
,692
,622
,702
,684
,520
,650
,723
,654
,727
,763
,780
S43
S44
S47
S49
S51
S53
S54
S55
S56
S57
S65
S66
S67
S68
S69
S70
S76
S77
S78
S86
S88
S89
S90
Communalities
Initial
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
1,000
Extraction
,769
,595
,577
,592
,528
,668
,760
,670
,683
,626
,572
,582
,883
,921
,886
,685
,829
,864
,825
,739
,813
,686
,829
Tablo 3’ de Maddelerle ilgili olarak ortak faktör varyanslarının (communalities) ise .502 ile
.921 arasında değiştiği gözlenmektedir.
Şekil 1. Taslak Ölçeğin Yamaç Birikinti Grafiği (Scree Plot)
594
Yamaç Birikinti Grafiği incelendiğinde grafiğin düzleşmeye başladığı kısımlar,
değerlerin birbirine yakınlığı ve toplam varyans değeri tablosu da dikkate alınarak ölçeğin
faktör sayısının 7 olabileceğine karar verilmiştir.
Tablo 4.
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeğinin Toplam Varyans Değerlerine İlişkin Veriler
%
Cumulative
Variance
% of
Total
%
Cumulative
Variance
% of
Loadings
Total
Loadings
%
(Öz değer)
Cumulative
Rotation Sums of Squared
Variance
Extraction Sums of Squared
% of
Initial Eigenvalues
Total
Component
Total Variance Explained (Açıklanan Toplam Varyans)
1
18,205
39,576
39,576
18,205
39,576
39,576
7,414
16,118
16,118
2
5,255
11,425
51,000
5,255
11,425
51,000
5,873
12,767
28,885
3
2,544
5,530
56,530
2,544
5,530
56,530
4,698
10,214
39,099
4
1,983
4,310
60,840
1,983
4,310
60,840
4,673
10,159
49,258
5
1,773
3,855
64,695
1,773
3,855
64,695
3,391
7,372
56,630
6
1,314
2,857
67,553
1,314
2,857
67,553
3,222
7,003
63,634
7
1,165
2,533
70,085
1,165
2,533
70,085
2,968
6,452
70,085
Tablo 4’te verilen çıktılar incelendiğinde analize alınan 46 maddenin (değişkenin) öz değeri
1.00 dan büyük olan yedi faktör altında toplandığı görülmektedir. Birinci faktöre ait varyans
değeri 16.118, ikinci faktöre ait varyans değeri 12.767, üçüncü faktöre ait varyans değeri
10.214, dördüncü faktöre ait varyans değeri 10.159 beşinci faktöre ait varyans değeri 7.372,
altıncı faktöre ait varyans değeri 7.003, yedinci faktöre ait varyans değeri 6.452’dir. Ölçeğe
en çok katkı veren faktörün birinci faktör olduğu, en az katkı veren faktörün ise yedinci
faktör olduğu görülmektedir. Bu yedi faktörün birlikte ölçeğe ilişkin açıkladıkları toplam
varyans değeri %70.085’ dir.
595
Tablo 5.
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeğinin Döndürme Sonrası Faktör Yük Değerlerine
İlişkin Veriler
3. EĞİTİM ve ÖĞRETİM
2.KURUL, KOMİSYON ve TOPLANTI
1. SOSYAL ETKİNLİK ve REHBERLİK
Rotated Component Matrix a
1
S42. Sosyal etkinliklerde öğrenci güvenliğini sağlama
,824
S43. Sosyal etkinliklerdeki öğrenci trafiğini (toplanma, giriş ,804
ve çıkışları düzenleme) düzenleme
S41. Sosyal etkinlikler için idareye vermem gereken resmi ,782
evrakları hazırlama
S40. Sosyal etkinlikleri planlama
,717
S35. Sosyal etkinliklerde öğrencilerin güvenliğini sağlama ,704
sorumluluğu
S44. Sosyal etkinliklerin uzun sürmesi durumunda öğrenci ,674
beslenmelerinin düzenlemesini sağlama
S39. Sosyal etkinlik çalışmalarını öğrenci katılımını ,654
sağlamak için velileri ikna etme çabaları
S38. Sosyal etkinliklerle ilgili hazırlanması gereken dosyaları ,653
(izin belgesi, planlar vb.) hazırlama
S51. Öğrencilerin genel durumları ile ilgili bilgi alışverişi ,586
sağlamak için ev ziyaretleri yapma
S36. Kaynaştırma ve normal öğrenciler için ayırmam gereken ,573
zamanda yaşadığım ikilimden kaynaklı psikolojik yük
S49. Rehber öğretmenlerinin yetişemediği durumlarda ,518
rehberlik ihtiyacında öğrenciler için çalışmalar yapma
S47. Rehber öğretmenlerin öğrenci bilgileri için istediği ,517
evrakları (davranış tespit tutanağı, ebeveyn bilgileri vb.)
hazırlama
2
S20. Düzensiz zaman ve mekanlarda yapılan toplantılara
katılmak
S22. Hukuki, psikolojik yük kavramı. İş sağlığı, süt, üzüm,
servis, kantin gibi konularla ilgili ortaya çıkan hukuki ve
psikolojik yükler
S14. İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili kurul üyeliklerinin
getirdiği işleri hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları
düzenlemek
S6. Sağlık bakanlığının çalışmaları nedeniyle yapmamız
gereken evrak işleri (öğrenci bilgi formları, veli izinleri vb.)
S17. Genel komisyonlarla ilgili üyeliklerinin getirdiği işleri
hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları düzenlemek. (Okul
sütü, kantin, servis, üzüm vb.)
S13. Eğitim öğretimle ilgili kurul üyeliklerinin getirdiği işleri
hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları düzenlemek
S21. İl milli eğitim müdürlüğü veya ilçe milli eğitim
müdürlüğü tarafından planlanan toplantılara ders dışı
vakitlerde katılım sağlamak
S15. Sosyal etkinliklerle ilgili kurul üyeliklerinin getirdiği
işleri hazırlamak, takip etmek, gerekli evrakları düzenlemek
S3. Müfredatı öğrencilerin bilgi ve becerilerine göre yeniden
düzenlemek(sadeleştirmek)
S8. Farklı öğrenme ihtiyaçlarına sahip öğrenciler için eğitim
içeriğini düzenleme
S4. Bilgisayar, akıllı tahta, projeksiyon vb. eğitim araç ve
gereçlerinin çalışır durumda tutma ve kullanma bilgi ve
becerisini güncelleme
S7. Sınıftaki eğitimle ilgili teknolojik araç ve gereçlerin
çalışmaması ihtimaline karşılık alternatif uygulamalar
hazırlamak
,775
3
Component
4
5
6
7
8
,765
,760
,740
,728
,722
,693
,599
,775
,762
,734
,731
596
4. E OKUL
5.ÖLÇMEDEĞERLENDİRME
6. VELİLER
7.
EVRAK
S1. Ders içeriğini geliştirmek için ek çalışmalar yapmak.
Farklı örnekler bulma, etkinlikler hazırlama, ek kaynakları
tarama, basılı, görsel ve işitsel materyal için araştırma
yapmak ve hazırlamak
S11. Öğrencilerin bireysel farklılıklarına dayalı olarak ders
içeriği oluşturma ve uygulama
S2. Öğrenci dosyası hazırlama
S68. Öğrenci yazılı not bilgilerinin sisteme zamanında
girilmesi
S67. Sınav tarihlerinin sisteme zamanında girilmesi
S69. Öğrenci ders içi katılım not bilgilerinin sisteme
girilmesi
S70. Sınıf öğretmeni tarafından her öğrenci için karne görüşü
girilmesi
S65. Öğrenci devamsızlıkların günlük olarak sisteme
işlenmesi
S66. Öğrenci ve veli bilgilerinin sisteme işlenmesi
S55. Zümre öğretmenler olarak ortak sınav hazırlama,
uygulama ve değerlendirme
S37. Ölçme değerlendirme sonuçlarına göre öğrencilere
verdiğimiz notların vicdani muhakemesi
S54. Ders içi katılımı gözlem ve değerlendirme
S53. Ünite sonu öğrenci performans ölçeğini uygulama ve
değerlendirme
S57. Öğrencilerin öğrenme durumlarının bireysel olarak
günlük bir şekilde takip edilmesi ve kayıt altına alınması
S56. Yapılan sınavların evraklarını, dönem sonlarında kayıt
altına alma ve arşivleme
S90. Velilerinin planlanmamış iletişim kurmalarına cevap
verme çalışmaları
S88. Velilerin bireysel farklılıklarını dikkate alarak
bireyselleştirilmiş iletişim planı hazırlama ve uygulama
S86. Telefonda velilerin aramalarına ve mesajlarına cevap
verme
S89. İdarenin veli ile ilgili istediği ek bilgi ve belgeleri veli
ile görüşerek toplama
S77. Çocuk kulübü defterine günlük ders kazanımlarını
işleme
S76. Egzersiz defterine günlük ders kazanımlarını işleme
S78. İYEP defterine günlük ders kazanımlarını işleme
,724
,671
,578
,866
,860
,842
,677
,583
,489
,682
,664
,662
,622
,589
,552
,797
,784
,742
,656
,804
,776
,759
Maddelerin faktör yük değerleri incelenmiş ve faktör analizinde aynı yapıyı ölçmeyen
maddelerin ayırt edilmesi için maddelerin faktör yüklerinin 0.30 ya da daha yüksek
olmasına, bir maddenin faktörlerdeki en yüksek yük değeri ile bu değerden sonraki en
yüksek yük değeri arasındaki farkın en az 0.10 olmasına ve ortak faktör varyansına dikkat
edilmiştir. Varimax döndürme sonucu oluşan tabloda aralarında 0.10’dan daha az fark olan
maddeler binişik olarak kabul edilmiş ve ilgili maddeler ölçme aracından çıkarılarak tekrar
analiz yapılmıştır. Bu süreçte 33 madde (5, 12, 16, 18, 19, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 32,
45, 46, 48, 50, 52, 61, 64, 71, 72, 73, 74, 75, 79, 80, 81, 83, 84, 85, 87) binişik olduğundan
analiz dışı tutulmuştur. Ayrıca, belirlenen boyutlarla kuramsal açıdan ilişkili olmadığı
belirlenen 8 madde (9, 10, 29, 33, 34, 62, 63 ve 82) maddeler ve ölçme değerlendirme
boyutu ile ilişkili olduğu halde farklı bir boyut görüntüsü veren 58., 59., 60. maddeler de
analizden çıkarılmıştır. Bu maddeler çıkarıldığında toplam varyansı açıklama oranının arttığı
görülmüştür (70.474).
597
Sonuç olarak Tablo 5’de görüldüğü gibi yedi boyutta ve 46 madde olarak geçerli
ve güvenilir bir ölçme aracı elde edilmiştir. Buna göre birinci faktörde “Sosyal Etkinlik ve
Rehberlik” adı altında 12 madde (35, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 47, 49, 51) ; ikinci
faktörde “Kurul, Komisyon ve Toplantı” adı altında 8 madde (6, 13, 14,15, 17, 20, 21, 22);
üçüncü faktörde “Eğitim ve Öğretim” adı altında 7 madde (1, 2, 3, 4, 7, 8, 11); dördüncü
faktörde “E Okul” adı altında 6 madde (65, 66, 67, 68, 69, 70); beşinci faktörde “Ölçme ve
Değerlendirme” adı altında 6 madde (37, 53, 54, 55, 56, 57); altıncı faktörde “Veliler” adı
altında 4 madde (86, 88, 89, 90); yedinci faktör “Evrak” adı altında 3 madde (76, 77, 78) yer
almıştır. Faktör yük değerlerinin birinci faktör (Sosyal Etkinlik ve Rehberlik) için .517 ile
.824 arasında; ikinci faktör (Kurul, Komisyon ve Toplantı); için .599 ile .775 arasında;
üçüncü faktör (Eğitim ve Öğretim) için .578 ile .775 arasında; dördüncü faktör (E Okul) için
.489 ile .866 arasında; beşinci faktör (Ölçme ve Değerlendirme) için .552 ile .682 arasında;
altıncı faktör (Veliler) için .656 ile .797 arasında; yedinci faktör (Evrak) için .759 ile .804
arasında değiştiği görülmektedir.
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeği’nin Güvenirlik Analiz Sonuçları
Tablo 6.
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeği’nin toplamda güvenirliğine ilişkin veriler
Güvenirlik İstatistikleri
Cronbach's Alpha
N
,965
46
Cronbach's Alpha iç tutarlılık katsayısı .70 ve üzerindeki değerler, güvenirliğin sağlandığına
yönelik kanıt olarak kabul edilebilmektedir (Bayram, 2004; Büyüköztürk, 2018). Tablo 5’
de yer alan verilere göre ölçeğin tümüne ait güvenirlik kat sayısı .965 çıktığından ölçeğin
güvenilirliğinin yüksek olduğu görülmektedir.
Tablo 7.
İş Yaşam Dengesi Ölçeği’nin boyutlara göre güvenirlik analiz sonuçları
Faktörler
Madde sayısı
Cronbach's alpha
SER*
12
.941
KKT*
8
.926
EVO*
7
.889
EOK*
6
.911
OVD*
6
.879
VEL*
4
.901
EVR*
3
.927
TOPLAM ÖLÇEK
46
.965
*SER (Sosyal Etkinlik ve Rehberlik), KKT (Kurul, Komisyon ve Toplantı), EOK (E Okul), EVO (Eğitim ve
Öğretim) VEL (Veliler), OVD (Ölçme ve Değerlendirme), EVR (Evrak)
Tablo 7’de verilen güvenirlik analiz sonuçlarına göre SER boyutunun güvenirlik kat sayısı
.941, KKT boyutunun güvenirlik kat sayısı .926, EVO boyutunun güvenirlik kat sayısı .889,
EOK boyutunun güvenirlik kat sayısı .911, OVD boyutunun güvenirlik kat sayısı .879, VEL
boyutunun güvenirlik kat sayısı .901, EVR boyutunun güvenirlik kat sayısı .927 çıkarak
ölçeğin boyutlar arası iç tutarlılığının yüksek olduğu ortaya çıkmıştır.
Tablo 8’de Açımlayıcı faktör analizi yukarıda verilen ölçekte yer alan faktörlere ilişkin
korelasyon analizi sonuçları verilmiştir.
598
Tablo 8.
Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükleri Ölçeği Faktörler Arası Korelasyon Katsayıları
SER
KKT
EOK
EVO
VEL
OVD
EVR
Pearson
Correlation
Pearson
Correlation
Pearson
Correlation
Pearson
Correlation
Pearson
Correlation
Pearson
Correlation
Pearson
Correlation
SER
1
KKT
EOK
EVO
VEL
OVD
,688**
1
,518**
,292**
1
,444**
,332**
,552**
1
,582**
,579**
,443**
,420**
1
,619**
,398**
,670**
,549**
,368**
1
,497**
,475**
,531**
,478**
,500**
,538**
EVR
1
p: anlamlılık değeri **=p<.05
Korelasyon katsayısının mutlak değer olarak 0.70-1.00 arasında olması yüksek, 0.70-030
arasında olması orta; 0.30 ile 0.00 arasında olması ise düşük düzeyde bir ilişki olarak
tanımlanabilir (Büyüköztürk, 2018). Tablo 8’de verilen bulgulara göre EOK (E Okul) ile
KKT (Kurul, Komisyon ve Toplantı) arasındaki ilişkin düşük düzeyde olduğu diğer boyutlar
arasındaki ilişkinin ise orta düzeyde olduğu görülmektedir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Bu çalışmada “Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükü’nü ölçmeye yönelik bir ölçme aracının
geliştirilmesi hedeflenmiştir. Ölçek öncelikle yarı yapılandırılmış görüşme formu
kullanılarak sınıf öğretmenleri ile görüşmeler neticesinde 97 madde olarak hazırlanmıştır.
Ölçeğin geçerliğinin artırılması için alanında uzman kişilerle görüşülmüş ve ölçek birinci
pilot uygulamaya hazır hale getirilmiştir. Alanında uzman kişilerle görüşüldükten ve birinci
pilot uygulama yapılıp gerekli analizler yapıldıktan sonra ölçek, 90 madde olarak son haline
almıştır. Ölçme aracı 5 dereceli likert tipi esas alınarak tasarlanmıştır. Buna göre 1=
kesinlikle katılmıyorum, 2=katılmıyorum, 3= kararsızım, 4= katılıyorum ve 5= tamamen
katılıyorum şeklinde 5’li derecelendirme yapılmıştır.
Ölçeğin açımlayıcı faktör analizi sonrası Kaiser-Meyer-Olkin (KMO)= .933, Bartlett
Küresellik testi χ2=9444,407 sd=1035 p=0,000 olarak bulunmuştur. Ölçeğin tamamına
ilişkin toplam Cronbach Alfa güvenirlik değeri. 965’dir. Ölçeğin boyutlarının Cronbach
Alfa güvenirlik değerleri ise sırasıyla SER (Sosyal Etkinlik ve Rehberlik) boyutu .941; KKT
(Kurul, Komisyon ve Toplantı) boyutu .926; EVO (Eğitim ve Öğretim) boyutu .889; EOK
(E Okul) boyutu .911; OVD (Ölçme ve Değerlendirme) boyutu .879; VEL (Veliler) boyutu
.901 ve EVR (Evrak) boyutu .927 şeklindedir.
Faktör yük birinci faktör (Sosyal Etkinlik ve Rehberlik) için .517 ile .824 arasında; ikinci
faktör (Kurul, Komisyon ve Toplantı); için .599 ile .775 arasında; üçüncü faktör (Eğitim ve
Öğretim) için .578 ile .775 arasında; dördüncü faktör (E Okul) için .489 ile .866 arasında;
beşinci faktör (Ölçme ve Değerlendirme) için .552 ile .682 arasında; altıncı faktör (Veliler)
için .656 ile .797 arasında; yedinci faktör (Evrak) için .759 ile .804 arasında değiştiği
görülmektedir. Sınıf Öğretmenlerinin İş Yükü Ölçeği 7 boyut: SER (Sosyal Etkinlik ve
599
Rehberlik), KKT (Kurul, Komisyon ve Toplantı), EVO (Eğitim ve Öğretim), EOK (E Okul),
VEL (Veliler), OVD (Ölçme ve Değerlendirme) ve EVR (Evrak) 46 maddeden
oluşmaktadır. EOK (E Okul) ile KKT (Kurul, Komisyon ve Toplantı) arasındaki ilişkin
düşük düzeyde olduğu diğer boyutlar arasındaki ilişkinin ise orta düzeyde olduğu
görülmektedir. Sonuç olarak ölçme aracının, Türkiye’de Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı
okullarda görevli sınıf öğretmenlerinin “İş Yükleri” ile ilgili görüşlerinin belirlenmesinde
kullanılması önerilebilir.
KAYNAKÇA
Akgül A., Çevik O. (2003). İstatistiksel analiz teknikleri. Ankara: Emek Ofset.
Anıl, D. ve Acar M. (2008). Sınıf öğretmenlerinin ölçme değerlendirme sürecinde
karşılaştıkları sorunlara ilişkin görüşleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,
5(2), 44-61.
Balcı, A. (2018). Sosyal bilimlerde araştırma. Ankara: Pegem Akademi.
Bayram, N. (2004). Sosyal bilimlerde SPSS ile veri analizi. Bursa: Ezgi Kitabevi.
Borman, G. D., & Dowling, N. M. (2008). Teacher attrition and retention: A meta-analytic
and narrative review of the research. Review of Educational Research, 78(3), 367-409.
Bubb, S., & Earley, P. (2004). Managing teacher workload: Work-life balance and wellbeing. London, England: SAGE Publications Inc.
Bursalıoğlu, Z. (2015). Okul yönetiminde yeni yapı ve davranış. Ankara: Pegem Yayıncılık.
Büyüköztürk, Ş. (2005). Anket Geliştirme. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 3(2), 133-151.
Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E. K., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. Ve Demirel, F. (2009).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
Büyüköztürk, Ş. (2018). Sosyal bilimler için veri analizi el kitabı. Ankara: Pegem Akademi.
Cerit Y., Özdemir, T. (2015). Sınıf öğretmenlerinin iş yükü algıları ile işten ayrılma niyetleri
arasındaki ilişki. Journal of Human Sciences, 12(2), 626-637.
Çokluk, Ö., Şekercioğlu, G. ve Büyüköztürk, Ş. (2018). Sosyal bilimler için çok değişkenli
istatistik: SPSS ve LISREL uygulamaları. Ankara: Pegem Akademi.
Dağdeviren, M., Eraslan, E ve Kurt, M. (2005). Çalışanların toplam iş yükü seviyelerinin
belirlenmesine yönelik bir model ve uygulaması. Gazi Üniversitesi Mühendislik, Mimarlık
Fakültesi Dergisi, 20(4), 517-525.
Demir, F., Oral Ş. (2016). Öğretmenlerin nöbet görevine ilişkin algıları. International
Journal of Social Science, 47, 477-488.
600
Ekinci, H. ve Sabancı, A. (2019). Sınıf öğretmenlerinin algıladıkları iş yükleri ve iş yükleri
ile ilgili karşılaştıkları sorunlar. SADAB 4 th. International Social Research and Behavioral
Sciences Symposium, October 19-21, 2019, Antalya, Türkiye.
Field, A. (2000). Discovering statistics using SPSS for windows. London: Thousand Oaks,
Sage Publications, New Delhi.
Güney, B. (2018). Sınıf öğretmenlerinin hizmetiçi eğitim programlarına ilişkin görüşleri
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Malatya.
Hair, J.F., Anderson, R.E., Tahtam, R.L. & Black, W.C. (1998). Multivariate data analysis
(Fifth Edition). New Jersey: Pearson Education.
İlköğretim ve Eğitim Kanunu (1961, 5 Ocak) Resmî Gazete (Sayı: 29072).
http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.4.222.pdf adresinden alınmıştır. Erişim tarihi:
04/10/2019.
Jung, H.S. Jung, H.-S. (2001). Establishment of overall workload assessment technique for
various tasks and workplaces. International Journal of Industrial Ergonomics 28, 341–353.
Keser, A. (2006). Çağrı merkezi çalışanlarında iş yükü düzeyi ile iş doyumu ilişkisinin
araştırılması. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 (1), 100-119.
Kline, R. B. (2005). Principles and practice of structural equation modeling (3rd ed.). New
York: Guilford Press.
Leech, N.L., Barrett, K.C. & Morgan, G.A. (2005). SPSS for intermediate statistics: Use
and interpretation (2nd ed). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Millî Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim Kurumları Yönetmeliği. (2014, 26
Temmuz) Resmî Gazete (Sayı: 29072). mevzuat.meb.gov.tr/dosyalar/1703.pdf adresinden
alınmıştır. Erişim tarihi: 04/10/2019
Macdonald, W., (2003). The impact of job demands and workload on stress and fatigue.
Australian Psychologist, 38(2), 102-117.
Marzano, R. J. (2003). Classroom management that works. Viginia: Association for
Supervision and Curriculum Development.
Muijs D. (2004). Doing quantitative research in education with SPSS. London: Sage
Publications.
Özdemir, S. ve Yalın, H. İ. (2000). Öğretmenlik mesleğine giriş (Genişletilmiş 3. Baskı).
Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
601
Özyolcu, E. (2015). Eğitim yönetimi temelinde öğretmenlerin ve yöneticilerin aşırı iş yükü,
tükenmişlik ve sosyal destek durumlarının incelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi). Yakın Doğu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Lefkoşa.
Pamuk, Y. (2016). Sınıf öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine ilişkin görüşleri
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
İzmir.
Sabancı, A. (2016). Eğitim- temel kavramlar. Toprakçı, E. (Ed.) Eğitbilim (Pedandrogoji)
(s.11-37). Ankara: Ütopya Yayınları.
602
Örgütsel Vatandaşlık Davranışı İle İlişkili Değişkenler Üzerine Yapılan Lisanüstü
Tezlerin İncelenmesi
Asst. Prof. Dr. Özkan YILMAZ467
Özet
Bir örgütün performansı ve rekabet gücü, ürün veya hizmetleri etkili olarak
üretmesine; fikirleri yeni ürün ve süreçlere dönüştürebilme yeteneğine bağlıdır. Geleceğin
çalışma ortamı, sürekli değişen çevredeki gelişim ve değişimlere ayak uydurabilmek,
örgütlerin yeteneklerini ve işbirliğini ön plana çıkartmakla mümkün olmaktadır. Bu
doğrultuda örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili konular, örgütlerin verimliliği ve rekabet
yeteneği üzerinde giderek artan bir şekilde etkili hale gelmektedir. Çalışanların
performansında önemli bir role sahip örgütsel vatandaşlık davranışı, alan yazında sıklıkla
araştırılan konular arasındadır. Örgütsel vatandaşlık davranışı ve ilişkili değişkenleri
inceleyen birçok araştırma yapılmıştır.
Bu araştırmanın amacı, Türkiye’de örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili lisansüstü
tezleri inceleyerek örgütsel vatandaşlık davranışını etkileyen değişkenleri ve örgütsel
vatandaşlık davranışının sonuçlarını belirlemektir. Bu amaca yönelik olarak tezler yayın
yılına, türüne, yönteme, veri toplama aracına, veri analiz türüne ve örgütsel vatandaşlık
davranışıyla ilişkili değişkenlere göre incelenmiştir. Çalışmada özellikle “örgütsel
vatandaşlık davranışı” kavramı ile ilişkili değişkenlerin incelenmesine önem verilmiştir.
Araştırma nitel araştırma yönteminin kullanıldığı betimsel bir araştırma niteliğindedir.
Verilerin toplanmasında doküman inceleme tekniğinden faydalanılmıştır. Veriler
Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi veri tabanında “Örgütsel Vatandaşlık Davranışı”
sözcüğü kullanılarak aratılan ve erişim iznine sahip olan lisansüstü tezler üzerinden
toplanmıştır. Toplanan veriler “Tez İnceleme Formu” kullanılarak içerik analizi ile analiz
edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Örgütsel Vatandaşlık Davranışı, Lisansüstü Tez, Doküman
İncelemesi
Investigation of Post-Graduate Theses on Variables Related to Organizational
Citizenship Behaviour
Abstract
The performance and competitiveness of an organization, effectively producing
products or services; the ability to transform ideas into new products and processes. The
working environment of the future is only possible by keeping up with the developments
and changes in the ever-changing environment and highlighting the capabilities and
cooperation of the organizations. Accordingly, issues related to organizational citizenship
467
Antalya AKEV Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
603
behavior are becoming increasingly effective in the productivity and competitiveness of
organizations. Organizational citizenship behavior, which plays an important role in
employee performance, is one of the most frequently researched topics in literature. Many
studies have been conducted examining organizational citizenship behavior and related
variables.
The purpose of this research, variables affecting organizational citizenship behavior
by examining postgraduate theses on organizational citizenship behavior in Turkey and to
determine the results of the organizational citizenship behavior. For this purpose, theses
were examined according to publication year, type, method, data collection tool, data
analysis type and variables related to organizational citizenship behavior. In this study,
especially the variables related to the concept of organizational citizenship behavior were
emphasized. The research is descriptive research using a qualitative research method. A
document analysis technique was used for data collection. The data were collected through
postgraduate theses that were searched and accessed by using the word Organizational
Citizenship Behavior in the database of the National Thesis Center of Higher Education
Council. The collected data were analyzed by content analysis using the "Thesis Review
Form".
Keywords: Organizational Citizenship Behaviors, Post-Graduate Theses, Document
Examination.
Giriş
Günümüzde işletmeler sosyal, ekonomik, kültürel ve politik değişimlerden
etkilenmektedirler. Bu değişim ve gelişmelere ayak uydurabilmek, etkililik ve
verimliliklerini artırarak varlıklarını sürdürebilme çabası, işletmelerin en önemli amaçları
arasında yer almaktadır.
Bu değişim, küreselleşme ve rekabet gibi olgular; örgütleri farklı ve yeni arayışlara
götürmekte, yüksek rekabet ortamında, örgütler artık çalışanlarının iş performanslarını
arttırma adına yoğun olarak yeni yöntemlerin arayışı içine girmektedir. Keza örgütlerde
yüksek teknolojinin kullanılması, ürün geliştirmeye duyulan ihtiyaç, hizmet sektörünün
gelişmesi, kas ve makine gücünün yerine bilginin kullanılmasıyla birlikte çalışanın önemini
de artırmıştır.
Bu önem, çalışan ile örgüt amaçlarının birleştirilmesi, taraflar arasında uzlaşma
sağlanması ve karşılıklı beklentilerin karşılanmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu
beklentilerin karşılanmadığı durumlarda, çalışanlarda huzursuzluk ve gerginlikten başlayıp,
işten ayrılma niyeti, örgütsel vatandaşlık davranışında azalma, verimlilik kaybı, çatışmalar
ve performans düşüşüne yol açmaktadır.
Örgütsel performansı arttırmak amacıyla örgütlerde birçok araştırma yapılmaktadır.
Bu araştırmaların en büyük çaplı olanı örgütsel vatandaşlık davranışına ilişkin olanıdır
(Khaldoun and Hackett, 2019:20).
Örgütsel vatandaşlık davranışı, çalışanların birey, grup ve örgüt yararına yönelik
sergilemiş oldukları toplum yanlısı yardımsever davranışlardır. Bir başka değişle, bireyin
çalışma ortamında, kendisi için belirlenen standartların ve iş tanımlarının ötesinde gönüllü
olarak çaba harcaması ve rol fazlası davranışlar sergilemesidir.
Literatür incelendiğinde, örgütsel vatandaşlık davranışına ilişkin yapılan çalışmaların
özellikle son yıllarda arttığı görülmektedir. Bu çalışmalarda örgütsel vatandaşlık davranışı
604
ve liderlik, değer algıları etkileme taktikleri, farklıkların yönetimi, örgütsel adalet, güç
kaynakları, örgüt kültürü, örgütsel politika, okul farkındalığı ve örgütsel bağlılık ele alınarak
incelendiği görülmektedir (Koşar, 2018:781).
Literatürde örgütsel vatandaşlık davranışı değişkeni ile ilgili yapılan çalışmaların
benzer ve farklı yönlerini ortaya koyan, elde edilen bulguları sistematik bir şekilde inceleyen
çalışmalara da çok az sayıda rastlanılmaktadır.
Bu araştırmanın amacı, Türkiye’de örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili lisansüstü
tezlerin incelenerek örgütsel vatandaşlık davranışını etkileyen değişkenler ve örgütsel
vatandaşlık davranışının sonuçlarını belirlemektir.
Bu çalışma ile örgütsel vatandaşlık davranışı konusunda yapılan araştırmalardan
lisansüstü tezleri; yayın yılına, türüne, yönteme, veri toplama aracına, veri analiz türüne ve
örgütsel vatandaşlık davranışıyla ilişkili değişkenlere göre incelemesi yapılmıştır.
Örgütsel Vatandaşlık Davranışı
Yeni teknolojiler, üstün yönetim sistemleri, elektronik sistemler ve veri tabanları,
örgütlerin başarısı için gerekli olmasına karşın, örgütsel başarıyı sağlayan temel etken,
örgütün insan kaynağının niteliğidir. Çünkü teknolojik araç-gereçleri, yönetim sistem ve
araçlarını kullananlar ve gerekli kararları alanlar, yine bu örgütlerin işgörenleri, yani
insandır. Toplumların sosyal, ekonomik ve politik gelişiminde, örgütlerin etkililiğinde ve
verimliliğinde insan faktörünün önemi büyüktür. Ayrıca, örgütlerin sürekli değişen koşullar
altında başarılı olmaları için, formal iş tanımlarıyla sınırlı kalmadan, görevin
gerektirdiklerinin ötesinde, örgütsel etkililiğe ve gelişmeye katkıda bulunmaya istekli
işgörenlere olan ihtiyacı giderek artmaktadır. Örgütsel etkililiğin artırılmasında ise, örgütsel
bağlılık, iş doyumu, motivasyon ve örgütsel adalet gibi kavramlara vurgu yapılmaktadır.
Bu doğrultuda, örgütsel davranış ve insan kaynakları yönetimi alanında son yıllarda
önemli görülen konulardan biri de, örgütsel vatandaşlık davranışlarıdır (Okurame, 2013:66;
Nafei, 2015:218).
Örgütlerin güçlü rekabet ortamında varlıklarını sürdürebilmeleri, sosyal, kültürel ve
politik değişimlerden etkilenmeden işlev ve süreçlerini başarılı bir şeklide ilerletmeleri,
ekstra, fazladan rol davranışı ile adlandırılan örgütsel vatandaşlık davranışı ile mümkündür.
Örgütsel vatandaşlık davranışı, biçimsel ödül sisteminde doğrudan bulunmayan
ancak örgütün işlevlerini ve süreçlerini verimli bir şekilde yerine getirmesine yardımcı olan,
örgütün sosyal ve psikolojik ortamına katkıda bulunarak örgütsel amaçlara ulaşılmasına
yardımcı olan, gönüllülük esasına dayalı davranışlardır (Organ, 1990).
Literatürde prososyal davranışlar olarak tanımlanan (Yongjun, 2011: 366; Panicker
vd.,2017:534) örgütsel vatandaşlık davranışı; Organ (1988)’a göre, formal ödül sisteminde
gözükmeksizin örgütün verimli bir şekilde yürütülmesini sağlayan, gönüllü birey
davranışları (Zarea, 2012:80; Köse ve Metin, 2018:250; Szabo vd.,2018:352), Graham
(2000)’a göre ise örgüt üyelerinin örgütle ilgili tüm pozitif davranışları (aktaran Şehitoğlu,
2013:375) şeklinde tanımlanabilir. Greenberg ve Baron,(2000) ise çalışanların örgütün
formel yolla belirlenmiş standartlardan daha fazlasını yapmasıdır (aktaran: Dalgın,
2016:366) şeklinde tanımlar.
605
Örgütsel vatandaşlık davranışları, görev ve iş tanımlarında yer almayan, ihmali
halinde ceza gerektirmeyen (Ariani,2012,Vol.7:161) ve daha çok kişisel tercih sonucu
sergilenen davranışlar, benzer şekilde DeLoria (2001) tarafından bireyin pozisyonunun
gerektirdiklerinin ötesinde çaba harcadığı davranışlar dizisi olarak (Gürbüz,
2006:50;Palomino, 2014:96) tanımlamış, genellikle önemsiz görünmelerine karşın, bir bütün
olarak örgütün işleyişini geliştirme niteliğine sahip olduğunu belirtmiştir (aktaran Basım ve
Şeşen, 2006:85). Deluga (1995)’ya göre örgütsel vatandaşlık davranışının özünde fedakârlık,
sahiplenme ve karşılık beklemeksizin sergilenen davranışlar bulunmaktadır. Borman ve
Motowidlo (1997), örgütsel vatandaşlık davranışlarını, işgörenlerin görev faaliyetlerini
destekleyerek, örgütsel ve sosyal çevreyi şekillendirmeleri açısından örgütsel etkinliğe
katkıda bulunduklarını belirtirken (aktaran Yeşiltaş ve Keleş, 2009: 20), Blakely, Andrews
ve Moorman (2005) ise, işle ilgili teknik çabaların dışında iş ortamına psikolojik ve sosyal
açıdan katkılar sağlayan davranışlar olarak tanımlamaktadır (aktaran Karaaslan ve
diğerleri,2009:158).
Örgütsel vatandaşlık davranışının boyutları incelendiğinde farklı sınıflandırmalar
olduğu görülmektedir. Örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili farklı birçok boyuttan söz
edilmesine rağmen MacKenzie, Podsakoff ve Fetter (1991), örgütsel vatandaşlık
davranışının boyutlarını beş boyut olarak incelemiştir (aktaran Rahim, 2010:9). Literatürde,
genellikle Organ (1988)’nın beş boyutlu ÖVD tanımı kabul görmektedir (Samuel,
2010:77;Tsai ve Chang, 2012:34-38;Khushi Muhammad, 2012:249;Piercy ve diğerleri,
2006:247; Michelle, 2012:27; Beheshltifa, 2013:218; Mushtaq, 2014:101; Suchuan,
2014:166; Geçkil ve Tikici, 2014:957). Buna göre örgütsel vatandaşlık davranışı;
Diğergamlık/Özgecilik/Diğerlerini Düşünme/Yardımseverlik
Vicdanlılık/İleri Görev Bilinci
Nezaket/Nezaket Tabanlı Bilgilendirme
Sivil Erdem/Yurttaşlık Erdemi/Örgütün Gelişimine Destek Verme
Centilmenlik/Sportmenlik/Gönüllülük şeklinde beş boyut altında incelenebilir.
Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı, Türkiye’de örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili lisansüstü
tezleri inceleyerek, örgütsel vatandaşlık davranışını etkileyen değişkenleri ve örgütsel
vatandaşlık davranışının sonuçlarını belirlemektir.
Bu amaca yönelik olarak tezler; yayın yılına, türüne, yönteme, veri toplama
aracına, veri analiz türüne ve örgütsel vatandaşlık davranışıyla ilişkili değişkenlere göre
incelenmiştir. Çalışmada özellikle “örgütsel vatandaşlık davranışı” kavramı ile ilişkili
değişkenlerin incelenmesine önem verilmiştir.
Araştırmada, aşağıdaki alt amaçlara ulaşılması hedeflenmektedir:
1.Örgütsel vatandaşlık davranışı alanında yer alan tezlerin türleri nedir?
2.Örgütsel vatandaşlık davranışı alanında yer alan tezler, hangi yıllarda yazılmıştır ve
dağılımları nasıldır?
3.Örgütsel vatandaşlık davranışı alanında yer alan tezlerin konularına göre nasıl dağılmıştır?
606
4.Örgütsel vatandaşlık davranışı alanında yer alan tezlerde kullanılan veri toplama
yöntemleri nelerdir?
5.Örgütsel vatandaşlık davranışı yer alan tezlerde kullanılan istatistikler nelerdir?
Yöntem
Çalışmanın evrenini; YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanında yer alan 2000-2019
yılları arasında yapılan örgütsel vatandaşlık davranışıyla ilgili tezler oluşturmaktadır.
Çalışmaya dahil edilen tezlerde anahtar kelimeler, başlık, özet, dizin, eğitimi ve öğretim
konu bilgilerine dikkat edilmiş ve amaca hizmet eden tezler, çalışmanın örneklemine
alınmıştır.
Türkiye'de yapılan ve erişime açık olan YÖK Ulusal Tez Merkezine kayıtlı 274 tez
incelenmiştir.
Bu çalışma kapsamında Örgütsel Vatandaşlık Davranışına İlişkin Yapılan Tezleri
İnceleme Formu hazırlanmıştır. Bu formda çalışmaların; yayım yılları, üniversite türleri,
tezin türü, uygulama alanı, veri toplama aracı, kullanılan analizler, ÖVD etkileyen
değişkenler, ÖVD’nın sonuçları, vb. bilgiler yer almaktadır.
Bu araştırma nitel araştırma yönteminin kullanıldığı betimsel bir araştırma
niteliğindedir.
Veriler Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi veri tabanında “Örgütsel
Vatandaşlık Davranışı” sözcüğü kullanılarak aratılan ve erişim iznine sahip olan lisansüstü
tezler üzerinden toplanmıştır. Toplanan verilerin analizinde “Tez İnceleme Formu”
kullanılarak içerik analizi kullanılmıştır. İçerik analizinde yapılan işlem, birbirine benzeyen
verileri belirli kavramlar ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve bunları okuyucunun
anlayabileceği bir biçimde düzenleyerek yorumlamaktır (Yıldırım ve Şimşek, 2011).
Tezlerdeki veriler, tez inceleme formunda belirlenen kategorilere göre analiz edilerek
tablolar halinde sunulmuştur. Verilerin toplanmasında doküman inceleme tekniğinden
faydalanılmıştır.
Bulgular
Türkiye'de örgütsel vatandaşlık davranışı alanında yapılan ve erişime açık olan YÖK
Ulusal Tez Merkezine kayıtlı 274 tez incelendiğinde, Örgütsel Davranış alanında önemli bir
çalışma alanı olan “örgütsel vatandaşlık davranışı” konusundaki tezlerin birbirine benzer
bilimsel araştırma geleneğiyle gerçekleştirildiği görülmektedir.
607
Tablo 1.Lisansüstü Tezlerin Yayın Yıllara Göre Dağılımı
YILLAR/TÜRÜ
Doktora
2019
2018
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
TOPLAM
3
14
9
7
6
2
2
3
6
5
1
3
1
1
1
1
65
Yüksek Lisans
26
24
11
20
21
15
19
8
16
19
9
2
5
4
4
1
2
1
1
209
Tablo 1 incelendiğinde, konunun 2000-2003 yılları arasında hiçbir tezde ele alınmaması ve
özellikle doktora düzeyinde çalışmaların olmaması, sadece 2000 ve 2002 yıllarında yüksek
lisans düzeyinde birer tezin ele alınması, örgütsel vatandaşlık davranışı konusunun 2004 ve
ilerleyen yıllarda önem kazanmasından kaynaklanmaktadır. 2009 yılından sonra ise gerek
doktora düzeyinde gerekse yüksek lisans düzeyinde çalışmaların artan bir oranda hız
kazandığı görülmektedir.
Tablo 2. Lisanüstü Tezlerin Türüne Göre Dağılımı
ARAŞTIRMA TÜRÜ
DAĞILIM
Yüksek Lisans
Doktora
209
65
Tablo 2’de örgütsel vatandaşlık davranışı alanında yapılan lisansüstü tezlerin türüne
göre dağılımı incelendiğinde, 209’u yüksek lisans düzeyinde iken, 65’inin doktora
düzeyinde olduğu görülmüştür. Bu bulguya göre çalışmaların en fazla yüksek lisans
düzeyinde gerçekleştirildiği ve doktora düzeyindeki çalışmalarda, yüksek lisans düzeyine
göre daha az eğilim olduğu sonucuna varılmıştır.
608
Tablo 3. Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Alanında Çalışılan Tezlerin Konulara Göre
Dağılımı
ÇALIŞILAN KONULAR
Doktora
Yüksek Lisans
İşletme
58
131
Halkla İlişkiler
1
1
Eğitim Öğrenim
2
26
Turizm İşlemeciliği
1
7
Denizcilik
1
-
Kamu Yönetimi
1
7
Çalışma Ekono. ve Endüstri İlişkileri
1
10
Sağlık /Hastaneler
-
19
Bankacılık
-
5
Sosyal Hizmetler
-
1
Psikoloji
-
2
TOPLAM
65
209
Tablo 3’de örgütsel vatandaşlık davranışı alanında yapılan lisansüstü çalışılan konulara göre
dağılımı incelendiğinde, çalışmaların işletme ve eğitim öğretim alanında yoğunlaştığı
görülmektedir.
Tablo 4. Tez İzleme Formu
Türü
Uygula
ma
Alanı
Veri
toplama
aracı
Yüksek
Lisans,
Doktora
ve Fen
Bilimleri,
Sosyal
Bilimler
Ens.
Eğitim,
İşletme,
Sağlık,
Turizm
vs. gibi
Anket,
mülakat,
gözlem,
teorik
makale
vs.
Kullanıla
n
Analizler
Frekans,
t testi,
ANOVA,
korelasyo,
Regresyon
vs.
Örgütsel
Vatandaşlık
Davranışını
etkileyen
değişkenler
Yaş, cinsiyet,
medeni
durum, vs.
Örgütsel
Vatandaşlığ
ın sonuçları
Tükenmişlik,
işten ayrılma
niyeti vs.
Örgütsel
Vatandaşlık
Davranışı ile ilişkili
değişkenler
Liderlik, iş tatmini,
örgütsel bağlılık vs
gibi, Tezde neden
sonuç ilişkisi
belirtilmemişse
sadece korelasyon
analizi yapılmışsa bu
sütun kullanılabilir.
Tablo 1, 2 ve 3’de görüleceği üzere örgütsel vatandaşlık davranışı konusunda yapılan
tezlerin büyük bir çoğunluğunu, yüksek lisans tezleri oluşturmaktadır. Yine ulaşılan tezlerin
büyük bir oranda çalışanlar (işgörenler) üzerinde gerçekleştirildiği görülmektedir. Aynı
zamanda çalışmada örgütsel vatandaşlık davranışı konusunda yapılan tezlerin çoğunluğu
609
nicel araştırma paradigmasıyla yapıldığı, sınırlı sayıda nitel araştırmalara yer verildiği
görülmektedir. Veriler Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi veri tabanında “Örgütsel
Vatandaşlık Davranışı” sözcüğü kullanılarak aratılan ve erişim iznine sahip olan lisansüstü
tezler üzerinden toplanmıştır. Toplanan veriler “Tez İnceleme Formu” (Tablo 4) kullanılarak
içerik analizi ile analiz edilmiştir.
Örgütsel vatandaşlık davranışı konusundaki tezlerde, Betimsel istatistik, Anova, ttesti, regresyon ve korelasyon analizinin sıklıkla kullanıldığı ve nicel araştırma
paradigmasıyla yapıldığı görülmüştür. Ayrıca bu bulguyla ilişkili veri toplama aracı olarak
da anketlerden sıklıkla faydalanılmıştır.
Sonuç ve Öneriler
Bu çalışmada, Türkiye’de 2000-2019 yılları arasında örgütsel vatandaşlık davranışı
konusunda yapılan tezlerin kapsamlı ve bütüncül bir şekilde incelenmesi ve bu konuda
yapılan tezlerin ortak ve farklı yönlerini belirlemek amaçlanmıştır. Böylece, bu araştırmanın
bulgularıyla, bundan sonra örgütsel vatandaşlık davranışı konusunda araştırma yapacak olan
araştırmacılara çalışmalarını planlamalarına yardımcı olunabilecektir.
Bu alanda yapılmış lisansüstü tezlerin nicel yöntemlerle yapıldığı ve bu şekilde
genellenebilir sonuçlara ulaşıldığı göz önüne alındığında; örgütsel vatandaşlık davranışı gibi
rol fazlası davranışlarının incelendiği çalışmalarda gözlem veya görüşme gibi veri toplama
araçlarıyla derinlemesine veriler elde edilmesi, alana daha fazla katkı sağlayacağına
inanılmaktadır.
KAYNAKLAR
Ahi, B. ve Kıldan, A.O. (2013). Türkiye’de Okul Öncesi Eğitim Alanında Yapılan
Lisansüstü Tezlerin İncelenmesi (2002-2011). Mehmet Akif Ersoy Eğitim Fakültesi Dergisi,
13(27), 23-46.
Ariani, D.W. (2012). Comparing Motives Of Organizational Citizenship Behavior Between
Academic Staffs’ Universities and Teller Staffs’ Bank İn Indonesia, International Journal of
Business and Management, 7(1), 161-168.
Basım, H.N. ve Şeşen, H. (2006). Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeği Uyarlama ve
Karşılaştırma Çalışması, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, 61(4), 83101.
Beheshtifar, M. and G. R. Hesani, G.R. (2013). Organizational Citizenship Behavior (OCB):
A Factor to Decrease Organizational Conflict”, Interdisciplinary, Journal of Contemporary
Research in Business, 5 (1), 214-222.
Dalgın, T. ve Taslak, S. (2016). Liderlik Uygulamaları Örgütsel Vatandaşlık Davranışları
İlişkisinde Örgütsel Adalet Algısının Düzenleyici Etkisi: Konaklama İşletmeleri Üzerine Bir
Araştırma, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 15(2), 359-393.
Geçkil, T. ve Tikici, M. (2014). Örgütsel Demokrasi ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları
Arasındaki İlişki: Malatya ve Elazığ İllerindeki Üniversite Hastanelerinde Bir Araştırma,
22.Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Kongre Kitabı, Selçuk Üniversitesi İ.İ.B.F.,
Konya, 955-963.
610
Gürbüz, S.(2006). Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ile Duygusal Bağlılık Arasındaki
İlişkilerin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi,
3 (1), 48-75.
Karaaslan, A., Ergun, D.Ö. ve Kulaklıoğlu, A.S. (2009). Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ve
Bilgi Paylaşımı Arasındaki İlişkiye Yönelik Bir Araştırma, Afyon Kocatepe Üniversitesi
İ.İ.B.F. Dergisi, 11(2), 155-185.
Khaldoun, I.A and Hackett, R.D. (2019). The Direct and İndirect İmpacts Of Job
Characteristics On Faculty Organizational Citizenship Behavior in The United Arab
Emirates (uae), High Educ, 77, 19-36.
Koşar, D. (2018). Türkiye’deki Örgütsel Vatandaşlık Konulu Tezlerin İncelenmesi: Bir
İçerik Analizi Çalışması. Gefad/Gujgef, 38(2), 780-801.
Köse, A.G.and Metin, U.B. (2018). Linking Leadership Style and Workplace
Procrastination: The Role Of Organizational Citizenship Behavior and Turnover İntention,
Journal of Prevention & Intervention in The Community, 46(3), 245–262.
Muhammad, S. K. (2012). “Role of Commitment in the Development of Employee’s
Citizenship Behaviour: Evidence from Banking Sector of Pakistan”, International Journal of
Business and Social Science, 3(20), 247-254.
Mushtaq, S. (2014). Job Resources as Organizational Support, Organizational Citizenship
Behaviour and Cust Omer Satisfaction Some Evidences of Linkage”, Journal of Services
Research, 13(2), 95-115.
Nafei, W. (2015). The Role of Job Embeddedness on Quality of Work Life and
Organizational Citizenship Behavior: A Study on Menoufia University Hospitals,
İnternational Journal of Business and Management, 10(4), 215-222.
Okurame, D. (2013) Impact of Career Growth Prospects and Formal Mentoring on
Organizational Citizenship Behaviour, Leadership and Organization Development Journal,
33(1), 66-85.
Palomino, R.P.and
Nez-Canas, R.M. (2014). Ethical Culture, Ethical İntent and
Organizational Citizenship Behavior: The Moderating and Mediating Role of Person
Organization Fit”, J.Bus Ethics, 95-108.
Panicker, A., Agrawal, R.K..and Khandelwal, U. (2017). Inclusive Workplace and
Organizational Citizenship Behavior: Study Of A Higher Education İnstitution, India,
Equality, Diversity and Inclusion: An International Journal, 37(6), 530-550.
Piercy, N. F., Cravens, D.W., Nikala and Vorhies, D.W. (2006). Driving Organizational
Citizeship Behaviors and Salesperson In-Role Behavior Performance: The Role of
Management Control and Perceived Organizational Support”, Journal of the Academy of
Marketing Science, 34(2), 244-262.
Rahim, M.A. (2010). Functional and Dysfunctional Strategies For Managing Conflict, Paper
Presented at The 23.Annual İnternational of Conflict Management Conference Boston,
Massachusetts, Western Kentucky University, June 24-27, 1-14.
611
Samuel, O.S. (2010). Conflict Resolution Strategies and Organizational Citizenship
Behavior: The Moderating Role of Trait Emotional İntelligence, Social Behavior and
Personality, 38(1), 75-86.
Suchuan, Z. (2014). Impact of Job Involvement an Organizational Citizenship Behaviors in
China, J.Bus Ethics, 165-174.
Szabo, Z.P., Cziborb,A., Restásb,P. and Bereczkeib,T. (2018). “The Darkest of all” The
Relationship Between The Dark Triad Traits and Organizational Citizenship Behavior,
Personality and Individual Differences, Journal Homepage: 134, 352-356.
Şehitoğlu, Y. (2013). Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ve Çalışan Performansı İlişkisi: Türk
Otomotiv Sektöründe Bir Uygulama, 12.Ulusal İşletmecilik Kongresi, 363-376, İstanbul.
Toptaş, V.ve Gözel, E. (2018). Türkiye’de Matematik Kaygısı İle İlgili Yapılan Lisansüstü
Tezlerin İçerik Analizi, Eğitim Kuram ve Uygulama Araştırmaları Dergisi, 4(3), 136-146.
Tsai, M.S. and Chang, C.C. (2012). Female Workers Age and Position on Organizational
Citizenship Behaviour: The Moderator Role of Organization-Based Self-Esteem, Journal of
Management Research, 4(2).
Yeşiltaş, M. ve Keleş, Y. (2009). İşgörenlerin Eğitim Düzeyleri ve Örgütsel Vatandaşlık
Davranışları Arasındaki İlişkinin İncelenmesine Yönelik Bir Araştırma, Gazi Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Ankara, 17-40.
Yıldırım, A.ve Şimşek, H. (2011). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (Sekizinci
Baskı). Ankara, Seçkin Yayıncılık.
Yongjun, Z. J. L. and Zhao, J. (2011). Research On The Organizational Citizenship
Behavior Continuum and Its Consequences, Front.Bus.Res., 5(3), 364-379.
Zarea, H. (2012). Organizational Citizenship Behaviors and Their Relationship to Social
Capital İn Public Organizationals of Qom Province, Iranian Journal of Management Studies,
5 (1), 79-80.
612
Türkiye’de ve Dünya’da Helal Sertifikası Veren Kurum ve Kuruluşların Durumu
Öğr. Gör. Burcu KIZILKAYA468
Özet
Son yıllarda gelişen teknoloji sayesinde seri üretimin artması ürün çeşitliliğini ve
üretim kapasitesini de artırmış fakat bu ürünlerin kontrol edilebilirliği ve güvenilirliği
konusunu da gündeme getirmiştir. Bunun yanısıra sosyo-ekonomik koşulların değişmesi,
toplumda çalışan kesimin artması nedeniyle bireylerin beslenme şekilleri de değişmiş ve
bunun sonucu olarak hazır gıda tüketimi de artmıştır. Bu durum ürünlerin hijyen ve sağlık
bakımından ele alınması zorunluluğunu beraberinde getirirken, Müslüman toplumlarda helal
gıda kavramının önemini de artırmış durumdadır. Helal gıda bireylerin satın alma kararını
etkileyen kültürel bir faktör olan dini inanç faktörüne odaklanmaktadır. Müslümanlar ve
özellikle de gayr-i Müslimlerin hâkimiyeti altında bulunan ülkelerde yaşayan Müslümanlar,
helal gıda ihtiyacına yöneldiklerinde “helal sertifikalama” kavramı ortaya çıkmaktadır. Bu
alandaki ilk çalışmalar öncelikle Malezya’da yapılmış, daha sonra Avrupa’da ve Türkiye’de
önem kazanmaya başlamıştır.
1. Helal Gıda ve Helal Gıda Sertifikası
1.1. Helal Gıda Nedir?
Helal gıda, çiftlikten çatala kadar İslâmî kurallara uygun olarak hazırlanan gıdayı
ifade etmektedir. Daha geniş bir açıklamayla Helal Gıda, bitkisel, hayvansal, kimyasal ya da
mikrobiyal kaynaklı, gıda ürünlerinin hammadde, işlem yardımcı maddeleri, bileşenleri,
katkı maddeleri, işleme yöntemleri, işletme koşulları ve ek olarak ambalajlarının İslâmî
kurallara uygunluğunun ifadesidir (Batu, 2012: 56).
1.2. Helal Gıda Standardı
Günümüzde, standartlar uluslararası ticaretin ortak dili haline gelmiştir. Uluslararası
pazarlarda rekabet edebilmenin yolu standartlara uygun ve kaliteli hizmet ve mal
üretiminden geçmektedir. Yeryüzü kaynaklarının optimum değerlendirme çabalarının bir
ürünü olan standardizasyon, insanlık için bir lüks değil, bilakis olmazsa olmaz mutlak bir
gerekliliktir [19]. Dünyanın her bir tarafında sağlığını düşünen insanlar inançları ne yönde
olursa olsun, helal standartlarına göre üretilmiş ve helal sertifikalı malları tercih
etmektedirler. Gelecekteki nesillerin devamı ve korunması için inananlar, mutlaka helal
Sertifikalı malları tercih etmek ve kullanmak mecburiyetindedirler. Günümüzde çeşitli
468
Antalya AKEV Üniversitesi
613
şekilde ortaya çıkan hastalıkların genel kaynağını, yediklerimiz, içtiklerimiz ve
kullandığımız ihtiyaç maddelerindeki katkı maddeleri, yanlış üretimler, zararlı maddeler
veya aromaların denetimsiz bir şekilde kullanılması oluşturmaktadır. Helal gıda standardının
ve helal gıda sertifikasının amacı ülkemizde ve dünyada tüm perakendecilerin sağlıklı,
hijyenik, kusursuz, helal ürün tüketimini sağlamak olmalıdır. Ayrıca, ülkemizde yetişen,
üretilen ya da ihraç veya ithal edilen ürünlerin helal olmasının en büyük katkısı, insanlara,
hayvanlara ve çevreye zarar vermesini önlemektir.
1.3. Helal Sertifikası
Helal sertifikası, gıdaların İslamiyet’e uygun olduğunu gösteren belgedir. Helal
ürünlere ve helal sertifikaya olan ilginin son dönemde ivme kazanması söz konusudur.
Üretimde ve tüketimde helal ürünlere karşı olan ilginin yükselen bir eğilim göstermesi, helal
sertifikası kavramının önemini oluşturmaktadır (Özdemir ve Yaylı, 2014: 186). Helal
sertifikası, gelinen noktada tüketiciler açısından satın alma kararının belirleyicilerinden
birisidir.
İşletmelerin ürünlerinin niteliğini belirlemede roller üstlenen helal sertifikası, “İslam
ülkelerinin et ithalatından talep ettikleri, hayvan kesimlerinin İslami kurallara uygun
olduğunu ispatlayan belge” şeklinde açıklanmaktadır (Sanver, 2010: 23). Helal sertifikasının
ifade ettiği anlam, bu tanımdakinden çok daha fazladır. Buna göre pazarlama faaliyetlerinin
gerçekleşmesi sürecinde helal sertifikasının önemli olduğu süreçlerden bahsedilmesi
mümkündür.
Değişen tüketici tercihleri, katkı maddelerinin kullanımındaki artış, tüketicilerin helal
gıdaya olan yaklaşımını olumlu yönde etkilemiştir. Tüketicinin yön verdiği günümüz
dünyasında bu gelişmelerle birlikte bir anlamda yeni bir pazarlama biçiminin ortaya çıktığı
değerlendirmesi yapılabilir. Helal gıda konusunun gündeme gelmesi ile birlikte bunun
pazarlama açısından fırsata çevrilmesi de mümkün olabilir. Bunun bilincinde olan
pazarlamacılar, üretim sürecinden tüketiciye ulaşana kadar helal gıda esaslarına dikkat
etmektedirler. Tüm bunlar helal gıda sertifikalı gıda ticaretinin artması anlamına gelmektedir
(Topçuoğlu ve Özkul, 2014: 6).
Anlaşılacağı üzere helal sertifikası helal gıdaya uygunluk belgesi olmakla birlikte
ifade ettiği anlam çok daha geniştir. Özellikle pazarlama açısından helal sertifikası son
derece önemli bir yere sahiptir. Üretim sürecinden tüketiciye ulaşana kadar olan süreçte yani
pazarlamanın tamamında helal sertifikanın seçim tercihi sebebi olması söz konusu olabilir.
Bu nedenle helal sertifikasını incelerken sadece belirli kriterlere uygunluk gösteren bir belge
olarak algılamak doğru olmayacaktır.
1.4. Helal Sertifika Belgelerinin Türleri
Helal sertifika belgelerinin türleri, kapsamı son derece dar bir konudur. Buna göre
helal sertifika belgelerinin türleri; mekan sertifikası tescili, belli bir ürün ya da süre için helal
sertifikası, yıllık sertifikalandırma olmak üzere üçe ayrılmaktadır (Yener, 2011: 37). Bu
belgelerin her birisinin farklı koşullar altında kullanılması söz konusu olmaktadır.
614
1.5. Helal Sertifikasının Geçerlilik Süreleri
Helal sertifikasının geçerlilik süreleri bir yıl olarak belirlenmiştir. Bir yıllık
periyotlarda ilgili işletmenin ya da ürünün helal gıda sertifikası alıp alamayacağına ilişkin
tekrar inceleme yapılmaktadır. Helal sertifikasının geçerlilik süresinin bir yıl olması,
dinamik bir sürecin varlığını işaret etmektedir. Türk Standartları Enstitüsü gereğince helal
sertifika almaya hak kazanan kuruluşlarla bir yıllık sözleşme yapılarak Helal Gıda Uygunluk
Belgesi
düzenlenmektedir
(https://www.tse.org.tr/upload/tr/dosya/icerikyonetimi/7357/19112015180521-2.pdf).
1.6. Dünya’da Helal Sertifikası Veren Kurum Ve Kuruluşlar
Dünyada helal sertifikası veren birçok kurum ve kuruluş bulunmakla birlikte bu kurumlar
aşağıdaki gibi sıralanmaktadır:
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
vii.
viii.
ix.
Islamic Food and Nutrition Council of America (IFANCA),
Halal Feed and Food Inspection Authority (HFFIA),
The Islamic Coordinating Council of Victoria (ICCV),
Jabatan Kemajua
Islam Malaysia (JAKIM),
Majelis Ulama Indonesia (MUI),
The Majils Ugama İslam Singapore (MUIS),
World Halal Council (WHC),
Halal Certification Authority International şeklinde sıralanmaktadır.
Sıralanan kurumlardan her birisi farklı ölçekte faaliyet göstermektedir.
1.7. Türkiye’de Helal Sertifikası Veren Kurum Ve Kuruluşlar
Türkiye’de helal sertifikası veren kuruluşlar ise;
i.
ii.
iii.
iv.
v.
Gıda ve İhtiyaç Malzemeleri Denetleme ve Sertifikalandırma Araştırmaları
Derneği (GİMDES),
Türk Standartları Enstitüsü (TSE),
Helal Denetim Merkezi (HEDEM),
Helal Belgelendirme Derneği (HELALDER),
Dünya Helal Birliği
şeklindedir.
Bu kurum ve kuruluşlar, Türkiye’de helal gıdanın gelişmekte olan yapısını
göstermesi bakımından önemlidir.
2. Helal Gıdanın Pazarlamaya Etkisi (Helal Gıda Pazarı)
Helal gıda üreticiler için yeni pazarlara açılma anlamına gelmektedir. Çünkü
helal pazarı başlı başına bir pazardır ve bu pazardaki rekabet düzeyi, diğer pazarlarda olduğu
gibi gün geçtikçe artmaktadır. Üreticilerin bu pazarda yer alması ile birlikte hedefleri helal
üretim vasıtasıyla karlılık oranlarını artırmaktır. Öyle ki her geçen gün daha fazla büyüyen
helal gıda pazarından pay alabilmek için üretim faaliyetlerinin önemi büyüktür. Üretici
açısından helal gıdanın dini boyutundan ziyade pazarlama boyutu öne çıkmaktadır.
Müslüman olma şartı olmaksızın domuz gıdası hassasiyeti olan bireyler için de üretim
615
yapılması buna örnek olarak verilebilir (Çallı, 2014: 51). Tüm bu faaliyetler, pazardan daha
fazla pay alabilmek içindir denilebilir.
Pazar payı açısından ele alınacak olduğunda helal gıda endüstrisinin yıllık yüzde 7
oranında artış gösterdiği ifade edilmektedir (Kızgın ve Özkan, 2014: 25). Bu da tüketicilerin
helal gıdaya olan ilgilerinin arttığının göstergesi olarak görülmektedir. Yaşanan bu
gelişmeler etrafında helal gıda tüketiminin dünyada hızla büyüyen ticari pazarlar arasında
yer aldığı değerlendirmesi yapılabilir. Helal gıda pazarının günden güne büyüyen yapısı
aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Aşağıdaki tabloda Müslüman nüfusun yoğun olduğu
bölgelerde helal gıda pazarının oldukça büyük olduğu görülmektedir.
2011 Yılı İtibariyle Dünyada Helal Gıda Pazarı Büyüklüğü
Kaynak: Seyidov, 2013: 76.
İslam ülkelerinin helal gıdaya olan talebi de nüfusun artışına paralel olarak artış
göstermektedir. İki milyara yakın nüfusuyla İslam toplumu, yılda 2 trilyon 100 milyar
dolarlık bir ekonomiye hareket kazandırmaktadır. 2015 yılı itibariyle helal gıda sektörünün
860
milyar
dolar
düzeyinde
olduğu
ifade
edilmektedir
(http://www.helalexpo.com.tr/tr/haber/15/helal-sertifikali-uretici-firmalar-helal-expofuarina-hazirlaniyor). Bu da helal gıda sektörünün ne kadar hızlı geliştiğinin anlaşılması
adına katkı sağlamaktadır. Bu durum ayrıca helal gıda sektörünün ne kadar hızlı bir gelişim
yaşadığını ortaya koyan önemli bir göstergedir.
3. Helal Gıda ve Helal Sertifikasının Ülke Ekonomisine Katkısı
Helal sertifikasına sahip olan ürünler, doğru pazarlama faaliyetleri aracılığıyla ülke
ekonomisine katkıda bulunacak bir hale getirilebilir. Trilyon dolar düzeyindeki helal gıda
pazarından pay alınabilmesi adına ilk olarak helal sertifikasına sahip olunmasının gerekliliği,
616
helal sertifikasının ülke ekonomisine katkı sağlamasını beraberinde getirmektedir. Helal
pazarının günden güne büyümesi, helal ekonominin faaliyet hacmini de genişletmektedir.
Buna göre gıda ile birlikte helal ekonomisi; kozmetik, ilaç, oyuncak, turizm, perakende gibi
alanlara yayılmış durumdadır (http://www.ito.org.tr/).
Marka bağımlılığı, tüketicilerin bir markayı sürekli olarak tercih etmesine katkıda
bulunmaktadır. Marka bağlılığının oluşmasında helal sertifikasının tüketicide oluşturacağı
güvenin etkili rolleri söz konusu olacaktır. Tüketicinin ilgisini çeken ve tercihini etkileyen
helal sertifikası, marka bağlılığının oluşmasına olanak sağlayan bir hale gelmiştir (Çallı,
2014: 46). Bu nedenle helal sertifikasının marka bağlılığı aracılığıyla ülke ekonomisine
olumlu yönde ve yüksek düzeyde katkıda bulunacağı söylenebilir.
Pazarlamada yeni pazarlara girmek ve girilen pazarlarda kalıcı olmak, sürdürülebilir
başarı için önemli bir yere sahiptir. Helal pazarın her geçen gün büyüyor olması, yeni
pazarlama olanakları ortaya çıkarmaktadır ve ekonomik açıdan birçok fırsatı da beraberinde
getirmektedir (Kurtoğlu ve Çiçek, 2013: 185). Bu noktada helal sertifikaya sahip olan
ürünlerin varlığına gereksinim duyulmaktadır. Dolayısıyla helal sertifikaya sahip ürün ve
işletmeler, ülkenin ekonomisinin gelişmesinde önemli roller üstlenecektir. Helal pazarının
yaşamakta olduğu büyüme eğilimi göz önüne alındığında, büyük fırsatların varlığı da
anlaşılmış olacaktır.
İçinde bulunulan dönemin ekonomik ve sosyal koşulları, insanların tüketim
alışkanlıklarına yön vermektedir (Küçüköner, 2011: 12). Bu noktada helal gıda sektörünün
günümüz koşullarında hızlı bir gelişim içerisinde olduğu yinelenmek durumundadır. Helal
sertifikalı ürünler de insanların tüketim alışkanlıklarını yönlendirecek nitelikte ve düzeyde
etkiler içermektedir. Bu nedenle helal gıda sertifikasının önemi de sektör gibi artış
göstermektedir. Tüketimin her geçen gün artış gösterdiği günümüz dünyasında oluşan bu
koşullar, helal sertifikayı ülke ekonomisine katkı sağlayan bir araç haline getirmiştir.
Tüketicinin helal sertifikalı ürüne olan yaklaşımı, helal sertifikanın ekonomik açıdan
nasıl kalkınma aracı olacağı sorusuna yanıt niteliği taşıyacaktır. Bu kapsamda yer alan temel
hususlar aşağıdaki gibidir (Özdemir ve Yaylı, 2014: 194):
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
Tüketiciler helal ürün almak için bir işletmede daha fazla sıra beklemeyi göze
alabilirler.
Helal sertifikalı ürün için daha fazla para ödeyecek tüketici sayısı kayda
değer düzeydedir.
Helal sertifikasının olması, tüketicinin alacağı ürün için temel tercih
sebebidir.
Tüketiciler, helal sertifikası olan ürünün yüksek kaliteli olacağına
inanmaktadır.
Helal sertifikalı ürünlerin tüketici beklentisini karşılaması inancı
bulunmaktadır.
Tüketici, helal sertifikalı ürünü almasının ardından yine bu ürünü almaya
yönelik istek duyar.
Yukarıda sıralanan maddelerin pazarlama ve ülke ekonomisine katkı ile ilişkileri
açıklanacak olursa; işletmede daha fazla sıra bekleyecek olan bir müşteri, müşteri bağlılığı
ve sadakatinin olduğunu göstermektedir. Bu da marka için ekonomik açıdan olumlu bir
göstergedir. Aynı hususlar tüketicinin helal sertifikalı ürüne daha fazla para ödemesi için de
617
geçerlidir. Helal sertifikalı ürünün daha kaliteli olduğu inancı, ürüne ödenecek olan paranın
yüksek miktarda olması anlamına gelmektedir. Anlaşılacağı üzere helal sertifikasına sahip
olan ürünler, ilgili markanın gelişimine katkı sağlayarak satışları artırmakta, bu sayede
ülkenin ekonomisine olumlu yönde etkiler ortaya koymaktadır.
Dünyanın ekonomik açıdan güçlü birçok ülkesi helal gıda pazarından büyük paylar
elde etmektedirler. Bu ülkelerin büyük bir kısmının İslam dinine mensup olmaması dikkat
çekici bir ayrıntıdır. Dolayısıyla bu çalışmada olduğu gibi helal gıda konusunun pazarlama
boyutunun önemli olduğu çıkarımı yapılabilir. Türkiye açısından değerlendirilecek olursa,
helal gıda pazarında geride kalındığı söylenebilir. Helal gıda sektörü canlandırılarak
Türkiye’nin ekonomik yapısına katkıda bulunmak mümkün olacaktır (Batu, 2012: 64). Bu
nedenle ülke ekonomisine helal sertifika aracılığıyla katkı sağlamak adına bir an önce
harekete geçilmesi gerekmektedir denilebilir. Tüketicinin helal sertifikalı ürün talebinin
artmasına paralel olarak Türkiye’nin bu durumu ekonomik katkı sağlamak adına bir araç
olarak kullanması önemli bir adım olacaktır.
Özetlemek gerekirse bu kısımda verilen bilgiler, helal gıda sertifikasının önemli bir
pazarlama aracı olduğunu ortaya koymuştur. Helal gıda sertifikası ile birlikte yeni pazarlara
girme ve pazarlardaki konumu güçlendirme açısından önemli avantajlar elde edilmesi
mümkün olacaktır. İfade edilen hususların helal sertifikasının ülke ekonomisine katkı
sağlama biçimi olduğu, bu kısımdaki araştırmanın sonucunda ulaşılan bir veri olarak
görülmektedir.
4. Helal Sertifikasının Türkiye’deki ve Dünya’daki Durumu
Helal sertifikanın ülkelerin ekonomisine önemli katkılarının olduğunun anlaşılması,
helal sertifikaya olan ilgiyi de artırmış durumdadır. Bu nedenle helal sertifikasının
Türkiye’deki ve dünyadaki durumunun belirlenmesi açısından gerekli görülmüştür.
Yapılacak olan incelemede helal gıda pazarının yapısı ve büyüklüğüne dair veriler sunularak
helal sertifikasının Türkiye ve dünyadaki durumu ile ilgili bilgi sahibi olunacağı
düşünülmektedir.
Türkiye açısından inceleme yapılacak olduğunda helal sertifikasına olan talebin artış
eğilimi içerisinde olduğu görülecektir. TSE ve GİMDES helal sertifikası veren kurumlar
arasında daha fazla dikkat çeken bir yapıdadır. Başka bir ifadeyle bu kurumların verdiği ve
inceleme süreci içinde olan helal sertifikaların sayısı daha fazladır. Türkiye’de şehirlere göre
en fazla helal sertifikası İstanbul’da yer almaktadır (http://www.ankaratb.org.tr/).
Çalışmanın daha önceki kısımlarında yer verildiği üzere dünyada ve Türkiye’de helal
sertifikası veren çok sayıda kurum bulunmaktadır. Bu kurumların helal sertifikası vermeleri
sürecinde faydalanılan standartlar konusunda üzerinde anlaşılan ve her kurumun
faydalandığı standartların olmadığı görülmektedir. Bu nedenle helal sertifika konusunda
dünyada ve Türkiye’de belirli standartların belirlenmesi gerekmektedir (Batu, 2012: 60).
Tüketici açısından değerlendirme yapıldığında yine aynı gerekliliğin ortaya çıktığı
söylenebilir.
Dünyada helal gıda sertifikasyonu yapan ülke Malezya’dır (Batu, 2012a: 57).
Küreselleşme ile birlikte pazarlamanın kazandığı küresel boyut kendisini helal gıda
konusunda da göstermiştir. Böylece dünyanın birçok farklı ülkesinde helal gıda sertifikası
veren kurumlar ortaya çıkmıştır. Dünyadaki helal gıda sertifikası talebi, Türkiye’deki gibi
618
artmaktadır. Helal gıda pazarının her geçen gün büyüyen yapısı düşünüldüğünde bu sonucun
olağan olduğu anlaşılacaktır.
Helal gıda sertifikası kuruluşlarının dağınıklık içinde olması, Türkiye’de ve dünyada
helal gıda sertifikasının durumu açısından düşündürücüdür. Helal sertifikası veren
kurumların en azından yaklaşım açısından aynı paydada buluşmalarının gerektiği aşikardır.
Böylece helal gıda pazarının yapısı daha etkin bir hale gelecektir.
Dünyada ve Türkiye’de helal gıda sertifikasının durumunun helal gıda pazarı ve helal
ekonomi ile paralel bir şekilde gelişim gösterdiğinin anlaşıldığı bu çalışmada, helal
sertifikası ile ilgili değinilmesi gereken hususlardan bir tanesi de sahtecilikle ilgilidir. Çünkü
helal sertifikalarını sahte olarak kullanan kurumların varlığı söz konusudur (Çallı, 2014: 45).
Dolayısıyla gerek Türkiye’de gerekse dünyada helal sertifikaların sahte bir şekilde
geliştirilmesinin önüne geçmek ve bu konuyla mücadele etmek şarttır. Aksi takdirde helal
gıda ve helal sertifika ile ilgili ortaya konulan çabaların bir anlamı kalmayacaktır.
Türkiye’de helal gıdanın gelişimi diğer ülkelere göre nispeten geç olmuştur.
Türkiye’nin helal gıda konusundaki merakı ve girişimleri, 1970’lere dayanmaktadır (Batu,
2012a: 51). Bu dönemden günümüze ulaşana dek helal sertifika konusunda ivme kazanan bir
şekilde gelişim yaşandığı görülmektedir. Türkiye ve dünyada helal sertifika, bilinirliği her
geçen gün artan önemli bir konu halini almış görülmektedir.
619
Bulanık Moora Yöntemi ile Konveyör Seçimi
Asst. Prof. Dr. Alptekin ULUTAŞ469
Y. Lisans Öğrencisi Umur ÖLMEZ470
Özet
Malzeme taşıma sistemleri, hem üretim hem de hizmet sektöründe önemli bir yere
sahiptir. Malzemelerin yüklenmesi, taşınması ve depolanması vb. faaliyetlerin yapılmasında
kullanılan bu sistemler hem üretimin hem de hizmetin verimliliğini etkilemektedir.
Konveyörler, iki sabit nokta arasında sürekli veya aralıklı malzeme taşınmasını sağlayan
malzeme taşıma sistemleridir. Bu araçlar, sabit olacakları gibi hareketli de olabilirler.
Konveyörlerin seçimi, bu aracı kullanan işletmeler için önemli bir karar verme problemidir.
Doğru konveyörün seçimi ile elektrik giderleri ve iş gücü azaltılabilir ve üretimin veya
hizmetin verimliliği de artırılabilir. Konveyör seçiminde birçok alternatif ve kriter
bulunduğundan dolayı bu seçimde çok kriterli karar verme yöntemi kullanılabilir. Bu
çalışmada birçok kriterli karar verme yöntemi olan bulanık MOORA yöntemi ile konveyör
seçimi yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Bulanık MOORA, Konveyör Seçimi, ÇKKV.
Conveyor Selection With Fuzzy Moora Method
Abstract
Material handling systems have an important place in both the production and
service sectors. These systems, which are used for loading, transporting and storing
materials, etc., affect the efficiency of both production and service. Conveyors are material
handling systems that provide continuous or intermittent material transport between two
fixed points. These devices can be fixed or mobile. The selection of conveyors is an
important decision-making problem for businesses using this device. By choosing the right
conveyor, electricity costs and workforce can be reduced and the efficiency of production or
service increased. Since there are many alternatives and criteria in conveyor selection, multicriteria decision-making method can be used in this selection. In this study, the fuzzy
MOORA method, which is a multi-criteria decision-making method, is used for conveyor
selection.
Key Words: Fuzzy MOORA, Conveyor Selection, MCDM.
1. GİRİŞ
Malzeme taşıma sistemleri, üretim sektöründe önemli olduğu kadar hizmet
sektöründe de önemli bir yere sahiptir. Malzeme taşıma sistemleri ile malzemelerin
yüklenmesi, taşınması ve istiflenmesi vb. faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Bu faaliyetler,
hem üretimin hem de hizmetin verimliliğini etkilemektedir. Malzeme taşıma sistemlerinden
469
470
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, İ.İ.B.F., UTL Bölümü, Sivas.
Master Öğrencisi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, İ.İ.B.F., UTL Bölümü, Sivas.
620
biri olan, konveyörler iki sabit nokta arasında sürekli veya aralıklı malzeme taşınmasını
sağlamaktadır. Bu araçlar sabit olma özelliklerine sahip olabileceği gibi hareketli olma
özelliklerine de sahip olabilirler. Konveyörlerin seçimi, bu araçtan faydalanan işletmeler için
önemli bir karar verme problemini teşkil etmektedir. Doğru konveyörün seçimi ile aracın
kullandığı elektrik giderleri azalacağı gibi işgücünde de azalma görülecektir. Bunların yanı
sıra üretimin veya hizmetin verimliliğinde de olumlu yönde bir artış gözlemlenebilmektedir.
Konveyör seçiminde birçok alternatif ve kriter bulunduğundan dolayı bu seçimde çok
kriterli karar verme (ÇKKV) yöntemleri kullanılabilir. Bu çalışmada Nguyen vd. (2016)’nın
çalışmalarındaki verilere bulanık MOORA (Multi-Objective Optimization on the basis of
Ratio Analysis) yöntemi uygulanacaktır. Nguyen vd. (2016) çalışmalarında bulanık ARAS
(Additive Ratio Assessment) yöntemini kullanmışlardır. Bu çalışmada ise bulanık MOORA
kullanılacak ve bulanık ARAS yönteminin sonuçları ile bulanık MOORA yönteminin
sonuçları karşılaştırılacaktır.
2. LİTERATÜR TARAMASI
Bu bölümde bulanık MOORA yöntemini kullanan çalışmalara yer verilmiştir. Bulanık
MOORA yöntemini kullanan güncel çalışmalardan bazıları Tablo 1’de gösterilmiştir.
Tablo 1: Bulanık MOORA Yöntemini Kullanan Güncel Çalışmalar
Yazar
Problem
Karande ve Chakraborty (2012)
Kurumsal Kaynak Planlaması Seçimi
Vatansever ve Uluköy (2013)
Kurumsal Kaynak Planlaması Seçimi
Akkaya vd. (2015)
Endüstri Mühendisliği Sektör Seçimi
Bankaların Finansal Performans
Değerlendirmesi
Üçüncü Parti Ters Lojistik Sağlayıcı
Seçimi
Personel Seçimi
Tedarikçi Seçimi
Şişman ve Doğan (2016)
Mavi vd. (2017)
Organ ve Kenger (2018)
Uygun vd. (2018)
3. METODOLOJİ
Bulanık MOORA’nın adımları aşağıda gösterilmiştir (Mavi vd., 2017).
𝑙
𝑚 𝑢
Adım 1: İlk olarak karar matrisi oluşturulur. Eşitlik 1’de gösterilen 𝑥̃𝑖𝑗 (𝑥𝑖𝑗
, 𝑥𝑖𝑗
, 𝑥𝑖𝑗 ) değeri 𝑖.
alternatifin 𝑗. kriterdeki bulanık değeridir.
𝑋̃ = [𝑥̃𝑖𝑗 ]𝑚×𝑛
(1)
𝑙
𝑚 𝑢
Adım 2: Bulanık matris aşağıdaki denklemler yardımı ile normalize (𝑡̃𝑖𝑗 (𝑡𝑖𝑗
, 𝑡𝑖𝑗
, 𝑡𝑖𝑗 )) edilir.
𝑙
𝑡𝑖𝑗
=
𝑙
𝑥𝑖𝑗
2
2
√∑𝑚 (𝑥 𝑙 ) +∑𝑚 (𝑥 𝑚 ) +∑𝑚 (𝑥 𝑢 )
𝑖=1 𝑖𝑗
𝑖=1 𝑖𝑗
𝑖=1 𝑖𝑗
2
(2)
621
𝑚
𝑡𝑖𝑗
=
𝑢
𝑡𝑖𝑗
=
𝑚
𝑥𝑖𝑗
2
2
2
(3)
2
2
(4)
√∑𝑚 (𝑥 𝑙 ) +∑𝑚 (𝑥 𝑚 ) +∑𝑚 (𝑥 𝑢 )
𝑖=1 𝑖𝑗
𝑖=1 𝑖𝑗
𝑖=1 𝑖𝑗
𝑢
𝑥𝑖𝑗
2
√∑𝑚 (𝑥 𝑙 ) +∑𝑚 (𝑥 𝑚 ) +∑𝑚 (𝑥 𝑢 )
𝑖=1 𝑖𝑗
𝑖=1 𝑖𝑗
𝑖=1 𝑖𝑗
Adım 3: Kriter ağırlıkları ile bulanık normalize değerler çarpılır.
𝑦̃𝑖𝑗 = 𝑡̃𝑖𝑗 × 𝑤𝑗
(5)
Adım 4: Her bir alternatif için son bulanık skor (𝑎̃𝑖 (𝑎𝑖𝑙 , 𝑎𝑖𝑚 , 𝑎𝑖𝑢 )) bulunur.
𝑔
𝑎̃𝑖 = ∑𝑗=1 𝑦̃𝑖𝑗 − ∑𝑛𝑗=𝑔+1 𝑦̃𝑖𝑗
(6)
Eşitlik 6’da gösterilen 𝑔 değeri toplam faydalı kriter sayısıdır.
Adım 5: Bulanık skorlar, bulanık olmayan skorlara (𝑎𝑖 ) aşağıdaki eşitlik ile çevrilir.
𝑎𝑖 =
(𝑎𝑖𝑢 −𝑎𝑖𝑙 )+(𝑎𝑖𝑚 −𝑎𝑖𝑙 )
3
+ 𝑎𝑖𝑙
(7)
4. UYGULAMA
Bu çalışmada kullanılan veriler Nguyen vd. (2016)’nin çalışmalarından alınmıştır. Nguyen
vd. (2016) bulanık analitik hiyerarşi süreci (AHS) ile bulanık ARAS yöntemlerini
kullanmışlardır. Bu çalışmada ise bulanık ARAS yöntemi yerine bulanık MOORA yöntemi
kullanılmıştır. Nguyen vd. (2016)’dan alınmış bulanık karar matrisi Tablo 2’ de
gösterilmiştir.
Tablo 2: Bulanık Karar Matrisi
Kriterler
Alternatifler
A1
A2
A3
A4
Kriterler
Alternatifler
A1
A2
A3
A4
Kriterler
Alternatifler
A1
A2
A3
A4
Uygunluk
Sürdürülebilirlik
Güvenlik
Risk
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.1, 0.3, 0.5)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.3, 0.5, 0.7)
Tekrarlanabilirlik
Satın Alma Maliyeti
Yedek Parça Maliyeti
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
Kurulum ve İşletme
Maliyeti
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.1, 0.3, 0.5)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.1, 0.3, 0.5)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.1, 0.3, 0.5)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.1, 0.3, 0.5)
(0.5, 0.7, 0.9)
Hız
Kapasite
Düzgünlük
Esneklik
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
622
Kriterler
Alternatifler
A1
A2
A3
A4
Kriterler
Hizmet Garantisi
Yeniden
Ayarlanabilirlik
Eğitim Hizmeti
Titreşim
(0, 0, 0.1)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0, 0, 0.1)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.7, 0.9, 1.0)
Alternatifler
A1
A2
A3
A4
Gürültü
İşçi İçin Boşluk
Kolay ve Konforlu Kullanım
(0.9, 1.0, 1.0)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.7, 0.9, 1.0)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.5, 0.7, 0.9)
(0.3, 0.5, 0.7)
(0.5, 0.7, 0.9)
Bu karar matrisine eşitlikler 2-7 uygulanırsa, sonuçlara ulaşılır. Tablo 3, son bulanık
skorları, bulanık olmayan skorları ve alternatiflerin sıralamasını göstermektedir.
Tablo 3: Bulanık MOORA Yönteminin Sonuçları
Sonuçlar
𝑔
∑ 𝑦̃𝑖𝑗
Alternatifler
A1
A2
A3
A4
𝑗=1
(0.122, 0.149, 0.165)
(0.138, 0.165, 0.176)
(0.112, 0.139, 0.156)
(0.119, 0.149, 0.167)
𝑛
∑ 𝑦̃𝑖𝑗
𝑎̃𝑖
𝑎𝑖
Sıralama
(-0.030, 0.042, 0.105)
(-0.070, -0.010, 0.048)
(-0.012, 0.061, 0.125)
(-0.076, -0.001, 0.064)
0.039
-0.011
0.058
-0.004
2
4
1
3
𝑗=𝑔+1
(0.060, 0.107, 0.152)
(0.128, 0.175, 0.208)
(0.031, 0.078, 0.124)
(0.103, 0.150, 0.195)
Bulanık MOORA yönteminin sonuçlarına göre sıralama şu şekildedir; A3, A1, A4 ve A2.
Bu sonuçlara göre en iyi alternatif A3 olarak belirlenmiştir. Nguyen vd. (2016) bulanık
ARAS yöntemi ile aynı sıralamayı elde etmiştirler.
5. SONUÇLAR
Bu çalışmada bulanık MOORA yöntemi ile konveyör seçimi yapılmıştır. Çalışmada
kullanılan veriler Nguyen vd. (2016)’nın çalışmalarından alınmıştır. Nguyen vd. (2016)
çalışmalarında bulanık analitik hiyerarşi süreci ve bulanık ARAS yöntemlerini
kullanmışlardır. Nguyen vd. (2016)’nın çalışmalarından farklı olarak bu çalışmada bulanık
MOORA yöntemi kullanılmıştır. Her iki yönteminde aynı sonuca ulaştığı tespit edilmiştir.
Bulanık MOORA yöntemi, bulanık ARAS yöntemine göre daha az işlem adımı
barındırmaktadır. Bu da bulanık MOORA yönteminin, bulanık ARAS yöntemine kıyasla
daha hızlı çözüme ulaşmasına imkân sağlamaktadır. Bu durum bulanık MOORA yönteminin
avantajı olarak sayılabilir. Gelecek çalışmalar aynı probleme diğer bulanık ÇKKV
yöntemlerini uygulayarak çıkan sonuçları analiz edebilir.
623
REFERANSLAR
Akkaya, G., Turanoğlu, B., & Öztaş, S. (2015). An integrated fuzzy AHP and fuzzy
MOORA approach to the problem of industrial engineering sector choosing. Expert
Systems with Applications, 42(24), 9565-9573.
Karande, P., & Chakraborty, S. (2012). A Fuzzy-MOORA approach for ERP system
selection. Decision Science Letters, 1(1), 11-21.
Mavi, R. K., Goh, M., & Zarbakhshnia, N. (2017). Sustainable third-party reverse logistic
provider selection with fuzzy SWARA and fuzzy MOORA in plastic industry. The
International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 91(5-8), 2401-2418.
Nguyen, H. T., Dawal, S. Z. M., Nukman, Y., Rifai, A. P., & Aoyama, H. (2016). An
integrated MCDM model for conveyor equipment evaluation and selection in an FMC
based on a fuzzy AHP and fuzzy ARAS in the presence of vagueness. PloS one, 11(4),
e0153222.
Organ, A., & Kenger, M. D. (2018). Bütünleşik Bulanık AHP-Bulanık MOORA
Yaklaşımının Market Personeli Seçimi Problemine Uygulanması. Anemon Muş
Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(ICEESS’18), 271-280.
Şişman, B., & Doğan, M. (2016). Türk Bankalarının Finansal Performanslarının Bulanık
AHP ve Bulanık Moora Yöntemleri İle Değerlendirilmesi. Yönetim ve Ekonomi: Celal
Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 23(2), 353-371.
Uygun, Ö., Dalkılıç, F., & Erkan, E. F. (2018). Bulanık Ahp ve Bulanık Moora Yöntemleri
Kullanarak Tedarikçi Seçimi. Academic Perspective Procedia, 1(1), 1189-1199.
Vatansever, K., & Uluköy, M. (2013). Kurumsal kaynak planlaması sistemlerinin bulanık
ahp ve bulanık moora yöntemleriyle seçimi: Üretim sektöründe bir uygulama. Celal
Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), 274-293.
624
Toplumsal Cinsiyet ve Thorsten B. Veblen
Öğr. Gör. Dr. Cihan Serhat KART471
Öğr. Gör. Yusufcan ÇALIŞIR472
Özet
Toplumsal cinsiyet kavramı, sosyal bilimlerin farklı alanlarında üzerinde durulan,
tanımlanmaya çalışılan bir kavram olmakla beraber, kavramın toplumsal bir alan olarak
bilimin içinde nasıl yeniden üretildiği ve ele alındığı pek de araştırılan bir konu değildir.
Özellikle iktisat yazınında feminist iktisat ekolünün çabaları bir yana bırakılırsa, toplumsal
cinsiyetin iktisat yazınında nasıl üretildiği bugüne kadar net bir biçimde ele alınmış değildir.
Ana akımın iktisat ekolünün dışında yer alan ve Ortodoks iktisada eleştirileri ile bilinen
Amerikalı düşünür Thorsten B. Veblen’in eserleri bu anlamda ele alınmaya değer
çalışmalardır. Bu çalışmalardan özellikle Aylak Sınıf’ın eleştirisi olarak bilinen eserde
Veblen’in kadınları iktisadı hayat içinde nasıl konumlandırdığı incelendiğinde toplumsal
cinsiyetçi bakış açısının sadece Ortodoks iktisada mahsus bir yaklaşım ve argümanlar
setinden oluşmadığı görülecektir. Bu çalışmanın temel amacı, toplumsal cinsiyet kavramına
ilişkin farklı tanımlamaları bir arada değerlendirdikten sonra, Veblen’in eserleri üzerinden
onun, “kadın” ve “erkek”i nasıl tanımladığından hareketle toplumsal cinsiyetin bizzat bilim
yazınında nasıl yeniden üretildiğini analşiz etmektir.
Anahtar Sözcükler: Veblen, Toplumsal Cinsiyet, Ortodoks İktisat,
GİRİŞ
Özellikle feminizm akımı ile birlikte birçok disiplinde kadınların toplum hayatı
içinde karşılaştıkları sorunlar alternatif bir bakış açısıyla ele alınmaya başlanmıştır. Bu yeni
ele açış biçimi, toplumun, biyolojik olarak mevcut cinsiyet özellikleri farkına dayanan bir
yaklaşımın ötesinde kendi tanımladığı bazı özellikler üzerinden bir cinsiyet tanımlaması
yaptığını ve bunun da sonucunda rasyonel dayanakları olmayan bir cinsiyet ayrımının
toplumda yerleştiği ve toplumun medyadan, eğitime; edebiyattan iktisat bilimine bu
ayrımcılığı pekiştirilmesi süreci ile karşı karşıya bırakıldığı vurgulanmıştır.
İktisat bilimi ya da disiplini, hane içinden başlayarak toplumun geneline yayılmış
farklı üretim ilişkilerini incelemesinden ötürü ister istemez toplumsal cinsiyet tartışmalarının
hem tarafı olmuş hem de alternatif analizleri ile toplumsal cinsiyeti pekiştiren ya da
olumsuzlayan bir dizi eserin ortaya çıktığı bir mecra olmuştur. Bu çalışmanın amacı, T.B.
Veblen’in Aylak Sınıf’ın Teorisi kitabı başta olmak eserlerinde toplumsal cinsiyetçi bir
bakış açısına sahip olup olmadığını ortaya koymaktır. Bunun için öncellikle genel olarak
toplumsal cinsiyet kavramı tanımlanmıştır. Ardından Veblen’in görüşleri toplumsal cinsiyet
ekseninde irdelenmeye çalışılmıştır.
471
472
Ankara Ünivertsitesi
Ankara Ünivertsitesi
625
GENEL OLARAK TOPLUMSAL CİNSİYET
Toplumsal olarak ortaya çıkan, kadın ve erkeğin arasındaki biyolojik farklılığın
ötesindeki kadın-erkek karşılaştırması ya da tanımlaması toplumsal cinsiyet olarak
adlandırılabilir. Dolayısıyla bir toplumda kadın ve erkeklerin toplumsal hayata katılım
biçimi, oranı, görünürlüğü ve temsil biçimi önemli oranda o toplumda geçerli olan toplumsal
cinsiyet algısından etkilenir (Ökten, 2009).
Toplumsal cinsiyet üzerine yapılan çalışmalar öncellikle biyolojik farklılıkların
toplumsal cinsiyet için bir belirleyici oluşundan hareket etmişlerdir. Daha sonra ikinci aşama
çalışmalarda toplumsal cinsiyet rollerinin öğrenildiği hususu temel belirleyici olarak ele
alınırken, ilerleyen dönemlerde yapılan çalışmalarda toplumsal cinsiyetin bütün toplumlarda
belirleyici bir rolünün olduğu hususundan hareket edilmiştir (Ecevit, 2011).
Toplumsal cinsiyet açısından rollerin tanımlanması toplumların özgül koşullarına ve
özelliklerine bağlıdır. Toplumdan topluma ve aynı toplumdaki topluluktan topluluğa
farklılık olmakla beraber toplumsal cinsiyeti belirleyen temel faktörler aşağıdaki gibi
sıralanabilir:
• Coğrafya
• Zaman
• Sınıf
• Irk
Hem coğrafyanın özgün koşulları hem de belli bir coğrafyaya mahsus toplumsal
özellikler toplumsal cinsiyetçi rolleri etkiler. Örneğin bir topluluğun yaşadığı coğrafyanın
iklim ve doğa koşulları, bunların üretim biçimine etkisi, kadın ve erkeğin beraber üretime
katılmasını zorunlu kıldığı bir toplumla, coğrafyasında görece üretimin erkek egemen bir
nitelikte olduğu bir toplum açısından cinsiyet rollerine ilişkin farklı algı ve tutumların
olması kaçınılmazdır. Aynı şekilde bir coğrafyadan diğerine yaşayan toplulukların sosyoekonomik özellikleri ve kültürel yapıları değiştiği oranda da toplumsal cinsiyet algıları
değişecektir.
Zaman toplumların değişim ve dönüşümünü etkilediği ölçüde toplumsal cinsiyet
rollerini de değiştirmiş ve dönüştürmüştür. Bu noktada zaman doğrudan bir belirleyici
olmasını sağlayan şey, zamanın ilerlemesi ile birlikte ortaya çıkan yeni sosyo-ekonomik
ilişkilerin toplumsal cinsiyeti ele açış biçimi açısından bir tek toplumun kendi içinde
farklılaşmasına yol açmasıdır.
Farklı toplumsal sınıflar arasında ve aynı sınıf içinde toplumsal cinsiyet rolleri farklı
biçimler almaktadır. Bununla beraber toplumsal cinsiyetin bütün sınıflara sirayet eden
özellikleri vardır. Bu çalışmanın temel ilgi alanı olmamaklar beraber, sınıf ve toplumsal
cinsiyet arasındaki ilişki açısından Feminist ekolün Marksist Ekole getirdiği eleştirilerin,
tam da toplumsal cinsiyetin bazı hususlarda bütün sınıflar için ortak noktaları olduğu tezi
etrafında biçimlendiği akılda tutulmalıdır.
Farklı ırkların, farklı özelliklerinden ötürü toplumsal cinsiyete atfedilen anlam
değişmektedir. Bununla beraber bu farklılıkların sadece ırksal özelliklerden kaynaklandığını
söylemek her zaman mümkün olmamaktadır. Zira ırkların, yaygın olarak yaşadıkları
626
coğrafya, üretim biçimleri, ortak kültürleri gibi unsurlar da toplumsal cinsiyete ilişkin bakış
açılarına etki etmektedir.
VEBLEN ve TEMEL DÜŞÜNCESİ
Veblen, Amerika’ya Avrupa’dan göç etmiş bir ailenin çocuğudur. Amerika Birleşik
Devletleri (ABD)’nde yaşanan gelişmelerin ve toplumsal dönüşümün Batılı diğer ülkelerden
alınan yöntemlerle tartışılmasının ve değerlendirilmesinin mümkün olmadığı düşüncesinden
hareketle teorisini ortaya koymuştur. Bunu yaparken de sırf iktisadi bir yaklaşım yerine
sosyal psikolojiyi baz alan, bireylerin davranışlarının temelinde sosyal ve kültürel çevrenin
etkisini analizinde başat bir yere oturtan bir düşünürdür (Özman, 1999).
Veblen’in bir parçası olduğu ABD, bir tarım toplumundan, hızla sanayileşen bir
ekonomiye evirilmeye başlamıştır (Özman, 1999). Bu da toplumsal dinamikleri farklı
biçimlere sokmuş ve nev’ i şahsına münhasır bir takım özelliklerin belirmesine yol açmıştır.
Bu toplumu, gösteriş eksenli bir tüketim yaparak, toplumsal kaynakların bir kısmının ya da
tamamını heba ettiği düşüncesiyle eleştirmiştir. Aslında temel meselenin ABD’nin sermaye
birikim sürecinin ilk evrelerinde ortaya bir burjuvazi olmadığı söylenebilir. Hızlı
sanayileşme ile birlikte bu burjuvazi oluşmaya başlamış ve sınıfsal farklılığını ortaya
koymak adına tüketimi bir toplumsal statü aracı olarak görmüştür. Aylak bir sınıfın ortaya
çıktığını vurgulayan Veblen, statü kazanmak için zenginliğin ifşasına yönelik tüketimden
bahsetmiştir. Veblen’in gösterişçi tüketim olarak tanımladığı bu durum aynı zamanda
varlığın ekonomik olmayan şekilde harcanması ile aylak sınıfın yerini ve statüsünü de
belirtmektedir (Güleç, 2015:71).
Bu durumu aslında sınıf ayrımının sadece üretim ilişkileri biçiminde değil aynı
zamanda toplumsal tutum ve davranışlar biçiminde de ortaya çıktığının bir göstergesidir.
Belli bir sınıfa mensup olduğunu düşünen bireyler o sınıfın kimliğini yansıttıklarını
düşündükleri somut nesneleri ya da belirli davranışları aidiyetlerini belli etmek adına
kullanmaktadırlar. Bu tespiti Veblen eleştirisinin temeline koymuştur. Kapitalist sistem
kritikçisi Veblen’e göre bireyler günlük ihtiyaçlarını karşılamak için değil kendilerini üstün
gördükleri gruba dâhil etmek ve dikkat çekmek için tüketir (Dal, 2017).
VEBLEN VE TOPLUMSAL CİNSİYET
Veblen’in eserleri incelendiğinde onun doğrudan erkek egemen bir bilim dili
kullandığını söylemek zordur. Bununla birlikte, kullandığı tüm edebik ve naif cümlelere
rağmen bakış açısının günümüz literatürünün ışığında değerlendirildiğinde toplumsal
cinsiyetçi bir bakış açısı içerdiğini söyleyebiliriz. Bu ulaştığımız sonuca bizi götüren temel
unsurları analiz etmek temel olarak kullandığımız Veblen eseri Aylak Sınıf’ın Teorisi’dir.
Aylak Sınıf’ın Teorisi isimli eserinde Veblen, aylak sınıf olarak ifade ettiği
Amerikan Aristokrasisini analiz eder. Bu aristokrasinin, Batı aristokrasisinden ayrılan
yönleri olduğunu belirterek analizine devam eder. Bunu yaparken tarihsel bir analiz yapar ve
ilk etapta toplumsal cinsiyet konusunda tarafsız hatta kadınların yanında duran bir tavrı
varmış gibidir. Olmuş olanı, tarafsızca anlatıyor gibidir:
“Bu kabilelerdeki ekonomik farklılaşma şu noktaya gelmiştir: kadın ve erkek
birbirinden farklı işlerle meşgul olur ve kadın erkek arasındaki bu ayrım çirkin bir yapıya
sahiptir. Neredeyse bütün bu kabilelerde, kadınlar, geleneksel olarak, ilerki dönemlerde
627
endüstriyel işleri ortaya çıkaracak alanlarda görev alır. Erkekler bu tip kaba işlerden uzak
tutulur ve savaş, avlanma, av ve dini törenlerde görevlendirilir”(Veblen, 2005).
Yukarıdaki alıntı incelendiği zaman, ilk bakışta Veblen için erkeklerin, kadınlardan
daha üretken olmadıkları, kadın ve erkek arasındaki ayrımının mesnetsiz ve çirkin olduğunu
düşündüğü sonucuna varabiliriz. Bununla beraber Veblen, erkek- kadın arasındaki toplumsal
farklılığın yanlışlığına gönderme yapmakla beraber, bu ayrımı temelde fizyolojik özelliklerle
açıklama eğilimindedir:
“Daha önce de bahsettiğimiz Andaman kabileleri gibi arkaik toplumlarda farklılığa
pek rastlanmaz. Fakat vücut yapısı ve nefrete dayanan farklılıktan doğan işlev
değişmeye başladığından beri, cinsiyetler arasındaki asıl farklılık daha da
genişlemiştir. Grubun temas halinde olduğu habitat veya fauna daha dayanıklı ve
güçlü olmayı gerektiriyorsa, işlerin yeni dağılımına göre seçici bir adaptasyon
süreci başlayacaktır. Büyük av alışkanlığı daha eril özellikler olan irilik, çeviklik ve
zalimliği gerektirir. Bu da cinsiyetler arasındaki işlev farklılığını giderek hızlandırır
ve genişletir. Grup, diğer gruplarla düşmanca ilişkiler kurdukça, işlev farklılığı
büyür ve bu farklılık işletme (sömürme) ve gayret ayrımını beraberinde
getirir(Veblen, 2005)”.
Bu sözler incelendiğinde Veblen’in bir yandan biyolojik anlamda cinsiyet farkına
dayanan bir ayrımdan bahsederken bir yandan da toplumsal bir unsur olarak “nefret” gibi
argümandan bahsetmesi ilginçtir. Bir yandan yukarıda deyinilen ilk dönem toplumsal
cinsiyet çalışmalarındaki gibi bir yaklaşım sergilerken bir yandan da üçüncü dönem
çalışmalara benzer bir şekilde toplumsal bir tutumun genelliğinden bahsetmektedir.
Biyolojik cinsiyete dayanan farkların varlığından söz edildiği zaman ilk düşünülmesi
gereken nokta böyle bir ayrımın rasyonel dayanaklarının olup olmadığıdır. Görünüşe ilişkin
farklılıklar bir kenara bırakıldığında duygu, düşünce ve hatta fiziksel kabiliyet anlamında
kesin bir farklılık olduğunu söylemek kolay değildir. Varmış gibi görünen farklılıkların
önemli bir kısmının toplumsal olarak yaratılmış olduğu düşüncesi akılda tutulmalıdır.
Örneğin, fizyolojik olarak bir evlat doğurabilmek bir erkek için mümkün değildir. Ama bir
kadının, bir erkekten daha duygusal olduğu için bir çocuğa daha iyi bakacağı düşüncesi
bilimsel olarak ispata muhtaçtır. Kuvvetle muhtemeldir ki toplum, toplumsal cinsiyetçi bir
bakış açısıyla erkeği, savaşçı, sert tanımlayan bir ön kabulden hareket etmektedir. Veblen
aslında bu yaklaşımını, yaklaşımını desteklemek için ortaya attığı argümanlarla kendisi
çürütmektedir:
“Bu görev ayrımı, barbar kültürde ortaya çıkan işçi sınıfı ve aylak sınıf arasındaki
ayrımla çakışır. Mesleklerdeki çeşitlilik ve uzmanlaşma ilerledikçe, endüstriyel olanı
ve olmayanı ayıran bir çizgi ortaya çıkar. Gelişmemiş toplumlarda erkeğin
üstlendiği işler, soıiradan endüstrinin ortaya çıkardığı işlerden farklıdır. Endüstri
ilerledikçe, erkek endüstriyel olmayan -savaş, siyaset, eğitim ve din- alanlara kayar.
İstisnai olarak balıkçılık yaparlar. Bazıları pek de endüstriyel olarak
tanımlanamayacak olan silah, küçük eşya ve av malzemeleri yapımıyla uğraşır. Yani,
bütün endüstriyel meslekler, ilkel toplumlarda kadının işi diye tanımlanan
mesleklerin gelişmiş hali ve sonucudur, (Veblen, 2005:21).
Görüldüğü gibi yukarıda erkek işi olarak sayılan işlerden yalnızca savaşın Veblen’in
ifade ettiği gibi eril özellikler gerektiren bir iş olduğunu kabul etmek olanak dâhilinde olsa
bile diğer erkek işleri böyle özellikler gerektirmemektedir. Bunlar toplumsal olarak yapay
biçimde yaratılmış bir ayrıma işaret ederler.
628
Veblen, kadın ve erkek arasında geçmişten geldiğini kabul ettiği bu ayrımın
Amerikan toplumunun içinde bulunduğu döneminde tüketimin kadın eliyle, üretimin ise
erkek eliyle yapıldığı bir toplumsal yapıya evirildiğini iddia etmektedir. Bu bir nebze
anlaşılabilir tarihsel özelliklere dayanır. Amerikan toplumu geç sayılabilecek bir zamanda
tarımdan endüstriye evirilmiştir. Bunun sonucunda da erkek hızla üretken olan alanları ele
geçirmişken kadın geride kalmıştır. Veblen’e göre aylak sınıf diğerlerini etkilemek için
tüketim yaparken, çalışma bir erkek özelliği haline gelince Gösteriş Tüketimi kadınlara
devredilmiştir(Ahl, 2004:60). Başka bir ifade ile Veblen için erkek girişimci ve üretken için
kadın tüketicidir. Bu da toplumsal cinsiyetten beslenen bir yaklaşım olarak
değerlendirilebilir.
SONUÇ
Veblen gibi ortodoks iktisat düşüncesinin içinde yer almayan, bizzat eleştirel
kimliğiyle ön plana çıkan bir düşünür için bile toplumsal cinsiyet netlik kazanmamış bir
olgudur. Bunun sonucu olarak da eserlerinde toplumsal cinsiyetçi bakış açısı içselleşmiştir.
Her ne kadar kendisi doğrudan erkek üstün bir yaklaşım benimsememiş olsa da toplumsal
olarak yaratılmış olan böyle bir bakış açısını bilerek ya da bilmeyerek veri almıştır. Bu
konuda Veblen’in özel hayatına bakmak ve kadınlarla toplum içinde ilişki kurma biçimine
de ayrı bir çalışma konusu olarak ve belki de multidisipliner bir yaklaşımla eğilmek
gerekmektedir.
KAYNAKÇA
Ahl, H. (2004). The scientific reproduction of gender inequality: A discourse analysis of
research texts on women's entrepreneurship. Liber.
DAL, N. E. (2017). Tüketim Toplumu Ve Tüketim Toplumuna Yöneltilen Eleştiriler
Üzerine Bir Tartışma. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, 9(19), 1-21.
Ecevit, Y. (2011) Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir
Güleç, C. (2015). Thorstein Veblen ve gösterişçi tüketim kavramı. Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(38), 62-82.
ÖKTEN, Š. (2009). Toplumsal Cinsiyet Ve İktidar: Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin
Toplumsal Cinsiyet Düzeni. Journal of International Social Research, 2(8).
ÖZMAN,
A.
M.
Thorsteın
Veblen'in
Düşüncesinde'işadamı've'teknolojik
Gelişme'kavramları Üzerine Bir İnceleme. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi, 17(1), 169-186.
Veblen, T. B., (2005) Aylak Sınıfın Teorisi, Babil Yayınları, çev. Zeynep Gültekin ve
Cumhur Atay, İstanbul
629
Hizmet Akdi ve Değişen Çalışma Biçimleri Üzerine Bir İnceleme
Öğr. Gör. Dr. Cihan Serhat KART473
Öğr. Gör. Yusufcan ÇALIŞIR474
Özet
Hizmet akdi, iş ve sosyal güvenlik mevzuatında önemli yer tutan bir kavramdır. Bu
kavram bir yandan kimin işçi olarak nitelendirileceğini gösterirken, bir yandan da aslında
mevzuatın kimlere uygulanacağına işaret etmektedir. Gerek doktrinde gerekse yargı
kararlarında hizmet akdine ilişkin tanımlamalar yapılmış olmakla beraber, değişen çalışma
koşulları ve ortaya çıkan yeni çalışma biçimlerine bağlı olarak bu tanımlamalar hem ve
yetersiz eksik kalmakta hem de işlevsizleşmektedir. Geleneksel sanayi toplumu içinde, sabit
bir mesaiye tabi olarak bir işverenin işyerinde tam zamanlı olarak çalışan işçinin yerini,
artan bir şiddetle hizmetler sektöründe, esnek bir mesaiye bağlı olarak, çoğu zaman tam
zamanlı olmanın dışında kalarak çalışan işçi almıştır. Bundan ötürü hizmet akdi tanımının
geleneksel tanımının ötesinde, geniş kitlelerin iş ve sosyal güvenlik mevzuatı şemsiyesinin
altından ayrılmasına izin vermeyecek şekilde yeniden yapılması gereklidir. Bu çalışmanın
amacı geleneksel tanımdan daha geniş ve kapsayıcı bir tanımlama getirmektir. Bu amaçla
geleneksel tanıma ilişkin yargı kararları ve doktrin tartışmaları analiz edilecek daha sonra da
bunların değişen çalışma koşullarını içerecek biçimde yenilenmesi ve genişletilmesi yoluna
gidilecektir.
Anahtar Kelimeler: Hizmet akdi, esnekleşme, yeni çalışma biçimleri
GİRİŞ
Geleneksel çalışma, öz itibari ile belirsiz süreli, tam zamanlı, sabit bir mesai ve
vardiya sistemine dayanmaktaydı. Yeni çalışma biçimleri ise kısmi süreli, geçici nitelikte
olabilen, süreli çalışma biçimi alabilen, mevsimlik çalışma ve kendi hesabına çalışmayı
içermektedir.
Bu değişim ile birlikte hizmet akdi kavramının da geleneksel tanımını aşan yeni bir
biçimde tanımlanması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın amacı, geleneksel iş akdi
tanımlamasını yaptıktan sonra yeni çalışma biçimleri ile birlikte ortaya çıkan değişimi göz
önüne alacak bir hizmet akdi tanımlaması yapmaktır.
473
474
Ankara Ünivertsitesi
Ankara Ünivertsitesi
630
GENEL OLARAK HİZMET AKDİ
İş Kanununda “hizmet akdi” kavramı geçmemekle beraber 5510 sayılı Sosyal
Güvenlik Kanunu’nda bu ifadeye yer verilmektedir. Bununla beraber hizmet akdi kavramı
tanımlanmış değildir. Hizmet akdi kavramına Borçlar Kanunu’nda rastlamak mümkündür.
“Hizmet sözleşmesi, işçinin işverene bağımlı olarak belirli veya belirli olmayan
süreyle işgörmeyi ve işverenin de ona zamana veya yapılan işe göre ücret ödemeyi
üstlendiği sözleşmedir. İşçinin işverene bir hizmeti kısmi süreli olarak düzenli biçimde
yerine getirmeyi üstlendiği sözleşmeler de hizmet sözleşmesidir.
Genel hizmet sözleşmesine ilişkin hükümler, kıyas yoluyla çıraklık sözleşmesine de
uygulanır; özel kanun hükümleri saklıdır.” (madde 393)
Borçlar Kanunundan da anlaşılacağı üzere, hizmet sözleşmesi öz itibari ile 4857
Sayılı İş Kanunu’nda tanımlanan iş sözleşmesi olarak düşünülebilir. Bununla beraber, İş
Kanunu, yeni çalışma biçimlerine alt başlıklar halinde yer vermesine rağmen Borçlar
Kanunu hizmet akdine ilişkin ilk maddesi dışında yeni çalışma biçimlerine ilişkin bir
düzenleme içermez. Bu bağlamda iş sözleşmesinin ve hizmet akdinin temel unsurları
aşağıdaki gibi değerlendirilebilir475:
•
Bir İşin Görülmesi
•
İşin Ücret Karşılığında Görülmesi
•
Bağımlılık İlişkisi
İş sözleşmesinin temel unsuru bir işin görülmesidir. İşin bedenen veya fikren yapılması
önem taşımaz. Ekonomik yönden iş olarak değerlendirilebilen her türlü çalışma, iş
sözleşmesinin
konusunu
oluşturabilir.
Bu çalışmanın mutlaka işverene ekonomik bir yarar sağlaması gerekmez. İşin türü,
niteliği ve hatta bu iş için herhangi bir araç kullanılması da fark yaratmaz.
İş sözleşmesi iki taraf için borç doğuran karşılıklı bir sözleşmedir. İşçi yaptığı iş
karşılığında ücrete hak kazanır. Bir işin ücretsiz olarak yapılması taahhüt edildiğinde, iş
sözleşmesinin
kurulduğundan
söz
edilemez.
Ücretin açıkça kararlaştırılmamış olması, taraflar arasında bir iş sözleşmesinin bulunmadığı
anlamına gelmez. İşin ücret karşılığı yapılabilecek iş niteliğinde olması ve bağımlılık
unsuru mevcut olduğu takdirde, iş sözleşmesinin varlığı kabul edilir; işçi ücret talep hakkına
sahiptir.
İşin ücret karşılığı görülmesi, konusu iş görme olan birçok sözleşmede söz konusu
olabilir. Bu nedenle ücret karşılığı çalışma tek başına iş sözleşmesinin varlığını
göstermez. İş sözleşmesinde işçi; yapılacak işin türü, niteliği, işin yapılma yeri, zamanı ile
yöntemi bakımından işverenin talimatları ile bağlıdır. İşveren, yönetim hakkı çerçevesinde
vereceği talimatlarla iş edimini düzenlerken işçinin talimatlara uyma borcu
bulunmaktadır. İşte bu ilişki kişisel-hukuki bağımlılık olarak adlandırılır.
475
Bu konuya ilişkin daha detaylı tartışmalar için bakınız Süzek, 2012; Başbuğ ve Bodur, 2018
631
Bu bağlamda İş sözleşmesi, belirli veya belirsiz bir süre içinde işçi ve işverene hak ve
borçlar yükleyen, taraflar arasında kişisel ilişkiler kuran, iki taraflı ve sürekli borç ilişkisi
doğuran bir özel hukuk sözleşmesidir.
Borçlar Kanunu ve İş Kanunu Açısından Hizmet Akdi ve Yeni Çalışma Biçimleri
İş Kanunu kapsamında tanımlanan iş sözleşmesi, kanunun yapılma amacına uygun olarak
yeni çalışma biçimlerine en azından tanımlama düzeyinde de olsa yer vermiştir. Fakat
Borçlar Kanunu, bu tür bir tanımlamaya gitmemiştir. Bu hususu yargı kararlarında da
görmek mümkündür. Yargı kararları incelendiği zaman hizmet akdinin unsurlarının daha
çok geleneksel iş tanımına dayandığı görülebilir.
Yargı kararları incelendiğinde de hizmet akdinin unsurlarının daha çok geleneksel istihdam
biçimleri üzerinden tanımlandığı görülebilir. Kararlar hizmet akdinin unsurlarını aşağıdaki
gibi belirlemiştir:
İşçinin işverenin talimatlarına göre hareket etmesi,
İş sürecinin ve sonuçlarının işveren tarafından denetlenmesi,
İşin işverene ait işyerinde görülmesi,
Malzemenin işveren tarafından sağlanması,
İş görenin işin görülme tarzı bakımından iş sahibinden talimat alması,
İşin iş sahibi veya bir yardımcısı tarafından kontrol edilmesi,
Bir sermaye koymadan ve kendine ait bir organizasyonu olmadan faaliyet
göstermesi,
İşçinin, işverenin belirlediği koşullarda çalışırken, kendi yaratıcı gücünü kullanması,
İşverenin isteği doğrultusunda işin yapılması için serbest hareket etmesi,
Çalışanın işyerinde kullanılan üretim araçlarına sahip olup olmaması.
Kar ve zarara katılıp katılmaması,
Girişimcinin sahip olduğu karar verme özgürlüğüne sahip olup olmaması” olarak
sıralamıştır (Y. 9. HD, 2008/10530 E. 2010/4617 K, 22.02.2010 T. Benzer karar Y.
9. HD, 2008/12560 E, 2010/4619 K, 23.02.2010 T., Çalışma ve Toplum, 2010/4
(27), 259-272 aktaran Özveri)
SONUÇ
Gerek kanun metinleri gerekse yargı kararları, her ne kadar bazı tanımlamalar yapma yoluna
gitmiş olsalar da öz itibariyle yeni çalışma biçimlerini ve çalışma ilişkisinin dinamik
karakterini yansıtmakta zorlanmaktadır.
Bu bağlamda yeni çalışma biçimleri altında çalışanların hak kayıplarına uğramaması için
hem kanunlarda gerekli değişiklikler yapılmalı hem de yargı kararları daha kapsayıcı
olmalıdır
632
KAYNAKÇA
Başbuğ A., Bodur M. Y., (2018) İş Hukuku, Beta Yayınevi, İstanbul
Özveri, M.(2015) Yargı Kararları Ve Sigortalı Hizmetlerin Tespiti. Çalışma ve Toplum
Dergisi
Süzek, S.(2012) İş Hukuku Beta Yayınları, İstanbul
www. Mevzuat.gov.tr Borçlar Kanunu
633
Kırgız Türkleri’nin Misafirperverliği
Öğr. Gör. Selda SERİN DOĞAN476
Okt. Sabri DOĞAN477
Özet
Eski Türklerden bugüne kültürümüzde misafir ağırlamanın önemi çok büyüktür. Eski
Türk kültüründeki misafirliğe dair bilgileri destanlardan, halk hikayelerinden ve Dede
Korkut anlatılarından okumaktayız. Bugün ise modern hayatın getirdiklerine rağmen bu
önemli kültürümüzü sürdürmeye devam etmekte hatta bütün dünyada “Misafirperver
Türkler” olarak anılmaktayız. Orta Asya’da yaşayan Kırgızlar için de aynı özellik söz
konusudur. Asırlar boyu konar-göçer hayat tarzını benimsemiş olan Kırgız Türklerinin
misafirperverliği, sofra kültürü bu çerçevede şekillenmiş ve bu önemli kültür günümüze
kadar ulaşmıştır. Ayrıca bu kültür birtakım halk inanışları etrafında yorumlanarak katı
kurallara bağlanmıştır.
Bu çalışmada Kırgız Türklerinin gelenek ve göreneklerinde misafirin önemi üzerinde
durulacak; misafirlerin karşılanmasında ve ağırlanmasında uygulanan âdetler, misafirlere
yapılan ikramlar hakkında bilgi verilecektir. Misafir ağırlamanın en önemli hususu olan
sofra kurma, hazırlanan yiyeceklerin sunulması, sofradaki oturma düzeni; misafirlik ve
sofrayla ilgili halk inanışları, ata sözleri ile sofra dualarına yer verilerek Kırgız
misafirperverliği ele alınacaktır.
Anahtar kelimeler: Türk Kültürü, Misafirperverlik, Kırgızların Gelenek ve
Görenekleri, Halk İnanışları
Hospitality of the Kyrgyz People
Abstract
Since the ancient times the importance of hosting guests in Turkic culture is very
important. We read all information related to old Turkic culture from epics, folk tales and
Dede Korkut’s narratives. Nowadays, despite the reality and changes of modern life, we
have managed to maintain importance of this tradition and all over the world we are known
as “Hospitable Turks”. The same is true for the Kyrgyz living in Central Asia. The
hospitality and culture of laying the table for guests of the Kyrgyz Turks, who have
preserved the nomadic lifestyle for centuries, have been shaped and practiced for centuries
within the framework of people’s lifestyle. In addition to this, the tradition has deeply been
rooted in a number of people’s beliefs and adhered to strict rules.
In this scientific work, the importance of the guest within the traditions and customs
of the Kyrgyz Turks will be emphasized; the broad information about the customs related to
476
477
Antalya AKEV Üniversitesi, Türk Dili (Rektörlüğe Bağlı Ortak Dersler).
Yunus Emre Enstitüsü, Mogadişu, Yabancılar İçin Türkçe Öğretimi.
634
the reception of guests and hospitality, and the treats offered to the guests will be provided
as well. Kyrgyz hospitality will be considered through thorough study of the most important
customs in welcoming guests which is laying a table, offering food and treating with meals,
and arrangement of guests seating at the table, people’s beliefs about hospitality and dining,
proverb and sayings, and grace words and table prayers.
Keywords: Turkic Culture, Hospitality, Kyrgyz Customs and Traditions, Beliefs
1. Giriş
Türk kültüründe çok eski çağlardan beri misafir ağırlamanın, toy düzenlemenin,
sofradaki eti paylaşmanın önemi çok büyüktür. Bu kültürü, literatürümüze geçen tarihi
kaynaklardan görmekte ve bir disiplin haline geldiğini kabul etmekteyiz. Misafir ağırlama
geleneklerine, sofradaki düzene ve kurallara baktığımızda sofranın bir mevki ve mertebe
meselesi olduğu da görülmektedir. Bunun sebebi, Türklerde sofrada mevkiini kaybedenin
yaylada da kaybedeceğine inanılmasıdır.
Orta Asya’da yaşamakta olan Kırgız Türkleri de misafir ağırlamaya dair olan
geleneklerini yüz yıllardır sürdürmekte, küreselleşmenin milletler üzerinde yaratmış olduğu
etkilere rağmen bu kültürü korumaya devam etmektedirler. Kırgızlarda misafirin
karşılanması esnasında başlayan uygulamalar, misafir gidene kadar aralıksız devam eder.
Düğünler, özel davetler, ölü aşları gibi toplumsal mahiyetteki toplantılarla birlikte aile içi
düzenlenen davetlerde de aynı kurallar geçerlidir. Aile üyeleri arasındaki hiyerarşinin
tesiriyle sofrada oturma düzeninden, etin hangi kısmının kime verileceğine dek tüm
teferruatlarıyla düşünülmüş olan bu kurallar silsilesi Kırgızların yaşantısının ayrılmaz bir
parçasıdır.
Kırgız Türkleri, yemeği ve yemekli toplantıları bir sosyalleşme ve yakınlaşma
vasıtası olarak da görmektedirler. Yazın yaylalarda, hayvanların semirmeye başladığı
dönemde köyler yahut boylar arasında yemekli ziyafetler tertip ederler. Ülüş vermek/içmek
şeklinde ifade edilen bu ziyafetler, hem köyleri ve boyları birbirine yakınlaştırır hem de
aradaki bağları kuvvetlendirir (Abdıldaev, 2011: 1249). “Ülüş” Türklerde et payı veya
yemek payı demektir. Sözcük, “üleş-” fiilinden gelir, pay etmek anlamında kullanılır. Ailede
ve büyük devlet ziyafetlerinde, herkes bu paylara önemle uymak zorundadır (Ögel, 2001:
281). Bu ziyafetlerde toplu yahut bireysel şarkılar da söylenir. Kırgız Türklerinde yılkıların
koruyucu ruhu olarak bilinen Kambar Ata’nın Ülüş türküsü şu şekildedir:
Ülüş Türküsü
Ülüş bolot cayında,
Koy cılkuluu ayılda
Tayların binip carışat
Ülüşkö baldar barışat
Kan cayloonun ülüşü
Candın baarı kubanıp
Cadırap-caynap külüşü
Tunuk bulak carkırayt.
635
Toolor bolsa carkırayt. (Abdıldaev, 2011: 125)
Çeviri
Ülüş olur yazın.
Koyun sürülü, yılkılı köyde,
Taylara binip yarışır,
Ülüşe giden çocuklar.
Han yaylasının ülüşü,
Halkın hepsi sevinip
Her yeri kaplar gülüşü.
Berrak pınar çağlayıp coşar
Dağlar ise parıldar.
2. Kırgız Türklerinde Misafir Kavramı
Kırgız Türkçesinde misafir için konok ve meyman ifadeleri; misafir ağırlamak için
ise konokto-, meymanda-, meymançıla- fiilleri kullanılır (Arıkoğlu, 2017: 1309, 1547).
Misafir ister davet edilmiş isterse Tanrı misafiri olsun Kırgız Türklerince kutsal olarak kabul
edilir ve misafirin geldiği eve şans, talih getirdiğine inanılır. Bütün Kırgızlar misafiri en iyi
şekilde ağırlamak ve gönüllerini hoş etmek için azami derecede gayret gösterirler. Hiç
tanımadıkları kişiler geldiğinde bile mümkün mertebe koyun ya da kuzu kesmeye çalışırlar.
Kırgız Türklerinde misafirin kutsiyetini gösteren en önemli örnek ise, Tanrı
misafirlerinin yatıya kaldıkları vakit doğan bebeğe “misafirin adının konulması” geleneğidir.
Bunun sebebi, misafirin Hızır olarak tasavvur edilmesidir. “Cakşını Kıdır cılooyt.” (İyinin
yanında Hızır dolaşır.) atasözü bu durumu özetler niteliktedir (Abdıldaev, 2011: 118).
636
Kırgız Türkleri arasında kesilen hayvanın misafir statüsüne göre farklılaştığı da
görülür. Sözgelimi, en önemli misafirler için at yahut deve kesilirken daha az öneme sahip
misafirler için koyun, kuzu gibi küçükbaş hayvanlar boğazlanır. Şayet ev sahibinin imkânı
yoksa ellerinde ne varsa konukların önlerine serilir. Kırgız Türkçesinde konok nasibi
(misafir nasibi) olarak adlandırılan geleneğe göre kıymetli görülen yemekler misafirler için
ükök adlı sandıklarda saklanır ve onlar geldiği vakit ikram edilir. Yeri geldiğinde
çocuklarından sakındıkları yiyecekleri misafirlerine sunarlar. Burada dikkat çeken husus
misafire karşı mahcup olmamak, küçük düşmemektir. Kırgız Türklerinin misafire verdiği
önem ve gösterdiği bu saygı kimi atasözlerine de yansımıştır.
Konok üydün kutu. (Misafir evin uğurudur.)
Konok bar cerde bereke bar. (Misafirin olduğu yerde bereket var.)
Konok kirse eşikten, ırıskı kiret teşikten (Misafir girse eşikten, rızık girer
delikten.)
Üygö kança but kirse oşonço kut kiret. (Eve ne kadar kişi girerse o kadar
uğur girer.)
Kırgız Türklerinde misafire verilen önemin bir diğer göstergesi de misafirler için
özel olarak hazırlanan konok/meyman üyü yani misafir odalarıdır. Gelen misafir burada
uyur, yemeğini yer ve uğurlanır. (Asanov/Coldoşov, 2011: 256)
4. Kırgız Türklerinde Misafirin Karşılanması ve Ağırlaması
Kırgız gelenek ve göreneklerinde misafirin karşılanması, ağırlanması ve uğurlanması
belli kurallar dahilinde gerçekleşir. Hatta misafirin attan indirilmesi, atın bakımı ve misafir
uğurlanırken ata bindirilmesine kadar uzanan bu kurallar silsilesi hayati derecede ehemmiyet
taşır ve usulüne uygun yerine getirilmesi gerekmektedir. Aksi halde ufak bir detayın dahi
atlanması misafire karşı saygısızlık olarak değerlendirilir.
Misafiri karşılayan ev sahibi misafirin atın yularını dizgini ile beraber tuttuktan sonra
misafiri sol koltuğundan destekler, atlı kişi üzengiden önce sağ ayağını, sonra sol ayağını
637
çekerek yere iner (Abdıldaev, 2011: 121). Ev sahibi misafire atının ne zaman yemlendiğini,
terli olup olmadığını, ne zaman hazır edilmesi gerektiğini sormak mecburiyetindedir
(Asanov-Coldoşov, 2011: 257).
Kırgız Türklerinde misafir ağırlamanın en önemli şartı kabul edilen hayvan kesmek
ve kesilen hayvanın etinin misafirlere üleştirilmesi Kırgız Türklerinin örf ve âdetinde belli
kaideler çerçevesinde yerine getirilir. Kesilen hayvanın etinin tabaklara konulması ve
sofrada pay edilmesi Kırgız Türkçesinde tabak tart- fiili ile ifade edilir ve bu gelenek statü,
cinsiyet, yaş gibi hususiyetler göz önünde bulundurularak ifa edilir. “Erdik kılıp koy soydu,
ittik kılıp töş tarttı.” (Yiğitlik yapıp koyun kesti, itlik yapıp döş verdi.) (Akmataliev, 1993:
17) atasözü kesilen hayvanın etlerinin söz konusu özelliklere göre misafire sunumun ne
kadar önemli olduğunu gösterir niteliktedir. Çünkü Kırgız Türkleri hayvanın döşünü sadece
kız çocuklarına verirler. (Moldokulova, 2016: 72) Bu bakımdan etin hangi kısmının kime
verileceği kesin kurallara bağlanmış durumdadır ve buna muhakkak riayet edilmesi
gerekmektedir.
Et dağıtımında bazı halk inanışları şunlardır. Hayvanın kellesi kadınlara; ön budunda
yer alan orta kemik (küng cilik) misafirlere ve erkeklere katiyen verilmez. Evde kalır
düşüncesiyle koyunun ayak kemiği kız çocuklarına pay edilmez. Ayrıca kız çocuklarına
kavgacı ve dedikoducu olur endişesiyle yanak ve dil de verilmez. Ortaya konulan eti
sofradaki en küçük kişi diğer kişilere pay etmekle görevlendirilir. Etin küçük parçalar
halinde misafirlere ikram edilmesi gerekir.
Kesilen koyunun kellesi misafir varsa misafire ikram edilir, misafir yoksa ev sahibi
ya da onun erkek çocuğuna verilir. İkram edilen bu kelle sunulduğu kişi tarafından
parçalanır, bir tabağın içine hayvanın beyni, gözü, dili ayrıca ciğeri konulur ve bir karışım
haline getirilir. Daha sonra bu karışım, o sofrada yer alan kişilerce yenir. Bu âdetin manevî
bir anlamı vardır. Karışımda yer alan beyin ortak akla, göz ortak bakışa, dil orak bir dile,
yürek ise cesarete, yiğitliğe işaret eder. Bu, Kırgızların milli birlik ve beraberliklerini
yansıtan önemli bir gelenektir.
Kırgız Türklerinin geleneksel sofra kültüründe keşik tüp içmek âdeti de oldukça
yaygındır. Keşik tüp içmek âdeti yemek bittikten sonra sofradaki önemli, kıymetli görülen
kişilerin tabağında kalanların yenmesine verilen isimdir. Bu kişilerin kalan yemeğinin
yenmesinin yiyene itibar kazandırdığı düşünülür. Kırgız halk inanışında anne ve babalar
tanınmış, önemli ya da yaşlı kişilerin kalan yemeğini çocuklarına yedirirler (Moldokulova,
2016: 74). Tabağında kalan yemeği çocuklara veren ihtiyarlar, “Benim gibi ihtiyarla! Allah
sana da benim yaşımı versin!” gibi iyi dileklerde bulunurlar (Akmataliev, 1993: 33).
5. Kırgız Türklerinde Sofra Düzeni ve Gelenekleri
Kırgız Türklerinde misafir ağırlanırken gösterilen özen ve alakanın sofranın kurulması,
kaldırılması, oturma düzeni gibi hususiyetlerde de göz önünde bulundurulduğu dikkat çeker.
Gerek sosyal normlar gerekse halk inanışları etrafında şekillenen uygulamalar Kırgız bozkır
kültürünün ve aile yapısının yansımalarıdır.
Sofra, Kırgız Türklerince o evin gururu ve onuru olarak algılanır. Kurulan sofra aynı
zamanda ev sahibinin misafire olan saygısını gösterir. Misafirler ise sofranın zenginliğini
638
çok fazla önemsemezler. Sofranın kendileri için kurulduğunu bildikleri için sofra ister
gelişigüzel ister özenle hazırlanmış olsun misafir için aynı kıymettedir. Bu, ev sahibinin iyi
niyetinin ve samimiyetinin bir göstergesi olarak kabul edilir (Abdıldaev, 2011: 115).
Kırgız Türklerinde sofra ile ilgili çeşitli uygulamalar ve kurallar daha çok halk
inanışlarına bağlı olarak ortaya çıkmış ve şekillenmiştir. Özellikle rızk ve bereket kavramları
üzerinde yoğunlaşan bu inanışlardan bazıları şunlardır: Sofraya kişi arkasını dönerek ya da
ayağını uzatarak oturamaz. Sofra bezi ters serilmez, üstünden atlanmaz, gelişigüzel
toplanmaz. Sofra, baş tarafı mutlaka töre (başköşeye) gelecek şekilde serilir. Sofranın baş
tarafının kapıya gelecek şekilde serilmesi o evin rızkının kesileceği anlamına gelir. Eve
gelen misafire kırık, çatlak vs. kaplarla yemek sunmak yasaktır. Halk inanışına göre böyle
kaplarla yemek yiyen, kımız içen insanların ömrü azalır, rızkı kaybolur. (Moldokulova,
2016: 64-68). Kırgızlarda yırtılmış sofra bezleri kullanılmaz. Halk arasında sofra bezinin
yırtığından bütün rızkın, bereketin gideceği inanışı hakimdir. Başka bir kimsenin de sofra
bezi kullanılmaz. Edilen bütün duanın, kazanılan sevabın sofra bezinin sahibine gideceği
inanışı yaygındır (Mırzakmetov, 2007: 34).
Kırgızlarda ev ahalisinin yaşına ve cinsiyetine göre sofraya oturma düzeni söz
konusudur. Kırgız Türklerinin gelenek ve göreneklerine göre başköşeye yani töre, ev sahibi
oturur. Onun sol tarafına evin hanımı, onun yanına ise kızları oturur. Kızların yanına kapıya
yakın şekilde evin gelinleri oturur. Gelinler kendi yaşlarına göre değil, eşlerinin yaşlarına
göre bir oturma düzeni içerisindedirler. Ev sahibinin sağ tarafına ise oğulları oturur. Eğer
yemek esnasında misafir gelirse başköşe misafirlerin en yaşlısına bırakılır. (Abramzon,
1999: 171-172). Boz Üy denilen Kırgız çadırlarında ise sofraya oturma düzeni şöyledir:
Kadınlar girişe göre çadırın sağ tarafına, erkekler ise sol tarafına oturur. Çadıra girdikten
sonra töre oturması gereken kadınlar sağ taraftan, erkekler ise sol taraftan töre ulaşırlar
(Akmataliev, 2000: 348).
639
Sofra kurulduktan sonra sofranın tam ortasına ekmek konulur. Sofraya oturduktan
sonra sofradaki yaşı en küçük erkek ya da ev sahibi, ekmeği böler. Ekmeğin eşit şekilde
bölünmesi ve bıçakla kesilmemesi gerekir. Sofradakiler ilk önce yemeğe ekmek yiyerek
başlarlar. Çünkü Kırgızlar ekmeği bütün nimetlerden daha üstün görürler. Sofradaki
yiyeceklerden ilk önce ev sahibi daha sonra da misafir yemeğe başlar. Ev sahibi evde yoksa
yenilen yemekten, içilen kımızdan ona ayrıldıktan sonra yemeğe geçilir. Yemeklerin daima
sağ el ile sunulması icap eder. Sol el ile yemek vermek saygısızlık olarak değerlendirilir.
Yemeğin sofraya konulmadan elden ele töre ulaştırılması gerekir ki bu işlemin de sağ el ile
yapılması şarttır. Sofrada içecekleri sunan kişi içecekten kimi zaman ilk önce kendi içer,
daha sonra misafirlere ikram eder. Bu, çok eski bir Kırgız geleneği olup ev sahibinin
misafirlere saygısının ve içeceğini zehirli olmadığının göstergesidir. (Moldokulova, 2016:
66-67)
Kırgız Türkleri yemek esnasında birisi geldiği vakit o kişiye muhakkak “Ooz tiy!”
derler. Ooz tiymek Türkiye Türkçesinde “tadına bakmak, birazcık yemek” (Arıkoğlu, 2017:
1650) manalarına gelir. Kişi, karnı tok olsa dahi sunulan yemekten bir parça yemek
mecburiyetindedir. İkramın geri çevrilmesi ise büyük bir terbiyesizlik ve saygısızlık olarak
kabul edilir. Hatta yolculuk yapan kişilere şayet aceleleri varsa atlarının üzerindeyken
ikramda bulunurlar.
Yemek sonrası dua faslına geçilir. Kırgız Türkçesinde dua etmek bata kıl- (Arıkoğlu, 2017:
294) fiili ile ifade edilir. Kırgız Türklerinin örf ve âdetlerinde çeşitli sebepler ve niyetlerle
yapılan dualar söz konusudur. Sözgelimi hayvan kesilirken, sofra kurulurken ve toplanırken,
uzak yoldan gelindiğinde, yola çıkılırken, bir kişinin kısmeti açılsın diye mutlaka dua
edilmesi vacip gelir.
Âdetlere göre yemek bittikten sonra hiç kimse dua etmeden sofradan kalkamaz ve duasız
sofra toplanmaz. Bunun yanında misafir yemeğini bitirene kadar ev sahibinin sofrada
oturması zorunludur. (Akmataliev, 2000: 65). Kırgız örf ve âdetlerine göre yemekten sonra
ev sahibinin çocuğu dua edilmesini ister. Sofradakilere karşı ellerini açarak “amin” der.
Oturanlar da ellerini açarlar ve sofradaki en yaşlı kişi, dua edilmesini isteyen kişiye ve ev
sahibine iyi dileklerde bulunur. Nihayetinde de duayı başlatan kişi dua eder (Moldokulova,
2016: 76).
640
Sofra Duası
Oomiyin, aşka bereke, başka döölet bersin.
Bala bakırañardın künü-küçün körgülö.
Eç nerseden kem bolgula.
Oomiyin!
Oomiyin, sıyıñar sıy menen kaytsın.
Dastorkonuñar bereke bersin.
Mal canıñar aman bolsun.
Oomiyin!
Dastarkonuñar tolsun.
Uuluñardın urmatın körgülö.
Kızıñardın kızmatın körgülö.
Oomiyin!
Altın başıñar aman bolsun
Tilegiñer kabıl bolsun.
Oomiyin!
Çeviri
Amin, yemeğe bereket, başa zenginlik versin.
Çoluk çocuğunuzun günlerini görün.
Hiçbir şeyden eksik kalmayın.
Amin!
Amin, saygınız saygı görsün!
Sofranıza bereket versin.
Malınız mülkünüz sağ salim olsun.
Amin!
Sofranız dolsun.
Büyüklerin hürmetini görün
Kızınızın hizmetini görün.
Amin!
Altın başınız esen olsun,
Dileğiniz kabul olsun. Amin!
641
Sofra toplanırken kap kacağın ses çıkarmadan toplanması gerekir. Kap kacak toplanırken
gürültü yapılması ev sahibinin misafirleri sevmediğine, onlara saygı duymadığına
yorumlanır. Ayrıca rızkın kesileceğine ve bereketin kesileceğine inanılır. Misafirler evden
çıkarken en küçük kişi kapıyı açar ve herkes çıktıktan sonra o da evden çıkar. Şayet misafir
yatıya kalacaksa yataklar hazırlanıncaya kadar ev sahibi misafiri dışarıya çıkarır ve biraz
dolaşmayı teklif eder. Buna Kırgız Türklerinde “konok saadası” adı verilir. (Karasaev, 1995:
239)
Sonuç
Misafirperverlikleri ile bilinen Kırgız Türkleri misafiri ve misafir ağırlamayı kutsal kabul
ederler. Kırgız örf ve âdetlerinde daha misafir gelmeden başlayan uygulama ve davranışlar
misafir evden çıkana kadar büyük bir titizlikle sürdürülür. Bunun yanında sofra düzeni ve
sofrada uyulması gereken kurallar da aynı derecede önem arz eder. Öyle ki misafire ve
sofraya gösterilen bu ihtimam en ufak bir yanlış ve hatada geleneğin ihlali ve misafire
saygısızlık olarak addedilir. Konar-göçer kültürün ve dinî inanışların etrafında şekillenen bu
anlayış günümüzde de çok küçük değişiklikler ve bölgesel farklılıklarla devam etmektedir.
Kaynakça
Abdıldaev, A. (2011). Ata Babalar Taberigi, Biyiktik, Bişkek.
Abramzon, S., B. (1999). Kırgız cana Kırgızstandın Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter,
Soros Fondu, Bişkek.
Akmataliev, A. (2000). Kırgızdın Köönörbös Döölöttörü, Şam Basması, Bişkek.
Arıkoğlu, E., vd. (2017). Kırgızca-Türkçe Sözlük I-II, KTMÜ Yayınları, Bişkek.
Asanov, T., Coldoşov, R., (2011). Kırgızdar (c.13), Biyiktik, Bişkek.
Baytok, A., Kırgızlarda Misafir Ağırlama ve Sofra Adabı, SADAB II, 2018. ss. 70-85.
Djapanov, A., (2014). Ak Batalar-Alkoolor (Alkışlar), Irım-Cırımdar, Bişkek.
Karasaev, K., (1995). Nakıl Sözdör, Şam Baması, Bişkek.
Mırzakmetov, A. K. (2005). Kırgız Elinin Köönö İşenimderi, Zamandaş, Bişkek.
Moldokulova, D. (2016). Kırgızdardın Salttık Cürüm-Turum Madaniyatı (XIX. Kılımdın
Ayagı - XX. Kılımdın Başı), İ. Arabaev Adındagı Kırgız Memlekettik Üniversiteti, Bişkek.
642
Bir Toplumsal Duyarsızlaşma Örneği Olarak “Çocuk Cinayetleri”nde Semantik
Doygunluk
Ph.D. Nagihan ÇETIN478
Özet
Türkiye’de son yıllarda toplum sık sık çocuk cinayetleri ile yüzleşmektedir. Gerek
internet ortamında gerek televizyon kanallarında çoğunlukla önce kaybolan sonra
öldürüldüğü tespit edilen çocuk haberleri yer almaktadır. Bu vakaların çoğunda çocuğun
tecavüze maruz kaldıktan sonra öldürüldüğü görülmektedir. Böyle bir durumda siyasi
liderlerden hukukçulara, sanatçılardan internet ortamında sosyal paylaşım sitelerini
kullananlara varıncaya kadar toplumun büyük bir kısmı tepki göstermektedir. Bu tepki bir
yürüyüşe katılmak, pankart açmak, kameralar önünde açıklama yapmak ya da sosyal
paylaşım sitelerinden kimi zaman görseller eşliğinde mesajlar paylaşmak şeklinde
olmaktadır. Fakat bu tepkiler birkaç gün sürmekte sonrasında yeni bir olay gerçekleşene
kadar çocuk, çocuğun tecavüze uğraması ya da öldürülmesi unutulmaktadır.
Bu çalışmada çocuk cinayetlerine karşı gösterilen tepkilerin sayı olarak çoğalsa dahi
etki olarak azaldığı görüşünden hareketle bunun sebepleri tartışılmıştır. Çalışmada
Türkçedeki ırzına geçmek fiili ile tecavüz, taciz, cinsel istismar, cinsel taciz ve cinsel saldırı
kelimeleri üzerinden bir incelemeye gidilmiş, bu kelimelerin anlam çerçeveleri, birbirlerinin
yerine kullanımları araştırılmıştır. Bu bağlamda söz konusu kelimelerin medyada nasıl yer
aldıkları araştırılmış; ayrıca ceza hukukunda savcılık makamının suç dosyasını açmasında bu
kelimelerdeki farklılıklara göre suçlanan kişinin alabileceği cezalar incelenmiştir.
Çalışma neticesinde ırzına geçmek fiilinin çeşitli sebeplerle zaman içerisinde
kullanımının azaldığı, bu kelimenin yerine tecavüz kelimesinin kullanımının yaygınlaştığı
görülmüştür. Özellikle çocuklar söz konusu olduğunda taciz, cinsel istismar, cinsel taciz ve
cinsel saldırı gibi anlam çerçevesi tam olarak bilinmeyen kelimelerin tercih edildiği
saptanmıştır. Farklı mecralarda bu kelimelerin sık kullanımının toplumsal bazda bir
semantik doygunluk oluşturduğu sonucuna varılmıştır. Çoğunlukla çocukların tecavüze
uğramasından sonraki adım olan öldürülmelerinde de incelenen televizyon programları ve
sosyal paylaşım sitelerinden hareketle bir çocuğun öldürülmesinde bu suçu kimin, neden
işlediğinden ziyade çocuğun tecavüze uğrayıp uğramadığının merak edildiği, bunun da bir
semantik doygunluk örneği olduğu sonucuna varılmıştır. Tüm bunlar, kelimelerdeki
değişimlerin ve bilinçsiz kullanımların, toplumdaki algının değişmesine, verilen tepkilerin
azalmasına ve anlamsızlaşmasına; tecavüz ve cinayet vakalarının adi birer suç gibi basite
indirgenmesine katkı sağladığını düşündürmektedir. Bu durum, dilin kullanımının, kelime
seçimindeki tercihlerin basite alınmaması gerektiğinin; dilin, birey ve toplum hayatında
ciddi işlevler yüklendiğinin de somut bir göstergesidir.
478
Antalya AKEV Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
643
Anahtar Kelimeler: Duyarsızlaşma, semantik doygunluk, çocuk, tecavüz, cinayet.
An Example of Social Depersonalization: Semantic Saturation in “Child”
Murders
Abstract
In recent years in Turkey, societyis often confronted with child murders. In both
internet and television channels, there is news about children which first detected to be
missing andto be murdered after.In most of these cases, children were found to be killed
after being exposed to rape. In this case, a large part of society reacts from political leaders
to lawyers, artists, and individuals who use social networking sites on the internet. This
REACTION takes places as participating in a rally, unfurling banners, making explanations in
front of the camera, or sharing messages on social networking sites, sometimes with images.
However, these reactions only last a few days, and the child, child rape and child murder are
forgotten until another incident occurs.
This study discusses the reasons for the child murders, in response to the idea that
even the number of reactions to child murders has increased in terms of numbers, it has still
decreased in terms of effect. In this study, a review was carried out on the words of sexual
violation, harassment, sexual abuse, sexual harassment,and sexual assault whilethe concept
of these words and their use in place of each other were investigated.In this context, how the
words in the media are also investigated.In this context, the place of the words in the media
researched. Also, the possible penalties for the accused person according to the differences
in these words for the prosecution office to open the criminal file were examined in criminal
law.
As a result of the study, it has been observed that the use of the verb of sexual
violation has decreased in time due to various reasons, and the use of the word rape has
become widespread instead of this word.Especially in the case of children, it is determined
that words with unclear meanings such as harassment, sexual abuse, sexual harassment,and
sexual assault are preferred.It has been concluded that the frequent use of these words in
different channels creates a semantic saturation on a social basis.It is concluded that in case
of a murder of a child, which comes after rape, the curiosity is about whether the child was
raped or not rather than who commits this crime and why it commits in the examined
television programs and social networking sites, and this is concluded to be an example of a
semantic saturation.All these suggest that changes and irresponsible uses of words
contribute to change of perception in society,a decreaseof reactions, and diminishing the
meaning of reactions. These are also suggested to be contributing tothe simplification of
rape and murder as an ordinary crime that could lead to a serious danger such as the
destruction of the future of society.This situation is considered as an indication that the use
of language should not simplify the choice of words, and that language has serious functions
in the life of the individual and society.
Keywords: Depersonalization, Semantic saturation, Child, Rape, Murder.
644
Giriş
Bir dilin zenginliğini gösteren birçok özellik vardır. Dildeki kelime sayısının
çokluğu, kelimelerin taşıdıkları anlamların fazlalığı genelde o dil için bir zenginlik olarak
kabul edilir. Fakat bu zenginlik her zaman istenen bir durum değildir. Türkiye’de özellikle
son yıllarda iletişim kanallarının artmasına bağlı olarak toplum istenmedik birçok olayla
sıklıkla yüzleşmekte ve bu doğrultuda birtakım kelimeler de dilde yer etmektedir. Günlük
hayatta önüne geçilemeyen olaylar sebebiyle bu olayların medyadaki yansıması olan
haberler gibi yayın akışlarında sıklıkla yer alan ırzına geçmek, tecavüz, taciz, cinsel taciz,
istismar, cinsel istismar, saldırı kelimeleri birbiri yerine kullanılan kelimelerdir. Bu
kelimeler Türk Dil Kurumu tarafından Türkçe Sözlük’te şu şekillerde tanımlanmaktadır:
Irzına geçmek:1) zor kullanarak bir kimseyi cinsel zevkine alet etmek, tecavüz
etmek; 2) bekâretini bozmak. (TDK, 2005: 914).
Tecavüz: 1. Hücum etme, saldırma, saldırı, saldırış. 2. Namusuna saldırma,
sarkıntılık. 3. Başkasının hakkına el uzatma. 4. esk. Aşma, ötesine geçme. (TDK, 2005:
1928).
Taciz: Tedirgin etme, rahatsız etme. (TDK, 2005: 1882).
Cinsel taciz:1. Ahlaksızca, ulu orta veya gizlice söz ve davranışlarla karşı cinse
eziyet etme, tedirginlik ve sıkıntı verme. 2. Çalışma hayatında ekonomik güç, üst makam
veya başka etkili bir göreve sahip olanların, genellikle karşı cinsi ahlak dışı birtakım tutum
ve davranışlarla cinsel yönden sıkıntıya sokup rahatsız etmesi. (TDK, 2005: 372).
İstismar: 1. İşletme, yararlanma. 2. Birinin iyi niyetini kötüye kullanma. 3.
Sömürme. (TDK, 2005: 991).
Sarkıntılık: Genellikle kadınlara sataşma, laf atma, rahatsız etme, huzur bozma,
tasallut. (TDK, 2005: 1706).
Saldırı: Kötülük yapmak, yıpratmak amacıyla doğrudan doğruya silahlı veya silahsız
bir eylemde bulunma, hücum, taarruz, tecavüz. (TDK, 2005: 1689).
Görüldüğü gibi aslında bu kelimeler arasında net bir anlam ayrımı yoktur. Tecavüz
kelimesi diğer anlamlarının yanında aşma ve ötesine geçme anlamlarıyla diğer tüm
kelimeleri karşılar niteliktedir. Bu durumda dil açısından ırzına geçme, taciz, cinsel taciz,
istismar, cinsel istismar ve saldırı kelimeleri de tecavüz kapsamında değerlendirilebilecek
kelimelerdir.
Fakat bu kelimelerin günlük dilde kullanımı konusunda bağlama dayalı olarak
birtakım değişmeler olduğu görülmektedir. Son yıllarda ırzına geçmek kelimesinin yerini
tecavüz, taciz, istismar gibi kelimelerin aldığı görülmektedir. Özellikle çocuklar söz konusu
olduğunda ırzına geçmek ve tecavüz kelimelerinden ziyade taciz ve istismar kelimelerinin
kullanıldığı görülmektedir. Bu kelimelerle ilgili olarak google isimli arama motorunda,
22.10.2018 tarihinde yapılan taramalarda elde edilen veriler şu şekildedir:
645
Irzına geçmek
256.000
Çocuğun ırzına geçmek
180.000
Tecavüz
23.000.000
Çocuğa tecavüz
3.140.000
Cinsel saldırı
13.100.000
Çocuğa cinsel saldırı
5.600.000
Cinsel istismar
15.100.000
Çocuğa cinsel istismar
14.500.000
Cinsel taciz
10.800.000
Çocuğa cinsel taciz
10.300.000
Taciz
21.000.000
Çocuğa taciz
17.600.000
Kelimelerin Hukuk Dilindeki Karşılıkları
Toplum tarafından anlam çerçeveleri tam olarak bilinmeyen kelimelerin kullanımının
yaygınlaşması özellikle çocuklara karşı işlenen suçlar hakkında açılan dava dosyalarında
büyük sıkıntılara sebebiyet vermektedir. Çünkü ceza hukukunda şikâyet konusunun hangi
kelime ile tanımlandığına göre suçun kapsamı ve cezası değişmektedir.
İnsanlığa karşı işlenen suçlar
Madde 77-(1)
f) Cinsel saldırıda bulunma, çocukların cinsel istismarıdır. Bu suçlara karşı güvenlik
tedbirine hükmolunur ve zaman aşımı işlemez” (Özbek vd., 2013: 43).
“Cinsel saldırı
Madde 102-(1) Cinsel davranışlarla bir kimsenin vücut dokunulmazlığını ihlal eden
kişi, mağdurun şikâyeti üzerine, iki yıldan yedi yıla kadar hapis cezası
“Çocukların cinsel istismarı
Madde 103- (1) Çocuğu cinsel yönden istismar eden kişi, üç yıldan sekiz yıla kadar
hapis cezası ile cezalandırılır. Cinsel istismar deyiminden;
a) Onbeş yaşını tamamlamamış veya tamamlamış olmakla birlikte fiilin hukuki
anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği gelişmemiş olan çocuklara karşı gerçekleştirilen her
türlü cinsel davranış,
b) Diğer çocuklara karşı sadece cebir, tehdit, hile veya iradeeyi etkileyen başka bir
nedene dayalı olarak gerçekleştirilen cinsel davranışlar, anlaşılır”
(2) Cinsel istismarın vücuda organ veya sair bir cisim sokulması suretiyle
gerçekleştirilmesi durumunda, sekiz yıldan onbeş yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
(3) (Değişik: 29/6/2005- 5377/12 md.) Cinsel istismarın üstsoy, ikinci ve üçüncü
derecede kan hısmı, üvey baba, evlat edinen, vasi, eğitici, öğretici, bakıcı, sağlık hizmeti
veren veya koruma ve gözetim yükümlülüğü bulunan diğer kişiler tarafından ya da hizmet
ilişkisinin sağladığı nüfuz kötüye kullanılmak suretiyle veya birden fazla kişi tarafından
birlikte gerçekleştirilmesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara göre verilecek ceza yarı oranında
artırılır.
646
(4) Cinsel istismarın, birinci fıkranın (a) bendindeki çocuklara karşı cebir veya tehdit
kullanmak suretiyle gerçekleştirilmesi halinde, yukarıdaki fıkralara göre verilecek ceza yarı
oranında artırılır.
(5) Cinsel istismar için başvurulan cebir ve şiddetin kasten yaralama suçunun ağır
neticelerine neden olması halinde, ayrıca kasten yaralama suçuna ilişkin hükümler
uygulanır.
(6) Suçun sonucunda mağdurun beden veya ruh sağlığının bozulması halinde, onbeş
yıldan az olmamak üzere hapis cezasına hükmolunur.
(7) Suçun mağdurun bitkisel hayata girmesine veya ölümüne neden olması
durumunda, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükmolunur” (Özbek vd., 2013: 57-58).
Medyadaki Süreç ve Semantik Doygunluk
Söz konusu kelimelerin birbiri yerine kullanıldığı alanların başında medya
gelmektedir. Gerek televizyon gerek sosyal medya gerekse de gazete-dergi gibi kitle iletişim
araçlarında bu kelimeler birbirinin yerine defaatle kullanılmaktadır. Özellikle son yıllarda
kitle iletişim araçlarının ve bunlara ulaşılabilirliğin artmasıyla birlikte genelde kadınların
özelde çocukların maruz kaldıkları cinsel içerikli saldırılar çok daha görünür olmaya
başlamıştır. Toplum sık sık kadın, çocuk hatta hayvana yapılan saldırı haberleri ve bunları
kınayan içeriklerle yüzleşmek durumundadır. Bu konuların medyaya taşınmasında süreç şu
şekilde işlemektedir. Örneğin haber bültenlerinde bir çocuğun kaybolduğu haberine yer
verilmekte, bu haber ertesi gün gazetelerde yer almakta, çocuğun yakınları çocuklarını
aramak için bir televizyon programına katılmaya başlamaktadırlar. Bazen birkaç gün bazen
haftalarca çocuk aranmaktadır. Çocuğun bulunması için birçok çalışma yapıldığı özellikle
televizyon programları üzerinden duyurulmakta, arama çalışmaları canlı yayınla
aktarılmakta ve sık sık çocuğun kaybolduğu mu kaçırıldığı mı tecavüze mi uğradığı
tartışılmaktadır. Belli olmayan bir süre sonra çoğunlukla çocuğun cansız bedenine
ulaşılmakta ve otopsi sonuçlarına göre çocuğun tecavüze uğradığı açıklanmaktadır. Bu
aşamadan sonra sosyal medya daha etkin hale gelmekte ve çocuklara karşı işlenen suçlara en
ağır cezaların verilmesi gerektiği hatta idamın uygulanması gerektiği yönünde paylaşımlar
yapılarak yürüyüşler düzenlenmektedir. Kimi siyasetçi ve sanatçılar da bu isteklere destek
vermektedir… Fakat birkaç gün içerisinde yeni bir vaka yaşanana kadar konu tamamen
gündemden düşmektedir. Bu süreç peyderpey yaşanmaya devam ettikçe kelimelerin etkisi
azalmakta ve insanlar “çocuğa tecavüz” ve “çocuk cinayeti” gibi aslında bir dilde hiçbir
şekilde yan yana gelmemesi, getirilmemesi gereken tamlamalara karşı tepki kaybı yaşamaya
başlamaktadırlar. Bu durum psikolojide “semantik doygunluk” tabiri ile açıklanmaktadır.
Semantik doygunluk bir kelimenin sık kullanımı sonucunda kelimenin anlamının önemini
kaybetmesidir. Toplum sık sık duyduğu bu kelimelere ve durumlara karşı bir bakıma
duyarsızlaşmaya doğru ilerlemektedir. Gösterilen tepkiler sıklaşmakla birlikte
sığlaşmaktadır da. Böylesi bir durum tehlike arz etmektedir ve bu noktada çözüm
önerilerinde bulunulması gerekmektedir.
647
Sonuç ve Öneriler
Öncelikle bu durumun önüne geçmenin yolu haber yasağı getirmek değildir; var olan
bir sorunu görünmez hale getirmek, o sorunun çözümünü değil gizli ve girift bir şekilde
büyümesini sağlamaktan başka bir işlev yüklenememektedir. Fakat etki gücü de dikkate
alınarak medyanın içeriklerinde dikkat etmesi gereken önemli noktalar vardır. Bunlar şu
şekilde sıralanabilir:
-Değerler erozyonunun durdurulması amacıyla, medya kuruluşlarının olayları
haberler ve çeşitli diğer programlar vasıtasıyla toplumda duyarsızlık oluşturacak ve
hassasiyeti yok edecek ölçüde kontrolsüz paylaşımının hızla önüne geçilmesi
-Sosyal medyada duyarlılık adına yapılan bireysel paylaşımlar, zamanla söz konusu
olayları kanıksamaya toplumu götürmekte, bundan dolayı gerçek tepkiler azalmakta ve
yerini sanal tepkiler almaktadır. Ayrıca, paylaşılanların mahremiyeti göz ardı edilerek, başta
ailenin ve akabinde toplumun vicdanı zedelenmektedir. Bu bağlamda sosyal medya
kullanımı ve etkileri konusunda toplumu bilinçlendirmeye yönelik faaliyetler yapılması
-Sosyal medya aracılığıyla çocuk istismarı vb. olaylara yönelik kanaatlerin, din, dil,
ırk, ideoloji, kültür ve benzeri hususlar gözetmeksizin objektif değerlendirilmesi
Tüm iletişim mecralarında istismara uğrayan çocuğun ve failin resimlerinin yan yana
getirilmemesine özen gösterilmesi. (https://www.umhd.org.tr/2018/07/cocuk-istismari-vebu-istismara-yonelik-tedbirler-2/).
Diğer taraftan işin hukuki boyutunda yasal düzenlemelerde sorumluluk sahibi olan
siyasilerin komisyonlar kurarak kadın ve çocuklara saldırı anında bağırmaları gerektiğini
telkin etmesiyle bu sorunların çözülemeyeceğini kabul etmesi ve sorumluluklarını yerine
getirerek kanunları çözüm odaklı bir anlayışla düzenlemeleri gerekmektedir.
Gerek ailede gerek okulda gerek mümkün olan her mecrada; çocuğun kadın ya da
erkek olmadığı, çocuğun intikam aracı olmadığı, çocuğun çıkar aracı olmadığı “çocuğun
sadece çocuk olduğu” anlatılmalıdır.
Kaynakça
“çocuk istismarı ve bu istismara yönelik tedbirler”,
https://www.umhd.org.tr/2018/07/cocuk-istismari-ve-bu-istismara-yonelik-tedbirler-2/,
Erişim Tarihi: 13.07.2019.
“semantik doygunluk”, http://ssssapiens.blogspot.com/2015/10/populer-kultur-vedil-degisimi-uzerine.html. Erişim Tarihi: 10.07.2019.
ÖZBEK, Veli Özer- KANBUR, Mehmet Nihat- DOĞAN, Koray- BACAKSIZ,
Pınar- TEPE, İlker, Temel Ceza Kanunları ve İlgili Mevzuat, Seçkin Hukuk, Ankara:
2013.
Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.
648
Çağdaş Kırgız Tiyatrosunun Oluşumuna Etki Eden Faktörler479
Doç. Dr. Gül Banu DUMAN480
Özet
Tiyatro türü, Kırgız edebiyatına 1917 Ekim Devrimi’nden sonra girmiş bir türdür.
1920-1940 yılları arası Çağdaş Kırgız edebiyatının oluşum yılları kabul edilir. Bu tarih aynı
zamanda profesyonel Kırgız tiyatrosunun da oluşum yıllarıdır. Tiyatro türünün edebiyata
girmesi her ne kadar 1920’leri bulsa bile Kırgız tiyatrosu şaşırtıcı bir hızla gelişmiş, kısa
sürede çok yol kat etmiştir. Bu çalışmada çağdaş Kırgız tiyatrosunun oluşum yılları kabul
edilen 20’li, 30’lu yıllarda tiyatro türünün ve profesyonel tiyatronun oluşumuna zemin
hazırlayan faktörler ele alınacak, Kırgız tiyatrosunun ilk örnekleri hakkında bilgi
verilecektir. Çalışma Kırgız tiyatrosunun amatörlükten profesyonelliğe geçişine ışık
tutacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kırgız tiyatrosu, Kırgız edebiyatı, tiyatro
Giriş
Bilindiği üzere edebiyat toplumdan ayrı düşünülemez. Toplumda meydana gelen her
türlü gelişme edebiyata da şekil verir. Bu sebeple çağdaş Kırgız edebiyatının, onun içinde de
çağdaş Kırgız tiyatrosunun oluşumunu, hızlı gelişimini anlayabilmek için dönemin sosyal,
kültürel, siyasi, tarihsel gelişimlerini bilmek gerekir.
Her ne kadar sözlü kültür içinde geleneksel tiyatro olarak nitelendirilebilecek birçok
unsur barındırsa da modern anlamda tiyatro türünün Kırgız edebiyatına girişi 1917 Ekim
Devrimi’nden sonra mümkün olmuştur. Çağdaş Kırgız edebiyatının da aynı zamanda
oluşum yılları kabul edilen 1920-1940 yılları arasındaki dönem, Kırgız tiyatrosunun da
oluşum yıllarıdır.
Devrimden sonraki iktidar için tiyatronun ayrı bir önemi vardır. Örgün eğitim
kurumları ile ulaşılması mümkün olmayan, okuma yazma bilmeyen geniş halk kitlelerine
nüfuz edebilmenin yolu olarak tiyatroyu gören yeni iktidar tiyatro sanatını desteklemiş; bu
durum, talebi karşılamak için yeni oyunların yazılmasını gerekli kılmıştır. Tiyatro sanatının
gelişmesi edebi tür olarak tiyatronun gelişmesine, yeni kaliteli oyunların yazılması ise
479
480
Bu çalışma 2018 yılı 2. dönem TÜBİTAK 2219-Yurt Dışı Doktora Sonrası Araştırma Bursu desteği ile
“Sovyet Dönemi ve Sonrası Gelişen Kırgız Tiyatrosu” adlı proje kapsamında hazırlanmıştır.
Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim
Üyesi.
649
tiyatro sanatının gelişmesine zemin hazırlamıştır. Böylece tiyatro sanatı ve edebiyat birbirini
destekleyen paralel bir yapıda varlığını sürdürmüştür.
Bu çalışmada 1920’li yıllarda Kırgız edebiyatına giren tiyatro türünün oluşumuna
etki eden faktörler üzerinde durulacaktır. Modern anlamdaki tiyatro türünün her ne kadar
Kırgız edebiyatına girişi geç olsa da gelişimi, kısa sürede kat ettiği yol çok hızlı olmuştur.
Bunda 1917 Ekim Devrimi’nden önceki tarihi, siyasi ortamlardan başlayarak Devrim öncesi
ve sonrası psikolojik duruma, halkın hazırbulunuşluluğuna kadar birçok faktör rol
oynamıştır. Devrim sonrası ortamın daha iyi anlaşılması için Çarlık Rusya dönemindeki
ortamdan da bahsedilmesi gerekmektedir. Bu sebeple çalışmanın ilk bölümünde 20. yüzyıl
başında Kırgız coğrafyasında hâkim olan tarihi, siyasi, psikolojik ortama değinilmiş,
çalışmanın ikinci bölümünde ise devrimden sonraki tiyatro ile ilgili diğer faktörler üzerinde
durulmuştur.
I. 20. Yüzyıl Başında Kırgız Coğrafyasında Hâkim Olan Tarihi, Siyasi, Psikolojik
Ortam
Tüm Türkistan coğrafyası ile birlikte Kırgız toplumunda da 20. yüzyıl başında hızlı
ve önemli gelişmeler yaşanmış, bu gelişmelerin doğrudan doğruya edebiyata etkileri
olmuştur. Çarlık Rusya’nın 1917 Ekim Devrimi ile yıkılmasıyla birlikte, yeni kurulan
yönetim içinde kalan Türk topluluklarının kaderlerinde büyük ve köklü değişmeler meydana
gelmeye başlamıştır. Çarlık Rusya’nın bu coğrafyalarda uyguladığı katı ve yaşam hakkı
tanımayan sömürgeci tutumu, Türk topluluklarıyla beraber diğer sömürgeye uğrayan
milletlerin gözünde, devrimden sonra kurulan yeni iktidara bir sempati ve güven
duyulmasına zemin hazırlamıştır. Çarlık Rusya’nın uyguladığı sert sömürgeci politikalar
sebebiyle geniş bir halk kitlesinin karıştığı 1916 ayaklanması yaşanmış, bu ayaklanma
iktidar tarafından çok kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Bu olay Çarlık Rusya’ya karşı duyulan
son nefret halkasını oluşturmuştur.
1916 isyanı, Kırgız tarihindeki adıyla Ürkün hadisesinde özellikle Çüy ve Isıkgöl
çevresindeki Kırgızlar, yok olmanın eşiğine gelmişler, canını Çarlık ordusundan, kaçış
esnasındaki sert kış koşullarından kurtarabilenler Çin’e sığınmışlardır. Orada da yine çok zor
koşullardaki hayat mücadelesi peşlerini bırakmamıştır.
1917 Ekim Devrimi ile birlikte yeni kurulan düzene hâkim olan psikolojik ortamı
anlayabilmek için 20. yüzyıl başında halkın maruz kaldığı bu amansız koşulları, 1916 Ürkün
hadisesini bilmek gerekir. Kendilerine bütün bunları yaşatan Çarlık Rusya 1917 Devrimi’yle
yıkılmış, bu durum, Çarlık döneminin zor şartlarına maruz kalan halklarda yeni iktidara
karşı bir umut ve sempati oluşmasını sağlamıştır. Bu psikolojik atmosfer, halkın yeni
hükümete olan inancını inşa etmiş ve sosyal kültürel reformlar için elverişli bir ortam
hazırlamıştır. Halkın Çarlık yönetiminden sonra gelen Bolşevik yönetimine bakışını
“Bolşevizm, aslında Çarlığın sömürgeci uygulamaları altında yaşayan Türkistan’daki halk
için bir kurtuluş reçetesi olabilirdi. Zira Türkler Bolşevik ihtilalini yaşadıkları toplumda bir
sınıf mücadelesi olduğundan değil, Çarlık yönetimine ve uygulamalarına alternatif olduğu
için olumlu karşılamışlardır.” (Hatunoğlu, 2014:1165-1166) sözleri özetlemektedir. Yeni
iktidar, Çarlık yönetimi altında ezilen halklar için kurtuluş reçetesi olarak görülmüştür.
Sosyalist hükümet sosyalist kültürü tabana yayabilmek için hızlı ve bir dizi kararlar
aldı. Bunların başında da eğitim konusu öncelikli konulardan olmuştur. Devrimin ilk
yıllarından itibaren “Halkın eğitilmesi gündemin en önemli meselelerinden biri haline geldi
ve V.İ Lenin devlet komitesinin oluşturulması ile ilgili kararnameyi imzaladı. Türkistan
650
Halk Komisyonu Üyeler Birliğine bağlı halkı aydınlatma birimi kurulmuştur. 1918 yılında
Pişbek şehrinde birinci Kırgız kurultayı gerçekleştirildi ve burada yapılan eğitimle ilgili
sunumlarda, yeni okulların açılması ile ilgili meseleler müzakere edilerek, eğitimdeki yeni
yöntemlerin hayata geçirilmesinden söz edilmiştir.” (Artıkbayev, 2013: 60-61) Yapılacak
reformların kalıcı olabilmesinin yolunun halkın eğitimiyle mümkün olacağını düşünen yeni
hükümet, eğitimi öncelikli konular arasında tutmuş, bir yandan örgün eğitim kurumlarını
yaygınlaştırırken diğer yandan da okuma yazma bilmeyen halka ulaşmak için tiyatro sanatını
desteklemiştir.
Ekonomik sıkıntılara rağmen yeni kurulan iktidar, öncelikli meseleler arasında halkın
eğitimi için bir dizi sosyal kültürel reformları uygulama yoluna gitmiş; hükümetin bu
kararlılığı kısa sürede sonuç vermeye başlamıştır. Kısa sürede bir yandan örgün eğitim
kurumlarının sayısı artmaya başlamış, diğer taraftan tiyatro için amatör de olsa ilk
kıpırdanmalar başlamıştır.
Devrimden sonra oluşan sosyal, siyasi, kültürel ortam tiyatronun başlaması ve
gelişmesi için uygun zemini hazırlamıştır. Bunların başında hükümetin tiyatroyu halkı
eğitmek, sosyalist yaşantıyı halka yaymak için etkili bir silah olarak görmesi ve tiyatroyu
desteklemesi; hükümetin örgün eğitim kurumlarını yaygınlaştırmasıyla beraber buralarda
eğitim alan her yaştan genç neslin tiyatro ile tanışacağı uygun ortamların oluşmaya
başlaması gelir. Bütün bunlara ek olarak Çarlık Rusya’nın katı sömürgeci yönetimin
yıkılmasının ardından halkın yeni hükümete ve onun yapacağa reformlara karşı olumlu bir
bakış açısı içinde olması da tiyatronun halk tarafından benimsenmesi için uygun bir ortam
hazırlamıştır. Bütün bunlar çağdaş Kırgız tiyatrosunun devrimin ilk yıllarından itibaren
oluşmaya başlaması ve kısa sürede hızla gelişmesine fırsat vermiştir.
II. Çağdaş Kırgız Tiyatrosunun Oluşumuna ve Gelişimine Etki Eden Faktörler
1917 Ekim Devrimi ile birlikte kurulan yeni iktidar döneminde çağdaş tiyatronun
ülkenin genelinde oluşmaya başlayıp hızla gelişmesini anlayabilmek için tiyatronun halk
üzerinde etkisini ve yeni yönetimin tiyatroya bakışını bilmek gerekir.
Örgün eğitim kurumları hızla yaygınlaşırken okuma yazma bilmeyen halkın da tiyatro
ile eğitilmesi üzerinde durulmuş, tiyatro sosyalist ideolojiyi yaymak için etkili bir görev
üstlenmiştir. Baygaziyev’in “Sovyet yönetimi zamanın en önemli aracı sayarak, siyasikültürel propaganda işleriyle ilgili halka direk irtibat kurmayı sağlayabilen tiyatro ve sahne
sanatına, çok önem vermiştir.” (2002: 67) sözleri, devletin tiyatroya bakışını özetler
niteliktedir. 1917 Ekim devriminden SSCB’nin dağılmasına kadar tiyatro yerel halkları
kontrol altında tutmaya çalışan ideolojik bir silah olarak görev yapmıştır. “Güdümlü tiyatro
anlayışı Marksist felsefenin tarihsel maddecilik ilkesine dayanır ve tiyatronun sınıf
savaşımında araç olarak kullanılmasını öngörür. Burjuvanın sanat anlayışı suçlanmakta, hiç
ödün vermeden siyasal amaca hizmet eden sanatın arı ve anlamlı sanat olduğu kabul
edilmektedir.” (Şener, 2006: 259). Sanatın her kolu bunun içinde de tiyatro, Sovyetler
Birliği döneminde siyasal amaca hizmet etmiş, bir propaganda aracı olarak işlev görmüştür.
Siyasi amaca hizmet eden tiyatro, devlet desteğini arkasına almış bu durum da tiyatronun
oluşmasında en önemli faktör olmuştur.
Öte yandan devletin eğitim reformları çerçevesinde açılan örgün eğitim kurumlarının
sayısının hızla artması, amatör tiyatronun oluşumunda etkili olmuştur. Yetimhanelerden
651
başlayarak bu eğitim kurumlarında sanat ve kültür programları düzenlenmiş, ilk tiyatro
gösterileri yine bu kurumlar içinde oluşmaya başlamıştır. Almatı ve Taşkent gibi büyük
merkezlere giden Kırgız gençleri, buralarda karşılaştıkları canlı kültürel ve edebi ortamda,
tiyatro ile tanışmışlar; önce gördükleri oyunları taklit eden bu gençler, bir süre sonra kendi
oyunlarını yazıp sahnelemeye başlamışlardır. Bu gençler arasında Sıdık Karaçev, Kasım
Tınstanov, Şarip Kökönov, Aalı Tokombayev gibi çağdaş Kırgız edebiyatının ilk yazarları,
dikkat çekmektedir.
Bunun yanında Oş, Karakol, Pişbek (Frunze) gibi merkezlerde de yükseköğrenim
kurumları açılmaya başlamış; yine buralarda eğitim gören gençler de öğrenimlerinin yanında
sanat ve kültür faaliyetleri ile uğraşarak ilk amatör tiyatro faaliyetlerinin gelişmesine katkı
sunmuşlardır. Örneğin 1925 yılındaki Kırgızistan’ın yeni merkezi olan Pişpek’te kurulmuş
Pedagoji Yüksekokulu (Pedagogiçeskiy Tehnikum) öğrencileri arasında “Raykan
Şükürbekov, Kasımalı Cantöşev, Kasımbek Eşmambetov, Kubanıçbek Malikov” gibi isimler
vardır. Bu isimler, okulda oluşan kültür-edebiyat ortamından etkilenmişler amatör olarak
başladıkları tiyatro yazarlığı ve oyunculuğunu ileriki dönemlerde profesyonel platforma
taşımışlardır. Aynı zamanda bu isimler, çağdaş Kırgız edebiyatının, tiyatrosunun kurucuları
arasında öne çıkan edebi şahsiyetlerdir.
Çağdaş Kırgız tiyatrosunun ilk eseri olarak kabul edilen “Kaygıluu Kakey” piyesinin
yazarı Moldogazi Tokobayev’in sanatsal gelişiminde de Tüp’te gittiği Ziraat Yüksek
Okulunun etkisi büyüktür. Yine 30’lu yılların önemli tiyatro eserleri arasında yer alan “Acal
Orduna” piyesinin yazarı olan Cusup Turusbekov da Tokobayev ile aynı okuldan mezundur.
Kısacası örgün eğitim kurumlarının artması ile eğitim alma fırsatı kazanan Kırgız gençleri,
gittikleri eğitim kurumlarında kültür ve edebiyat çevreleri oluşturmuşlar; böylece okullar,
aynı zamanda edebiyat-sanat eğitimi veren kurumlar görevini üstlenerek, çağdaş Kırgız
edebiyatının ve tiyatrosunun oluşumunu sağlayan faktörler arasında yer almıştır.
Yine çağdaş Kırgız tiyatrosuna etki eden bir diğer faktör de belli bir gelişmişlik
düzeyine sahip olan Rus edebiyatı ve tiyatrosunun etkisidir. Sadece Kırgızlar değil,
Sovyetler birliği içindeki diğer uluslar da baskın bir yapıda ve daha ileri bir düzeyde olan
Rus edebiyatının etkisi altında kalmışlardır. Birlik içindeki başta Rus tiyatro toplulukları
olmak üzere kardeş diğer halkların tiyatro topluluklarının turneleri de Kırgız tiyatrosunun
gelişiminde etkili olan faktörlerdendir.
Amatörlükten profesyonelliğe geçişte en önemli etki elbette ki 1926 yılında Millî Müzikal
Tiyatro Stüdyosu’nun açılmasıdır. Tabii stüdyonun açılması, yine Komünist Parti isteği ve
desteği ile olmuştur. “1926 yılında tiyatro stüdyosunun açılmasıyla Kırgız drama sanatı
profesyonel düzeyde gelişmeye başladı. Tiyatro stüdyosu, sanat yaratma yeteneğine sahip olan
Kırgız gençlerinin arasından profesyonel oyuncu ve yönetmenleri yetiştirme görevini
üstlenmiştir. Fakat drama sanatı başka bir deyişle tiyatro, edebiyatsız gelişemezdi. Bu sebeple
stüdyonun açılmasıyla birlikte Kırgızca oyunlara ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır.” (Cigitov,
1987: 85).
Millî Stüdyo’nun başına getirilen N. N. Elenin, profesyonel Kırgız tiyatrosunun oluşması
için önemli çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaların başında stüdyonun repertuvarını oluşturma
çalışmaları gelir. Başta kendisi olmak üzere stüdyo çalışanları, öğrenciler de repertuvar için yeni
oyunlar yazarlar. Bunun yanında Elenin, amatör çalışmaları yakından takip ederek Moldogazi
Tokobayev’in “Kaygıluu Kakey”, Kasımalı Cantöşev’in “Karaçaç” piyesleri gibi amatör
oyunlar arasından beğendiği oyunları, Millî Stüdyo’nun repertuvarına kazandırır. Başta Rus
652
tiyatrosu olmak üzere birlik içindeki başka halkların başarılı oyunları da repertuvara dâhil edilir.
Öte yandan stüdyo bünyesinde yetenek sınavıyla kabul edilen öğrenciler, tiyatro alanında
yetiştirilmeye başlanır. Bu öğrenciler hazırladıkları oyunları sadece Frunze’de değil,
düzenledikleri turnelerle Kırgız coğrafyasında geniş halk kitlelerine ulaştırırlar.
Kısacası amatör çalışmalar olarak başlayan çağdaş Kırgız tiyatrosu, Millî Stüdyo’nun
açılması ile profesyonelliğe doğru önemli bir adım atmış, stüdyonun girişimleri ile hem
sahnelenen oyun sayısı artmış hem de bu durum, yeni tiyatro oyunlarının yazılmasına vesile
olmuştur. Başarılı, daha profesyonel oyunlar yazılmaya başlaması, tiyatro sanatının gelişmesine
katkı sunarken tiyatroya olan ilginin her geçen gün artması da yeni oyunları halkla buluşturmayı
gerekli kıldığından yeni oyunların yazılmasını teşvik etmiştir. Böylece tiyatro sanatı ve edebiyat
birbirini desteklemiş, her iki sanat da birbirine paralel bir şekilde hızlı bir gelişim sürecine
girmişti.
Sonuç
Devrimden önce sözlü halk edebiyatı içinde geleneksek Kırgız tiyatrosundan bahsetmek
mümkün olsa da profesyonel anlamda bir tiyatronun varlığından söz edilemez. Çağdaş Kırgız
tiyatrosunun oluşumu 1917 Ekim Devrimi’nden sonraki dönemde başlar. Edebiyatın ve sanatın
gelişmesinde içinde bulunulan toplumsal, tarihi, kültürel ve sosyal şartlar etkilidir. Devrimden
sonra kurulan yeni iktidarın eğitimi öncelikli konular içine alması ve örgün eğitim kurumları ile
ulaşamadığı okuma yazma bilmeyen halka tiyatro vasıtası ile ulaşmak istemesi, tiyatronun
oluşumu ve gelişimi için elverişli şartları hazırlamıştır.
Çarlık Rusya’nın katı yönetiminden kendisini kurtardığı için halkın yeni iktidara bakışı
çok olumludur. Bu sebeple halka benimsetilmeye çalışılan her türlü reform gibi tiyatroya da
halkın tutumu çok katı olmamıştır. Başlarda bazı oyunların içeriklerine, benimsetilmeye çalışılan
ideolojilerine halkın bazı kesimlerinden tepkiler gelse de bu tepkiler yeni iktidarın aldığı
tedbirlerle büyümeden bastırılmıştır. Halkın psikolojik hazırbulunuşluluğu ile birlikte devletin
desteğini de arkasına alan tiyatro hızla gelişmeye başlamıştır.
Devrimden sonra oluşmaya başlayan edebi kültürel ortamlarda amatör olarak başlayan
tiyatro çalışmaları, 1926 yılında Millî Stüdyo’nun kurulması ile profesyonel bir yapıya
bürünmeye başlar. Tiyatro sanatının gelişmesi, yeni oyunların yazılmasını teşvik etmiş, böylece
daha başarılı oyunların yazılmasına zemin hazırlamıştır. Tiyatro sanatının ve çağdaş Kırgız
edebiyatının gelişmesine paralel olarak tiyatro türünde yazılan eserlerin kalitesinde de zamanla
bir iyileşme görülür.
653
Kaynakça
ARTIKBAYEV, K. (2013). XX. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı Tarihi (Çev. Mayramgül
Dıykanbayeva). Ankara: Bengü Yayınları.
BAYGAZİYEV, S. (2002). XX Kılımdagı Kırgız Dramaturgiyasının Tarıhı. Bişkek: Elpek.
CİGİTOV, S. (1987). “Kırgız Sovet Adabiyatının Caralışı Calpı Tarıhıy cana Madaniy
Şarttar”. Kırgız Sovet Adabiyatının Tarıhı (Sadıkov A. vd.). I. Cilt, Frunze: İlim Basması.
HATUNOĞLU, N. (2014). “Alim Han ve Buhâra Emirliği’nin Bolşevikler Tarafından
İşgali”. 1. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu (18-21 Mart 2014),
Bildirileri Kitabı. Cilt 1. s. 1161-1176
ŞENER, S. (2006). Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
654
Moldogazi Tokobayev’in Kaygılu Kakey Tiyatro Eseri Üzerine Bir İnceleme
Doç. Dr. Gül Banu DUMAN481
Yağmur DEMİRTAŞ482
Özet
Güçlü bir sözlü edebiyat geleneği bulunan Kırgızların yazılı edebiyatı 1917 Ekim
Devrimi’nden sonra gelişmeye başlamıştır. Çağdaş Kırgız edebiyatının başlangıcı yazılı
edebiyatının da başlangıcı olarak kabul edilir. Yeni kurulan iktidar, devrimin kalıcı
olmasının yolunun halka inmekle mümkün olacağını düşünerek eğitim seferberliği
başlatmış, Sovyet ideolojisini yaymak için de edebiyatı ve sanatı ideolojik bir silah olarak
kullanma yoluna gitmiştir. İçinde görsel, işitsel birçok unsuru barındıran tiyatro, yazılı
materyallere göre daha etkili bir etkiye sahip olduğu için Sovyet yönetiminin başlangıcından
itibaren tiyatro sanatı desteklenmiş, ona bağlı olarak da yeni tiyatro oyunları yazılmıştır.
Çağdaş Kırgız edebiyatının ilk temsilcilerinden biri olan Moldogazi Tokobayev’in yazdığı
“Kaygıluu Kakey” (Kaygılı Kakey) eseri drama türünde yazılmış ilk eserdir. Eser,
devrimden önceki dönemde kadınların yaşadığı sıkıntıları konu alır. Bu çalışmada,
Moldogazi Tokobayev’in “Kaygıluu Kakey” (Kaygılı Kakey) adlı eseri, oyunun kimliği,
eserin özeti, olay örgüsü, şahıs kadrosu, zaman, mekân ve dekoratif unsurlar, sahneleme
tekniği ve dil ve üslup gibi yapısal unsurları bakımından incelenecektir. İncelemeye
geçmeden önce, yazar ve eser hakkında bilgi verilecek ve eserin yazıldığı dönemin
sosyokültürel yapısına kısaca değinilecektir.
Anahtar Kelimeler: Moldogazi Tokobayev, Kaygıluu Kakey, Kırgız tiyatrosu.
Giriş
Kırgız edebiyatına profesyonel tiyatronun girişi 1917 Ekim Devrimi ile olmuştur.
Öte yandan güçlü bir sözlü edebiyat geleneğine sahip olduğu bilinen Kırgızların geleneksel
tiyatro olarak nitelendirilebilecek edebi-sanatsal faaliyetlerinin varlığı da bilinmektedir.
Geleneksel Kırgız tiyatrosu denilince Kırgız meddahları olarak nitelendirilebilecek olan
kuudullar (halk mizah ustaları) ve başta Manas destanı olmak üzere destan anlatıcıları ilk
olarak akla gelir. Ekim Devrimi’nden sonra ise birçok faktörle birlikte bir parça da
geleneksel tiyatronun temelleri üzerinde yükselen profesyonel anlamdaki tiyatro türü, Kırgız
edebiyatında yer almaya başlamıştır.
Sovyet edebiyatının ideoloji temeli üzerine kurulduğu bilinmektedir. İdeolojiyi
yayma bağlamında tiyatronun Sovyet sisteminde ayrı bir yeri vardır. Sovyet yönetimi
tarafından, kitlesel propaganda aracı olarak görülen tiyatro, okuma yazma bilmeyen halk
üzerinde etkili bir propaganda silahı olarak kullanılmıştır. Tiyatronun kitleler üzerindeki
481
Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim
Üyesi.
482
Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Öğrencisi.
655
etkisi iktidar tarafından bilindiğinden tiyatronun gelişmesi için devlet her türlü desteği
vermiş, tiyatro gösterilerinin artması yeni oyunların yazılmasına da vesile olmuştur.
Kırgızlarda profesyonel tiyatroya geçişte öncelikle amatör girişimler dikkat çeker.
Özellikle Almatı, Taşkent gibi merkezlere eğitim almaya giden Kırgız gençleri gittikleri
yerlerdeki edebiyat-sanat faaliyetlerini yakından takip ederler. Bu gençler, önce
Kazakçadan, Özbekçeden, Tatarcadan çevirdikleri eserleri sahnelemeye, daha sonra kendi
orijinal eserlerini kaleme almaya başlarlar. Ülkelerine döndüklerinde gördükleri edebi
çevreyi Kırgızistan’a da taşırlar.
Devrimin ardından devrimin kalıcılığının halkı eğitmekten geçtiğinin bilincinde olan
iktidar, örgün eğitim kurumlarının sayısını arttırır. Pişpek ve Tüp’te Ziraat okulları,
Pişbek’te (Frunze) Pedagoji Fakültesi, Oş’ta Eğitim Enstitüsü gibi yükseköğrenim kurumları
da açıldıktan sonra buralarda geleceğin Kırgız aydınları, edebiyatçıları yetişmeye başlar.
Örneğin Frunze’ye açılan Pedogoji Yüksekokulunda öğrenim gören öğrenciler edebi
çevreler oluştururlar ve haftada bir, yeni bir oyun yazarak cuma günleri bu oyunları
sahnelerler. Moldogazı Tokobayev de Tüp’teki Ziraat Okulundan mezun olmuş, ilk sanat
çalışmalarına da yine okul döneminde başlamıştır. Bu dönemde yazılıp oynanan birçok
amatör oyunun metinleri günümüze kadar ulaşamamıştır. Kırgız Tiyatrosunun profesyonel
düzeye ulaşmasında bu amatör çalışmaların rolünün olduğu muhakkaktır; ama Kırgız
tiyatrosu asıl profesyonel görünümüne 1926 yılında açılan Millî Stüdyo’nun faaliyete
geçmesiyle başlamıştır. Bir yandan yetenek sınavı ile aldığı öğrencilerini yetiştiren bu
tiyatro okulu bir yandan da stüdyo yöneticisi Nikolay Nikolayeviç Elenin çabaları ile ilk
Kırgız tiyatro repertuvarını da oluşturmaya başlar. Elenin, amatör tiyatro çalışmalarını da
takip eder ve repertuvarı oluştururken bazı amatör oyunları da repertuvara dâhil eder. Bu
oyunlardan birisi de Moldogazı Tokobayev’in Kaygıluu Kakey oyunudur. Ondan önce
sahnelenmiş bazı amatör tiyatrolar olsa da 1953 yılında Kırgız Tiyatrosu üzerine ilk kitabı
yazan L’vov, çağdaş Kırgız tiyatrosunun ilk eseri olarak Kaygıluu Kakey’i gösterir. Ondan
sonraki çalışmalarda da bu bilgi tekrar edilir.
Bu çalışmada, Moldogazi Tokobayev’in “Kaygıluu Kakey” adlı tiyatrosu yapısal
unsurlar bakımından incelenecektir. Tiyatro; oyunun kimliği, eserin özeti, olay örgüsü, şahıs
kadrosu, zaman, mekân ve dekor çözümlemesi, sahneleme tekniği, dil ve üslup başlıkları
altında ele alınacaktır. Çalışma iki ana bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde
“Moldogazı Tokobayev’in Hayatı, Edebi Kişiliği ve Eserleri” üzerinde durulacak, ikinci
bölümde ise “Kaygıluu Kakey” Oyununun Yapısal Özellikleri” alt başlıklar halinde
incelenecektir.
1. Moldogazı Tokobayev’in Hayatı, Edebi Kişiliği ve Eserleri
Çağdaş Kırgız edebiyatının ilk temsilcilerinden olan Moldogazı Tokobayev, 1905
yılında şimdiki Isıkgöl iline bağlı Toru-Aygır köyünde doğmuştur. İki yaşında iken annesi
vefat eden yazar, on iki yaşına kadar babasının elinde büyümüş, babasının da vefatından
sonra bir müddet akrabalarının yanında kalmıştır. 1921 yılında Karakol şehrindeki öksüzler
yurduna verilen Tokobayev, daha sonra Tüp ilçesindeki Ziraat Yüksek Okuluna kayıt
yaptırıp, orada 1926 yılına kadar okumuştur.
Yazar, edebȋ hayatına 1924 yılında “Erkin Too” gazetesinde yayınlanan "Kaysı
Ubak" (Hangi Zaman) adlı şiiriyle başlamıştır. 1926 yılında “Kaygıluu Kakey” (Kaygılı
Kakey) adlı tiyatro ile Kırgız tiyatrosunun drama türündeki ilk eserini kaleme almıştır.
656
Yazarın edebiyata merakı Tüp’te okuduğu yıllarda Karakol şehir tiyatrosunda
sahnelenen Tatarca ve Özbekçe oyunlarından etkilenmesi ile başlar. Ziraat Yüksek
Okulu’nun tiyatro kulübünde sahnelenen oyunlara katılarak tecrübe sahibi olmuştur.
Tokobayev tiyatro eseri kaleme almak için, Rus tiyatrosunun klasik eserlerinden
esinlenmiştir. Yazar, M. Borbugulov’la yaptığı söyleşide şunları dile getirir: “Rus dilini kötü
bilmeme rağmen, ben Gogol’un Müfettiş komedisinin orijinal metnini okudum. Bu eser beni
kendine çekti. İşte o zaman ben de piyes yazma arzusuna kapıldım.” (Borbugulov, 1958:
25).
İlk tiyatro eserini kaleme alan yazar Kırgızistan’da yazılı edebiyatın gelişmesinde
öncülük etmiştir. Tokobayev, tiyatrodan ziyade şiir kitaplarıyla tanınmıştır. Şiirlerini serbest
ölçüyle yazan Tokobayev’in ilk şiir kitabı 1931’de “Irlar Cıynagı” (Şiir Antolojisi), ikinci
şiir kitabı 1937’de “Ekinçi Irlar Cıynagı” (İkinci Şiir Antolojisi) adıyla basılmıştır. Şairin
1951’de “Şayır Caştar” (Neşeli Gençler), 1951’de “Şañduu Kün” (Mutlu Gün), 1954’te
“Alga Bas” (İleriye Adım At), 1958’de “Ayna”, 1955’te “Tañdalgan Irlar” (Seçme Şiirler),
1957’de “Kücürmön Emgek” (Çalışkan Emek), 1971’de “Carık Küz” (Aydınlık Güz) adlı
şiir kitapları basılmıştır. Şiir kitaplarının haricinde öykü ve deneme kitapları da
yayımlanmıştır.
“Sosyalizm doğrultusunda eğitim alan Moldogazı Tokobayev, sosyalist ideolojiye
sadık bir şair olmuştur. Şiirlerinde dönemin güncel temalarına değinmiştir.” (Özgen, 2014:
265). Şiirlerinin temel konuları Lenin, Ekim Devrimi, sosyalist yapılanma, komünist parti,
eski yeni çatışması, sınıf mücadeleleridir.
Çağdaş Kırgız edebiyatının gelişmesine katkı sağlayan yazar, 21 Mayıs 1974 yılında
Bişkek’te vefat etmiştir.
2. “Kaygıluu Kakey” Oyununun Yapısal Özellikleri:
Moldogazı Tokobayev tarafından 1926 yılında kaleme alınan eser, Çağdaş Kırgız
edebiyatının drama türünde yazılmış ilk eseridir. Eserde para karşılığı yaşlı biri ile zorla
evlendirilmek istenen Kakey’in ve onu seven genç Ömürkul’un yaşadığı olaylar anlatılır.
Tokobayev bu oyunda, kadınlara yapılan haksızlıkları, ezilen kadınların yaşam
mücadelesini anlatmıştır. Yazar eseri kaleme alırken gerçek bir olaydan etkilendiğini şöyle
dile getirir: “Bu gerçek hayattan alınmıştır. Bizzat şahit olduğum Kakey ile Çoybek Bay’ın
arasında olan bitenleri anlatmak için yazmıştım.” (Kümüşaliyev, 1979: 84).
Yazar eserde yıllar sonra bazı düzenlemeler yapmıştır. “Moldogazı Tokobayev,
piyesi 1936 yılında tekrar sahnelenmeden önce gazete ve tiyatroda yapılan tenkitleri dikkate
alarak tekrar gözden geçirmiş, çeşitli düzenlemeler yapmıştır.” (Özgen, 2014: 264).
657
2.1. Oyunun Kimliği
“Kaygıluu Kakey” (Kaygılı Kakey) oyunu, 1926 yılında Moldogazı Tokobayev
tarafından yazılmıştır. Eser, 16 Kasım 1927’de Frunze drama stüdyosunda sahnelenmeye
başlanmıştır. Oyun, günümüzde sahnelenmeye devam etmektedir.
Oyun dört perdeden oluşur. Her perde farklı mekânlarda gerçekleşmiştir. Oyun, IsıkKöl çevresinde yer alan bir taşrada geçmektedir. Birinci perde Maldıbay’ın evi, ikinci perde
Çoybek’in evi, üçüncü perde Issık Göl’ün bir kenarı, dördüncü perde ise damatın girdiği
boz-üy (Kırgız çadırı) mekânları kullanılmıştır.
Eserin şahıs kadrosunda toplam 21 kişi yer almaktadır. Oldukça kalabalık olan şahıs
kadrosunu 12 erkek, 8 kadın ve bir çocuk oluşturur.
2.2. Eserin Özeti
“Kaygıluu Kakey” (Kaygılı Kakey) eseri, Isık Gölü’nün etrafındaki taşrada geçer.
Oyun 57 yaşındaki evli Çoybek Bay’ın, 17 yaşındaki Kakey’i ikinci eş olarak almak
istemesiyle başlar. Oyun boyunca Kakey ve sevdiği Ömürkul’un kavuşma mücadelesi
anlatılır.
Dört perdeden oluşan “Kaygıluu Kakey” eserinin birinci perdesi, hayvanı kaybolan
Maldıbay’ın, eşi Asılkan’a yakınmasıyla başlar. Mırzaalı ile Alımkul, Maldıbay’ın evine
gelir; Maldıbay’ın kızını, evli olan Çoybek Bay’a para karşılığında ikinci eş olarak almak
isterler. Borcu olan Maldıbay, kızını evlendirmeyi kabul eder. Kakey, babasının onu
evlendireceğini öğrenince üzülür, kendisini hançerle öldüreceğini söyler. Bu sırada sevdiği
genç olan Ömürkul, onu görmeye gelir. Ömürkul üzülen Kakey’i teselli etmeye çalışır ve
ona Çoybek Bay’a verirlerse kendini öldüreceğini söyler. Ömürkul sevdiği kızı, üzülmemesi
için ikna etmeye çalışırken; Maldıbay, kızını ve Ömürkul’u yakalar. Maldıbay onlara
hakaret eder. Mırzaalı ve Alımkul, kızlarını bu halde gördükleri için Maldıbay’ı azarlarlar.
İkinci perde, Çoybek Bay’ın evinde eşi Bübükan’ın tanıtılmasıyla başlar. Bübükan,
Çoybek Bay’ın üstüne bir eş almak istemesine sinirlenir. Dünyada kadınların mal yerine
konulup satılmalarına üzülür. Çoybek Bay’ın evine Ömürkul gelir ve Bübükan ile aralarında
sohbet ederler. Sohbet sırasında Ömürkul’un Kakey’i sevdiği anlaşılır. Bübükan evlenmeden
önce kendisinin de sevdiği olduğunu ancak, para karşılığında Çoybek Bay ile
evlendirildiğini ifade eder. Kakey’in yaşadıklarını kendisi de yaşamıştır. Çoybek Bay evine
gelir. Bübükan, Ömürkul’u perdenin arkasına saklar. Çoybek Bay ve Bübükan, Çoybek
Bay’ın ikinci eş almak istemesi nedeniyle tartışırlar. Tartıştıkları esnada Alımkul araya girer.
Ortalık sakinleştikten sonra Çoybek Bay, Alımkul’a Maldıbay’ın evine gidip ne
konuştuklarını öğrenir. Daha sonra Çoybek Bay Mırzaalı’ya mektup göndermek ister.
Mektupta Mırzaalı’ya; Maldıbay’a dünür geleceğini iletmesini söyler. Çoybek Bay, eşi
Bübükan’a yer hazırlamasını söylediği sırada dışarıdan gelen sese yönelir ve kurdun koyuna
saldırdığını görür. Mutfaktan değneği alacağı sırada, orada saklanan Ömürkul’u görür.
Ömürkul oradan kaçar gider.
Oyunun üçüncü perdesi Ömürkul’un, Kasım ile dertleşmesiyle başlar. Ömürkul,
kendilerinin sabah akşam çalıştıklarını ancak onları çalıştıranların sefa sürdüklerini söyler.
Sevdiği Kakey’in de, onları çalıştıranla sözlendiğini söylediği sırada Kasım, birinin
geldiğini fark eder. Gelen kişi Çoybek Bay’ın seyisidir. Seyis, Çoybek Bay’ın hayvanlarının
kaybolduğunu ve Bübükan’ın evden kaçtığını söyler. Çoybek Bay hayvanlarının
658
kaybolmasının ve Bübükan’ın evden kaçmasının sebebinin Ömürkul olduğunu düşünür.
Ömürkul, Bübükan’a üzülür ve Çoybek Bay’ın kendisini öldürmek istediğini öğrenir.
Ömürkul bir yerlerden Bübükan çıkarsa yardım edin der ve böylece Ömürkul, yaptığı hatayı
düzeltmeyi amaçlar. Seyis, Kakey’i yolda gördüğünü söyler. Ömürkul o sırada Kakey’in ona
doğru geldiğini görür. Kasım ile birkaç genç, âşıkların etrafını çevreler. Kakey, Ömürkul’a
babasının onu satmaya hazır olduğunu söyler. Seyis ile Bübükan âşıkların yanına gelir.
Seyis onu, yanlarından ayrılınca nehrin orda bulmuştur. Bu sırada ormancıların şefi olan
Sultanaalı’ya gelen Çoybek Bay, çalılıkların arasında Ömürkul’u, Kakey’i, hanımını ve
seyisi görür. Çoybek Bay bu duruma kızar ve baltasıyla seyise saldırır, onu yaralar.
Bübükan, Çoybek Bay’a varmayacağını açıkça dile getirir. Ona el kaldıran Ömürkul Çoybek
Bay’ı, Kasım ise Alımkul’u döver.
Dördüncü perde de ise Çoybek Bay ile Alımkul, güvey çadırındadırlar. Kakey’in
yengesi Akılay ile Çoybek Bay arasında bahşiş problemi yaşanır. Çoybek Bay Kakey’in tam
karşısında oturup çay içer ve Capar’a şarkı söylettirir. Çoybek Bay ve Kakey’e yatacak yer
hazırlanır. O sırada Zuura yenge Ömürkul’u eve sokar. Kakey sandığının içindeki zehri
içecek iken Ömürkul onu engeller ve Çoybek Bay’a hançeri saplar. İki sevgili oradan
kaçarlar.
2.3. Olay Örgüsü
“Kaygıluu Kakey” oyunu, devrimden önce kadınların toplumsal yaşantılarındaki
mücadeleleri üzerine kurulur. Oyunun olay örgüsü; Maldıbay’ın evine, Mırzaalı ve
Alımkul’un görücü olarak gelmesi başlar. Bu durum olay örgüsünde ateşleyici sebep olur.
Oyun dört perdeden oluşur. Oyunun olay örgüsünde çekirdek özelliği gösteren metin
halkaları şu şekilde sıralanabilir:
1. Mırzaalı ve Alımkul’un görücü olarak Kakey’i, yaşlı ve evli olan Çoybek Bay’a
istemeleri,
2. Ömürkul’un Kakey’i görmek için eve gelmesi ve evdekilere yakalanmaları,
3. Ömürkul Bübükan’ın evine gelmesi ve eşi Çoybek’e yakalanmaları,
4. Çoybek Bay’ın Kakey ile Ömürkul’u konuşurken yakalaması ve sonrasında
yaşanan kargaşa,
5. Çoybek Bay ile Alımkul’un dünürcü olarak Maldıbay’ın evine gelmesi,
6. Ömürkul’un gelip Çoybek Bay’a hançer saplaması ve Kakey ile Ömürkul’un
evden kaçması.
Olay örgüsü, drama sanatı tekniğinin önemli bir ögesidir. Eserlerde genellikle
olaylar, serim, çatışma, düğüm, doruk noktası ve çözümden oluşur. (Nutku, 2001: 170)
“Kaygıluu Kakey” (Kaygılı Kakey) eseri tek zincirli olay örgüsüne sahiptir. Eserin
serim bölümünde; Maldıbay’ın evine Mırzaalı ve Alımkul gelir. Sohbet ederlerken
Maldıbay’ın kızı Kakey’i evli Çoybek Bay’a istemeleri olay örgüsünü başlatan sebeptir.
Eser çatışmalar üzerine kurulduğu için birçok çatışma görülür. Eserde yer alan
çatışmalar, oyunun dramatik gerilimini arttırır. Eserde çatışma bölümü birinci perdenin
sonunda gerçekleşir. Perdenin sonunda Ömürkul, Kakey’i görmek için Maldıbay’ın evine
gelir. Kakey’i üzülürken gören Ömürkul, onun Çoybek Bay ile evlendirileceğini öğrenir. İki
genç konuşurken Maldıbay’a yakalanırlar.
Düğüm noktası ikinci perdede gerçekleşir. Ömürkul, Bübükan’ın evine gelir ve ikisi
dertleştiği sırada eve Çoybek Bay gelir. Bübükan, Ömürkul’u perdenin arkasına saklar.
659
Dışarıdan ses geldiği sırada mutfaktan değneği almak isteyen Çoybek Bay, Ömürkul’u
görür. Ömürkul kaçar gider ve olaylar düğümlenir.
Doruk noktası üçüncü perdede görülür. Çoybek Bay, Kakey ile Ömürkul’u
oduncuların yerinde konuşurken yakalar. Sonrasında yaşanan kargaşa, olay örgüsünü doruk
noktasına ulaştırır.
Üçüncü perdeden sonra dördüncü perdeye geçiş süresinde bilgi verilmemektedir.
Burada atlamalı çatışma görülmektedir. Atlamalı çatışma, aksiyonu hızla ilerletir. Kimi
zaman farklı kesitleri vermek için mantıksal dizeyi atlayarak verir.
Oyunun final, yani çözüm kısmı dördüncü perdede gerçekleşir. Çoybek Bay dünürcü
olarak güvey çadırına gelir. Çoybek Bay ile Kakey, yatacakları sırada Ömürkul gelir.
Çoybek Bay, Ömürkul’un hançerinden ecelini bulur. Kakey ile Ömürkul evden kaçarlar.
Eserin sonu kanla biter ve iki genç özgürlüklerine kavuşur. Böylece dramanın olay örgüsü
tamamlanır.
Eser fiziksel ve psikolojik çatışmalar üzerine kurulmuştur. Bübükan ile Çoybek
Bay’ın kavgası, oduncuların yerinde Çoybek Bay ile Ömürkul’un kavga etmeleri, oyunun
sonunda Ömürkul’un Çoybek Bay’ı hançerle öldürmesi fiziksel çatışmalardır. Oyun
boyunca başkahraman Kakey’in para karşılığında Çoybek Bay ile evlendirileceğini
öğrenmesi ile içinde yaşadığı durum psikolojik çatışmalardır.
2. 4. Şahıs Kadrosu
“Kaygıluu Kakey” oyununda şahıs kadrosu, zengin-fakir kavramı üzerinde şekillenir.
Aşağıdaki şekilde zengin-fakir çatışması yaşayan kişiler verilmiştir:
Fakir Sınıf
Zengin Sınıf
Kakey
Çoybek
Ömürkul
Kasım
Yılkıcı
Bübükan
Alımkul
Karşıtlık Ekseni
Mırzaalı
Sultanaalı
2. 4.1. Kakey
Oyunun başkahramanı olan Kakey, 17 yaşında ve fakir bir babanın kızıdır. Oyuna
ismini de veren “Kakey”in fiziksel özelliği hakkında metinde: “Kız tarafını sorsanız, fiziği
yerinde, dipdiri, gözü kapkara, u…uu.uv Çoke (orta parmağını gösterip) işte böyle, benim
kalbimi hoplattı.”
Kahraman oyun boyunca içinde yaşadığı psikolojik bir çatışma söz konusudur.
Psikolojik özelliği olarak hep üzüntülü olması verilmiştir. Sevdiği gence kavuşamazsa
kendini öldürmek istemiştir. Oyunun sonunda, sevdiği genç ile özgürlüklerine kavuşurlar.
660
2.4.2. Ömürkul
Olay örgüsünde önemli kahramanlardan olan Ömürkul, gündelik hizmet işleri yapan
genç bir delikanlıdır. Başkahraman Kakey’i seven genç, eserdeki çatışmada fakir sınıfta yer
alır. Sevdiği kızın para karşılığı zengin Çoybek’e satılacağını öğrenir. Oyun boyunca aşkı
için mücadele eder. Oyunun sonunda Çoybek’i öldürüp sevdiği kız Kakey ile kaçmıştır.
2.4.3. Çoybek
Oyunun diğer önemli kahramanlarından birisi de zengin sınıfı temsil eden
Çoybek’tir. 55 yaşındaki Çoybek, Bübükan ile evlidir ancak 17 yaşındaki Kakey’i ikinci eş
olarak almak istemektedir. “Çoybek Bay’ın Kakey’i ikinci eş olarak almaya gayret etmesi,
onun âşık olmasından değil, tam tersi sınıfına özgü olan kötü niyetliliğidir; ezilmiş sınıfın
kızını ölmek üzereyken bile, kendince aşağılamak istemesidir” (Kümüşaliyev, 1977: 55).
Çoybek Bay’ın Kakey’i ikinci eş olarak almak isterken başlık konusunda pazarlık
yapması, onun cimri bir kişi olduğunu gösterir. Alımkul’un yazdığı mektuba imza yerine
parmak basması onun okuma yazma bilmediğini seyirciye ya da okuyucuya hissettirir.
2.4.4. Bübükan
Oyunda ikinci perdede sahneye girer. İkinci perde Çoybek ile evli olan Bübükan’ın
anlatılmasıyla başlar: “(Hoş giyimli, bohçanın kenarında bir şeyleri tutar gibi, suratı
asılıyor).” Kakey gibi fakir bir ailenin kızıdır. 25 yaşındadır. Kakey ile Ömürkul’un
tarafında yer alan Bübükan, oyun boyunca kederli bir ruh haline sahiptir. Dönemin
kadınlarının ruh halini, eşinden gördüğü eziyetleri gözler önüne serer. Çoybek Bay’ın evinin
perdesinin arkasına saklanan Ömürkul’u yakalaması, Bübükan’ı zor durumda sokmuştur. Bu
yüzden Bübükan evden kaçar.
2.4.5. Maldıbay
Oyunda Kakey’in babası rolünde olan Maldıbay’ın karakter özelliği hakkında
okuyucuya bilgi verilir. Devesinin kaybolmasına üzülmesiyle fakir biri olduğu anlaşılır.
Borçları karşılığında kızını kendisiyle yaşıt zengin birine vermek istemektedir. Açgözlü biri
olduğunu eve gelen Mırzaalı’yı kenara çekip şöyle demesiyle anlaşılır: “Mırzaalı sen
gelsene beriye (bir kenara çekilirler). Bunların bu gelişi nasıl, sen doğru doğru diye dostunu
destekliyorsun da (yeri eşerek), önüne katıp sürdüğü hayvanı var mı acaba? Sormayacak
mısın?”
2.4.6. Asılkan
Oyunda Kakey’in annesi rolündedir. Kızını Çoybek Bay ile evlenmesini istemediğini
şu sözleriyle ifade eder: “Biricik şımarığım… Ne duydun, ağlama, üzülme. Canımı yakma.
Varmayacaksın, vermem (Alnından okşayarak teselli etmeye çalışır).”
2.4.7. Mırzaalı
Oyunda köyün bilgisi rolündedir. Çoybak Bay tarafında yer alır. Çoybek Bay
Alımkul’a Mırzaalı’ya göndermek için mektup yazdırır. Maldıbay ile Çoybek Bay arasında
arabulucu görevini üstlenir.
661
2.4.8. Alımkul
Çoybek Bay’ın köylüsüdür. Tefecilik işleri yapar. Maldıbay ile Çoybek Bay’ın
arasında para alışverişini sağlar. Çoybek Bay’ın sağdıcı olarak Kakey’i istemeye gider.
2. 4.9. Kasım
Oyuna üçüncü perde de girer. Ömürkul ile aynı yerde çalışan Kasım, fakir sınıfta yer
alır. Ömürkul ile Kakey’in aşkına destek vermektedir. Bu desteği oduncuların orda Ömürkul
Çoybek’i döverken Kasım’ın da Alımkul’u dövmesinden ve oyunun sonunda Ömürkul’un
Kakey’i kaçırmasında yardım etmesinden anlaşılmaktadır.
2.4.10. Sultanaalı
Olay örgüsünde çok fazla işleve sahip değildir. Oyunda üçüncü perde de giren
Sultanaalı, Kasım’ın patronudur. Çoybek Bay’ın tarafında yer alır. Menfaatçi, tefeci, tüccar,
üçkâğıtçı karakterdir.
2.4.11. Diğerleri
Eserde yer alan Akılay, Zuura, Capar, koyçu, seyis, genç kadın, çocuk, 12-15
yaşlarındaki iki genç kız, iki tahtacı şahısları dekoratif unsur durumundaki kahramanlardır.
Bu kahramanlar fon karakter olarak da anılmaktadır. Oyunu etkileyecek fonksiyona sahip
değillerdir. Aktaş dekoratif unsur durumundaki kişileri “Tiyatro ve sinemada figüran
rolündeki oyuncular gibi anlatma esasına bağlı edebî eserlerde, mahallî rengi aksettiren,
dikkatlere sunulmak istenen olay veya olay parçasına ait tablonun gözler önünde daha iyi
oluşmasına hizmet eden kişiler de vardır. Bunların olay içinde yüklendikleri herhangi bir
fonksiyon yoktur, eserde psikolojik hususiyetlerinden de söz edilmez.” (2013: 49) şeklinde
tanımlar.
2.5. Zaman
“Kaygıluu Kakey” oyununda olay örgüsünün içinde yaşandığı vaka zamanı, tam
olarak belli değildir. Oyunun birinci perdesinde kesin bir zaman belirtilmemiş, ancak bir
günlük zaman diliminde geçtiği anlaşılmaktadır. Birinci perde ile ikinci perde arasındaki
zaman dilimi belli değildir.
İkinci perde zamanın cuma günü olduğunu şu ifadeyle belirtilir:
“Çoybek: (Düşüne durup) Bak görüyor musun, yalnız Alımkul’dan başka etraflıca
bakan kimse yok görünüyor. Sefil Alımkul’un hizmetini görmüyor musun? Eşi kendine
alırmış gibi nefes nefese koşup (düşünüp), Alımkul hakikati söylüyor yarın gidelim deyip.
Yarına ne olmuş? Ee, cumartesi değil mi. İşin başı cumartesi diyen, yarın gitmeye layık gün
imiş. Oo Allah, dosta maskara, düşmana eğlence yapmayan eş olsun.”
Eserde olayların yaşandığı genel bir zaman üçüncü perde de belirtilir. Üçüncü perde
de zaman “Mevsim güz” ifadesi ile olayın sonbahar mevsiminde gerçekleştiği
anlaşılmaktadır.
Üçüncü perdeden dördüncü perdeye zamanda bir atlama yani zaman sıçraması
görülmektedir. Üçüncü perdenin sonunun kanla bitmesinden sonra dördüncü perde de olay
662
örgüsü günlük yaşamdan bir gün anlatılarak başlar. Dördüncü perde de zamanın akşamüzeri
olduğunu, Kakey ile Çoybek’e yatmak için yer hazırlanmasından anlaşılır.
2.6. Mekân ve Dekoratif Unsurlar
Tiyatro metinlerinde mekân tasviri anlatıcı olmadığı için yapılmaz. Yazar sahne
başlarında ya da parantez içinde oyunun mekânı ve dekoru hakkında bilgi verir. Bu konuyla
ilgili İsmail Çetişli görüşlerini “Anlatıcı olmadığı için tiyatroda mekân tasvirlerinden
bahsedilmez. Edebî metin seviyesindeki tiyatro eserinde mekân, sadece rejisöre yardımcı
olmak düşüncesiyle, sahne başlarında en kaba çizgileriyle parantez içinde verilir. Tıpkı
kişilerin dış görünüşleri, hareket, tavır, jest ve mimiklerde olduğu gibi. “Tarif” ve “tanıtma”
sınırları içinde kalan bu cümleler, hiçbir zaman “tasvir” olarak değerlendirilemez. Çünkü
mekân, eser sahnelendiğinde “dekor” vasıtasıyla bütün somutluğu ile gözler önüne
serilecektir.” (2009: 78) şeklinde ifade eder.
Mekân dikkate alınarak eser perdelere ayrılmıştır. Her perdede farklı mekânlar
kullanılmıştır. Oyundaki mekân ve dekoratif unsurlar somuttur.
Birinci perdede mekân, Maldıbay’ın evidir. Dekoratif unsurlar: “Kakey’in bir sürü
elbisesi evin kirişlerine asılı. Bir kuzu postu, bir şırdak ve Kakey’in küçük sandığı aleni bir
şekilde görünüyor. Evde kimse yok.” Mekân sade şekilde dizayn edilmiştir.
İkinci perdede mekân, metinde belirtildiği gibi Çoybek Bey’in evidir. Dekor
hakkında bilgi verilmemiştir.
Üçüncü perdede mekân şöyle tanıtılır: “Karakol dağlarının hayal meyal görünüşü,
Issık-Göl’ün bir kenarı. Koyu fundalık çamlık büyük yerin eteklerinde oduncuların yeri
var.”
Dördüncü perdede kullanılan mekân ise, damadın girdiği boz üydür. Dekoratif
unsurlar: “Sol tarafta taş ayna. Çoybek dirseğine dayanıp başında yastık. Alımkul onun
aşağı tarafında yanına dayanıp bükülüp oturur.”
Birinci, ikinci ve dördüncü perdede dar ve kapalı mekânlar kullanılırken, üçüncü
perdede açık ve geniş bir mekân kullanılmıştır.
2.7. Sahneleme Tekniği
Oyunun sahnelenmesinde her perdede mekân farklıdır. Dört perdede de mekânın
dekoru hakkında bilgi verilmektedir. Birinci perdedeki mekânda kuzu postu, bir şırdak ve
Kakey’in küçük sandığı yer almaktadır. Evin kirişlerinde Kakey’in bir sürü elbisesi asılıdır.
Birinci perde de evde yer alan dekorlar Kırgız evinde bulunması gereken eşyalardır.
Üçüncü perde de mekân oduncuların yeridir. Ev ortamından farklı olarak açık ve
geniş bir mekân kullanılmıştır.
Yazar eserin sahnelenmede kahramanların jest ve mimiklerini gösterme tekniğine
uygun olarak parantez açarak belirtmiştir. Örnek olarak aşağıdaki diyalogu gösterilebilir:
“Kakey: (suratı asık) Babacığım… Anneciğim… Varmam, ben sizin yüreğinizden
çıkmış tek… Tek kızınızım (Kederlenir).
Asılkan: Biricik şımarığım… Ne duydun, ağlama, üzülme. Canımı yakma.
Varmayacaksın, vermem (Alnından okşayarak teselli etmeye çalışır).
663
Maldıbay: (Derin bir of çekerek) Ah kör olası dünya of… Yukarı çeksem öküz ölür,
aşağıya çeksem araba kırılır dedikleri bu.”
2.8. Dil ve Üslup
Moldogazı Tokobayev’in Kaygıluu Kakey eseri, tiyatro diline uygun olarak
yazılmıştır. Tiyatro metinlerinde diyalogların kısa, canlı ve akıcı olması sahnelenmeye
uygunluğunu göstermektedir. Eserde uzun diyaloglar bulunmaz.
Tiyatro metinlerinde diyalog ve monolog kahramanların iç dünyasını gözler önüne
serer. Eserde şiirsel monologlar yer alır:
“Gördüğüm özgür gece olsa,
Keskin söz hızlıca geçip yok olsa.
Arzun olmaz yiğitler,
Yanında seven yar olsa.”
Eser halkın anlayacağı bir şekilde yazıldığı için atasözü ve deyimlere yer
verilmektedir. Eserde kullanılan atasözleri ve deyimler: Öydö tartsam ögüz ölöt, ıldıy
tartsam araba sınat ‘Yukarı çeksem öküz ölür, aşağıya çeksem araba kırılır’ Emgekten
kaçkañ döñgökkö, döñgöktön kaçsañ emgekke ‘İşten kaçsan tümseğe, tümsekten kaçsan işe’
Közüñ akkır! Gözünü aç! köz karandı ‘esir’.
Piyeste argo kelimelere de yer verilmektedir: baça ‘dansöz’ (Kelime aslen
Farsça’dır. Erkek dansöz ve fahişe anlamında kullanılır. Afgan kültüründe bu durum devam
etmektedir. Metinde küfür amaçlı kullanılmıştır.) Köpkön eşek ‘eşekoğlueşek’.
Sonuç
Çalışmaya konu olan Moldogazi Tokobayev’in Kayguluu Kakey tiyatrosu, Çağdaş
Kırgız edebiyatının drama türünde yazılan ilk eser olması nedeniyle üzerinde durulması
gereken bir eserdir. Oyunun konusu devrimden önceki dönemde sınıf mücadelesi ve kadın
hakları sorunudur. Kahramanların tipik özellikleri zengin-fakir kavramına göre gruplara
ayrılmıştır.
Yapılan tahlilde eser birimlere ayrılmış ve oyunun kimliği, özeti, olay örgüsü, şahıs
kadrosu, mekânı, zamanı, sahneleme teknikleri, dil ve üslubu üzerinde durulmuştur. Eser
çağdaş Kırgız edebiyatının ilk eseri olması sebebiyle hem kurgu hem de tiyatro tekniği
açısından bazı kusurları da bünyesinde barındırmaktadır. Sadece yazıldığı dönemde değil
sonraki dönemlerde de birçok kez sahnelenen eserin bu başarısı teatral başarısından ziyade
ideolojik içeriğinden ileri gelmektedir. Devrimden önceki yaşamın kötülenmesi, sınıf
mücadelesi, kadın hakları gibi Sovyet ideolojisinin halka aşılamaya çalıştığı birçok mesajı
içine alan eser bu sebeple Sovyetler Birliği döneminde çok fazla değer görmüştür. Elbette
çağdaş Kırgız edebiyatının ilk eseri olması sebebiyle eserin Kırgız tiyatro tarihinde ayrı bir
yeri vardır. Öte yandan eserin teknik birçok eksikliğe rağmen defalarca sahnelenmesinin
altında ideolojik gerçeklerin yattığı da dikkate alınmalıdır.
664
KAYNAKÇA
AHMADOV, H. (2016). Abdurrahim Bey Hakverdiyev Hayatı – Sanatı Ve Tiyatro Eserleri.
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
AKMATALİYEV, A. vd. (2002). “Moldogazı Tokobayev”, Kırgız Adabiyatının Tarıhı.
Bişkek: İlimder Akademiyası Yayınları.
AKTAŞ, Ş. (2013). Anlatma Esasına Bağlı Edebî Metinlerin Tahlili. Ankara: Kurgan
Edebiyat Yayınları.
ARTIKBAYEV, K. (2013). XX. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı Tarihi. Mayramgül Dıykanbayeva
(Çev.). Ankara: Bengü Yayınları.
BORBUGULOV, M. (1958). Puti Razvitiya Kırgızskoy Sovetskoy Dramaturgii. Frunze:
Kırgızstan Mamlekettik Basması.
ÇANKAYA, S. (2014). Kırgız Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
ÇETİŞLİ, İ. (2004). Metin Tahlillerine Giriş 2. Ankara: Akçağ Yayınları.
KAYIPOV, S. (2005). “Kırgız Edebiyatı I”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi.
Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
KESER, G. (2007). Sabahattin Kudret Aksal’ın Tiyatroları Ve Tiyatroculuğu.
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
KÜMÜŞALİYEV, K. (1977). Kırgız Teatrının Saltanatı. Frunze: Kırgızistan Basması.
KÜMÜŞALİYEV, K. (1979). Alar Baştooçulardan Boluşkan. Frunze: Kırgızistan Basması.
NUTKU, H. (2017). Oyun Yazarlığı. Ankara: Eksik Parça Yayınları.
NUTKU, Ö. (1998). Gösterim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Yayınları.
NUTKU, Ö. (2001). Dram Sanatı-Tiyatroya Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
ÖZGEN, N. (2014). Yirminci Yüzyılın İlk Yarısında Kırgız Edebiyatı Tarihi (1900-1950).
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TOKOBAYEV, M. (1985). Kaygıluu Kakey: Irlar Poemalar Cana Drama. Frunze:
Kırgızistan Basması.
ÜNAL, L. (2010). Cumhuriyet Dönemi Türkiye-Kırgızistan İlişkileri. (Yayınlanmamış
Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
YUDAHİN, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü. Abdullah Taymas (Çev.). Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
665
Duyu Bütünleme Problemi Olan Çocuklarda Görsel Motor Becerilerin İncelenmesi
Güleser GÜNEY483
Gözde ÖNAL484
Özet
Giriş: Görsel algı, görsel uyaranları tanıma, ayırt etme ve daha önceki deneyimlerle
ilişkilendirerek yorumlama yeteneğidir. Görsel algı becerileri, çocukların okuma-yazma,
heceleme, matematik yetenekleri ve okul başarısı için önemli bir anlam taşımaktadır.
Görsel- motor koordinasyon ise görsel uyaranları alma, zihin ve beden koordinasyonu
içerisinde uygun motor cevapları oluşturma olarak tanımlanmaktadır. Görsel-motor
koordinasyon becerileri yürüme, giyinme-soyunma, düğme ilikleme, el-yüz yıkama, diş
fırçalama, bilgisayar kullanma, boyama, okuma-yazma, makas kullanma gibi becerileri
kapsamaktadır. Duyu bütünleme bozukluğu olan çocukların görsel motor becerileri
düzeyleri belirsizdir.
Amaç: Bu çalışma duyu bütünleme problemi olan çocukların görsel motor beceri
düzeylerini incelemeyi ve sağlıklı çocuklarla aralarında fark olup olmadığını belirlemeyi
amaçlamaktadır.
Yöntem: Çalışmaya 4-6 yaşları arasında okul öncesi dönemde toplam 40 çocuk ( 20
değerlendirme;20 kontrol grubu) dahil edildi. Görsel eşik düzeyleri Dunn Duyu Profili’nin
görsel alt başlığı uygulanarak belirlendi. İki gruba da Bruininks-Oseretsky Motor Yeterlilik
Testi’ nin uygulanması araştırmacıların gözetiminde gerçekleşti. Elde edilen “SPSS 23 for
Windows” istatistik programı kullanıldı. Katılımcıların cinsiyet,
yaşları gibi
sosyodemografik özelliklerine ait tanımlayıcı verilerde uygunluğuna göre frekans veya
ortalama ± standart sapma (X±SS) değerleri hesaplandı. Veriler normal dağılıma uygunluk
sağlamadığı için iki grup arası karşılaştırma için non parametrik yöntemlere başvuruldu,
Mann Whitney U testi ile karşılaştırma yapıldı.
Sonuç ve Tartışma: Normal gelişim özelliği gösteren ve duyu bütünleme problemi
olan çocukların görsel motor becerileri arasında ve üst ekstremite hız ve becerileri arasında
anlamlı fark görülürken (p<0,05); görsel motor kontrol becerileri arasında anlamlı fark
bulunamadı (p>0,05). Duyu bütünleme problemi olan çocukların görsel motor becerilerinde
problem tespit edildi. Bu çocukların görsel becerilerinin akademik beceriler ve günlük
yaşama etkisini araştıran ileri çalışmalar önerilmektedir.
Investigation of Visual Motor Skills in Children With Sensory Integration
Problem
Introduction: Visual perception is the ability to recognize, distinguish and
interpretation visual stimuli by linking with previous experience. Visual perception skills
have a significant meaning for children’s literacy, spelling, mathematical skills and school
success. Visual-motor coordination is defined as taking visual stimuli and creating
483
484
Düzce Atatürk Devlet Hastanesi, Ergoterapi Bölümü, Düzce / Türkiye
Biruni Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Ergoterapi Bölümü, İstanbul/Türkiye
666
appropriate motor responses within the mind and body coordination. Visual-motor
coordination skills include skills such as walking, dressing, buttoning, washing hands and
face, brushing teeth, using computer, painting, reading-writing, using scissors. Visual motor
skills of children with sensory integration disorder are uncertain.
Objective: This study aims to investigate the visual motor skill levels of children
with sensory integration problems and to determine whether there is a difference between
them and healthy children.
Method: A total of 40 children (20 assessments; 20 control groups) aged 4-6 years
were included in the study. Visual threshold levels were determined by applying the visual
subtitle of Dunn Sensory Profile. Bruininks-Oseretsky Motor Proficiency Test was applied
to both groups under the supervision of the researchers. The statistical program “SPSS 23
for Windows“ was used. Frequency or mean ± standard deviation (X ± SD) values were
calculated according to their suitability in the descriptive data of sociodemographic
characteristics of the participants such as gender and age. Since the data did not conform to
the normal distribution, non-parametric methods were used for comparison between the two
groups and Mann Whitney U test was used.
Conclusion and Discussion: There was a significant difference between visual
motor skills and upper extremity speed and skills of children with normal developmental
features and sensory integration problems (p <0.05); no significant difference was found
between visual motor control skills (p> 0.05). Visual motor skills of children with sensory
integration problems were detected. Further studies investigating the impact of these
children's visual skills on academic skills and daily life are recommended.
GİRİŞ
Görsel algı, bireylerin gördüklerini anlama, anlamlandırma ve yorumlama
yeteneğidir (Brown, 2012). Hem nesneyi tanımlama hem de nesnelerin uzaydaki konumu ile
ilgilenen ve yapılan eylemlerle yakından ilişkisi olan karmaşık bir sistemdir (Tsai, Wilson,
& Wu, 2008).
Görsel algılama becerileri beş komponent içerir: uzaysal ilişki, görsel ayırt etme,
şekil-zemin algısı, görsel tamamlama ve görsel hafıza (Manckoundia, Pfitzenmeyer, d'Athis,
Dubost, & Mourey, 2006).
Çocuklarda görsel algılama yeteneği gelişen bir süreçtir. Çocukların görsel ayırt etme
yeteneği erken çocuklukta hızla gelişir ve yaklaşık 11-12 yaş arası yetişkin seviyelerine
yaklaşır (Atasavun Uysal & Düger, 2012; Benson & Clark, 1982). 9 yaşına kadar, görselalgısal beceriler oldukça iyi düzenlenmiştir. Şekil-zemin algısı 3 ila 5 yıl arasında hızla
gelişir ve 8-10 yaşları arasında stabilize olur; uzayda pozisyon algılama yeteneği 7-9 yaşları
arasında tamamen gelişir; Şekil tamamlama yeteneği 6-7 yaşları arasında hızla gelişir ve
yaklaşık 8-9 yaş arasında sabit bir duruma gelirken, daha karmaşık bir beceri olan uzaysal
ilişkileri ayırt edebilme yeteneği çocuklukta daha uzun bir süreçte gelişim gösterir ve 10
yaşına kadar iyice gelişir (Benson & Clark, 1982; Williams, 1983). Tüm gelişim
basamakları birlikte ele alındığında, görsel algı becerileri okul öncesi dönemde gelişmeye
başlayıp yaklaşık 12 yaşta yetişkinlerdeki seviyeye ulaşır.
Görsel-motor koordinasyon, görsel bilgiyi ince motor becerileri ile birleştirme
eylemini ifade eder ve yazı yazma, bilgisayar kullanma, top oynama gibi motor becerilerin
667
kazanılmasında önemlidir. Görsel motor beceriler genellikle ince motor beceri ve el göz
koordinasyon becerileri olarak incelenir. İnce motor beceriler, ellerin, parmakların başarılı
ve koordineli hareketlerini gerektirir ve bir görevin başarılı bir şekilde tamamlanması el-göz
koordinasyonuna bağlıdır (Baard, 1998; Beery & manual, 1989). Bu becerilerdeki
eksiklikler akademik beceriler, okul etkinliklerine katılım ve benlik kavramlarına ilişkin
sorunlara yol açabilmektedir (Ercan, Ahmetoglu, & Aral, 2011).
Çocuklar 3 yaşındayken başparmak ve işaret parmağıyla nesneleri tutma yeteneği
kazanmaya başlarlar ve 4 yaşındaki çocuklar gelişimlerinin 5 yılı içinde legolarla yüksek
kuleler inşa etme gibi becerileri kazanmaya başlarlar. 6 yaşındaki bir çocuk artık uygun bir
el-göz koordinasyonu ile ayakkabısı bağlayabilir ve giyinebilir (Syafril et al., 2018).
Çocuklarda günlük yaşam aktiviteleri, serbest zaman aktiviteleri ve okul aktiviteleri olarak
sınıflandırılan aktivite performans alanlarının büyük bir çoğunluğu hem görsel algılama
becerilerini hem de görsel motor becerileri gerektirmektedir.
Ulaşılan araştırmaların birçoğu, görsel-motor entegrasyon becerisinin okul öncesi çocukların
akademik performanslarında ve kendine bakım aktivitelerinde önemli olduğunu
vurgulamaktadır. Literatür, düğme ilikleme ve çıkarma, zıplama, bağcık bağlama ve açma,
bağımsız bir şekilde giyinme ve soyunma gibi aktivitelerde görsel-motor entegrasyonun
öneminin büyük olduğundan bahsetmektedir. Giyinme aktivitesinde, tişörtü ters giyme gibi
durumlarda çocuk başarılı bir motor beceriye sahip olsa da görsel algılama becerisindeki
zayıflıktan dolayı çocuk aktiviteyi başarılı olarak tamamlayamamaktadır.
Okul öncesi çocukların okula hazırlık için okumaya hazırlanmaları son derece önemlidir.
Okuma, kelime olarak benzersiz bir harf dizisinin görsel olarak analizini gerektirir ve okul
öncesi çocuklarda uzaysal algılama okuma gelişiminin önemli bir göstergesidir (Bellocchi et
al., 2017; Franceschini, Gori, Ruffino, Pedrolli, & Facoetti, 2012). Ayrıca anaokulunda
kazanılan ince motor becerilerin (özellikle görsel motor beceriler ve el-göz koordinasyonu)
birinci sınıfın sonunda okuma başarısını arttırdığı bilinmektedir (Son & Meisels, 2006).
Sonuç olarak bir çocuğun okuma aktivitesini başarmak için iyi bir görsel algılama
yeteneğine ve bunu motor beceri ile bütünleştirme yeteneğine sahip olması gerekmektedir.
Akademik başarı için gerekli olan yazı yazma aktivitesi için de iki beceri birbirinden ayrı
düşünülmemelidir.
Çocuğun yine akademik becerilerden biri olan yazı yazma aktivitesine hazırlık için yazacağı
yazıyı uzaysal ilişki, görsel ayırt etme, şekil-zemin algısı yetenekleri ile tanıması, görsel
hafıza ile zihnine kaydetmesi ve gördüğünü ince motor beceriler, el-kol becerikliliği ve elgöz koordinasyonu ile birleştirerek yazıya dökmesi gerekmektedir (Dankert, Davies, &
Gavin, 2003). Frostig görsel algı ve görsel motor beceriler arasındaki ilişkiyi bir
çalışmasında şöyle açıklamaktadır: «Birey, bir objeyi tutarken, elleri objeyi görme
duyusuyla yönetir. Koşarken, zıplarken, topa vururken veya bir engele dikkat ederken motor
beceri ile birlikte görsel algılama becerisi devrededir. Top oynama aktivitesinde birey
kendisine atılan topun boyutunu görsel algılama yeteneği ile zihninde oluşturur ve motor
beceri ile entegre ederek topu kavramayı gerçekleştirir» (Frostig, 1978).
Duyu bütünlüğü kuramı J. Ayres tarafından 1970’li yıllarda geliştirilmiştir. Bu kuramın
amacı insan vücudunu uyararak, duyuların birbirleriyle uyumlu bir şekilde çalışmasını
sağlamaktır. Duyu bütünlüğü, çevremizle olan sosyal ve fiziksel etkileşimimizde
vücudumuzu etkili bir şekilde kullanabilmemizi sağlamak için vücudumuzu ve çevreden
gelen duyuları organize eden nörolojik işlemlerdir (Smith Roley, Mailloux, MillerKuhaneck, & Glennon, 2007). Bu daha sonra çevresel taleplere nasıl cevap vereceğimiz
668
konusunda bize yardımcı olur. Verimli bir duyusal işleme, günlük hayatımıza tam olarak
katılmamızı ve günlük rutin ve rollerimize yeterince dahil olmamızı sağlamak için
gereklidir. Vücudumuz görme, işitme, koklama, tat alma, dokunma, vestibuler duyu,
proprioseptif duyu ve interoseptif duyu olmak üzere 8 duyusal sistemden oluşmaktadır
(Schaaf, Dumont, Arbesman, & May-Benson, 2018). Merkezi sinir sisteminin çevreden
uygun uyaranları alırken, uygun olmayan uyaranları filtrelemesini sağlamaktır. Uyarılmışlık
seviyemizi düzenleyerek çevresel uyaranlara adapte olabilme ve dikkatimizi
sürdürebilmemizi sağlar. Farklı duyusal modalitelere karşı artmış veya azalmış hassasiyet
durumlarıyla karşılaşılabilmektedir. Aynı zamanda duyusal bütünlüğün davranışsal cevapları
, amaca yönelik motor davranışı planlamada bozukluklar duyu bütünleme problemleri olarak
tanımlanmaktadır. Duyusal işlemleme bozukluğu duyusal uyaranın algılanması, modüle
edilmesi, yorumlanması ve cevaplanması sürecinde bozukluklar ile karakterizedir (Crucitti,
Hyde, Stokes, & disorders, 2019; Tavassoli et al., 2018).
Araştırmamız duyu bütünleme problemi olan çocukların görsel motor beceri düzeylerini
incelemeyi ve sağlıklı çocuklarla aralarında fark olup olmadığını belirlemeyi
amaçlamaktadır.
YÖNTEM
Çalışmaya 20 kontrol, 20 değerlendirme olmak üzere toplam 40 çocuk dahil edildi. Çocuklar
4-6 yaş arasındaki çocuklar arasından seçildi. Değerlendirme grubundaki duyu bütünleme
bozukluğu olan çocuklar için Dunn Duyu Profili görsel alt testinden 31 ve altı puan alan
çocuklar dahil edilirken, sağlıklı çocuklarda herhangi bir görsel modülasyon problemi teşkil
etmeyen 32-41 puan arası almış çocuklar dahil edildi. Bruininks-Oseretsky Motor Yeterlilik
Testi’ nin uygulanması araştırmacıların gözetiminde gerçekleşti. Çocuk ve terapist masada
karşılıklı oturma pozisyonundayken makas, kalem ve kronometre kullanılarak
değerlendirme işlemi gerçekleşti. Testin puanlamasında uygulayıcı ve diğer araştırmacı iki
kez değerlendirerek puanlama gerçekleştirildi. Değerlendirme için kullanılan testler aşağıda
verildi.
Dunn Duyu Profili
Duyu profili Winnie Dunn tarafından geliştirilmiş olup bu çalışmada 3-10 yaş arası formu
kullanılmıştır. Duyusal profil; duyusal işlem, modülasyon, davranışsal ve duygusal cevaplar
olarak üç bölümden oluşur. İşitsel işlem, görsel işlem, vestibüler işlem, dokunma işlemi,
çoklu duysal işlem, oral duysal işlem bölümleri 65 sorudan oluşur. Her alt bölüm kendi
içinde değerlendirilir. Ölçek 5 li likert ölçeğidir. Çocuğun en fazla iletişim etkileşim halinde
olduğu kişiler tarafından doldurulur. Sınır değerlerine göre ilgili duyusal alan hakkındaki
problem düzeyleri belirlenir (Ben-Sasson et al., 2009; Geyser, 2009).
669
Bruininks-Oseretsky Motor Yeterlilik Testi
Bruininks-Oseretsky Motor Yeterlik Testi, dört buçuk-ondört buçuk yaş grubundaki
çocukların motor fonksiyonlarını ölçmek için geliştirilmiştir. 8 alt test ve toplam 46
maddeden oluşan bu test, kaba ve ince motor becerileri ölçen detaylı bir ölçüm aracıdır
(BALLI & GÜRSOY). Bu alt testlerden 4 tanesi kaba motor becerileri (koşma hızı ve
çeviklik, denge, bilateral koordinasyon, kuvvet), bir tanesi hem kaba hem ince motor
beceriyi (üst ekstremite koordinasyonu), 3 tanesi ince motor beceriyi (cevap hızı, görselmotor kontrol, üst ekstremite hızı ve becerisi) değerlendirir. Testi tamamlama süresi
ortalama 45-60 dakikadır (Günal & Bumin, 2007). Çalışmamızda görsel motor ve ince
motor becerileri değerlendiren 7. (görsel-motor kontrol) ve 8. (üst ekstremite hızı ve becerisi
) parametreler kullanıldı.
İstatistiksel Analiz
İstatistiksel analizlerde “SPSS 23 for Windows” istatistik programı kullanıldı. Katılımcıların
cinsiyet, yaşları gibi sosyodemografik özelliklerine ait tanımlayıcı verilerde uygunluğuna
göre frekans veya ortalama ± standart sapma (X±SS) değerleri hesaplandı. Veriler normal
dağılıma uygunluk sağlamadığı için iki grup arası karşılaştırma için SPSS 23.0 programında
Non parametrik yöntemlere başvuruldu, Mann Whitney U testi ile karşılaştırma yapıldı,
verilere ait minimum maksimum değerler ortalama ve standart sapma değerleri gibi
tanımlayıcı istatistikler verildi.
BULGULAR
Çalışmaya 20 değerlendirme, 20 kontrol olmak üzere toplam 40 çocuk katıldı. Bu
çocukların 17 ‘si kız; 23 ‘ü erkeklerden oluşmaktaydı. Duyu bütünleme problemi olan
çocukların yaş ortalaması 5,35±0,74; normal gelişim gösteren çocukların ise 5,2±0,52’idi.
İki grubun karşılaştırmasına ait Mann Whitney U sonuçları Tablo 1’de özetlendi.
Normal gelişim özelliği gösteren ve duyu bütünleme problemi olan çocukların görsel motor
becerileri arasında ve üst ekstremite hız ve becerileri arasında anlamlı fark görülürken
(p<0,05); görsel motor kontrol becerileri arasında anlamlı fark bulunamadı (p>0,05).
Mann
Whitney U
Min-Max
ortalama
Görsel motor DBP
kontrol
NG
p
Z
U
2-17
10,05±3,94
0-17
8,15±4,47
0,183 -1,331
151,000
Üst ekstremite DBP
hız
ve
becerileri
NG
0-17
7,20 ±5,10
2-7
0,034* -2,117
122,500
3,75±1,77
5-39
DBP
17,75±7,77
Görsel Motor
0,013* -2,451
109,500
Beceriler
2-24
NG
11,90±5,80
DBP:Duyu Bütünleme Problemi Olanlar, NG:Normal Gelişim Özelliği Gösterenler
670
*: p<0,05 min:minimum, max:maksimum
TARTIŞMA VE SONUÇ
Kulp ve ark. özellikle okul öncesi dönemdeki çocukların görsel motor becerilerinin
değerlendirilmesi gerektiğini, bu becerilerin çocukların akademik becerilerini, günlük
yaşamları etkileyebileceğini oldukça büyük önem taşıdığını belirtmiştir (Taylor &
Optometry, 1999). Bu çalışmada okul öncesi dönemde bulunan sağlıklı gelişim gösteren ve
duyu bütünleme problemi olan çocuklar değerlendirildi.
Duyu bütünleme bozukluğu olan çocuklarda duyusal işlemleme düzeyi yüksek çocuklarda
bile motor problemlerle karşılaşılabilmektedir özellikle ince motor becerilerde görülen
problemin nedeni görsel nedenlerden kaynaklanabilmektedir (Dawson, Watling, &
disorders, 2000). Duyu bütünleme temelli çalışmalarda özellikle erken çocukluk döneminde
görsel temelli çalışmaların görsel ve motor beceri gelişiminde önemi vurgulanmaktadır
(Baranek, Parham, & Bodfish, 2005; Karim & Mohammed, 2015). Ancak bununla birlikte
duyu bütünleme problemli çocukların görsel motor beceri düzeyleri net değildir. Bu
çalışmada görsel modülasyon problemi olan çocukların görsel motor beceri düzeyleri
sağlıklı gelişenlerle karşılaştırıldı.
Görme duyusunun gelişimi hiyerarşik modele dayanmaktadır (Daw & Daw, 2006). Görsel
algılama becerileri şekillenirken, çocuğun çevresel uyaranları; görsel inputları doğru
işlemleyebilmesi diğer bir deyişle görsel entegrasyonu sağlayabilmesi doğru görsel algısal
temelleri atmak adına önem taşır. Görsel motor bütünleşme ise yeni doğandan yaşamın
ilerleyen dönemlerine kadar ilerleyecek bir süreçtir (Bonifacci, 2004; Cratty, 1979; Lopata
et al., 2007) Çalışmada değerlendirme ve kontrol grubundaki çocukların üst ekstremite hız
ve becerileri arasında fark tespit edildi. Duyusal entegrasyon problemi yaşayan çocukların
görsel temelli problemleri görsel motor koordinasyon becerilerini etkilemiş olabilir.
Duyu bütünleme problemi olan çocukların görsel motor becerilerinde problem tespit edildi.
Bu çocukların görsel becerilerinin akademik beceriler ve günlük yaşama etkisini araştıran
ileri çalışmalar önerilmektedir.
KAYNAKLAR
Atasavun Uysal, S., & Düger, T. J. S. j. o. o. t. (2012). Visual perception training on social
skills and activity performance in low-vision children. 19(1), 33-41.
Baard, M. L. (1998). Expressive movement and the perceptual-motor development of young
children from disadvantaged communities.
Balli, Ö. M., & Gürsoy, F. J. S. B. D. Bruininks-Oseretsky Motor Yeterlik Testinin BeşAltiyaş Grubu Türk Çocuklar İçin Geçerlik Ve Güvenirlik Çalişmasi. 23(3), 104118.
Baranek, G. T., Parham, L. D., & Bodfish, J. W. (2005). Sensory and motor features in
autism: Assessment and intervention.
Beery, K. E. J. A., scoring, & manual, t. (1989). Developmental test of visual-motor
integration.
Bellocchi, S., Muneaux, M., Huau, A., Lévêque, Y., Jover, M., & Ducrot, S. J. D. (2017).
Exploring the Link between Visual Perception, Visual–Motor Integration, and
671
Reading in Normal Developing and Impaired Children using DTVP‐2. 23(3), 296315.
Ben-Sasson, A., Hen, L., Fluss, R., Cermak, S. A., Engel-Yeger, B., Gal, E. J. J. o. a., &
disorders, d. (2009). A meta-analysis of sensory modulation symptoms in individuals
with autism spectrum disorders. 39(1), 1-11.
Benson, J., & Clark, F. J. A. J. o. O. T. (1982). A guide for instrument development and
validation. 36(12), 789-800.
Bonifacci, P. J. H. m. s. (2004). Children with low motor ability have lower visual-motor
integration ability but unaffected perceptual skills. 23(2), 157-168.
Brown, T. J. H. K. J. o. O. T. (2012). Are motor-free visual perception skill constructs
predictive of visual-motor integration skill constructs? , 22(2), 48-59.
Cratty, B. J. (1979). Perceptual and motor development in infants and children.
Crucitti, J., Hyde, C., Stokes, M. A. J. J. o. a., & disorders, d. (2019). Hammering that Nail:
Varied Praxis Motor Skills in Younger Autistic Children. 1-10.
Dankert, H. L., Davies, P. L., & Gavin, W. J. J. A. J. o. O. T. (2003). Occupational therapy
effects on visual-motor skills in preschool children. 57(5), 542-549.
Daw, N. W., & Daw, N. W. (2006). Visual development (Vol. 9): Springer.
Dawson, G., Watling, R. J. J. o. a., & disorders, d. (2000). Interventions to facilitate
auditory, visual, and motor integration in autism: A review of the evidence. 30(5),
415-421.
Ercan, Z. G., Ahmetoglu, E., & Aral, N. J. I. E. S. (2011). Investigating the Visual-Motor
Integration Skills of 60-72-Month-Old Children at High and Low Socio-Economic
Status as Regard the Age Factor. 4(3), 100-104.
Franceschini, S., Gori, S., Ruffino, M., Pedrolli, K., & Facoetti, A. J. C. B. (2012). A causal
link between visual spatial attention and reading acquisition. 22(9), 814-819.
Frostig, M. J. J. o. L. D. (1978). Five Questions Regarding My Past and Future and the Past,
Present, and Future of Learning Disabilities. 11(9), 536-539.
Geyser, E. (2009). The Agreement Found Between the Sensory Profiles of Children 3-10
Years and Their Biological Parents. University of the Witwatersrand,
Günal, A., & Bumin, G. J. F. R. (2007). Otistik çocuklarda motor performansın incelenmesi.
18(3), 179-186.
Karim, A. E. A., & Mohammed, A. H. J. E. J. o. M. H. G. (2015). Effectiveness of sensory
integration program in motor skills in children with autism. 16(4), 375-380.
Lopata, C., Volker, M. A., Hamm, E. M., Sowinski, J. E., Thomeer, M. L. J. P., & Skills, M.
(2007). Motor and visuomotor skills of children with Asperger's disorder:
preliminary findings. 104(3_suppl), 1183-1192.
Manckoundia, P., Pfitzenmeyer, P., d'Athis, P., Dubost, V., & Mourey, F. J. M. D. (2006).
Impact of cognitive task on the posture of elderly subjects with Alzheimer's disease
compared to healthy elderly subjects. 21(2), 236-241.
Schaaf, R. C., Dumont, R. L., Arbesman, M., & May-Benson, T. A. J. A. J. o. O. T. (2018).
Efficacy of occupational therapy using Ayres Sensory Integration®: A systematic
review. 72(1), 7201190010p7201190011-7201190010p7201190010.
Smith Roley, S., Mailloux, Z., Miller-Kuhaneck, H., & Glennon, T. (2007). Understanding
Ayres' Sensory Integration.
Son, S.-H., & Meisels, S. J. J. M.-P. Q. (2006). The relationship of young children's motor
skills to later reading and math achievement. 755-778.
Syafril, S., Susanti, R., El Fiah, R., Rahayu, T., Pahrudin, A., Yaumas, N. E., & Ishak, N. M.
(2018). Four Ways of Fine Motor Skills Development in Early Childhood.
672
Tavassoli, T., Miller, L. J., Schoen, S. A., Brout, J. J., Sullivan, J., & Baron-Cohen, S. J. D.
c. n. (2018). Sensory reactivity, empathizing and systemizing in autism spectrum
conditions and sensory processing disorder. 29, 72-77.
Taylor, M. K. J. O., & Optometry, v. s. o. p. o. t. A. A. o. (1999). Relationship between
visual motor integration skill and academic performance in kindergarten through
third grade. 76(3), 159-163.
Tsai, C.-L., Wilson, P. H., & Wu, S. K. J. H. m. s. (2008). Role of visual–perceptual skills
(non-motor) in children with developmental coordination disorder. 27(4), 649-664.
Williams, H. G. (1983). Perceptual and motor development: Prentice Hall.
673
Palyatif Dönemdeki Bireye Bakım Verme Sürecinde Aktivite Performansı, Katılım ve
İlişkili Faktörlerin İncelenmesi
Güleser GÜNEY485
Gözde ÖNAL486
Özet
Giriş: Yaşamın son evresinde bulunan bireye bakım verme rolüne sahip olmak
bireylerin yaşantılarını birçok yönden etkileyebilmektedir. Bakımveren bireyler tükenmişlik,
çaresizlik gibi farklı emosyonel tehditlerle günlük yaşamlarında limitasyonlar
yaşayabilmektedir.
Amaç: Çalışmamız bakımveren bireylerin bakım verme sürecinde günlük yaşam
aktiviteleri(GYA) ve enstrumental günlük yaşam aktivitelerine(YGYA) katılımdaki
etkilenimleri ve aktivite katılımlarını etkileyebilecek bireysel faktörleri incelemeyi
amaçlamaktadır.
Yöntem: 40 bakımveren birey (48,20±10,61; 32 kadın,8 erkek) çalışmamıza
katılmıştır. Bireylerin aktivite performansları, limitlendiğini düşündükleri ve önemli
gördükleri aktiviteler yarı yapılandırılmış görüşmeler ve Kanada Aktivite Performans
Ölçümü (KAPÖ) testiyle detaylıca incelenmiştir. Bireylerin aktivite performanslarını
etkileyebilecek ağrı, tükenmişlik, anksiyete, iyilik hali faktörleri görsel analog skala (VAS),
bakım verme yükü ölçeği (BYÖ), Beck Anksiyete Anketi ile değerlendirilmiştir. Aktivite
katılımı ve diğer faktörler arasındaki ilişki SPSS 23.0 programında Pearson Korelasyon
Analizi ile incelenmiştir.
Bulgular: Bireyler sırasıyla en fazla çocuklarıyla vakit geçirme, öz bakım
aktiviteleri, rekreasyonel aktiviteler ev işleriyle ilgilenmekte zorlandıklarını belirtmişlerdir
(KAPÖ performans:3.35±1.65). Ağrı yaygın görülmekte olup bel ve boyun ağrıları en sık
karşılaşılanlardır. Bireylerin aktivite performansı ve iyilik hali (r=,878), yaşam aktiviteleri
(r=,708), aktivite tatmini(r=,916) arasında pozitif yönlü korelasyon saptanırken ağrı şiddeti
(r=,692) ve anksiyete skoru arasında (r=-,480) negatif yönlü kuvvetli korelasyon
bulunmuştur (p<0,05).
Sonuç ve Tartışma: Çalışmamızda bireylerin iyilik halleri ve aktivite katılımlarının
etkilendiği görülmüştür. Bireylerin bakım verme sürecinde destek ihtiyaçlarının
karşılanması, rol dengelerinin sağlanabilmesi için ergoterapi ve psikososyal rehabilitasyon
desteği almalarının uygun olabileceğini düşünmekteyiz.
Anahtar Kelimeler: Palyatif bakım, bakımveren, aktivite performansı
Investigation of Activity Performance, Partıcıpatıon and Related Factors in The
Perıod of Carıng for Person in Palliative Term
485
486
Düzce Atatürk Devlet Hastanesi, Ergoterapi Bölümü, Düzce/Türkiye
Biruni Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Ergoterapi Bölümü, İstanbul/Türkiye
674
Introduction: Having role of caring for individual in last stage of life can affect
lives of caregiver in many ways. Caregivers may experience limitations with different
emotional threats such as exhaustion, desperation in daily lives.
Aim: The aim of study’s to examine the individual factors may affect the effects of
participation in daily living and instrumental activities in the caregiving process of
caregivers.
Method: Forty caregivers(48,20±10,61;32 female, 8 male) participated in study.
Activity performance of individuals, activities they thought to be limited and regarded as
significant were examined with semistructured interviews and Canadian Occupational
Performance Measurement (COPM). Pain, exhaustion, anxiety, wellbeing factors may affect
activity performance of individuals’re evaluated with Visual Analog Scale(VAS), Caregiver
Burden Scale, Beck Anxiety Questionnaire. The relationship between activity participation
and others was analyzed by Pearson Correlation Analysis in SPSS 23.0.
Results: Individuals reported spending most of time with their children, selfcare
activities, recreational activities, having difficulty in dealing with housework (COPM
performance:3.35±1.65). Pain’s common, backache-neck pain are the most common.
Between individuals; activity performance and wellbeing (r=,878), living activities (r=,708),
satisfaction (r=,916) were found positive correlation, between pain intensity and anxiety
score (r=-,480) were found negative correlation (p<0,05).
Conclusion and Discussion: In study, it’s observed individuals; wellbeing and
activity participation’re affected.We think it may be appropriate for individuals to have
occupational therapy and psychosocial rehabilitation support to meet their support needs in
caregiving process and to ensure role balance.
Keywords: Palliative care, caregiver, activity performance
GİRİŞ
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün tanımına göre palyatif bakım; kapsamlı bir
değerlendirme ve tedaviyle hastalar tarafından yaşanan fiziksel, psikososyal ve manevi
semptomların giderilmesini, aynı zamanda ailenin, arkadaşların, bakım verenlerin
desteklenmesini ve acılarının hafifletilmesini amaçlar. Burada amaç ölümü geciktirmekten
ziyade kolaylaştırmak hastanın ve bakım verenlerin ölüm öncesi deneyimlerini
hafifletmektir. Hastanın ve ailesinin yas süreci desteklenir. İlk palyatif bakım ünitesi 1842
yılında Fransa’da kurulmuştur. Modern anlamda ilk hospis (hospice; son dönem hasta bakım
merkezi) hizmeti ise 1967 yılında İngiltere’de hemşire Cicely Saunders tarafından
başlatılmış olup bu tarihten sonra sayıları hızla artmıştır (Figen İnci & Öz, 2012; Kabalak,
Öztürk, & Çağıl, 2013).
Bakım terimi bir bireyin giyinme, beslenme, tuvalete gitme gibi temel
gereksinimlerini karşılamayı içerir (Leyla, 2010). Bakım verme işlemi, sağlık
profesyonelleri tarafından klinik ortamda veya hastanın ev ortamında verilen mesleki
yeterlilik içeren formal bakım verme ve genellikle hastanın yakınları tarafından sağlanan
ilaç takibi, temel günlük bakım gibi faaliyetleri içeren gönüllülük çerçevesinde verilen
informal bakım verme aktivitelerini içerir (Fadime İnci & Erdem, 2006). Evde bakım verme
işlemi özellikle yaşlanan nüfusla birlikte ülkemizde sıkça gündeme gelen konular arasında
yerini almaktadır. Hastaya bakım verme işini genellikle hastanın yakın çevresindeki
akrabalar yürütmektedir. Bunlar arasında ise kadın akrabalar büyük çoğunluk
oluşturmaktadır (Arber, Ginin, Resources, & Publications, 1991).
Bağımlılık düzeyi artan hasta bireyin bakım sürecinde hem sosyoemosyonel destek
ihtiyacı hem de fiziksel ve tıbbi bakım desteği yine büyük oranda bakımverenler tarafından
675
karşılanmaktadır. Gelişen sağlık sistemleri, artan bakım ve huzur evlerine rağmen ülkemizde
hala özellikle geriatrik hastalara bakım verme işlemi çoğunlukla hastanın ev ortamında ve
yakınları tarafından yürütülmektedir (Baran et al., 2005). Yakınları tarafından bakım almak
bireylerde güven duygusu, rahatlama ve semptomatik iyileşmede hızlanmaya sebep olurken
bir bireye bakım verme yükü ve hasta ile yakını arasındaki duygusal bağ bakım verme
sürecini zorlu hale getirebilmektedir (Öztop, Şener, & Güven, 2008).
Bakım verme yükü; bakım veren birey tarafından süreç içerisinde karşılaşılan ve kişi
tarafından öz kontrolünü kaybetme şeklinde algılanan fiziksel, sosyal, ruhsal, ekonomik
problemler ve aile ilişkilerindeki bozulma süreçlerini kapsamaktadır (Işık, 2013). Bakım
verme yüküne bağlı olarak ortaya çıkan olumsuz sonuçların kümülatif olarak seyretmesi
sonucu bireylerin ruhsal veya fiziksel hastalık deneyimleri yaşayabileceği, rol
dengesizlikleriyle karşılaşabileceği ve bunlara bağlı olarak kendi günlük yaşam
aktivitelerine katılmakta güçlük çekebileceği literatürde vurgulanmaktadır (Haro et al.,
2014; Miyamoto, Tachimori, & Ito, 2010; ØSTBYE, TYAS, MCDOWELL, KOVAL, &
Ageing, 1997).
Günlük yaşam aktiviteleri (GYA), kişisel bakım, mobilite, giyinme, beslenme,
tuvalete gitme yemek dahil olmak üzere kişinin üretkenlik, kendine bakım ve serbest zaman
aktivitelerini içeren günlük rutinleri sürdürebilmek için gerekli aktivitelerdir (King et al.,
2017; Legg, Lewis, Schofield‐ Robinson, Drummond, & Langhorne, 2017). Günlük
yaşamın enstrümantal faaliyetleri (YGYA) ise biraz daha karmaşık olmakla birlikte, yine de
bireyin bağımsız yaşama ve gelişme yeteneğini yansıtır. Ev idaresi, para yönetimi, ilaç
kontrolü, alışveriş gibi aktiviteleri içerir (Jekel et al., 2015; Ran et al., 2017). Aktivite
katılımı
Bu çalışma, bakım veren bireylerin bakım verme sürecinde günlük yaşam aktiviteleri
(GYA) ve enstrumental günlük yaşam aktivitelerine(YGYA) katılımdaki etkilenimleri ve
aktivite katılımlarını etkileyebilecek bireysel faktörleri incelemeyi amaçlamaktadır.
GEREÇ VE YÖNTEM
Çalışmaya palyatif bakım sürecindeki çeşitli tanılarla takipli hastalara bakım
vermekte olan 40 birey katıldı. Bu bireylerden 32’si kadın 8’i erkeklerden oluşmaktaydı.
Bireylerin aktivite performansları, limitlendiğini düşündükleri ve önemli gördükleri
aktiviteler yarı yapılandırılmış görüşmeler ve Kanada Aktivite Performans Ölçümü (KAPÖ)
testiyle detaylıca incelendi. Bireylerin aktivite performanslarını etkileyebilecek ağrı,
tükenmişlik, anksiyete, iyilik hali faktörleri görsel analog skala (VAS), bakım verme yükü
ölçeği (BYÖ), Beck Anksiyete Anketi ve Bakımveren İyilik Hali Ölçeği ile değerlendirildi.
Değerlendirmede gönüllülük esas alındı ve her bir değerlendirme ölçeği araştırmacı
tarafından yüz yüze görüşme yöntemiyle katılımcılara uygulandı. Değerlendirmede
kullanılan ölçeklere ait bilgiler aşağıda gösterildi.
Kanada Aktivite Performans Ölçümü (KAPÖ)
Ergoterapistler arasında en sık kullanılan performans değerlendirme ölçeği Kanada
Aktivite Performans Ölçümü (KAPÖ)’dür. Bu ölçek kişilerin aktivite önceliğini, aktivite
performansını ve aktivite tatminini değerlendirir. Bu değerlendirme ölçeği aktivite
performansı alanında kişilerin karşılaştığı problemleri belirleyen bir ölçümdür. Bu ölçek,
676
bireylerin aktivite tercihlerini yine kendisi tarafından verilen performans ve tatmin puanları
ile değerlendirir. İlk basamakta bireylerden günlük rutin yaşantılarında yaptığı, yapmak
istediği veya yapmakta kısıtlandığı kendine bakım günlük yaşam, üretkenlik ve serbest
zaman aktiviteleri belirlemesi istenir. İkinci basamakta bireyler bu belirledikleri aktivitelerin
her birisine likert skalasına göre 0-10 arası bir önem değeri verir (0-Hiç önemli değil, 10-çok
önemli). Üçüncü basamak olarak bireylerden onun için en önemli en az 1, en fazla 5
aktiviteyi seçip her bir aktivite için yine likert skalasına göre 0-10 arası performans ve
tatmin puanı belirlemesi istenir. Elde edilen performans ve tatmin puanları toplanıp, bireyin
önemli bulduğu aktivite sayısına bölerek performans ve tatmin puanları elde edilir (Law et
al., 1998). Türkçe geçerlilik güvenilirliği Torpil ve ark. tarafından 2017 yılında yapılmış ve
iç tutarlılık katsayısının 0,9-1 güvenilir olduğu saptanmıştır (Torpil, 2017).
Görsel Analog Skala (VAS)
Visual Analog Skala (VAS) sayısal olarak ölçülemeyen bazı değerleri sayısal hale
çevirmek için kullanılır. 100 mm lik bir çizginin iki ucuna değerlendirilecek parametrenin
iki uç tanımı yazılır ve hastadan bu çizgi üzerinde kendi durumunun nereye uygun olduğunu
bir çizgi çizerek veya nokta koyarak veya işaret ederek belirtmesi istenir. Mesela ağrı için
bir uca hiç ağrım yok, diğer uca çok şiddetli ağrı yazılır ve hasta kendi o anki durumunu bu
çizgi üzerinde işaretler. Ağrının hiç olmadığı yerden hastanın işaretlediği yere kadar olan
mesafenin uzunluğu hastanın ağrısını belirtir. Test re- test geçerliliği mevcuttur (Downie et
al., 1978; Wewers, Lowe, & health, 1990).
Beck Anksiyete Ölçeği
Bireylerin yaşadığı anksiyete belirtilerinin sıklığını ve anksiyete şiddetbelirleyen bir
özbildirim ölçeğidir. 21 maddeden oluşan, 0-3 arası puanlanan Likert tipi bir ölçektir.
Ölçekten alınan puanların yüksekliği, bireyin yaşadığı anksiyetenin şiddetini göstermektedir
.Ülkemizde geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılmıştır (Aksoy, Özkorumak, Bahadır,
Yaylı, & Aksu Arıca, 2011; Beck, Ward, Mendelson, Mock, & Erbaugh, 1961).
Bakım verme yükü ölçeği (BYÖ)
Bakım vermeye bağlı stres düzeyini ölçen dörtlü likert bir ölçektir. Ölçek kişinin
kendisi veya uygulayıcı tarafından doldurulabilmektedir. Ölçek 22 sorudan oluşmaktadır.
Yapılan çalışmalarda ölçeğin iç tutarlılık katsayısı 0.87 ile 0.94 arasında, test-tekrar test
güvenilirliği ise 0.71 olarak bulunmuştur. Ölçekten 0-88 arası puan alınıken yüksek puan
problemin ciddiyetini göstermektedir (Ankri, Andrieu, Beaufils, Grand, & Henrard, 2005;
Bédard et al., 2001; Zarit, Reever, & Bach-Peterson, 1980). Türkçe geçerli ve güvenilir bir
ölçektir.
İstatistiksel analizlerde “SPSS 23 for Windows” istatistik programı kullanıldı.
Katılımcıların cinsiyet, eğitim seviyesi ve yaşları gibi sosyodemografik özelliklerine ait
tanımlayıcı verilerde uygunluğuna göre frekans veya ortalama ± standart sapma (X±SS)
değerleri hesaplandı. Aktivite katılımı ve diğer faktörler arasındaki ilişki SPSS 23.0
programında Pearson Korelasyon Analizi ile incelendi.
677
BULGULAR
Bireylerin yaş ortalaması 48,20±10,61 olup bu bireylerin yüzde ellisi gelir getirici bir işte
çalışmaya devam etmekteydi. Bireylerin cinsiyet, bakım verme süresi yakınlık derecesi,
medeni durum gibi sosyodemografik verilere ait bulgular Tablo 1 ‘de gösterildi.
Cinsiyet
Medeni durum
Yakınlık derecesi
Bakım verme Süresi
Tanımlayıcı
n (%)
Kadın
32 (%80)
Erkek
6 (%20)
Evli
Bekar
Oğlu
16 (%40)
24 (%60)
8 (%20)
Kızı
20 (%50)
Gelini
8 (%20)
Eşi
4 (%10)
5 yıldan az
12 (%30)
5 yıldan fazla
28 (%70)
Tablo 1: Bireylere Ait Sosyodemografik Veriler
Kanada Aktivite Performans Ölçümü’ne göre bireylerin aktivite performans puanı
ortalaması 3.35±1.65 olup yapmak isteyip yapmakta zorlandıkları aktiviteler Tablo 2’de
gösterildi.
678
Yapmakta Zorlanılan Aktiviteler
Çocuklarla Vakit Geçirmek
Kişisel Bakım Aktivitelerini Yürütmek
Ev İdaresi
Diğer
N(%)
14 (%35)
12 (%30)
12 (%30)
2 (%5)
N:Kişi Sayısı
Tablo 2: KAPÖ’de önemli görülen aktiviteler
Bireylerin % 87,4’ü ağrı deneyimine sahip olduklarını belirtmiş olup ve ağrıların %91’ini
kronik bel ve boyun ağrıları oluşturmaktaydı.
Bireylerin aktivite performansı ve iyilik hali (r=,878), yaşam aktiviteleri (r=,708), aktivite
tatmini (r=,916) arasında pozitif yönlü korelasyon saptanırken ağrı şiddeti (r=,692) ve
anksiyete skoru arasında(r=-,480) negatif yönlü kuvvetli korelasyon bulundu (p<0,05).
Pearson korelasyon analizine ait veriler Tablo 3’de gösterildi.
Aktivite Performansı
Aktivite Tatmini
P
r
p
r
Bakım Verme Yükü
0.169
0.222
0,048*
0,314*
Anksiyete Düzeyi
0,002**
0,480**
0,004**
0,447
Bakımveren İyilik Hali
0,001
0,878
0,001**
0,916**
Ağrı Şiddeti
0,002**
0,692**
0,001**
0,787**
Günlük Yaşam Aktiviteleri
0,001**
0,708**
0,001**
0,791**
Pearson Korelasyon
* p<0,05 , **p<0,005
Tablo 3: Pearson Korelasyon analizine ait veriler
TARTIŞMA
Palyatif dönemdeki bireye bakım verme sürecinde bakım verenlerin temel ve
yardımcı günlük yaşam aktivite katılımları ve bununla ilişkili faktörlerin incelendiği bu
çalışmada bakım verenlerin aktivite katılımlarının etkilenmiş olduğu tespit edildi.
Bakım verenlere ait sosyodemografik özelliklere bakıldığında literatürle uyumlu
şekilde bakım verme görevini çoğunlukla kadın bireylerin gerçekleştirdiği ve özellikle de
hastaların kızları veya gelinlerin bu sorumluluğu üstlendiği tespit edildi (Özdemir, Şahin, &
Küçük, 2009; Schubart, Kinzie, & Farace, 2008). Türk toplumunun kültürel yapısı ve aile
kavramına bakış açısı göz önüne alındığında bu durumun kadınların toplumsal rolleri ile
örtüştüğü söylenebilir.
679
Hasta yakınlarının yüzde yetmişinin, 5 yıldan uzun süredir bakım verme görevini
sürdürdüğü saptandı. Egici ve ark. bakım verme süresi arttıkça bireylerin algılanan bakım
yüklerinin arttığı, stres düzeylerinin yükseldiği gösterilmiştir (Ulusal, 2012). Ayrıca
Mollaoğlu ve ark. bakım verme süresi ve bakım yükü arasında korelasyon varlığını
göstermiştir (MOLLAOĞLU, ÖZKAN TUNCAY, & KARS FERTELLİ, 2011). Bakım
verme süresindeki uzunluk bakımverenlerde ortaya çıkan kümülatif stres ve fiziksel
etkilenimlerin nedeni olabilir.
Bakım veren bireylerde bakım verme sürecinde ağrı semptomlarıyla
karşılaşılabileceği gösterilmiştir (Deeken et al., 2003). Tuna ve Olgun inmeli bireylerin
bakımverenleriyle yaptıkları çalışmada bu bireylerin en fazla baş ağrısı deneyimlediklerini
ortaya koymuştur (TUNA & Olgun, 2010). Bu çalışmada bireylerin büyük çoğunluğunun
ağrı deneyimi yaşadığı saptanırken en fazla kronik bel ve boyun ağrısıyla karşılaşıldı.
Palyatif dönemdeki bireylerin bakım yüklerinin fazlalığı ve bakım sürecinin fiziksel güç
gerektiren hastayı kaldırma, taşıma ve yatak içi mobilizasyon aktiviteleri göz önüne
alındığında ağrı bölgelerinde bakımverilen hastalık türüne göre de değişiklik gözlenebileceği
düşünülebilir.
Orak (Orak & Sezgin, 2015) kanser hastalarının bakımverenleri konusu araştırılırken
günlük yaşam aktivitelerin göz ardı edildiğini belirtmiştir. Magliano ve ark. 2002 yılında
yaptıkları çalışma da şizofreni hastası aile üyelerinin % 83’ünün günlük yaşam rutinlerinde
zorluk yaşadığını göstermiştir (Magliano et al., 2002). Bu çalışmada bireylerin temel ve
enstrumental günlük yaşam aktivitelerindeki performans düzeylerinin ortalamasına
bakıldığında oldukça düşük düzeyde aktivite performans düzeylerine sahip oldukları
görüldü. Bireylerin yapmakta zorlandıkları ve yapmayı arzuladıkları aktivitelerin
çoğunluğunun ise yardımcı günlük yaşam aktiviteleri arasında yer almaktaydı. Bireylerin
uzun süre bakım verme işlevini yürütmek zorunda kalmaları, evden ve diğer aile
bireylerinden uzak uzun süreli hastane yatışları bu bireylerde aktivite performanslarını
düşürmüş ve yapmak istedikleri aktiviteleri yapamaz hale gemelerine neden olmuş olabilir.
Bireylerde rol belirsizlikleri ve rol karmaşaları da bireylerin algıladığı bakım yükü ve
tükenmişliği desteklemiş olabilir (Kabataş Yıldız & Ekinci, 2017).
Bireylerin iyilik halleri arttıkça aktivite performansları ve bu aktivitelerden duyulan
memnuniyet düzeylerinin yükseldiği görüldü. İyilik bireyin hali fiziksel, ruhsal, bedensel ve
sosyal olarak tam bir iyilik hali içerisinde olmasını ifade eder. Bireylerin iyilik hali arttıkça
aktivite katılımlarının ve toplum içerisinde var olma düzeylerinin de artması beklenir
(Christiansen, Baum, & Bass-Haugen, 2005). Özellikle ruhsal açıdan tükenmişlik riskiyle
karşı karşıya kalan bakımverenlerde aktivitelere karşı isteksizlik, motivasyon kaybı,
yetersizlik hissi gibi emosyonel faktörlerin bireylerin aktivite ilgilerini limitlendirebileceği,
bireyleri katılıma karşı negatif motivasyon düzeyine çekebileceği düşünülmektedir.
Kronik ağrı deneyimleyen bireylerde fiziksel aktivite düzeyinin düştüğü literatürde
vurgulanmıştır (Brox, Storheim, Holm, Friis, & Reikeras, 2005; Buckelew et al., 1995;
Parker, Bergman, Mntambo, Stubbs, & Wills, 2017). Çalışmada aktivite performansı ve ağrı
düzeyleri arasında negatif yölü güçlü ilişki saptandı. Özellikle bireylerin yük taşıyan
eklemlerde yaşadığı şiddetli ağrı deneyimleri KAPÖ ‘de belirttikleri ev idaresi, kişisel bakım
gibi fiziksel güç gerektiren aktivitelere karşı beceri düzeylerini limitlendirdiğini akla
getirmektedir.
680
SONUÇ
Palyatif süreçteki bireye bakım verme sürecinde bireylerin özellikle yardımcı günlük
yaşam aktivitelerine katılımlarının limitlendiği tespit edildi. Uzun süreli ve yoğun düzeyde
bakım altında olan bu hastalarla ilgilenmek bireylerde gerek fiziksel gerek ruhsal birtakım
olumsuz deneyimlerin yaşanmasına ve bireylerin aktivite katılımları ve aktivite memnuniyet
düzeylerinin azalmasına sebep olmuştur. Bu bireylerin aktivite performans becerileri birey
merkezli ve kapsamlı değerlendirildiği ileri çalışmalar önerilmektedir.
KAYNAKLAR
Aksoy, M., Özkorumak, E., Bahadır, S., Yaylı, S., & Aksu Arıca, D. (2011). Seboreik
dermatit hastalarında yaşam kalitesi, anksiyete ve depresyon düzeyleri.
Ankri, J., Andrieu, S., Beaufils, B., Grand, A., & Henrard, J. C. J. I. j. o. g. p. (2005).
Beyond the global score of the Zarit Burden Interview: useful dimensions for
clinicians. 20(3), 254-260.
Arber, S., Ginin, J. J. G., Resources, L. L. A. S. A. o., & Publications, C. L. S. (1991).
Independence and Access to Resources.
Baran, A. G., Kalınkara, V., Aral, N., Baran, G., Akın, G., & Özkan, Y. J. T. B. A. v. S. A.
G. M., Ankara. (2005). Yaşlı ve aile ilişkileri: Ankara Örneği.
Beck, A. T., Ward, C. H., Mendelson, M., Mock, J., & Erbaugh, J. J. A. o. g. p. (1961). An
inventory for measuring depression. 4(6), 561-571.
Bédard, M., Molloy, D. W., Squire, L., Dubois, S., Lever, J. A., & O'Donnell, M. J. T. g.
(2001). The Zarit Burden Interview: a new short version and screening version.
41(5), 652-657.
Brox, J. I., Storheim, K., Holm, I., Friis, A., & Reikeras, O. J. J. o. R. M. (2005). Disability,
pain, psychological factors and physical performance in healthy controls, patients
with sub-acute and chronic low back pain: a case-control study. 37(2), 95-99.
Buckelew, S. P., Murray, S. E., Hewett, J. E., Johnson, J., Huyser, B. J. A., &
Rheumatology, R. O. J. o. t. A. C. o. (1995). Self‐ efficacy, pain, and physical
activity among fibromyalgia subjects. 8(1), 43-50.
Christiansen, C., Baum, C. M., & Bass-Haugen, J. (2005). Occupational therapy:
Performance, participation, and well-being: Slack Thorofare, NJ.
Deeken, J. F., Taylor, K. L., Mangan, P., Yabroff, K. R., Ingham, J. M. J. J. o. p., &
management, s. (2003). Care for the caregivers: a review of self-report instruments
developed to measure the burden, needs, and quality of life of informal caregivers.
26(4), 922-953.
Downie, W., Leatham, P., Rhind, V., Wright, V., Branco, J., & Anderson, J. J. A. o. t. r. d.
(1978). Studies with pain rating scales. 37(4), 378-381.
Haro, J., Kahle-Wrobleski, K., Bruno, G., Belger, M., Dell’Agnello, G., Dodel, R., . . .
aging. (2014). Analysis of burden in caregivers of people with Alzheimer’s disease
using self-report and supervision hours. 18(7), 677-684.
İnci, F., & Erdem, M. J. A. H. v. S. B. D. (2006). BAKIM VERME YÜKÜ ÖLÇEĞİ’NİN
TÜRKÇE'YE UYARLANMASI GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİ. 11(4), 8595.
İnci, F., & Öz, F. J. P. G. Y. (2012). Palyatif bakım ve ölüm kaygısı. 4(2), 178-187.
681
Işık, K. (2013). Yaşlı hastaya evde bakım verenlerin yaşam doyumları ile bakım yükleri
arasındaki ilişki ve etkileyen faktörler. İnönü Üniversitesi,
Jekel, K., Damian, M., Wattmo, C., Hausner, L., Bullock, R., Connelly, P. J., . . . therapy.
(2015). Mild cognitive impairment and deficits in instrumental activities of daily
living: a systematic review. 7(1), 17.
Kabalak, A. A., Öztürk, H., & Çağıl, H. J. Y. B. D. (2013). Yaşam sonu bakım
organizasyonu: Palyatif bakım. 11(2), 56-70.
Kabataş Yıldız, M., & Ekinci, M. J. K. Ü. H. E. v. A. D. (2017). Kanserli Hastaya Bakım
Veren Aile Üyelerinin Bakım Yükleri ve Öfke İfade Tarzları Arasındaki İlişki ve
Etkileyen Faktörler. 14(3), 176-184.
King, E., Okodogbe, T., Burke, E., McCarron, M., McCallion, P., & O’Donovan, M. A. J. S.
j. o. o. t. (2017). Activities of daily living and transition to community living for
adults with intellectual disabilities. 24(5), 357-365.
Law, M. C., Baptiste, S., Carswell, A., McColl, M. A., Polatajko, H., & Pollock, N. (1998).
Canadian occupational performance measure: COPM: CAOT Publ. ACE.
Legg, L. A., Lewis, S. R., Schofield‐ Robinson, O. J., Drummond, A., & Langhorne, P. J. C.
D. o. S. R. (2017). Occupational therapy for adults with problems in activities of
daily living after stroke. (7).
Leyla, D. J. H. Ü. H. F. D. (2010). Bakım kavramı ve ahlaki boyutu. 17(2), 74-82.
Magliano, L., Marasco, C., Fiorillo, A., Malangone, C., Guarneri, M., Maj, M., &
Scandinavica, W. G. o. t. I. N. S. o. F. o. P. w. S. J. A. P. (2002). The impact of
professional and social network support on the burden of families of patients with
schizophrenia in Italy. 106(4), 291-298.
Miyamoto, Y., Tachimori, H., & Ito, H. J. G. N. (2010). Formal caregiver burden in
dementia: impact of behavioral and psychological symptoms of dementia and
activities of daily living. 31(4), 246-253.
MOLLAOĞLU, M., ÖZKAN TUNCAY, F., & KARS FERTELLİ, T. (2011). İnmeli hasta
bakım vericilerinde bakım yükü ve etkileyen faktörler.
Orak, O. S., & Sezgin, S. J. J. o. P. N. P. H. D. (2015). Kanser Hastasına Bakım Veren Aile
Bireylerinin Bakım Verme Yüklerinin Belirlenmesi. 6(1).
ØSTBYE, T., TYAS, S., MCDOWELL, I., KOVAL, J. J. A., & Ageing. (1997). Reported
activities of daily living: agreement between elderly subjects with and without
dementia and their caregivers. 26(2), 99-106.
Özdemir, F. K., Şahin, Z. A., & Küçük, D. J. Y. T. D. (2009). Kanserli çocuğu olan
annelerin bakım verme yüklerinin belirlenmesi. 26(3), 153.
Öztop, H., Şener, A., & Güven, S. J. Y. s. a. d. (2008). Evde bakımın yaşlı ve aile açısından
olumlu ve olumsuz yönleri. 1(1), 39-49.
Parker, R., Bergman, E., Mntambo, A., Stubbs, S., & Wills, M. J. T. S. A. j. o. p. (2017).
Levels of physical activity in people with chronic pain. 73(1).
Ran, L., Jiang, X., Li, B., Kong, H., Du, M., Wang, X., . . . Liu, Q. J. B. g. (2017).
Association among activities of daily living, instrumental activities of daily living
and health-related quality of life in elderly Yi ethnic minority. 17(1), 74.
Schubart, J. R., Kinzie, M. B., & Farace, E. J. N.-o. (2008). Caring for the brain tumor
patient: family caregiver burden and unmet needs. 10(1), 61-72.
Torpil, B. (2017). Multipl Skleroz’lu bireylerde Kanada Aktivite Performans Ölçümü’nün
Türkçe kültürel adaptasyonu, geçerlilik ve güvenilirliği.
682
TUNA, H. M., & Olgun, N. J. H. Ü. H. F. D. (2010). İnmeli hastalara bakım veren hasta
yakınlarında görülen tükenmişlik durumunda algılanan sosyal desteğin rolü. 17(1),
41-52.
Ulusal, I. U. V. (2012). PSİKİYATRİ HEMŞİRELİĞİ KONGRESİ.
Wewers, M. E., Lowe, N. K. J. R. i. n., & health. (1990). A critical review of visual
analogue scales in the measurement of clinical phenomena. 13(4), 227-236.
Zarit, S. H., Reever, K. E., & Bach-Peterson, J. J. T. g. (1980). Relatives of the impaired
elderly: correlates of feelings of burden. 20(6), 649-655.
683
İnsan Kaynakları Yönetiminde İşlem Maliyeti
Öğr. Gör. Pınar UÇAR487
Özet
İşlem maliyeti teorisi daha önce üzerinde anlaşmaya varılan değişimleri oluşturan,
izleyen, değerlendiren ve yürürlüğe koyan yönetim yapılarının yaratılmasının ekonomik
bakış açısıyla ele alınmasıdır. Bu anlamda, insan kaynakları çalışmalarının ekonomik
unsurunun çok az araştırıldığı görülmektedir. Bu nedenle, örgütlere önerilerde bulunmak
için işlem maliyeti teorisini insan kaynakları yönetimine aktarma girişiminde bulunulmuştur.
İşlem maliyeti teorisi, neo-kurumsal mikro ekonomik yaklaşımları arasında en açıklayıcı
gücü vaat ettiği için kullanılmaktadır. İlk olarak, bu kuramın istihdam ilişkilerinin analizi
için kavramsal olarak ne ölçüde kullanılabileceği gösterilecektir. Ayrıca, metodolojik bir
bakış açısından, insan kaynakları ile ilgili alanlara dayalı personel işlem maliyetleri
kategorileri birbirinden ayırt edilmiştir. İnsan kaynakları işlem maliyetleri temelinde,
alternatif insan kaynakları ölçümleri ve fonksiyonları değerlendirilmiştir. Son olarak
stratejik insan kaynakları yönetimi ve işlem maliyeti arasındaki ilişki ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: İnsan Kaynakları Yönetimi, Stratejik İnsan Kaynakları
Yönetimi, İşlem Maliyeti, Süreç Maliyeti
Transaction Cost in Human Resources Management
Abstract
The process cost theory is the economic approach to the creation of management
structures that create, monitor, evaluate, and implement previously agreed changes. In this
sense, it is seen that the economic element of human resources studies has been investigated
very little. Therefore, an attempt was made to transfer the theory of transaction cost to
human resources management to make recommendations to organizations. Transaction cost
theory is used because it promises the most explanatory power among neo-institutional
microeconomic approaches. First, the extent to which this theory can be used conceptually
for the analysis of employment relationships will be demonstrated. Moreover, from a
methodological point of view, the categories of personnel transaction costs based on human
resources related fields were distinguished from each other. Alternative human resource
measurements and functions were evaluated on the basis of human resource transaction
costs. Finally, the relationship between strategic human resource management and
transaction cost is presented.
Keywords: Human Resources Management,
Management, Transaction Cost, Process Cost
487
Strategic
Human
Resources
Antalya AKEV Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Programı
684
Giriş
Günümüzde, iletişim ve bilgi teknolojisindeki gelişmeler, kişiler ve organizasyon
açısından yenilenmeyi ve değişim yapmayı zorunlu hale getirmektedir. Uluslararası
rekabetin artış göstermesi, ulusal sınırların ortadan kalkması, küreselleşme, örgütleri farklı
ve yeni organizasyon yapılarına ve yönetim düşüncelerine sevk etmiştir. Yenilik noktasında
örgütler, rekabette sürdürülebilir üstünlük ve farklılık yaratmanın yollarını aramışlardır. Bu
noktada işletmelerin çevreye uyumunu sağlayacak ve değişime ayak uydurmalarını
sağlayacak yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlarından biri işletmeleri ekonomik bir
bakış açısıyla ele alan işlem maliyeti yaklaşımı olmuştur. İşlem maliyeti yaklaşımına göre
işletmeler girdilerin çıktılara dönüşümünü sağlayan işlemlerin maliyetini minimize ederek
çevrelerine uyum sağlarlar ve etkinlik ve verimliliklerini artırırlar. İşlem maliyetine çok
fazla değişken konu olmakta ve araştırmalarda da yer edinmektedir. Bunlardan belki de
literatürde çok az yer verilenlerden biri de insan kaynakları yönetiminde işlem maliyetidir.
Bu anlamda bu çalışmada öncelikle işlem maliyeti kavramına yer verilecek, insan kaynakları
yönetimindeki doğrudan ve dolaylı işlem maliyetleri ortaya konulacak ve işletmelerin insan
kaynakları yönetimi işlem maliyetini azaltmasının yolları aranacak ve işlem maliyetinin
azaltılmasının işletmeye nasıl rekabette üstünlük ve stratejik nitelik kattığı
değerlendirilecektir.
1.
İşlem Maliyeti Kavramı
İşlem maliyeti yaklaşımı, organizasyonun davranış özelliklerini ortaya koymak ve
anlamak için geliştirilen bir yaklaşımdır. Özellikle Oliver Willamson’un gelişmesinde
önemli katkılarda bulunduğu bu yaklaşım organizasyonları açık sistem olarak ele alır.
Organizasyonların kullandığı teknoloji yerine, üretilen hizmetler ve malın sistemin sınırları
dışında kalan kişilerle değiştirilmesi işlemine odaklanır. Bu yaklaşımda önemli olan üretim
değildir, üretilen hizmetlerin ve malların değişim işlemi ve bu değişim işlemini iyi yöneten
organizasyon yapılarıdır. Bu anlamda organizasyonlar ürettikleri hizmetler ve malın değişim
işlemleri maliyetlerinin ekonomik olmasını isterler. Değişim işlemi maliyetlerine örnek
olarak değişime neden olacak girdi ve çıktı ile ilgili bilgilerin piyasadan toplanması ve daha
sonra işlenmesi, teklifin hazırlanması, denetleme ve izleme maliyetleri, pazarlık ile ilişkili
maliyetler, mukavele görüşmeleri vb. Bu örnekler artırılabilir. Bu anlamda işlem maliyeti
yaklaşımı organizasyonların bu değişim işlemleri maliyetlerini ortaya koyacakları ve en
ekonomik şekilde örgütleyebilecekleri teorik çerçeveyi oluşturmaya çalışmaktadır (Koçel,
2009:360).
İşlem maliyeti teorisi, daha önce üzerinde anlaşmaya varılan değişimleri oluşturan,
izleyen, değerlendiren ve yürürlüğe koyan yönetim yapılarının ekonomik bir bakış açısıyla
değerlendirilmesidir. Teorinin amacı girdilerin çıktıya dönüşümdeki işlemlerin en ekonomik
ve maliyeti en düşük olacak şekilde örgütlenmesidir. Teoriye göre bu en ekonomik olma
sınırlı rasyonellik ve fırsatçılıktan etkilenmektedir. Sınırlı rasyonellik, bireylerin bilişsel
kapasite sorunu nedeni ile tam olarak akılcı değil ama niyet olarak akılcı olmaya eğilimli
olmalarını ifade etmektedir. Fırsatçılık ise bireylerin hile yapmak amacı ile kendi
çıkarlarının peşinde koşmasıdır. Bu bireyler kendi çıkar ve faydasını maksimize etmek için
hileli ve aldatıcı davranışlara yönelmektedir. Tüm bunlar, işlemlerin maliyetlerinin
artmasına neden olmaktadır (Yılmaz, 2002:163-164, Schuler, 2000:248). Bu yüzden
örgütlerin işlem maliyetlerini minimize edecek ve daha etkin kılacak örgüt yapılarını
oluşturmaları ve sürdürmeleri gerekmektedir. Bu anlamda işlem maliyetine yol açabilecek
faaliyetlerden biri de insan kaynakları yönetimi uygulamalarıdır.
685
2.
İnsan Kaynakları Yönetiminde İşlem Maliyeti Kavramı
Yakın zamanda insan kaynakları yönetimi işlerine uygulanan stratejik yönetim
literatüründe yer alan popüler bir kuramsal kuram, işlemlerin çalışan davranışlarını kontrol
etme aracı olarak araştırılmasıdır. İşlem maliyeti insan değişiminin sorunlarını inceleyen,
finans ve ekonomi alanlarına dayanan bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım bir dizi ilgili insan
faktörüyle birlikte, kuruluşların bu işlemlerle ilişkili maliyetleri azaltma aracı olarak
işlemleri içselleştirmeye çalıştıklarını açıklayan çevresel faktörleri belirlemeye
çalışmaktadır. Bu yaklaşım sınırlı rasyonalite ve fırsatçılığı, insan değişiminin önündeki en
büyük engel olarak gören iki insan faktörü olarak tanımlar. Sınırlı rasyonellik, insanların
bilgi işlem sınırlarına tabi olduğu gerçeğini ifade etmek için kullanılan terimdir. Fırsatçılık,
insanların kendi hedeflerine ulaşmak için kendi çıkarları ve suçluluklarıyla hareket etmeleri
gerçeğidir. Bu faktörler kendi içlerinde problem değildir. Bununla birlikte, belirsizlik ve
küçük sayılardaki değişim ilişkilerinin çevresel özellikleriyle birleştiğinde bunlar işlem
maliyetlerini beraberinde getirmektedir (Wright ve McMahan, 1993: 308).
İşlem maliyeti teorisi, kurumlar arasında ve içindeki sözleşmelerin tamamlanması
üzerine yoğunlaşmıştır. Bu sözleşmeler, bir yandan alacaklılar ve müşteriler arasındaki ve
diğer taraftan tedarikçilerle yapılan alışverişleri kolaylaştırmaktadır. Aynı zamanda, örgütler
fırsatçı davranış ve sınırlı rasyonaliteyi bastırmazsa örgütsel kurallar sınırlanacaktır
(Williamson, 1985: 47-48). Sözleşme yerine getirilemiyorsa, daha fazla korumaya ihtiyaç
vardır. İşlemler aynı zamanda mal ve hizmet alışverişinin anlaşılmasına ve mutabakatına
yönelik aşamalar olarak yorumlanabilir (Drumm, 1994: 40). Bu açıdan bakıldığında,
örgütsel eylemler (insan kaynakları yönetimi fonksiyonu dahil) sözleşmelerin
tamamlanmasına yönelik bir yardımdır. Tüm örgütsel eylemler, piyasa ortaklarıyla
sözleşmelerin yerine getirilmesinde yardımcı olabilecek süreç yapıları ve kültürler yaratırlar.
Bu tür yapılar, fırsatçı davranışları bastırır ve kurumun personelinin üyeleri ile pazar
partnerinin sınırlarını aşan rasyonaliteyi önler (Boxall vd., 2007:77).
Eigler (1996), bir firmanın insan kaynakları yönetimi eylemlerini, eksik tanımlanmış
iş sözleşmelerini yerine getirme, tamamlama ve koruma girişimi olarak yorumlamıştır. Bu
bağlamda, iş sözleşmeleri, iş gücü tedarikçileri ile müşteriler arasındaki sözleşmelerin yerine
getirilmesini sağlamaya yönelik bir işlemdir. Ayrıca, işlem maliyeti teorisi, söz konusu
sözleşme koşulları altında, insan kaynakları yönetiminin, sonuçlandırıldıktan sonra iş
sözleşmelerinin “düzgün” bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak için vazgeçilmez
olduğunu açıklamaktadır. Gerçek istihdam ilişkilerinde, sözleşmeyle ilgili sorunlar, eksik
içerikli iş sözleşmelerinden ve personel ile ilgili sorunlara neden olan, iş performansının
kişiyle ilişkili olmasından kaynaklanmaktadır. İş ilişkisindeki bu aksaklıkları gidermek için
insan kaynakları yönetiminin aldığı önlemler kullanılmaktadır. Bu anlamda, insan
kaynakları yönetimi sözleşme sonrası "onarım fonksiyonlarını" kabul eder. İnsan kaynakları
yönetiminin onarım işlevinin gerekliliği ve kapsamı, özellikle, örgütün üyelerinin fırsatçı
davranışlarının boyutuna bağlıdır. İş sözleşmeleri tam olarak yerine getirilmezse, eksiklikleri
gidermek için insan kaynakları yönetimi faaliyetleri devreye girer (Drumm, 1999: 472).Bu
tür faaliyetler, iş sözleşmesinin tamamlanmasını sağlamada yardımcı olan teşvik
programları, ödül yönetimi, mesleki gelişim ve liderliği içerir. Çalışanlara anlam ifade
ettikleri için, iş sözleşmesine uygun davranışları teşvik ederler. Bunun bir örneği,
gelecekteki kurumsal ihtiyaçların öngörülmesinde mesleki gelişimin teşvik edilmesidir.
Dolayısıyla insan kaynakları yönetimi, iş sözleşmelerinin yönetişimine veya kontrolüne
686
hizmet eden bir kurum olarak yorumlanabilir. Bu nedenle, işlem odaklı insan kaynakları
yönetiminin amacı, bu onarım işlevinin kapsamını en aza indirmektir. İşlem maliyet
teorisinin mantığından, bu hedefe yine insan kaynakları fonksiyonlarının minimum işlem
maliyeti yapısı ile ulaşılır (Eigler, 1997:26).
İnsan kaynakları yönetimi dahil tüm işlem maliyetleri, mutlaka firmanın başarısı
üzerinde olumsuz bir etkiye sahiptir. Bu yüzden bu çalışmanın amacı insan kaynakları
yönetimindeki işlem maliyetlerini ortaya koymak ve bu maliyetlerin azalmasının işletme
üzerindeki etkilerini ortaya koymaktır.
2.1. İnsan Kaynakları Yönetimindeki Doğrudan İşlem Maliyetleri
Doğrudan işlem maliyetleri modeli, ilk olarak bürokratik maliyet kavramı
aracılığıyla insan kaynaklarıyla birleştirilmektedir. Bürokratik maliyetler, hiyerarşi içinde
insan kaynaklarını yönetme ile ilgili bir maliyettir. Bu maliyetler, otorite ilişkileri var
olduğunda insan kaynağını yönetmeyle ilgili değerlendirme, izleme, güçlendirme maliyetleri
olarak tanımlanmaktadır. Bürokratik maliyetler insan girdisi, çalışan eylemleri ve
performans çıktısıyla ilişkilendirilmiştir. Görev süreleri boyunca hareket eden muhtemel
çalışanların benimsediği beceri ve yetenek düzeylerini artırarak personelin gerekli becerilere
sahip olmasını sağlamak için işverenlerin bürokratik maliyetlere maruz kalabileceği
belirtilmektedir. Çalışanlar firma için ekonomik fayda sağlayacak sağlam belirli beceriler
kazanarak varlıklara özel yatırımlar yapmalarını istemeleri nedeniyle bürokratik masraflar
sürmeye devam edecektir. İnsan eylemlerini izlemek ve değerlendirmek pahalı ve zor
olduğu için bürokratik maliyetler yapılacaktır. İnsan eylemlerinin sonuçlarına ilişkin
belirsizlik de bürokratik maliyetleri oluşturacaktır. Maliyetler ayrıca, her iki tarafın da
üzerinde anlaşmaya varılan kriterlere göre performans göstermesini sağlamak için işe
alımları değerlendirmek ve uygulamak ile ilgilidir (Wright ve McMahan, 1992: 309, Sayılar,
2005: 59).
Doğrudan işlem maliyetinin ikincisi, personel geliştirmedir. Personel geliştirme
pratiği, bilgi ve beceri eksikliklerini tamamen ortadan kaldırmadığından ve iş görevlerini
yerine getirmediğinden, personel gelişimi kaynak israfı olarak görülmektedir. Ayrıca, insani
kalkınma tedbirlerinin uzun vadeli bir insan sermayesi yatırımı olarak değerlendirilmesi,
onların finansman sorununu gündeme getirmektedir. Zaman yönetiminde bir personel
geliştirme, eğitim semineri tarafından farklı doğrudan işlem maliyeti türleri gösterilebilir. Bu
anlamda, seminer üyelerinin seçiminde hazırlık maliyetleri gerçekleşir. Düzenleme
maliyetleri, seminer verenlerle ortaya çıkmaktadır. Çalışan masrafları; çalışanların normal
görevlerinden ayrılması gibi masraflar yaratır. Kontrol maliyetleri, seminer içeriğinin ve iş
alaka düzeyinin incelenmesiyle bağlantılıdır. Seminer tasarımında ya da dağıtımında ya da
bu inceleme ile karşılanan personel geliştirme hedeflerinde bir hata ya da yanlışlık olması
durumunda, seminer ya da personel geliştirme programını değiştirmede düzeltme maliyetleri
meydana gelir (Yarbrough and Yarbrough 1988: 15). Yapılan bazı araştırma sonuçları
(Demirbağ vd., 2014) eğitimin performans üzerinde bir etkisi olmadığını da göstermektedir.
Bu anlamda eğitim için yapılan masraflar karşılığını da bulmamış olmaktadır. Bu yüzden
eğitimin ihtiyacının gerekli olup olmadığının yöneticiler tarafından etraflıca düşünülüp karar
verilmesi gerekmektedir.
İnsan kaynakları yönetiminde doğrudan işlem maliyetlerinden üçüncüsü liderlik
yönetimi ile ilgilidir. İlgili yönetim durumunda, yönetimin personel ile ilgili işlem
maliyetlerini en aza indiren yönetim formu seçilmelidir. Rehber formlar burada dikkate
alınabilir (Eigler, 1997: 16):
687
Otoriter-direktif liderlik: Denetim otoritesi tarafından doğrudan talimatlar ve
müdahaleler söz konusudur. Bunlar yüksek derecede açık içerik, norm ve yönetmeliklere
sahiptir ve yoğun kontroller yoluyla eylemler için bireysel kapsamı sınırlamaktadır.
•Katılımcı liderlik: Bunun karakteristik bir özelliği, daha fazla eylem alanı ve daha
az kontrol sağlamasıdır. Ayrıca, yoğunluğu olan çalışanlara görevi yerine getirmesi için
yetki verilmesidir.
• Değer birliği oluşturma ve güven ilişkileri kurma yoluyla liderlik: Değer odaklı
yönetimdir. Bunlar örtük liderlik içeriği ile karakterize edilir ve düşük bir kontrol
yoğunluğuna veya örtük kontrole sahiptir.
• Süpervizörün koçluğu tarafından desteklenen liderlik: bireyselleştirilmesine
sürekli olarak devam eden öz-liderlik kavramlarıdır.
Otoriter-direktif liderlik durumunda, insan kaynakları yönetiminde tartışma
yaratmasına rağmen, işlem maliyetini azaltıcı etkileri olabilmektedir. Görev içeriğinin
değişimi ve revizyonuna bağlı masraflar olan ayarlama maliyetleri düşüktür. Çünkü yanlış
anlamalar veya belirsizlikler olmadan, değişen görevlerin gereksinimlerine kolayca
uyarlanabilir. Ayrıca, bu yönetim durumunun özelliği olan görevlerin kesin tanımı
nedeniyle, hatalı davranış maliyetleri de çok düşüktür; Ayrıca kontroller, gözlemlenebilir
çalışma sonucu temelinde kolayca yapılabilir. Katılımcı liderlikte delegasyon tarafından
liderlik geliştirme maliyetleri düşürülebilir. Gerekli hedef anlaşmalara rağmen, sözleşme
maliyetleri de sınırlandırılabilir. Çünkü çalışan hedeflere ulaşmak için eylemler ve araçlar
hakkında özerk karar vermektedir. Çalışanın katıldığı durumlarda çalışanın kabulünün daha
yüksek olacağı varsayılabilir. Düzenleme maliyetleri düşüktür, çünkü liderlik biçimi,
çalışanlara görevleri yerine getirirken değişen koşullara bağımsız olarak tepki verme
konusunda uygun özgürlük sağlar. Değer birliği oluşturma ve güven ilişkileri kurma yoluyla
liderlikte ise, "güven kültürü" yaratılması yönünü gösteren çalışanın değerlerinin
belirlenmesi nedeniyle yüksek geliştirme maliyetlerini tetikleyebilmektedir. Kullanılacak
yönetim davranışını ve görev içeriğini düzenleyen ve kabul eden masraflar olan anlaşma
maliyetleri düşüktür. Süpervizörün koçluğu tarafından desteklenen liderlikte ise işlem
maliyeti nedeniyle, bu yönetim durumunun, süpervizörün koçluğu ile bağlantılı olarak öz
yönetim biçimleri ve kavramları tayin edilmesi gerekmektedir (Drumm 1996:17). Bu
noktada liderlik tipleri ve işlem maliyeti arasındaki ilişki gelecekteki araştırmalar için iyi bir
araştırma sorusu olabilir.
Doğrudan işlem maliyetlerinden bir diğeri ödeme sistemleridir. Ödeme sistemleri, bir
işlemin özelliklerini ancak, performansla ilgili ödeme durumunda olduğu gibi, sözleşmede
aranan sonuç elde edilirse gösterecektir. Ödemenin kurumun başarısı ile bağlanması, ödeme
artı performans odaklı ücretten oluşan iki kısımlı bir ücret paketi ile birlikte en iyi şekilde
sağlanır. Bu iki bileşenin iş performansı üzerindeki etkisi sadece yaklaşık olarak tahmin
edilebilir. Ücretlendirme esnekliği yapısal olarak hem sabit hem de değişken bileşenleri
içerdiğinden, personel davranışları üzerindeki etkisi tahmin edilemez ve bir işlem olarak
etkileri açıkça tanımlanamaz. Bu belirsizliğin bir sonucu olarak, stratejik hazırlık
faaliyetlerini yürütmek, kontrol mekanizmalarını devreye sokmak ve eğer uygulanabilirse
istenmeyen davranışsal etkilerini düzeltmek için bir araç bulundurmak daha gereklidir. Aynı
zamanda, ücretin değişken bileşeni, çalışanların yetenek ve yeterliliğini göz önünde
bulundurmalı ve en azından sabit bileşen kadar önemli olmalıdır (Drumm, 1999: 468-470).
Doğrudan işlem maliyetlerinin sonuncusu denetimdir. Kontrol maliyetleri
çalışanların değerlendirmeleri, gözlenmesi ve izlenmesi ile ortaya çıkmaktadır. Yukarıda
688
sıralanan tüm bu eylemler, iş sözleşmesinin yerine getirilmesi için operasyonel düzeyde
bağlantılı olduğundan, doğrudan işlem maliyetleri üretilir. Bir anlamda doğrudan işlem
maliyetleri; yönetimin liderlik yönetimi, personel geliştirme, denetim ve ödeme sistemleri
aracılığıyla operasyonel düzeyde devreye girmektedir. Aslında, bunlar iş sözleşmesini
destekleyen bir teşvik çerçevesidir.
2.2. İnsan Kaynakları Yönetimindeki Dolaylı İşlem Maliyetleri
Dolaylı işlem maliyetleri personel ihtiyaçları için planlama, personelin seçimi,
personelin alımı için plan yapılmasıdır. Kaynak kıtlığı gerçeği, en azından belirli
kategorilerdeki çalışanlar için, dolaylı insan kaynakları yönetiminin görünümünü daha
güvenilir kılmaktadır. Bu gibi az sayıda personel kategorisi için, özellikle bilgi, yetenek,
değerler ve motivasyona duyarlılık açısından dikkatli seçim gereklidir. Bu nedenle personel
seçimi, insan kaynakları işlevinin kilit faaliyetlerinden biri haline gelir. Bu aşamada personel
seçiminde herhangi bir hata doğrudan hazırlık maliyetlerini ve düzeltme maliyetlerini
etkileyecektir. Buna karşılık, dikkatli bir şekilde etkili personel seçimi, gelecekteki doğrudan
işlem maliyetlerini azaltacaktır (Eigler, 1997: 11). Personel seçim sürecinden bağımsız
olarak planlama yapılır, böylece gelecekteki insan kaynakları gereklilikleri seçilebilir ve
seçim için kullanılabilir. Sonuç olarak, gelecekteki personel gereksinimleri durumunda
olduğu gibi olağan işlem maliyetleri azaltılabilir. Bununla birlikte, insan kaynakları
faaliyetlerinin operasyonel düzeyde yerleştirildiği genel organizasyonel kavramsal çerçeve,
dolaylı bir işlem olarak görülmelidir. Kurumsal hedeflere ulaşmak için gereken hedefleri ve
alt hedefleri sağlamaya ve operasyonel insan kaynakları yönetimi işlemlerinin stratejik
yönelimini kesinleştirmeye hizmet eder.
Bir başka önemli dolaylı hazırlık işlemi işgücü piyasasından gelen başvuru
sahiplerinin kıtlığı koşullarında ortaya çıkabilir. Adayların iç veya dış işgücü piyasalarından
elde edilip edilmediği, aynı işlem maliyetleri kategorileri ortaya çıkacaktır. Bu maliyetler,
hazırlık, geliştirme, kontrol, hataların düzeltilmesi kategorileridir. Personel seçiminde,
ihtiyaçlarının planlanmaması halinde artan sorunlar ortaya çıkacak ve işlem maliyetleri
yukarı doğru yönlendirilecektir (Drumm, 1999: 468-470).
3. Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimi ve İşlem Maliyetleri
İşlem maliyetinin azaltılmasının örgütün çevreye uyum sağlamasında etkili olduğu
bilinmektedir. İşlem maliyetleri hangi varlıkların onların potansiyelini doğrudan etkilediğini
ortaya koyduğu için önemli bir rekabetçi üstünlük sağlama kaynağıdır (Lepak ve Snell,
1999: 33). Bu anlamda insan kaynakları yönetimindeki işlem maliyetlerinin azaltılması
örgüt üzerinde olumlu etki yaratmakta ve örgüte stratejik bir nitelik kazandırmaktadır. Bu
yüzden insan kaynakları yönetiminden stratejik insan kaynakları yönetimine geçişte örgütte
insan kaynakları yönetimindeki işlem maliyetlerinin azaltılmasının etkisi olacağı
bilinmektedir. Bu noktada bu çalışmada örgütlerde insan kaynakları yönetimindeki işlem
maliyetini azaltmanın yolları ve etkileri açıklanmaya çalışacaktır.
İlk olarak bireysel işlerin tasarımı, bölüm yapılarının tasarımı, genel organizasyon
yapısı, örgütün sanallaştırılma derecesi, bilgi ve iletişim sisteminin doğası işlem maliyetini
üreten değişkenlerdir. Bu anlamda tüm bu yapı özellikleri, çalışanın fırsatçılık ya da sınırlı
rasyonalite uygulamasını teşvik etmek ya da kısıtlamak ve doğrudan ya da genel anlamda
olsun ya da dolaylı olmak üzere işlem maliyetlerini etkilemek için hizmet eder. Özellikle,
maliyetler ile seçilen yapı arasındaki bağlantı; hazırlık, kontrol ve düzeltme işlem maliyetleri
için önemlidir. Bu maliyetler, yapısal esnekliğin artması ve kurum içinde bilgi ve kontrolün
karşılıklı kullanımının yaygın kullanımı ile azalmaktadır. Böyle bir bağlamda, planlamanın
689
hazırlık maliyetleri daha sınırlı bir öneme sahiptir, çünkü karşılıklı kontrol koşulları altında
nispeten daha küçük düzeltmeler gereklidir (Drumm, 1999: 477). Öncelikle hazırlık ve
kontrol maliyetleri olan dolaylı işlem maliyetleri, tüm operatif düzeydeki organizasyonel
yapıların stratejik seviye planlamasından kaynaklanmaktadır. Stratejik düzeyde, operasyonel
yapıların daha merkezileştirilmiş mi yoksa merkezi olmayan mı, daha bireyselleştirilmiş mi
yoksa daha nesnelleştirilmiş mi olacağına karar verilmelidir. Ancak, bu stratejik seviyedeki
organizasyonel planlamanın etkinliği, büyük ölçüde, yöneticinin işlemsel yapıların işlem
maliyetleri üzerindeki etkileriyle ilgili mesleki bilgisine bağlıdır.
Doğrudan işlem maliyetleri, personelin sınırlı rasyonalite ve fırsatçı davranışlarının
örgütsel hedeflere ulaşılmasını engellediği düşüncesine dayanmaktadır. Her iki davranış da
örgütsel kuralların uygulanması yoluyla bastırılabilmektedir. Özünde, yeterli koordinasyon
gücüne sahip ve başkalarının dayattığı ya da karşılıklı otoriteden türeyen etkili kontrol
yetkilerine sahip bir örgüt yapısı bulunmalıdır. Alt görevler ne kadar çok belirlenebilir ve ne
kadar sıklıkla tekrarlanırsa, işlem maliyetleri de o kadar azaltılabilir. Bu sonuç muhtemelen
daha geniş organizasyonel işlemlerden ziyade insan kaynakları yönetimi işlem maliyetleri
için daha geçerlidir. Bu noktada, insan kaynakları faaliyetleri sözleşmelerin uygulanması,
izleme ve uyum güvence sistemleri oluşturulması ve gerektiğinde sözleşmelerin gözden
geçirilmesi yoluyla işlem maliyetini ortaya çıkaran fırsatçılığın uygulanması önlenecektir
(Schuler, 2000:250).
İşlem maliyetlerini en aza indirmek için, hedef seçerken çalışanların katılımının
sağlanması, daha fazla söz hakkı verilmesi gibi teknikler özellikle uygun olur. İşler,
çalışanların bilgi, yetenek, ihtiyaç ve değerlerini göz önünde bulundurarak bireyselleştirilmiş
bir şekilde tasarlanabilir. Gelecekteki çalışanlar için bu daha ayrımcı bir yöntem, işlerin
tasarlanması için çok daha iyi bir yol olabilir. Ayrıcalıklı olan işlerin fırsatçı bir iş davranışı
üretme olasılığı daha yüksektir. Böyle bir iş bireyselleştirmesi, denetimden ziyade hazırlık
işlemi maliyetlerini azaltır. İşin bireyselleştirilmiş bir şekilde tasarlanmasından önce hazırlık
işlemi maliyetleri mevcut olmadığı için, işlem maliyetleri iş tasarımı ve işçinin işe atanması
ile örtüşür. İşlerin geleneksel şekilde tasarlanması, uzmanlaşma, ürün yönelimi ve mekan ve
zaman ekonomileri gibi kriterleri kullanır (Boxall vd., 2007:80). Sonuç olarak, işin kendisi
anlamını yitirir. İşin bütünlüğü işe anlam katar ve bu nedenle kontrol işlem maliyetlerini
azaltır. Bu nedenle, bu iki iş tasarımı ilkesinin (işin anlamlı çalışması ve tamlığı)
kombinasyonu, en azından kontrol ile ilgili olarak, asgari işlem maliyetlerine yol açmalıdır.
Bununla birlikte, bu tip bir iş tasarımında, planlama vb. ile ilgili hazırlık işlemi maliyetleri
yüksek olacaktır. Geleneksel iş tasarımının işlem maliyetleri, çalışanın işe atanmasından
önce, insan kaynakları yönetimi işlem maliyetleri ortaya çıktığı zaman, çalışan ile iş
arasındaki “uygunluk” derecesine bağlı olarak, iş geliştirme aşamasında ortaya çıkar. Bu
nedenle, insan kaynakları yönetimi ve organizasyonel tasarım için işlem maliyetlerinin
sırasıyla telafi edici veya kümülatif olduğu görülebilir. Bu önleyici tedbirler ile çalışanların
sınırlandırılmış rasyonalitesi ve fırsatçı davranışları ortadan kaldırılmazsa, işler komiteler ile
değiştirilmelidir. Komiteler, bireysel üye (çalışan) üzerinde asgari düzeyde kontrol ve
hatalarının düzeltilmesini sağlar. Bu, kontrol ve düzeltme işlem maliyetlerini düşürür, ancak
personel üyelerinin ihtiyaç duydukları zamandan dolayı karar vermenin üretim işlem
maliyetlerini artırır (Drumm, 1995: 31).
Örgüt içindeki bölümler, geleneksel uzmanlık kriterlerine göre tasarlanabilir.
Bununla birlikte, bu yapısal tasarım türü çalışanların fırsatçı davranışlarını tamamen
engellemez. Ek olarak, uzmanlaşma işin anlamını azaltır. Genel departman performansının
ölçütünden, istenmeyen çalışan davranışlarının ortadan kaldırılması istenir, böylece yanlış
690
veya tamamlanmamış bir çalışma daha kolay tanımlanabilir. Tam işlerin yaratılması, işe
anlam kazandırır, karşılıklı kontrolü daha kolay hale getirir ve asıl olarak işlem maliyetlerini
azaltır. Çalışan üzerinde artan özerklik sağlayan departman tasarımı, karar verme yetkisinin
- ademi merkeziyetçiliğin - yapılmasını gerektirmektedir. Aynı derecede geçerli olan,
tasarım aşamasında işe yerleştirilebilecek bireysel teşvik sistemleri ve hedef belirlemenin
olması gerekir. Böyle bir fikir, departman gözetim ve liderliğinin doğrudan işlem
maliyetlerinde bir azalmaya neden olabilir (Theuvsen, 1999: 983). Bölüm görevleri ve
koordinasyon süreçlerinin tekrarlanma sıklığı, işlem maliyetleri üzerinde önemli bir etkiye
sahiptir. Öğrenme etkisi nedeniyle hazırlık işlemi maliyetleri, kontrol maliyetleri ve
düzeltme ücretleri düşecektir. Dolayısıyla, tüm yenilikçi veya karmaşık süreçlerin yüksek
işlem maliyetleri ürettiği görülmektedir.
Dasborough ve Sue-Chan (2002) yaptığı araştırmada dıştan işe alımın iç işlem
maliyetlerini azalttığı sonucuna ulaşmıştır. Örgütler dıştan işe alım ile işlem maliyetini
azaltmakta ve maliyet tasarrufu sağlamaktadır. İşlem maliyeti, bilginin organize edilmesi,
işlemdeki tüm tarafların menfaatlerinin korunması, işlemlerin ve diğer benzer maliyetlerin
izlenmesi maliyetidir (Lilly, Gray ve Virick 2005: 59). Herhangi bir hizmetin dış kaynak
kullanımına karar verilmesi ile ilgili olarak kurum, iç işlem maliyetlerini ve aynı hizmeti dış
piyasada satın alma maliyetlerini karşılayacaktır. İç maliyetler, açık pazardaki maliyetlere
eşit ya da fazla olduğunda, şirket bu hizmeti dışarıda aramaya eğilimlidir (Sheehan ,2009:
239). Ayrıca, güven, işlem maliyetlerinin değerlendirilmesinde oldukça önemlidir. Güven,
risk tercihlerini ve bu nedenle yönetimsel tercihle ilişkili işlem maliyetini etkileyen,
algılanan maliyet ve risklerin önemli bir belirleyicisidir. İnsan kaynakları yöneticileri işe
alım ajanslarına güvenirse, algılanan tehdit davranışı daha düşüktür. Bu, işlem maliyetlerini
azaltır çünkü işe alım ajansının dahil olduğu faaliyetlerin izlenmesine daha az ihtiyaç vardır
(Dasborough ve Sue-Chan, 2002: 307-308). Bir işlem partnerinin güvenirliliği, bir eşleşme
ortağı bulma maliyetini azaltır. Sonuç olarak, bir değişim ortağındaki güvenin değeri, bilgi
paylaşımındaki belirsizliği azaltır ve sonraki işlem maliyetlerini azaltır.
İnsan kaynakları yönetimindeki işlem maliyetlerden olan araştırma ve geliştirme
maliyetlerinin örgüt üzerinde olumsuz etkileri bulunmaktadır. Bu anlamda yapılan bir
araştırmada daha düşük araştırma ve geliştirme maliyetlerinin stratejik insan kaynakları
yönetimi uygulamaları üzerinde pozitif etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Kok ve
Uhlaner, 2001: 289). Bu anlamda işletmeler rakiplerine karşı stratejik üstünlük sağlamak
için araştırma geliştirme maliyetleri kalemlerini belirlemeli ve bu maliyetleri düşürmenin
yollarını aramalıdır.
Günümüzde işletmeler rekabette üstünlük sağlamak ve teknolojide değişimlere uyum
sağlamak için tüm faaliyetlerini bilgisayar teknolojileriyle birleştirmek zorunda kalmışlardır.
Bu değişim ve gelişimlerden etkilenen işletme fonksiyonlarından biri insan kaynakları
yönetimidir. Bu noktada bilgi teknolojisini insan kaynakları ile bütünleştiren elektronik
insan kaynakları yönetimi doğmuştur. İnsan kaynakları yönetiminde dijitalleşme işlem
maliyetlerini azaltmış ve işletmelere avantaj sağlamıştır (Mamoudou ve Joshi, 2014: 35,
Nenwani ve Roj, 2013: 427).
4. Sonuçlar
İşlem maliyeti teorisinin en büyük avantajı, daha önce teorik veya zayıf teori destekli
konuların analizi için geniş bir teorik temel sağlamasıdır. Bu nedenle, işlem maliyeti
teorisinin insan kaynakları sektörüne aktarılması, personel yönetimi için bu mikroekonomik
691
teori yaklaşımının işlevini ve önemini ortaya çıkarır. Ayrıca, insan kaynakları yönetiminde
işlem maliyetinin azalması işletmelere rekabetçi üstünlük ve stratejik bir nitelik
kazandırmaktadır. Aktarım girişiminin sonuçları, işlem maliyeti teorisinin temel olarak insan
kaynakları konularını analiz etmek için kullanılabileceğini göstermiştir. Burada özellikle
dikkat çeken husus, eksik istihdam sözleşmelerinin onarım görevleri ile personel
fonksiyonlarının olağandışı kavramsal görünümüdür. Bu bağlamda, daha yüksek bir işlem
seviyesinde işe alım ve seçim için etkilerinden öğrenilecek bazı dersler de vardır. Sözleşme
sorunları, fırsatçı davranışların ve sınırlı rasyonalitenin etkilerine dayandığından, işe alım
için bu niteliklere sahip olmayan çalışanların seçilmesi demektir. Bununla birlikte, işlem
maliyeti teorisi, işletme yeniden yapılanmasının ardından birçok yeni kurumsal yönetim
kavramının öncüllerinden biridir. Dolayısıyla, örgütsel yeniden yapılandırma kavramlarının
insan kaynakları etkilerinin büyük ölçüde ihmal edildiği anlaşılmaktadır.
Buna ek olarak, insan kaynakları işlevlerinin ekonomik gerekçelendirilmesi, şu anda
teori ve pratik ile yoğun bir şekilde meşgul olan personel hizmetlerinin dış kaynak kullanımı
konusuna özel önem taşımaktadır. Özellikle son yıllarda, kapsamlı yeniden yapılanma
projeleri, insan kaynaklarının öneminin ve işlevinin temel olarak sorgulanması ve insan
kaynakları departmanının kaldırılması ve insan kaynakları işlevlerinin özel görevler ile
başka çalışanlara gönderilmesi riskini yaratmıştır. Bu tür düşünceler, insan kaynakları
yönetiminin kendi kendine işleyişini, operasyonel bir işlev olarak sarsarsa, işlem
maliyetlerinin gerekçeleri, değerli yardım ve argümanlar sağlayabilir.
İnsan kaynakları yönetiminin tasarımına yönelik sezgisel açıklayıcı katkılar, daha
önce insan kaynakları değerlendirmelerinin doğal bir parçası olmayan değerlendiriciler için
ekonomik insan kaynakları yönetiminin görüş alanını genişletmektedir. Bu nedenle, işlem
maliyeti teorisinin bu ek açıklaması, insan kaynakları yönetimi için vazgeçilmezdir. Bir
personel ekonomisi teorisine önemli bir katkı olarak hizmet edebilir. Ayrıca, işlem maliyeti
teorisinin insan kaynakları sorunlarına aktarılması yeni ve çözülmemiş sorunları gündeme
getirmektedir. Bunlar arasında, özellikle personel işlem maliyetleri ile üretim maliyetleri
arasındaki bağımlılıkların analizi, toplu pazarlık düzenlemelerinin işlem maliyet etkilerinin
analizi ve personel işlem maliyetleri ile örgütsel düzenlemelerin maliyetleri arasındaki
etkileşimin analizi yer almaktadır. Ayrıca, işlem maliyeti teorisi, işgücü piyasası ekonomik
bakış açılarındaki sorunları giderek daha fazla ele almak için insan kaynakları çalışmaları
için önemli bir başlangıç noktası sunmaktadır. Bu soruların açıklığa kavuşturulması, insan
kaynakları yönetiminin ekonomik disiplin olarak ele alınmasında önemli ilerlemeler vaat
etmektedir.
Kaynakça
Boxall, P. F., Purcell, J., & Wright, P. M. (Eds.). (2007). The Oxford Handbook Of
Human Resource Management. Oxford Handbooks.
Dasborough, M., and Sue-Chan, C. (2002). The Role Of Transaction Costs And
İnstitutional Forces İn The Outsourcing Of Recruitment. Asia Pacific Journal Of Human
Resources, 40/3, 306-321.
De Kok, J., and Uhlaner, L. M. (2001). Organization Context And Human Resource
Management İn The Small Firm. Small Business Economics, 17/4, 273-291.
692
Demirbag, M., Collings, D. G., Tatoglu, E., Mellahi, K., & Wood, G. (2014). HighPerformance Work Systems And Organizational Performance İn Emerging Economies:
Evidence From Mnes İn Turkey. Management International Review, 54(3), 325-359.
Drumm, H. J. (1994). Theoretical And Ethical Foundations Of Human Resource
Management: A German Point Of View. Employee Relations, 16/4, 35-47.
Drumm, H. J. (1999). Transaction Costs İn Human Resource Management–
Interaction And İnterdependence With Organisational Structure. Employee Relations, 21/5,
463-484.
Drumm, H.J. (1995), ‘‘The Paradigm Of A New Decentralisation. The İmplications
For Morganisations And HRM’’, Employee Relations, 8, pp.29-45.
Eigler, J. (1997), "Transaktionskosten Und Personalwirtschaft. Ein Beitrag Zur
Verringerung Der O¨ Konomiearmut İn Der Personalwirtschaftslehre’’, İn Xeitschrift
Fur Personalforschung, 11, pp. 5-29.
Koçel, T. (2009). İşletme Yöneticiliği, Arıkan Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.,
İstanbul.
Lepak, D. P., and Snell, S. A. (1999). The Human Resource Architecture: Toward A
Theory Of Human Capital Allocation And Development. Academy Of Management
Review, 24/1, 31-48.
Lilly, J. D., Gray, D. A., and Virick, M. (2005). Outsourcing The Human Resource
Function: Environmental And Organizational Characteristics That Affect HR
Performance. Journal Of Business Strategies, 22/1, 55-73.
Mamoudou, S. E. Y. N. I., & Joshi, G. P. (2014). Impact of Information Technology
in Human Resources Management. Global Journal of Business Management and
Information Technology, 4(1), 33-41.
Nenwani, P. J., & Raj, M. D. (2013). E-HRM Prospective in Present
Scenario. International Journal, 1(7).
Sayılar, Y. (2005) “İnsan Kaynakları Yönetimi Alanında Kuram ve Araştırmanın
Gelişimi: Stratejik Olan ve Olmayan Perspektiflerden Bir İnceleme”, Yönetim Bilimleri
Dergisi, 3/1.
Sayılar, Yücel (2005). İnsan Kaynakları Yönetimi Alanında Kuram Ve Araştırmanın
Gelişimi :Stratejik Olan Ve Olmayan Perspektiflerden Bir İnceleme Yönetim Bilimleri
Dergisi Journal of Administration Sciences, 3/1, 45-64.
Schuler, R. S. (2000). The İnternationalization Of
Management. Journal Of International Management, 6/3, 239-260.
Human
Resource
Sheehan, C. (2009). Outsourcing HRM Activities İn Australian Organisations. Asia
Pacific Journal Of Human Resources, 47/2, 236-253.
Williamson, (1985). The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets,
Relational Contracting, Free Press, A Division of Macmillan.
Wright and McMahan (1993). Strategic Human Resource Management: Alternative
Theoretical Frameworks, Center for Effective Organizations.
693
Wright, P. M., and McMahan, G. C. (1992). Theoretical Perspectives For Strategic
Human Resource Management. Journal Of Management, 18/2, 295-320.
Yarbrough, B. V.; Yarbrough, R. M. (1988): The Transactional Structure of the Firm.
A Comparative Survey. In: Journal of Economic Behavior and Organization 10, S. 1-28.
Yilmaz, F. (2002). Güç İlişkileri ve Firma Teorisi. Ankara Üniversitesi SBF
Dergisi, 57/1.
694
Palyatif Dönemdeki Bireye Bakım Verme Sürecinde Aktivite Performansı, Katılım ve
İlişkili Faktörlerin İncelenmesi
Güleser GÜNEY488
Gözde ÖNAL489
Özet
Giriş: Yaşamın son evresinde bulunan bireye bakım verme rolüne sahip olmak
bireylerin yaşantılarını birçok yönden etkileyebilmektedir. Bakımveren bireyler tükenmişlik,
çaresizlik gibi farklı emosyonel tehditlerle günlük yaşamlarında limitasyonlar
yaşayabilmektedir.
Amaç: Çalışmamız bakımveren bireylerin bakım verme sürecinde günlük yaşam
aktiviteleri(GYA) ve enstrumental günlük yaşam aktivitelerine(YGYA) katılımdaki
etkilenimleri ve aktivite katılımlarını etkileyebilecek bireysel faktörleri incelemeyi
amaçlamaktadır.
Yöntem: 40 bakımveren birey (48,20±10,61; 32 kadın,8 erkek) çalışmamıza
katılmıştır. Bireylerin aktivite performansları, limitlendiğini düşündükleri ve önemli
gördükleri aktiviteler yarı yapılandırılmış görüşmeler ve Kanada Aktivite Performans
Ölçümü (KAPÖ) testiyle detaylıca incelenmiştir. Bireylerin aktivite performanslarını
etkileyebilecek ağrı, tükenmişlik, anksiyete, iyilik hali faktörleri görsel analog skala (VAS),
bakım verme yükü ölçeği (BYÖ), Beck Anksiyete Anketi ile değerlendirilmiştir. Aktivite
katılımı ve diğer faktörler arasındaki ilişki SPSS 23.0 programında Pearson Korelasyon
Analizi ile incelenmiştir.
Bulgular: Bireyler sırasıyla en fazla çocuklarıyla vakit geçirme, öz bakım
aktiviteleri, rekreasyonel aktiviteler ev işleriyle ilgilenmekte zorlandıklarını
belirtmişlerdir(KAPÖ performans:3.35±1.65). Ağrı yaygın görülmekte olup bel ve boyun
ağrıları en sık karşılaşılanlardır. Bireylerin aktivite performansı ve iyilik hali(r=,878), yaşam
aktiviteleri(r=,708), aktivite tatmini(r=,916) arasında pozitif yönlü korelasyon saptanırken
ağrı şiddeti (r=,692) ve anksiyete skoru arasında(r=-,480) negatif yönlü kuvvetli korelasyon
bulunmuştur (p<0,05).
Sonuç ve Tartışma: Çalışmamızda bireylerin iyilik halleri ve aktivite katılımlarının
etkilendiği görülmüştür. Bireylerin bakım verme sürecinde destek ihtiyaçlarının
karşılanması, rol dengelerinin sağlanabilmesi için ergoterapi ve psikososyal rehabilitasyon
desteği almalarının uygun olabileceğini düşünmekteyiz.
Anahtar Kelimeler: Palyatif bakım, bakımveren, aktivite performansı
488
489
Düzce Atatürk Devlet Hastanesi, Ergoterapi Bölümü, Düzce/Türkiye
Biruni Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Ergoterapi Bölümü, İstanbul/Türkiye
695
Investıgatıon Of Actıvıty Performance, Partıcıpatıon And Related Factors In
The Perıod Of Carıng For Person In Pallıatıve Term
Abstract
Introduction: Having role of caring for individual in last stage of life can affect
lives of caregiver in many ways.Caregivers may experience limitations with different
emotional threats such as exhaustion, desperation in daily lives.
Aim: The aim of study’s to examine the individual factors may affect the effects of
participation in daily living and instrumental activities in the caregiving process of
caregivers.
Method: Forty caregivers(48,20±10,61;32 female, 8 male) participated in study.
Activity performance of individuals, activities they thought to be limited and regarded as
significant were examined with semistructured interviews and Canadian Occupational
Performance Measurement(COPM).Pain, exhaustion, anxiety, wellbeing factors may affect
activity performance of individuals’re evaluated with Visual Analog Scale(VAS), Caregiver
Burden Scale, Beck Anxiety Questionnaire. The relationship between activity participation
and others was analyzed by Pearson Correlation Analysis in SPSS 23.0.
Results: Individuals reported spending most of time with their children, selfcare
activities, recreational activities, having difficulty in dealing with housework(COPM
performance:3.35±1.65). Pain’s common, backache-neck pain are the most
common.Between individuals; activity performance and wellbeing (r=,878), living activities
(r=,708), satisfaction(r=,916) were found positive correlation, between pain intensity and
anxiety score (r=-,480) were found negative correlation (p<0,05).
Conclusion and Discussion: In study, it’s observed individuals; wellbeing and
activity participation’re affected.We think it may be appropriate for individuals to have
occupational therapy and psychosocial rehabilitation support to meet their support needs in
caregiving process and to ensure role balance.
Keywords: Palliative care, caregiver, activity performance
GİRİŞ
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün tanımına göre palyatif bakım; kapsamlı bir
değerlendirme ve tedaviyle hastalar tarafından yaşanan fiziksel, psikososyal ve manevi
semptomların giderilmesini, aynı zamanda ailenin, arkadaşların, bakım verenlerin
desteklenmesini ve acılarının hafifletilmesini amaçlar. Burada amaç ölümü geciktirmekten
ziyade kolaylaştırmak hastanın ve bakımverenlerin ölüm öncesi deneyimlerini
hafifletmektir. Hastanın ve ailesinin yas süreci desteklenir. İlk palyatif bakım ünitesi 1842
yılında Fransa’da kurulmuştur. Modern anlamda ilk hospis (hospice; son dönem hasta bakım
merkezi) hizmeti ise 1967 yılında İngiltere’de hemşire Cicely Saunders tarafından
başlatılmış olup bu tarihten sonra sayıları hızla artmıştır (Figen İnci & Öz, 2012; Kabalak,
Öztürk, & Çağıl, 2013).
Bakım terimi bir bireyin giyinme, beslenme, tuvalete gitme gibi temel
gereksinimlerini karşılamayı içerir (Leyla, 2010). Bakım verme işlemi, sağlık
profesyonelleri tarafından klinik ortamda veya hastanın ev ortamında verilen mesleki
yeterlilik içeren formal bakım verme ve genellikle hastanın yakınları tarafından sağlanan
696
ilaç takibi, temel günlük bakım gibi faaliyetleri içeren gönüllülük çerçevesinde verilen
informal bakım verme aktivitelerini içerir (Fadime İnci & Erdem, 2006). Evde bakım verme
işlemi özellikle yaşlanan nüfusla birlikte ülkemizde sıkça gündeme gelen konular arasında
yerini almaktadır. Hastaya bakım verme işini genellikle hastanın yakın çevresindeki
akrabalar yürütmektedir. Bunlar arasında ise kadın akrabalar büyük çoğunluk
oluşturmaktadır (Arber, Ginin, Resources, & Publications, 1991).
Bağımlılık düzeyi artan hasta bireyin bakım sürecinde hem sosyoemosyonel destek
ihtiyacı hem de fiziksel ve tıbbi bakım desteği yine büyük oranda bakımverenler tarafından
karşılanmaktadır. Gelişen sağlık sistemleri, artan bakım ve huzur evlerine rağmen ülkemizde
hala özellikle geriatrik hastalara bakım verme işlemi çoğunlukla hastanın ev ortamında ve
yakınları tarafından yürütülmektedir (Baran et al., 2005). Yakınları tarafından bakım almak
bireylerde güven duygusu, rahatlama ve semptomatik iyileşmede hızlanmaya sebep olurken
bir bireye bakım verme yükü ve hasta ile yakını arasındaki duygusal bağ bakım verme
sürecini zorlu hale getirebilmektedir (Öztop, Şener, & Güven, 2008).
Bakım verme yükü; bakım veren birey tarafından süreç içerisinde karşılaşılan ve kişi
tarafından öz kontrolünü kaybetme şeklinde algılanan fiziksel, sosyal, ruhsal, ekonomik
problemler ve aile ilişkilerindeki bozulma süreçlerini kapsamaktadır (Işık, 2013). Bakım
verme yüküne bağlı olarak ortaya çıkan olumsuz sonuçların kümülatif olarak seyretmesi
sonucu bireylerin ruhsal veya fiziksel hastalık deneyimleri yaşayabileceği, rol
dengesizlikleriyle karşılaşabileceği ve bunlara bağlı olarak kendi günlük yaşam
aktivitelerine katılmakta güçlük çekebileceği literatürde vurgulanmaktadır (Haro et al.,
2014; Miyamoto, Tachimori, & Ito, 2010; ØSTBYE, TYAS, MCDOWELL, KOVAL, &
Ageing, 1997).
Günlük yaşam aktiviteleri (GYA), kişisel bakım, mobilite, giyinme, beslenme,
tuvalete gitme yemek dahil olmak üzere kişinin üretkenlik, kendine bakım ve serbest zaman
aktivitelerini içeren günlük rutinleri sürdürebilmek için gerekli aktivitelerdir (King et al.,
2017; Legg, Lewis, Schofield‐Robinson, Drummond, & Langhorne, 2017). Günlük yaşamın
enstrümantal faaliyetleri (YGYA) ise biraz daha karmaşık olmakla birlikte, yine de bireyin
bağımsız yaşama ve gelişme yeteneğini yansıtır. Ev idaresi, para yönetimi, ilaç kontrolü,
alışveriş gibi aktiviteleri içerir (Jekel et al., 2015; Ran et al., 2017). Aktivite katılımı
Bu çalışma, bakımveren bireylerin bakım verme sürecinde günlük yaşam
aktiviteleri(GYA) ve enstrumental günlük yaşam aktivitelerine(YGYA) katılımdaki
etkilenimleri ve aktivite katılımlarını etkileyebilecek bireysel faktörleri incelemeyi
amaçlamaktadır.
GEREÇ VE YÖNTEM
Çalışmaya palyatif bakım sürecindeki çeşitli tanılarla takipli hastalara bakım
vermekte olan 40 birey katıldı. Bu bireylerden 32’si kadın 8’i erkeklerden oluşmaktaydı.
Bireylerin aktivite performansları, limitlendiğini düşündükleri ve önemli gördükleri
aktiviteler yarı yapılandırılmış görüşmeler ve Kanada Aktivite Performans Ölçümü (KAPÖ)
testiyle detaylıca incelendi. Bireylerin aktivite performanslarını etkileyebilecek ağrı,
tükenmişlik, anksiyete, iyilik hali faktörleri görsel analog skala (VAS), bakım verme yükü
ölçeği (BYÖ), Beck Anksiyete Anketi ve Bakımveren İyilik Hali Ölçeği ile değerlendirildi.
Değerlendirmede gönüllülük esas alındı ve her bir değerlendirme ölçeği araştırmacı
697
tarafından yüz yüze görüşme yöntemiyle katılımcılara uygulandı. Değerlendirmede
kullanılan ölçeklere ait bilgiler aşağıda gösterildi.
Kanada Aktivite Performans Ölçümü (KAPÖ)
Ergoterapistler arasında en sık kullanılan performans değerlendirme ölçeği Kanada
Aktivite Performans Ölçümü (KAPÖ)’dür. Bu ölçek kişilerin aktivite önceliğini, aktivite
performansını ve aktivite tatminini değerlendirir. Bu değerlendirme ölçeği aktivite
performansı alanında kişilerin karşılaştığı problemleri belirleyen bir ölçümdür. Bu ölçek,
bireylerin aktivite tercihlerini yine kendisi tarafından verilen performans ve tatmin puanları
ile değerlendirir. İlk basamakta bireylerden günlük rutin yaşantılarında yaptığı, yapmak
istediği veya yapmakta kısıtlandığı kendine bakım günlük yaşam, üretkenlik ve serbest
zaman aktiviteleri belirlemesi istenir. İkinci basamakta bireyler bu belirledikleri aktivitelerin
her birisine likert skalasına göre 0-10 arası bir önem değeri verir (0-Hiç önemli değil, 10-çok
önemli). Üçüncü basamak olarak bireylerden onun için en önemli en az 1, en fazla 5
aktiviteyi seçip her bir aktivite için yine likert skalasına göre 0-10 arası performans ve
tatmin puanı belirlemesi istenir. Elde edilen performans ve tatmin puanları toplanıp, bireyin
önemli bulduğu aktivite sayısına bölerek performans ve tatmin puanları elde edilir (Law et
al., 1998). Türkçe geçerlilik güvenilirliği Torpil ve ark. tarafından 2017 yılında yapılmış ve
iç tutarlılık katsayısının 0,9-1 güvenilir olduğu saptanmıştır (Torpil, 2017).
Görsel Analog Skala (VAS)
Visual Analog Skala (VAS) sayısal olarak ölçülemeyen bazı değerleri sayısal hale
çevirmek için kullanılır. 100 mm lik bir çizginin iki ucuna değerlendirilecek parametrenin
iki uç tanımı yazılır ve hastadan bu çizgi üzerinde kendi durumunun nereye uygun olduğunu
bir çizgi çizerek veya nokta koyarak veya işaret ederek belirtmesi istenir. Mesela ağrı için
bir uca hiç ağrım yok, diğer uca çok şiddetli ağrı yazılır ve hasta kendi o anki durumunu bu
çizgi üzerinde işaretler. Ağrının hiç olmadığı yerden hastanın işaretlediği yere kadar olan
mesafenin uzunluğu hastanın ağrısını belirtir. Test re- test geçerliliği mevcuttur (Downie et
al., 1978; Wewers, Lowe, & health, 1990).
Beck Anksiyete Ölçeği
Bireylerin yaşadığı anksiyete belirtilerinin sıklığını ve anksiyete şiddet belirleyen bir
özbildirim ölçeğidir. 21 maddeden oluşan, 0-3 arası puanlanan Likert tipi bir ölçektir.
Ölçekten alınan puanların yüksekliği, bireyin yaşadığı anksiyetenin şiddetini göstermektedir.
Ülkemizde geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılmıştır (Aksoy, Özkorumak, Bahadır, Yaylı,
& Aksu Arıca, 2011; Beck, Ward, Mendelson, Mock, & Erbaugh, 1961).
Bakım verme yükü ölçeği (BYÖ)
Bakım vermeye bağlı stres düzeyini ölçen dörtlü likert bir ölçektir. Ölçek kişinin
kendisi veya uygulayıcı tarafından doldurulabilmektedir. Ölçek 22 sorudan oluşmaktadır.
Yapılan çalışmalarda ölçeğin iç tutarlılık katsayısı 0.87 ile 0.94 arasında, test-tekrar test
güvenilirliği ise 0.71 olarak bulunmuştur. Ölçekten 0-88 arası puan alınırken yüksek puan
problemin ciddiyetini göstermektedir (Ankri, Andrieu, Beaufils, Grand, & Henrard, 2005;
Bédard et al., 2001; Zarit, Reever, & Bach-Peterson, 1980). Türkçe geçerli ve güvenilir bir
ölçektir.
İstatistiksel analizlerde “SPSS 23 for Windows” istatistik programı kullanıldı.
Katılımcıların cinsiyet, eğitim seviyesi ve yaşları gibi sosyodemografik özelliklerine ait
tanımlayıcı verilerde uygunluğuna göre frekans veya ortalama ± standart sapma (X±SS)
698
değerleri hesaplandı. Aktivite katılımı ve diğer faktörler arasındaki ilişki SPSS 23.0
programında Pearson Korelasyon Analizi ile incelendi.
BULGULAR
Bireylerin yaş ortalaması 48,20±10,61 olup bu bireylerin yüzde ellisi gelir getirici bir işte
çalışmaya devam etmekteydi. Bireylerin cinsiyet, bakım verme süresi yakınlık derecesi,
medeni durum gibi sosyo-demografik verilere ait bulgular Tablo 1’de gösterildi.
Tanımlayıcı
Kadın
Cinsiyet
32 (%80)
Erkek
6 (%20)
Evli
Bekar
Oğlu
16 (%40)
24 (%60)
8 (%20)
Kızı
20 (%50)
Gelini
8 (%20)
Eşi
4 (%10)
5 yıldan az
12 (%30)
5 yıldan fazla
28 (%70)
Medeni durum
Yakınlık derecesi
Bakım verme Süresi
n (%)
Tablo 1: Bireylere Ait Sosyodemografik Veriler
Kanada Aktivite Performans Ölçümü’ne göre bireylerin aktivite performans puanı
ortalaması 3.35±1.65 olup yapmak isteyip yapmakta zorlandıkları aktiviteler Tablo 2’de
gösterildi.
Yapmakta Zorlanılan Aktiviteler
N(%)
Çocuklarla Vakit Geçirmek
14 (%35)
Kişisel Bakım Aktivitelerini Yürütmek
12 (%30)
Ev İdaresi
12 (%30)
Diğer
2 (%5)
N:Kişi Sayısı
Tablo 2: KAPÖ’de önemli görülen aktiviteler
Bireylerin % 87,4 ‘ü ağrı deneyimine sahip olduklarını belirtmiş olup ve ağrıların
%91’ini kronik bel ve boyun ağrıları oluşturmaktaydı.
Bireylerin aktivite performansı ve iyilik hali (r=,878), yaşam aktiviteleri(r=,708),
aktivite tatmini (r=,916) arasında pozitif yönlü korelasyon saptanırken ağrı şiddeti (r=,692)
699
ve anksiyete skoru arasında (r=-,480) negatif yönlü kuvvetli korelasyon bulundu (p<0,05).
Pearson korelasyon analizine ait veriler Tablo 3’de gösterildi.
Aktivite Performansı
Aktivite Tatmini
P
R
p
r
Bakım Verme Yükü
0.169
0.222
0,048*
0,314*
Anksiyete Düzeyi
0,002**
0,480**
0,004**
0,447
Bakımveren İyilik Hali
0,001
0,878
0,001**
0,916**
Ağrı Şiddeti
0,002**
0,692**
0,001**
0,787**
Günlük Yaşam Aktiviteleri
0,001**
0,708**
0,001**
0,791**
Pearson Korelasyon
* p<0,05 , **p<0,005
Tablo 3: Pearson Korelasyon analizine ait veriler
TARTIŞMA
Palyatif dönemdeki bireye bakım verme sürecinde bakım verenlerin temel ve
yardımcı günlük yaşam aktivite katılımları ve bununla ilişkili faktörlerin incelendiği bu
çalışmada bakım verenlerin aktivite katılımlarının etkilenmiş olduğu tespit edildi.
Bakım verenlere ait sosyodemografik özelliklere bakıldığında literatürle uyumlu
şekilde bakım verme görevini çoğunlukla kadın bireylerin gerçekleştirdiği ve özellikle de
hastaların kızları veya gelinlerin bu sorumluluğu üstlendiği tespit edildi (Özdemir, Şahin, &
Küçük, 2009; Schubart, Kinzie, & Farace, 2008). Türk toplumunun kültürel yapısı ve aile
kavramına bakış açısı göz önüne alındığında bu durumun kadınların toplumsal rolleri ile
örtüştüğü söylenebilir.
Hasta yakınlarının yüzde yetmişinin, 5 yıldan uzun süredir bakım verme görevini
sürdürdüğü saptandı. Egici ve ark. bakım verme süresi arttıkça bireylerin algılanan bakım
yüklerinin arttığı, stres düzeylerinin yükseldiği gösterilmiştir (Ulusal, 2012). Ayrıca
Mollaoğlu ve ark. bakım verme süresi ve bakım yükü arasında korelasyon varlığını
göstermiştir (MOLLAOĞLU, ÖZKAN TUNCAY, & KARS FERTELLİ, 2011). Bakım
verme süresindeki uzunluk bakım verenlerde ortaya çıkan kümülatif stres ve fiziksel
etkilenimlerin nedeni olabilir.
Bakım veren bireylerde bakım verme sürecinde ağrı semptomlarıyla
karşılaşılabileceği gösterilmiştir (Deeken et al., 2003). Tuna ve Olgun inmeli bireylerin
bakım verenleriyle yaptıkları çalışmada bu bireylerin en fazla baş ağrısı deneyimlediklerini
ortaya koymuştur (TUNA & Olgun, 2010). Bu çalışmada bireylerin büyük çoğunluğunun
ağrı deneyimi yaşadığı saptanırken en fazla kronik bel ve boyun ağrısıyla karşılaşıldı.
Palyatif dönemdeki bireylerin bakım yüklerinin fazlalığı ve bakım sürecinin fiziksel güç
700
gerektiren hastayı kaldırma, taşıma ve yatak içi mobilizasyon aktiviteleri göz önüne
alındığında ağrı bölgelerinde bakımverilen hastalık türüne göre de değişiklik gözlenebileceği
düşünülebilir.
Orak (Orak & Sezgin, 2015) kanser hastalarının bakımverenleri konusu araştırılırken
günlük yaşam aktivitelerin göz ardı edildiğini belirtmiştir. Magliano ve ark. 2002 yılında
yaptıkları çalışma da şizofreni hastası aile üyelerinin % 83’ünün günlük yaşam rutinlerinde
zorluk yaşadığını göstermiştir (Magliano et al., 2002). Bu çalışmada bireylerin temel ve
enstrumental günlük yaşam aktivitelerindeki performans düzeylerinin ortalamasına
bakıldığında oldukça düşük düzeyde aktivite performans düzeylerine sahip oldukları
görüldü. Bireylerin yapmakta zorlandıkları ve yapmayı arzuladıkları aktivitelerin
çoğunluğunun ise yardımcı günlük yaşam aktiviteleri arasında yer almaktaydı. Bireylerin
uzun süre bakım verme işlevini yürütmek zorunda kalmaları, evden ve diğer aile
bireylerinden uzak uzun süreli hastane yatışları bu bireylerde aktivite performanslarını
düşürmüş ve yapmak istedikleri aktiviteleri yapamaz hale gemelerine neden olmuş olabilir.
Bireylerde rol belirsizlikleri ve rol karmaşaları da bireylerin algıladığı bakım yükü ve
tükenmişliği desteklemiş olabilir (Kabataş Yıldız & Ekinci, 2017).
Bireylerin iyilik halleri arttıkça aktivite performansları ve bu aktivitelerden duyulan
memnuniyet düzeylerinin yükseldiği görüldü. İyilik bireyin hali fiziksel, ruhsal, bedensel ve
sosyal olarak tam bir iyilik hali içerisinde olmasını ifade eder. Bireylerin iyilik hali arttıkça
aktivite katılımlarının ve toplum içerisinde var olma düzeylerinin de artması beklenir
(Christiansen, Baum, & Bass-Haugen, 2005). Özellikle ruhsal açıdan tükenmişlik riskiyle
karşı karşıya kalan bakımverenlerde aktivitelere karşı isteksizlik, motivasyon kaybı,
yetersizlik hissi gibi emosyonel faktörlerin bireylerin aktivite ilgilerini limitlendirebileceği,
bireyleri katılıma karşı negatif motivasyon düzeyine çekebileceği düşünülmektedir.
Kronik ağrı deneyimleyen bireylerde fiziksel aktivite düzeyinin düştüğü literatürde
vurgulanmıştır (Brox, Storheim, Holm, Friis, & Reikeras, 2005; Buckelew et al., 1995;
Parker, Bergman, Mntambo, Stubbs, & Wills, 2017). Çalışmada aktivite performansı ve ağrı
düzeyleri arasında negatif yölü güçlü ilişki saptandı. Özellikle bireylerin yük taşıyan
eklemlerde yaşadığı şiddetli ağrı deneyimleri KAPÖ ‘de belirttikleri ev idaresi, kişisel bakım
gibi fiziksel güç gerektiren aktivitelere karşı beceri düzeylerini limitlendirdiğini akla
getirmektedir.
SONUÇ
Palyatif süreçteki bireye bakım verme sürecinde bireylerin özellikle yardımcı günlük
yaşam aktivitelerine katılımlarının limitlendiği tespit edildi. Uzun süreli ve yoğun düzeyde
bakım altında olan bu hastalarla ilgilenmek bireylerde gerek fiziksel gerek ruhsal birtakım
olumsuz deneyimlerin yaşanmasına ve bireylerin aktivite katılımları ve aktivite memnuniyet
düzeylerinin azalmasına sebep olmuştur. Bu bireylerin aktivite performans becerileri birey
merkezli ve kapsamlı değerlendirildiği ileri çalışmalar önerilmektedir.
701
KAYNAKLAR
Aksoy, M., Özkorumak, E., Bahadır, S., Yaylı, S., & Aksu Arıca, D. (2011). Seboreik
dermatit hastalarında yaşam kalitesi, anksiyete ve depresyon düzeyleri. Ankri, J., Andrieu,
S., Beaufils, B., Grand, A., & Henrard, J. C. J. I. j. o. g. p. (2005). Beyond the global score
of the Zarit Burden Interview: useful dimensions for clinicians. 20(3), 254-260.
Arber, S., Ginin, J. J. G., Resources, L. L. A. S. A. o., & Publications, C. L. S. (1991).
Independence and Access to Resources.
Baran, A. G., Kalınkara, V., Aral, N., Baran, G., Akın, G., & Özkan, Y. J. T. B. A. v. S. A.
G. M., Ankara. (2005). Yaşlı ve aile ilişkileri: Ankara Örneği.
Beck, A. T., Ward, C. H., Mendelson, M., Mock, J., & Erbaugh, J. J. A. o. g. p. (1961). An
inventory for measuring depression. 4(6), 561-571.
Bédard, M., Molloy, D. W., Squire, L., Dubois, S., Lever, J. A., & O'Donnell, M. J. T. g.
(2001). The Zarit Burden Interview: a new short version and screening version. 41(5), 652657.
Brox, J. I., Storheim, K., Holm, I., Friis, A., & Reikeras, O. J. J. o. R. M. (2005). Disability,
pain, psychological factors and physical performance in healthy controls, patients with subacute and chronic low back pain: a case-control study. 37(2), 95-99.
Buckelew, S. P., Murray, S. E., Hewett, J. E., Johnson, J., Huyser, B. J. A., &
Rheumatology, R. O. J. o. t. A. C. o. (1995). Self‐efficacy, pain, and physical activity among
fibromyalgia subjects. 8(1), 43-50.
Christiansen, C., Baum, C. M., & Bass-Haugen, J. (2005). Occupational therapy:
Performance, participation, and well-being: Slack Thorofare, NJ.
Deeken, J. F., Taylor, K. L., Mangan, P., Yabroff, K. R., Ingham, J. M. J. J. o. p., &
management, s. (2003). Care for the caregivers: a review of self-report instruments
developed to measure the burden, needs, and quality of life of informal caregivers. 26(4),
922-953.
Downie, W., Leatham, P., Rhind, V., Wright, V., Branco, J., & Anderson, J. J. A. o. t. r. d.
(1978). Studies with pain rating scales. 37(4), 378-381.
Haro, J., Kahle-Wrobleski, K., Bruno, G., Belger, M., Dell’Agnello, G., Dodel, R., . . .
aging. (2014). Analysis of burden in caregivers of people with Alzheimer’s disease using
self-report and supervision hours. 18(7), 677-684.
İnci, F., & Erdem, M. J. A. H. v. S. B. D. (2006). BAKIM VERME YÜKÜ ÖLÇEĞİ’NİN
TÜRKÇE'YE UYARLANMASI GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİ. 11(4), 85-95.
İnci, F., & Öz, F. J. P. G. Y. (2012). Palyatif bakım ve ölüm kaygısı. 4(2), 178-187.
Işık, K. (2013). Yaşlı hastaya evde bakım verenlerin yaşam doyumları ile bakım yükleri
arasındaki ilişki ve etkileyen faktörler. İnönü Üniversitesi,
Jekel, K., Damian, M., Wattmo, C., Hausner, L., Bullock, R., Connelly, P. J., . . . therapy.
(2015). Mild cognitive impairment and deficits in instrumental activities of daily living: a
systematic review. 7(1), 17.
Kabalak, A. A., Öztürk, H., & Çağıl, H. J. Y. B. D. (2013). Yaşam sonu bakım
organizasyonu: Palyatif bakım. 11(2), 56-70.
702
Kabataş Yıldız, M., & Ekinci, M. J. K. Ü. H. E. v. A. D. (2017). Kanserli Hastaya Bakım
Veren Aile Üyelerinin Bakım Yükleri ve Öfke İfade Tarzları Arasındaki İlişki ve Etkileyen
Faktörler. 14(3), 176-184.
King, E., Okodogbe, T., Burke, E., McCarron, M., McCallion, P., & O’Donovan, M. A. J. S.
j. o. o. t. (2017). Activities of daily living and transition to community living for adults with
intellectual disabilities. 24(5), 357-365.
Law, M. C., Baptiste, S., Carswell, A., McColl, M. A., Polatajko, H., & Pollock, N. (1998).
Canadian occupational performance measure: COPM: CAOT Publ. ACE.
Legg, L. A., Lewis, S. R., Schofield‐Robinson, O. J., Drummond, A., & Langhorne, P. J. C.
D. o. S. R. (2017). Occupational therapy for adults with problems in activities of daily living
after stroke. (7).
Leyla, D. J. H. Ü. H. F. D. (2010). Bakım kavramı ve ahlaki boyutu. 17(2), 74-82.
Magliano, L., Marasco, C., Fiorillo, A., Malangone, C., Guarneri, M., Maj, M., &
Scandinavica, W. G. o. t. I. N. S. o. F. o. P. w. S. J. A. P. (2002). The impact of professional
and social network support on the burden of families of patients with schizophrenia in Italy.
106(4), 291-298.
Miyamoto, Y., Tachimori, H., & Ito, H. J. G. N. (2010). Formal caregiver burden in
dementia: impact of behavioral and psychological symptoms of dementia and activities of
daily living. 31(4), 246-253.
MOLLAOĞLU, M., ÖZKAN TUNCAY, F., & KARS FERTELLİ, T. (2011). İnmeli hasta
bakım vericilerinde bakım yükü ve etkileyen faktörler.
Orak, O. S., & Sezgin, S. J. J. o. P. N. P. H. D. (2015). Kanser Hastasına Bakım Veren Aile
Bireylerinin Bakım Verme Yüklerinin Belirlenmesi. 6(1).
ØSTBYE, T., TYAS, S., MCDOWELL, I., KOVAL, J. J. A., & Ageing. (1997). Reported
activities of daily living: agreement between elderly subjects with and without dementia and
their caregivers. 26(2), 99-106.
Özdemir, F. K., Şahin, Z. A., & Küçük, D. J. Y. T. D. (2009). Kanserli çocuğu olan
annelerin bakım verme yüklerinin belirlenmesi. 26(3), 153.
Öztop, H., Şener, A., & Güven, S. J. Y. s. a. d. (2008). Evde bakımın yaşlı ve aile açısından
olumlu ve olumsuz yönleri. 1(1), 39-49.
Parker, R., Bergman, E., Mntambo, A., Stubbs, S., & Wills, M. J. T. S. A. j. o. p. (2017).
Levels of physical activity in people with chronic pain. 73(1).
Ran, L., Jiang, X., Li, B., Kong, H., Du, M., Wang, X., . . . Liu, Q. J. B. g. (2017).
Association among activities of daily living, instrumental activities of daily living and
health-related quality of life in elderly Yi ethnic minority. 17(1), 74.
Schubart, J. R., Kinzie, M. B., & Farace, E. J. N.-o. (2008). Caring for the brain tumor
patient: family caregiver burden and unmet needs. 10(1), 61-72.
Torpil, B. (2017). Multipl Skleroz’lu bireylerde Kanada Aktivite Performans Ölçümü’nün
Türkçe kültürel adaptasyonu, geçerlilik ve güvenilirliği.
TUNA, H. M., & Olgun, N. J. H. Ü. H. F. D. (2010). İnmeli hastalara bakım veren hasta
yakınlarında görülen tükenmişlik durumunda algılanan sosyal desteğin rolü. 17(1), 41-52.
703
Ulusal, I. U. V. (2012). PSİKİYATRİ HEMŞİRELİĞİ KONGRESİ.
Wewers, M. E., Lowe, N. K. J. R. i. n., & health. (1990). A critical review of visual
analogue scales in the measurement of clinical phenomena. 13(4), 227-236.
Zarit, S. H., Reever, K. E., & Bach-Peterson, J. J. T. g. (1980). Relatives of the impaired
elderly: correlates of feelings of burden. 20(6), 649-655.
704
Türkiye’deki Turizm Destinasyonlarına Yönelik Multimodal Taşımacılık
Kombinlemesi: Didim Örneği
Öğr. Gör. Armağan MACİT490
Özet
Ulaşım olgusu, seyahat imkânı sağlaması açısından turizmin gelişimine katkı
sağlayan en temel etkileyicilerden bir tanesi olarak sayılmaktadır. Ulaşımın turizmi
etkilediği kadar turizmde ulaştırmayı etkilemektedir. Ulaşım geliştikçe turizm gelişme
göstermekte, turizm geliştikçe de ulaşıma yapılan yatırımlar artmaktadır. Bu bağlamda
turizm ile ulaşım arasındaki ilişki, turizm sayesinde milli ekonomilerine artı değer katmaya
çalışan ülkeler için büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde karayolu ile ulaşımın gelişmiş
olmasına rağmen; havayolu, denizyolu ve demiryolu için gerekli olan altyapı kısıtları sebebi
ile tüm turizm destinasyonlarına taşımacılık yapılamamaktadır. Bu durum kısıtlı zamanda
seyahat deneyimi yaşamak isteyen yolcuların sadece bu taşımacılık modlarını kullanabildiği
destinasyonlara yönelmesine sebep olmaktadır. Her destinasyon için tüm taşımacılık
modlarını kullanmak mümkün olmasa da uygun taşımacılık modları multimodal taşımacılık
kombinlemesi yapılarak, turizm destinasyonalarına kolay ulaşım sağlanabilir. Bu
gerçekleştirilebildiği ölçüde ulaşım kısıtları ile turist kaybeden turizm destinasyonlarına
turistlerin gelmesi kolaylaşacak, bu destinasyonların ülke ekonomisine katkısı da
azımsanmayacak ölçüde artacaktır. Ancak ülkemizde farklı ulaşım modları ile taşımacılık
yaygın olmasına rağmen işletme ve organizasyonlar bünyesinde bu taşımacılık modlarını
kombinleme genel olarak yapılmamaktadır.
Bu çalışmada, Türkiye’de Ege bölgesinde bir turizm destinasyonu olan Bodrum ve
İzmir Adnan Menderes Havalimanlarına yakın ancak kendi ilçe sınırları içerisinde
havalimanı bulundurmayan bir ilçe olan Didim destinasyonunun mevcut ulaşım imkânları
değerlendirilerek, multimodal taşımacılık kombinlemesi önermesi oluşturmak
amaçlanmıştır. Böylelikle ulaşım kısıtlamalarından kaynaklı turizm açısından gelişmeleri
yavaş olan destinasyonlara multimodal taşımacılıkla katalizör etkisi yaratılması söz konusu
olabilecektir. Yapılan çalışma tüm destinasyonlarda farklı taşımacılık modlarının
kombinlenmesi ile ulaşımın daha elverişli ve turizme uygun duruma gelebileceği sonucunu
ortaya koymaktadır.
Anahtar Kelimeler: Turizm Destinasyonları, Multimodal Taşımacılık.
Multimodal Transportation of Combınatıons for Tourism Destinations in
Turkey: Didyma Example
Abstract
The phenomenon of transportation is considered as one of the most important factors
that contribute to the development of tourism in terms of providing travel opportunities.
Transportation affects tourism as well as transportation. As transportation develops, tourism
develops and as tourism develops, investments in transportation increase. In this context, the
relationship between tourism and transportation is of great importance for countries that try
490
Ege Üniversitesi/ Havacılık Meslek Yüksekokulu/ Sivil Hava Ulaştırma İşletmeciliği Programı
705
to add value to their national economies through tourism. Although the transportation by
road has improved in our country; transport to all tourism destinations is not possible due to
infrastructure constraints required for airline, maritime and railway. This makes it possible
for passengers wishing to travel in a limited time to destinations that can only use these
modes of transport. Although it is not possible to use all modes of transportation for each
destination, it is possible to combine the appropriate modes of transport with multimodal
transport to provide easy access to tourism destinations. To the extent that this can be
achieved, transportation constraints will make it easier for tourists to come to tourism
destinations that lose tourists, and the contribution of these destinations to the national
economy will increase considerably. However, although transportation with different modes
of transportation is widespread in our country, combining these modes of transportation is
not generally carried out within enterprises and organizations.
In this study, a tourism destination in the Aegean region in Turkey near Bodrum and
Izmir Adnan Menderes airports, but assessed existing transportation facilities of its district
boundaries within a county that does not include the airport in Didim destinations, it aimed
to create multimodal transportation choice of combinations of the proposition. Thus, it may
be possible to create a catholytic effect with multimodal transport to destinations that are
slow in terms of tourism due to transport restrictions. The study reveals that by combining
different modes of transportation in all destinations, transportation can be made available.
Key Words: Tourism Destination, Multimodal Transportation.
Giriş
Turizm ve ulaştırma sektörü birbiriyle çok yakın ilişkili iki sektördür ve bugünkü
geldikleri noktaya büyük aşamalardan geçerek ulaşmışlardır. 19. yüzyılda elit bir faaliyet
olan turizm, günümüzde geniş kitlelere hitap eden ve herkesin katılabildiği çok yönlü bir
olguya evrimleşmiştir. Sürekli büyüme seyrinde, ulaşım teknolojilerindeki iyileşmelerin
katkısı büyük rol oynamış ve bu sayede turizm ile ulaştırma sektörü ayrılmaz bir bütün
haline gelmişlerdir.
Taşımacılığın turizmin ayrılmaz bir parçası olarak önemi, turizm literatüründe
1970’lerden bu yana tartışma konusu olmuştur. Taşımacılık turizm işletmelerinden açıkça
önemli bir unsur olmasına rağmen, ulaştırma ve turizm arasındaki ilişkinin daha fazla
araştırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır.
Çalışmanın temel amacı, turizm destinasyonlarında multimodal taşımacılık imkânları
sunulması ile turizm destinasyonlarına ulaşım kısıtlarının ortadan kaldırılması, böylelikle
sadece kolay ulaşılabilir destinasyonlara değil, tüm turizm destinasyonlarında turist sayısının
artarak turizmin gelişmesi amaçlanmaktadır. Bu anlamda çalışmanın sonunda ortaya
konacak bulgular ile yeni kurulacak bir shutle işletmesi veya mevcut ana taşımacılık
işletmelerinin multimodal taşımacılık kombinlemesi ile hem işletme için yeni bir pazar
yaratılmış olacak hem de turizm destinasyonlarının geliştirilmelerine katkı sağlanacaktır.
Çalışmada öncelikle turizm ve ulaştırma ilişkisi ile bir literatür taraması yapılmakta,
sonrasından seçilen turizm destinasyonlarının mevcut ulaşım imkanlarının kısıtları
araştırılarak ortaya konmaktadır. Son olarak turizm destinasyonlarının mevcut imkânları
değerlendirilerek multimodal taşımacılık kombinlemesi oluşturulmaktadır.
Araştırma kapsamında örneklem olarak turizm açısından elverişli olduğu halde ulaşım
kısıtları sebebi ile istenilen büyümeyi yakalayamayan turizm destinasyonlarını seçilmesi
gerekmektedir (Örneğin, Didim). En yakın havalimanları Bodrum ve İzmir Adnan Menderes
706
Havalimanı’dır. Bu sebeple Didim’e daha çok kara ulaşımı ile gelinmesi tercih edilmektedir.
Oysaki havalimanından kara ve deniz ulaştırması kombinlemesi turistlerin kolay bir şekilde
Didim destinasyonuna ulaşımını sağlayacaktır. Ancak bu imkânlar sunulmadığı için
özellikle hafta sonu tatili değerlendirmek isteyen turistler Bodrum gibi havalimanının
olduğu destinasyonları tercih etmektedir. Çalışmada Didim gibi destinasyonlar için ulaşım
dezavantajını avantaja çevirecek multimodal taşımacılık sistemi kurulmasına yönelik bir
öneri üzerinde durulmuştur.
1. Taşıma Modları
İşletme yönetimi literatüründe taşımacılık operasyonlarını kategorize etmek için
kullanılan geleneksel tanımları takiben, taşıma modları üç şekilde kendini gösterir: kara
taşımacılığı, hava taşımacılığı ve deniz taşımacılığı (gelecek modu, uzay taşımacılığı)
(Duval, 2007: 3).
Günümüzde ulaştırma faaliyetlerinde kullanılan modlar; karayolu, demiryolu,
denizyolu, havayolu, boru taşımacılığı ve iç su (nehir) taşımacılığı olarak sınıflandırılabilir.
Taşıma türlerinin kıyaslanması Tablo.1’de verilmiştir. Tablo incelendiğinde, kıyaslama
kriterleri olarak; maliyet, hız, hizmet alanı, tarifeli seferlerin sıklığı ve tarifelerin uygulama
güvenilirliği seçildiği görülmektedir (Çancı & Erdal, 2003).
Tablo 1. Taşıma Modlarının Karşılaştırılması
Taşıma
Türü
Maliyet
Hız
Hizmet
Alanı
Tarifeli
Seferlerin
Sıklığı
Tarifelerin
Uygulanma
Güvenilirliği
Karayolu
Yüksek
Hızlı
Çok Geniş
Yüksek
Yüksek
Denizyolu
Çok Düşük
Yavaş
Sınırlı
Çok Düşük
Orta
Havayolu
Çok Yüksek Çok Hızlı
Geniş
Yüksek
Orta
Demiryolu
Orta
Orta
Orta
Düşük
Çok Yüksek
İç suyolu
Düşük
Yavaş
Sınırlı
Düşük
Orta
Boru Hattı
Düşük
Yavaş
Çok Sınırlı
Orta
Yüksek
Kaynak: Çancı & Erdal, 2003.
Her bir ulaştırma türünün, maliyet, sürat, hizmet, güvenilirlik ve güvenlik anlamında
avantajlı olduğu yönler bulunmaktadır. Bu kapsamda günümüzde her bir ulaştırma türünün
en verimli şekilde kullanılmasını sağlayan çok modlu ulaştırma sistemleri de yaygın olarak
kullanılmaya başlanmıştır. Yükün veya yolcunun farklı en az iki taşıma modu kullanılarak
taşınması olan çok modlu taşımacılıkta tüm yolculuk, ayrı ayrı aşamalardan oluşan bir süreç
değil, entegre bir sistem olarak görülmektedir.
1.1. Demiryolu Taşıma Modu
Turizmin gelişiminde; demiryolu taşımacılığının ortaya çıkması (19. yy.), otomobilin
kullanılmaya başlanması (20. yy.) ve havayolu ulaşım modunun yaygınlaşması (1970’lerden
sonra) önemli katkılar sağlamıştır (Pamelard, 2009). Aynı zamanda charter seferlerin
havayolu ulaşımında başlatılması (1949) adeta çığır açmıştır. Havayolu taşımacılığında
düşük ücretli uçakların devreye girmesiyle yeni turistik merkezler doğmuştur (Gay, 2006).
707
Turizm hareketlerinin modernleşmesinde demiryolu en önemli rolü üstlenmiştir. Hızlı
trenlerin kullanılmaya başlanmasıyla birlikte Avrupa’da hızlı tren ağının giderek
yaygınlaşmıştır. Garların şehir merkezlerinde yer alması, hava ve deniz limanlarına
bağlantıların olması, e-bilet alınabilmesi gibi özellikler demiryolunun rekabet gücünü
arttırmıştır (Emekli vd., 2006).
1.2. Karayolu Taşıma Modu
Karayolu taşıma modu karasal ortamda her yere ulaşabilme özelliğine sahip
bulunmaktadır. Ayrıca ulaştırma modu diğer ulaştırma modlarına kolayca entegre
olabilmektedir. Bu iki özelliğinden dolayı karayolu ulaştırması; turizmin gelişiminde,
dağılımında ve çeşitlenmesinde büyük katkılar sağlamıştır. Ekoturizm, kırsal ve yeşil turizm,
trekking, doğa turizmi, atlı ve bisiklet ile yapılan turistik geziler karayolunun turizme
entegre olduğu özel bir arakesittir.
1.3. Denizyolu Taşıma Modu
Denizyolu ulaştırması, havayollarının gelişmesiyle egemenliğini yitirmişse de
kruvaziyer turizmi, yat turizmi, feribot taşımacılığı, tekne gezileri gibi farklı uygulamalar
turizmde kendine yer edinmiştir. Kruvaziyer turizminin son yıllarda çok rağbet görmesi,
seyahat gemilerinin konfor bakımından en gelişmiş turistik ulaştırma aracı olmasından
kaynaklanmaktadır. Denizyolu yolcu taşımacılığı, küçük adaların ekonomileri için önemli
etkilere sahip olduğundan hovercraft ve hidrofil tipi taşıyıcılar modern araçlar hizmete
girmiştir (Baykal, 2013).
1.4. Havayolu Taşıma Modu
Hız avantajı ile son yıllarda kullanımı en hızlı büyüme gösteren ulaştırma modudur.
Kapasite sınırlamalarının olmasına rağamen havayolu yolcu ve yük taşımacılığına olan talep
oldukça artmaktadır. Dünya genelinde havaaraçalarının keşfi ile askeri ve sivil anlamada
havacılık faaliyetleri büyük bir hızla gelişmiş ve ulaştırma modları içerinde önemli olan
yerini almıştır. Başlarda yüksek maliyetler ve fiyatlar sebebi ile belirli bir zümre özelinde
olan havayolu ulaşımı, çeşitli iş modellerinin etkisi ile herkes tarafından kullanılabilen bir
ulaştırma modu haline gelmiştir (Grosche, 2007).
2. Multimodal Taşımacılık
Çoklu ulaşım modu; maliyet, süreç, çevresel etki ve hizmet kalitesi gibi değişkenler
açısından birbirlerinden üstünlükleri bulunan en az iki ulaşım türünün; verim, üretkenlik ve
maliyet etkinliği sağlamak amacı ile bir araya getirilmesi ile oluşan uluslararası bir taşıma
sistemidir (UNCTAD, 1993). Ulaştırma modları arasındaki yoğun rekabet, bölünmüş ve
entegre olmayan bir ulaştırma sistemine yol açmaktadır. Her bir ulaştırma türünün, maliyet,
sürat, hizmet, güvenilirlik ve güvenlik anlamında avantajlı olduğu yönler bulunmaktadır.
Çoklu ulaşım sistemlerinde her bir ulaşım türünün süre ve maliyet açısından üstün
yönlerinden yararlanılması sistemin toplam maliyetini düşürecek, toplam bekleme süresini
en aza indirecek ve başarılı bir servis hizmeti ortaya konulmasını sağlayacaktır.
Günümüzde tek bir ulaşım sistemi ve onun tek ulaşım aracı yerine kombine hizmetler
turistlere daha çekici gelmektedir. Tren, otobüs, bisiklet, gemi, uçak gibi araçlar,
birbirleriyle bağlantılı olarak pazarlanmakta, bu hem kolaylık hem de hareket özgürlüğü
getirmektedir. Dolayısıyla izlenen rotalar klasik rotalardan ayrılmakta, onların yerine çok
seçenekli ve ulaşım ağı çok yaygın yeni rotalar doğmaktadır.
708
3. Turizm Ulaştırması
Ulaştırma, karmaşık küresel ekonomik sektörlerden biri olarak ortaya çıkmıştır.
Ulaştırma, malların ve insanların hareketi için bir mekanizma olarak hareket ederek ulusal
ve uluslararası ticaretin bel kemiğini oluşturur. Ulaştırma sistemlerindeki büyüme
turizmdeki büyüme ile sinerjileri paylaşır ve bunun tersi de geçerlidir. Turistik faaliyetlerin
küresel erişiminin bir kısmı, turistik 'yerlerin' küresel ölçekte erişilebilirliğinin artması ve
batı ülkelerinde 20. yüzyıl boyunca kişisel taşıma araçlarını kullanan tatilcilerin popülaritesi
ile artmıştır. Böylece erişilebilirlik için tutarlı bir talep ortaya çıkmıştır (Duval, 2007: 1).
Turizm ulaştırması, insanların turistik amaçlarla yaptıkları seyahatlerde ekonomik
prensiplere uygun olarak, turizm pazarlarından turist çekim merkezlerine hızlı, güvenli ve
düzenli bir şekilde taşınmasını sağlayan bir hizmet faaliyetidir. Bu taşınmanın ucuz olması
ve zaman faydası sağlaması beklenir. Turizm ulaştırması, ulaştırma sistemleri arasında
koordinasyonu gerektirir (Gürdal, 1990). Turizm ile ulaşım arasındaki ilişkiler çok
boyutludur: bütçe-ulaşım, süre-ulaşım, turizm türü-ulaşım gibi. Şüphesiz bu ilişkilerde
amaç, yer, zaman gibi değişkenler de önemli birer belirleyicidir. Sözgelimi turizm türüne
bağlı olarak gidilecek yer ve yıl içindeki zaman dilimi ile kullanılacak ulaşım sistemi ve
onun araçları arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır.
Ulaştırma talebi, ulaştırma tasarımındaki ve tedarikindeki yenilikleri körüklemiştir ve
aynı şekilde ulaştırma inovasyonu, birçok destinasyonda turizmin gelişiminde ayrılmaz bir
rol oynamıştır. Aynı şekilde, demiryolu seyahatlerinin 19. yüzyılda destinasyon
yaratmasıyla, düşük maliyetli hava taşımacılarının etkisi, geçtiğimiz on yılda benzer şekilde
olmuştur, diğer bir deyişle fiyat esneklikleri nedeniyle seyahat etmemiş olan yolcu
akışlarının artmasına neden olmuştur. Yeni düşük maliyetli hava erişimi, genel olarak turizm
için faydalı olmuştur (Duval, 2007: 10).
Turizm sistemi, birleşmiş bir bütün oluşturmak için kooridine edilen ve bir dizi
hedeflere ulaşmak için organize edilen bir dizi ilişkili grup olarak tanımlanmaktadır
(McIntosh vd., 1995: 21). Daha geniş bir bağlamda, teorik bir analiz çerçevesinin
geliştirilmesi için sistem yaklaşımına odaklanılmıştır. Ayrıca Mill & Morrison (1992),
turizm sistemini açıklarken tüketiciler ve tedarikçiler arasındaki değişim sürecini dört
bileşen ile vurgulamaktadır: entegre bileşenler, piyasa, seyahat unsuru, destinasyon ve
piyasa mekanizması. Bu unsurlar ilk etapta, başlangıç ve varış destinasyonları arasında
seyahat eden ziyaretçilerin izlediği bilgi akışı ile bağlantılıdır. Bunun gerçekleşmesini
sağlayan süreçler, örneğin seyahat acenteleri ve ulaşım sağlayıcıları turizm deneyimini
kolaylaştırmaktadır (Lumsdon & Page, 2007: 1). Bir dizi yazar (Getz, 1986; Gunn, 1994)
turizm sisteminin doğası hakkındaki bilgilerimizi genişletirler. Bu yazarların görüşleri
birbirine bağlı fonksiyonel ilişkileri, dinamik ve hem arzı hem de talebi kapsayan
birbirleriyle ilişkili bir ağ içermektedir.
Çoğu yazar turizm sistemini analizini bütünsel bir tarzda ele alırken, aynı zamanda
kolayca alt sistemlere bölünebilir. Örneğin Leiper (1990), turist çekim sistemini ve ulaşım
unsurları ilişkisini analiz ederken, Page (1999) turizm ulaşım sistemini tartışmaktadır. Her
iki yazar da bu alt sistemleri tanımlayan süreçleri ve yapıları açığa çıkarmaktadır. Ayrıca
daha geniş turizm sistemi içinde nasıl uyum sağladıklarına bir açıklama sağlarlar. Page
(1999) turizm ulaştırma sistemini “ilk seyahat planlamasından dönüş yolculuğunun son
aşamasına kadar tüm turizm deneyimini etkileyen bir grup faktörü” olarak tanımlamaktadır.
709
Bu yaklaşım insanların niçin seyahat ettiklerini ve farklı seyahat yerleri seçtiklerini
açıklayan bir davranışsal yaklaşım olarak bilinmektedir (Oppermann, 1997).
Ulaşım ve turizm ilişkisinin üç önemli yönü bulunmaktadır (Duval, 2007: 11-13);
Turistler nihayetinde bir destinasyona (veya birkaç varış yerine) seyahat eder.
Ulaştırma altyapısının planlanması ve yönetiminde turizm ile ilgili arz ve talep
özelliklerini anlamak çok önemlidir.
Taşımacılığın dinamik doğası, bir destinasyonda turizm üzerinde önemli bir
etkiye sahip olabilir.
Yurtiçi ve uluslararası ulaştırma sistemlerinin entegrasyonu ve diğer ülkelerle paralel
koordinasyon turizm akışının, yerli ve uluslararası turizmin büyümesine katkıda
bulunmaktadır.
4. Ulaştırma ve Destinasyon
Destinasyonların, turizm endüstrisi ve endüstrinin evrimi, yapısı, imaj, ekonomi ve
turizm piyasasının temel özelliği olduğu konusu araştırma literatürde geniş yer bulmaktadır.
Destinasyonlar ayrıca hem ulusal hem de uluslararası turizmin gelişiminde temel
yapıtaşlarıdır ve turizmle ilişkili faaliyetlerin yatırımları ve ziyaretçiler için bir odak
oluşturma fonksiyonu görmektedir (Lumsdon & Page, 2007: 79). Zamanla ve gelişme
arttıkça, bazı destinasyonların ziyaretçilerin dinamoları olması beklenmektedir.
Çalışmanın bu kısmında destinasyonun gelişiminde ulaşımın etkileri ele alınmaktadır.
Destinasyon terimi mekânsal anlamda, işlevsel anlamda, politik anlamda veya ekonomik
anlamda literatürde açıkça tanımlanmamıştır. Literatürde birbirleriyle değiştirilebilir tatil
yerleri ve destinasyon kavramı sıklıkla kullanılmaktadır. Bu nedenle bir sahil turizm kenti
İngiltere’deki Brighton şehri İngiliz literatüründe bir tatil yeri olarak tanımlanırken, benzer
boyuttaki bir sahil turizm kenti olan Avustralya ve Asya’nın bir parçası genellikle bir
destinasyon yeri olarak adlandırılır. Tanımlamadaki bu eksiklik göz önüne alındığında
destinasyonun iki görünümü olduğu açıkça görülmektedir. Geniş görüş tanımlanabilir
herhangi bir mekânsal alanı, turizmin yerleşik bir endüstri olduğu ve o yerin dışındaki
bölgelerden veya ülkelerden ziyaretçi çekeceği yer olarak tanımlar. Destinasyon bu anlamda
bir sahil kenarı köyü ya da dağ tatil beldesi kadar küçük olabilir ya da bir devlet veya ulus
kadar büyük olabilir. Destinasyonun ikinci görünümü daha çok dar anlamdadır ve turizmde
uzmanlaşmış belirli bir şehir alanını tanımlamak için kullanılan Avrupa resort kavramını
birleştirir.
5.Multimodal Taşımacılık Kombinlemesi
Çalışma kapsamında örnek kombinleme yapmak amacı ile Aydın’a bağlı Didim ilçesi
seçilmiştir. Bu ilçenin seçilmesinin sebebi, deniz kenarında yer alan bir turizm destinasyonu
olması, tarihi zenginlikler ve sahilleri ile yüksek bir turizm potansiyeli olmasına rağmen,
nispeten az yatırım alan ve Bodrum, İzmir Havalimanlarına yakın konumda yer aldığı için
ilçe veya il sınırlarında havalimanı bulunmayan bir destinasyon olmasıdır.
Didim, doğuda Muğla il sınırı, Güllük körfezi ve Akbük koyu, batıda ve güneyde Ege
Denizi, kuzeyde Bafa Gölü ve Menderes Nehri ile sınırlanmış bir yarımada şeklindedir.
2015 yılında yapılmış olan nüfus sayımında 73.827 kişinin yaşadığı tespit edilmiştir.
710
Osmanlı döneminde rumların yaşadığı bir köy olan Didim, mübadele ile göç eden Türklerin
yerleşim yeri haline gelmiştir. İlçe ekonomisi turizm ve tarıma dayalıdır. Yaz ayarında gelen
turistlerle ilçe nüfusu artmakta, ekonomik faaliyetlerde artış meydana gelmektedir (Didim
Belediyesi, 2019).
5.1. Mevcut ulaşım imkanları
Didim için şu an mevcut olarak kullanılan tek ulaşım modu karayolu taşımacılığıdır.
Didim İstanbul’a 614 km, Ankara’ ya 688 km, İzmir’e 160, Aydın’a 100 ve Muğla’ya 130
km dir (Maps, 2019). Araç dışındaki ulaşımlar otobüs işletmeleri tarafından sağlanmaktadır.
Didim’in Didim Seyahat ve Didim Birlik isimli yerel işletmeleri Aydın, İzmir, Ankara ve
İstanbul’a sefer düzenlerken, farklı otobüs işletmeleri de yaz aylarında yoğun olmak üzere
seferler düzenlemektedir.
Didim’e uzak illerden ulaşmak isteyen turistler için 2 havalimanı alternatifi
bulunmaktadır. Bunlardan birincisi İzmir Adnan Menderes Havalimanı, ikincisi Bodrum
Havalimanıdır. Ancak bu havalimanlarından Didim’e planlı taşımacılık değil, özel transfer
servis hizmetleri ile ulaşım sağlanmaktadır. Bu durumda uçak saatleri ile uyumsuzluk, sefer
birleştirme, sefer düzenlenmeyen saatler gibi sebeplerle uzun süreli bekleme ve ulaşım
zorlukları yaşanmaktadır. Bunun dışında Havaş otobüsleri ile havalimanlarından otogara,
otogardan Didim arabaları ile ulaşmak mümkündür. Bu durumda ekstra mesafe ve zaman
anlamına gelmektedir (Neredekal, 2019).
Didim gibi kısıtlı ulaşım imkanları ile ulaşılmak istenilen destinasyonlar, kısa süreli
tatil düşünen turistler için ulaşımın zor olduğu gerekçesiyle tercih edilmemekte, bu sebeple
de turizm potansiyellerini gerektirdiği kadar kullanamamaktadır. Bu durumda havalimanı
olan destinasyonlara yolcuları mecbur bırakıyordur.
Demiryolu ağı bulunmayan Didim de, deniz, hava ve kara ulaştırmalarını
kombinleyerek elverişli bir ulaştırma sağlanabilir mi, sorusu çalışmamızın çıkış noktasını
oluşturmaktadır. Bir ulaşım için birden fazla ulaştırma modunu kullanmak multimodal yani
çoklu taşımacılık anlamına gelmektedir. Multimodal taşımacılık, doğru ve planlı bir şekilde
kombinlendiğinde farklı avantajlar sunabilmektedir.
5.2. Multimodal Taşımacılık Önermesi
Uzak şehirler ile Didim ilçesinin bağlantısının sağlanmasının en önemli yolu, hız
açısından değerlendiğinde havayolu ulaşımıdır. Bu sebeple uzak il ve yurtdışından Didim’e
ulaşacak yolcuların İzmir Adnan Menderes Havalimanı ve Bodrum Havalimanı gibi 2
alternatifi bulunmaktadır. İzmir Adnan Menderes Havalimanı Didim’e 142 km. mesafede,
Bodrum Havalimanı ise 64 km. mesafededir. Bu durumda ek bir ulaştırma modunun
kullanılması zorunlu olarak ortaya çıkmaktadır.
-İzmir Adnan Menderes Havalimanı Başlangıçlı Önerme;
İzmir Adnan Menderes Havalimanı 142 km. mesafede yer almasına rağmen Sökeİzmir arasında yer alan otoyol hizmeti ile daha kısa sürede ve akıcı trafik ile kısa sürede
katedilebilen bir mesafedir. Bu sebeple İzmir-Didim arası karayolu ulaşımını kullanmak
denizyolu ulaşımı kombinlemesine göre daha etkin olabilecektir. Deniz yolu kullanımı için
İzmir’in farklı bir ilçesine geçmek için kara transferi sonrada karayolundan daha uzun
sürecek bir denizyolu ulaşımı söz konusu olacaktır. İzmir- Didim arası karayolu ulaşımında
mevcut durumda, shuttle servisler ya da otogara giden arabalar ile İzmir Otogar-Didim
711
arasında taşımacılık yapılmaktadır. Ancak vakit kaybı ve uçak saatlerine göre planlama
yapılmadığından zaman kaybı çok olmaktadır.
Tüm zaman kayıplarını önleyecek en iyi sistem, havayolu ve karayolu ulaştırma
işletmelerinin aralarında multimodal taşımacılık anlaşması yaparak, ortak rezervasyon
sistemi üzerinden destinasyon ulaşımına yönelik hizmet sunmasıdır.
Bir yolcu örneğin; İstanbul-Didim arası ulaşım hizmeti almak istiyorsa, rezervasyon ve
biletleme işlemlerini yapacağı web sayfasına girdiğinde aramasını destinasyona göre
yapacak, sistem ulaşım için alternatifi aşağıdaki gibi çıkaracaktır.
Başlangıç Noktası
Varış Noktası
Tarih
Saat
Firma
İstanbul (İST)
İzmir (ADB)
01/08/2019
10.00
A Havayolu
İzmir
Didim
01/08/2019
11.25
B Servisi
Bu alternatifi görerek biletleme işlemini yapan yolcu ulaşım ile ilgili problemini
halletmiş bir şekilde destinasyon ulaşımını sağlamış olacaktır. Böylelikle farklı ulaştırma
modları kombinlenerek zaman tasarrufu, konfor ve turizme katkı sağlama amacı
gerçekleşmektedir.
-Bodrum Havalimanı Başlangıçlı Önerme;
Bodrum Havalimanı Didim’e yaklaşık 1 saat 40 dakikalık mesafede yer almaktadır.
Ancak yaz aylarında Söke-Milas karayolunda yaşanan yoğunluk nedeni ile trafikte geçirilen
süreler uzayabilmektedir. Aynı zamanda Bodrum-Didim arası çalışan shuttle servis sayısı
oldukça az ve özel hizmete yöneliktir. Didim’de yerel firmalar tarafından yapılan seferlerde
gündüz saatlerinde ve genellikle saatte 1 sefer olacak şekilde gerçekleşmektedir. Bodrum
Havalimanına gelen yolcuların, Didim’e ulaşmak için karayolu yanında birde denizyolu
ulaşımı alternatifi olabilir. Mevcut durumda Didim- Bodrum arasında 1 gezi teknesi dışında
ulaşım ağı bulunmamaktadır. Ancak Bodrum-Didim arasındaki deniz mili bakımından
mesafenin uzak olmayışı, denizyolu ulaşımını da bir alternatif olarak düşünmemiz
gerektirdiğini göstermektedir. Daha öncede belirttiğimiz gibi ulaşım imkanlarını oluşturmak,
kamu kurumlarının görevi de olsa özel sektör tarafından yapılan ulaştırma girişimleri
desteklenmektedir. Verilecek ulaştırma hizmetlerinin müşterilere bir hizmet karması olarak
sunulması, bu ulaştırma modlarının kombinlenmesi kullanılabilir olmasını sağlamaktadır.
Burdan yapacağımız çıkarımla bir rezervasyon ve biletleme sistemi üzerinden BodrumDidim arasında Bodrum Havalimanı için uçak biletini alabilecek yolcu, karayolu ve
karayolu bağlantısı ile denizyolu ulaşımı içinde rezervasyon yaptırabilecektir. Yolcu
biletleme ve rezervasyon işlemlerini yaptığında ulaştırma alternatifi olarak aşağıdaki
seçenekler görüntülenebilir.
Başlangıç Noktası
Varış Noktası
Tarih
İstanbul (İST)
Bodrum (BJV)
01/08/2019
10.00
A Havayolu
Bodrum
Didim
01/08/2019
11.10
B Servisi
Saat
Firma
712
Bodruma havayolu ulaşımını kullanarak gelmiş kişi, iniş saati ile uyumlu olarak planlanmış
shuttle servisi kullanarak Didim destinasyonuna kolaylıkla ulaşım sağlayabilir.
Başlangıç Noktası
İstanbul (İST)
Varış Noktası
Tarih
Saat
Firma
Bodrum (BJV)
01/08/2019
10.00
A Havayolu
Bodrum/Havalimanı Bodrum/Liman
01/08/2019
11.10
B Servisi
Bodrum/Liman
01/08/2019
11.30
C Denizyolu İşl.
Didim/Liman
Yukarıda ki gibi yolcuya kombinlenmiş olarak sunulmuş multimodal taşımacılık
önerisi, yolcuya plan yapma, farklı işletmeler ve alternatifler oluşturma yükümlülüğünden
kurtardığı için yolcular tarafından seçilebilecektir. Aynı zamanda havalimanı olmayan
destinasyonlarda kısa süreli tatil yapmak isteyen kişiler vakit kaybını azalttığı için bu
multimodal taşımacılık kombinlerini kullanabilecektir.
Sonuç ve Değerlendirme
Türkiye’de Ege bölgesinde bir turizm destinasyonu olan Bodrum ve İzmir Adnan
Menderes Havalimanlarına yakın ancak kendi ilçe sınırları içerisinde havalimanı
bulundurmayan bir ilçe olan Didim destinasyonunun mevcut ulaşım imkânları
değerlendirilerek, multimodal taşımacılık kombinlemesi önermesi oluşturmak
amaçlanmıştır. Böylelikle ulaşım kısıtlamalarından kaynaklı turizm açısından gelişmeleri
yavaş olan destinasyonlara multimodal taşımacılıkla katalizör etkisi yaratılması söz konusu
olabilecektir. Turizm potansiyeli yüksek olan ülkemizde belli başlı bazı il ve ilçeler, ülkenin
turizm yükünü kaldırmakta, birçok il ve ilçe turizm potansiyelini değerlendirememektedir.
Taşımacılık sektörü ile turizm sektörünün ilişkisi ve ulaştırmanın turizm üzerindeki etkisi
göz önüne alınarak yapılan önerme çalışmasında, tüm destinasyonlarda farklı taşımacılık
modlarının kombinlenmesi ile ulaşımın daha elverişli ve turizme uygun duruma gelebileceği
sonucu ortaya konmaktadır.
Kaynakça
Çancı, M., & Erdal, M. (2003). Uluslararası Taşımacılık Yönetimi: Freight Forwarder
El Kitabı 2. Utikad.
Didim Belediyesi. (2019), E.T.: 01/05/2019. Https://Www.Didim.Bel.Tr/
Duval, D. T. (2007). Tourism And Transport: Modes, Networks And Flows. Channel
View Publications.
Emekli, G., İbrahimov, A., & Soykan, F. (2006). Turizmde Küreselleşmeye Coğrafi
Yaklaşimlar Ve Türkiye. Ege Coğrafya Dergisi, 15(1-2), 1-16.
Getz, D. (1986). Models In Tourism Planning: Towards Integration Of Theory And
Practice. Tourism Management, 7(1), 21-32.
713
Grosche, T., (2009), “Computational Intelligence Integrated Airline Scheduling”,
Springer (Warsaw, Poland).
Gunn, C. A. (1998). Issues In Tourism Curricula. Journal Of Travel Research, 36(4),
74-77.
Gürdal, M., Yönetim, A. H. İ., Usta, Ö., Kongresi, L. T. Ö. A., Bülteni, A. T.,
Seminerleri, A. A. Y., & Araştırmacıları, T. T. Ö. (1990). Turizm Ulaştırması. Adım.
Leiper, N. (1990). Tourist Attraction Systems. Annals Of Tourism Research, 17(3),
367-384.
Lumsdon, L. M., & Page, S. J. (Eds.). (2007). Tourism And Transport. Routledge.
Maps. (2019), E.T.: 03/05/2019. Https://Www.Google.Com/Maps/Didim
Mcintosh, R. W., Goeldner, C. R., & Ritchie, J. B. (1995). Tourism: Principles,
Practices, Philosophies (No. Ed. 7). John Wiley And Sons.
Mill, R.C. And Morrison, A. (1992). The Tourism System: An Introductory Text (2nd
Edition). Nj, Englewood Cliffs: Prentice-Hall.
Neredekal.(2019),
Ucakla-Ulasim/
E.T.:
03/05/2019.Https://Www.Neredekal.Com/Blog/Didime-
Oppermann, M., & Kye-Sung, C. (1997). Tourism In Developing Countries.
International Thomson Business Press.
Page, S. J. (1999). Transport And Tourism Harlow.
Unctad (1993). Small And Medium –Sized Transnational Corporations. United
Naions: New York.
714
Picturing Childhood in Mangan’s Poems (1838-1844)
Burak CANDAN491
Öğr. Gör. Dr. M. Galip ZORBA492
Prof. Dr. Arda ARIKAN493
Abstract
Irish poet James Clarence Mangan influenced many of the Irish writers and poets of
the forthcoming generation but his works could not get the literary attention he deserved,
either in or outside Ireland. Although the poet never left Ireland, he portrayed many different
geographies in his poems. In addition to that, the poet was especially inspired by the
Ottoman geography and particularly its sultans and literature. Despite the unique quality of
his writing, Mangan has not received much attention in Turkish academia apart from a few
articles that commented on his life and work. Mangan's poems include various themes and
images that await the attention of Turkish academics. Based on this need, this study aimed to
focus on Mangan's poems written between 1838 and 1844 to show how childhood is
represented in his poems. While doing that, how Mangan portrayed childhood as a personal
and experiential phenomenon is exemplified through an analysis of the images used to
depict childhood both as a stage in one's biological life as well as a phenomenon
surrounding his material.
Keywords: J.C. Mangan, Irish, Poet, Childhood, Children
Introduction
Childhood is a matter of concern in many literary works written in various periods,
and depictions of child and childhood in texts have long been a subject matter of literary
studies because, as Brooks (2014) enunciates, the story of childhood is one of the most
influential stories that authors tell the reader. Besides, these depictions not only show how
writers were “influenced by views on childhood in their times” but also “reflect and reveal
concerns, cultural tendencies, and areas of interest in the period of their composition”
despite the fictional nature of literature (Gavin, 2012, p. 3). The pendulum of literary
portrayals of childhood has swung from ‘useless’ and ‘evil’ to ‘redemptive’ and ‘innocent’
since the Middle Ages (Covenay, 1967; Kuhn, 1982; Temple et al., 1997; Demirkol, 2008).
Jenks (1996) regards this broad spectrum of childhood as bipolar and labels these two
contradictory poles as the Dionysian Child and the Apollonian Child. While the former is
based on “the doctrine of Adamic original sin” and “the assumption of an initial evil or
corruption within the child” (pp. 70-71), the latter regards the child as “angelic, innocent and
491
Antalya Bilim University
Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of English Language and Literature
493
Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of English Language and Literature
492
715
untainted by the world” with “a clarity of vision” which might be idolized or worshipped “as
the source of all that is best in human nature” (p. 73). However, Honeyman (2005)
underlines that childhood is also depicted as “irrational, in the worst cases primitive, and in
need of taming” (p. 80), and such depictions may be seen similar to the Freudian
unconscious whose urges and wishes are often considered irrational and unreasonable by the
conscious mind.
The tenets of the contemporary view of childhood are based on the emergence of the
middle class and the Romantic Movement as these milestones re-shaped the concept of
childhood in social and literary terms. Middle-class people could afford to live in spacious
houses which eventually resulted in the separation of the child's world from that of the
adult’s (Postman, 1994). In this world, norms of parenthood and particularly motherhood
were re-established (Grenby, 2009) whereas poets of the Romantic-era depict the child as
“an innocent and otherworldly creature of nature” (Ruwe, 2014, p. 47) who is “precious and
spiritually pure” (p. 48). More importantly, this child is rational who has “reasoned
decisions” that makes him or her “learn from mistakes” (p. 52). Thus, such child is not seen
as cognitively deficient and innately evil living beings.
Childhood in Mangan’s Poetry
When compared to other Romantic poets, it is obvious that Mangan shares similar
characteristics with them in terms of his view on children although Mangan’s poems often
involve a mysterious and gloomy side of childhood. He explicitly as well as implicitly
reveals his own childhood experiences in his poetry. Holding this view, it is a need to
understand Mangan’s psyche and his images of childhood as reflected in his poetry.
In Mangan’s poems, childhood connotes the existence of all “Mankind” which refers
to the unconscious state of mind. This state is expressed through positive words such as
purity, innocence, unworldliness, guilelessness, and brightness. For instance, his poem titled
Kasseedeh is a spot-on description of all humanity in which the poetic persona says “Man is
a pilgrim amid worlds a child that seeks his father” (Martin, 1996, p. 170). It is
acknowledged that Mangan uses the children as an image of all mankind in other words
“everyman” who seeks his father or God and his usage of the image of a pilgrim is not a
coincidence since pilgrimsrepresent purity and innocence in a biblical sense.
Children also stand out as a reference to the unconscious state of mind in which
Mangan wields children as a burrow to hide himself from his wailful world. In his poem The
Time of the Barmecides, the writer suddenly returns to his childhood while wandering
between his mature and mournful days. The poetic persona seems to be lost between his
conscious and unconscious state of mind. There is no direct usage of children in the poem.
However, it might be said that the persona is not a child anymore. His beard is grey, and his
eyes are filmed as a reference to maturity. To him, childhood is nothing but an image of
hope, joy, and happiness. Another poem that has a shift between the conscious and
unconscious state of mind is Heaven First of All Within Ourselves. In the poem, the poet
stays where the home of his boyhood had been and he loses himself with the dreams of “the
Past” which makes his soul calm. At that moment, there is nothing but hope for the poet.
“The Past” means hope and “hope” means “childhood” for the poet. Moreover, Mangan's
descriptions of childhood are not limited to the state of being conscious and unconscious. In
his poems, children are seen as irrational, unreasonable and unwordly creatures. Although it
has parallels with the state of being unconscious, a shift cannot be seen between those states.
716
There is direct usage of children as an unconscious state of mind. In the poem The Divorced,
Mangan wields the word unconscious as an adjective to describe children and says
“unconscious child!”. In his poem, a baby is seen in the cradle, and the baby's mother leaves
the house, but the baby is not able to figure out what is going on. It is obvious that the baby
is there as an image of an irrational creature and the unconscious state of mind.Also, in the
poem The Game of Life, it is seen that the word "sleeping baby" is a direct reference to the
unconscious state of mind and the baby is not aware of what is going on around him/her.
Another poem that Mangan focuses on unconsciousness is The Words of Reality. In the
poem, there are human beings who are not able to figure out their ultimate goal or what their
purposes in this world are. In this sense, their existence is uncharted to them due to having
childlike mind. Once again, Mangan uses the childlike mind as an irrational or unreasonable
element. Last but not least, Mangan’s poem Thecla: A Voice from the World of Spirits
summarizes the poet’s view of unconsciousness and childhood. The poet says, “mysteries
often lurk in childish play” (Martin, 1996, p. 178) which means children with their pure and
innocent hearts can see or solve the mysteries in their childish plays but they are not able to
understand or figure out because they do not have the conscious. They are not aware of what
they are doing. In all Mangan’s poems, although he mentions his past, there is no explicit
evidence about the details. As we mentioned earlier, he only implicitly reveals the stories
about his childhood.
Apart from the references to Mankind and unconscious state of mind, it is a must to
look at Mangan's descriptions of children through positive words such as purity, innocence,
unworldliness, guilelessness, and brightness, to understand Mangan's view on children. In
his poem Mynheer Van Woodenblock, the poet says “she was a pure, unworldly, guileless
creature”(Martin, 1996, p. 49). In this line, “she” refers to a child who has all the
connotations Mangan chooses to use for children. To him, the children are so innocent that
they cannot be from this world. Another poem that includes positive connotations for a child
is titled Opium and Wine. In this poem, the poet describes a queen with the title of “Child of
Wine” whose brightness and purity are expressed directly. In another poem, The Bereaved
One, the description of a child is provided who: “like a messenger, sent from some pure
sphere above unto Man's unhappy race on an embassy of love!” (Martin, 1996, p. 257). It is
obvious that, Mangan uses the image of children as an angel. The last poem that includes
positive connotations is The Brother and the Sister. In the poem, children are described by
Mangan in terms of their “Innocence, and Gracefulness, and Joy” (Martin, 1996, p. 299),
and in the last stanza of the poem, Mangan writes “Shalt have children good and innocent
even / As my Father’s angels are in Heaven” (p. 299).
In conclusion, images of childhood in Mangan’s poetry are given as a state of inbetweenness: the unconscious state of mind in a gloomy atmosphere while, on the other
hand, it appears as a bearer of purity, innocence, guilelessness. Although Mangan uses
images of childhood as an escape tool and a place of disguise, he gives us clues about his
own childhood experiences.
717
References
Brooks, L. (2014). The story of childhood: Growing up in modern Britain. London:
Bloomsbury.
Coveney, P. (1967). The image of childhood the individual and society: A study of the theme
in English literature. UK: Penguin.
Demirkol, N. (2008). The development of children's literature in the tradition of English
novel: An archetypal analysis of Alice in Wonderland, Treasure Island and Jungle
Book. Unpublished MA Thesis. Institute of Social Sciences, Ankara University,
Ankara, Turkey.
Gavin, A. E. (2012). The child in British literature: Literary constructions of childhood,
medieval to contemporary. UK: Palgrave Macmillan.
Honeyman, S. (2005). Elusive childhood: Impossible representations in modern literature.
Columbus, OH:Ohio State University Press
Jenks, C. (1996). Childhood. London: Routledge.
Kuhn, R. (1982). Corruption in paradise: The child in western literature. Hanover, NH:
Brown UniversityPress.
Martin, E. (Ed.) (1996). The collected works of James Clarence Mangan. Ireland: Irish
Academic Press.
Ruwe, D. (2014). British children's poetry in the Romantic Era: Verse, Riddle, and rhyme.
UK: Palgrave Macmillan.
Temple, C., Martinez, M. A., Yokota, J., & Naylor, A. P. (1997). Children's books in
children's hands: An introduction to their literature. USA: Pearson.
718
Tüketicinin Marka Menşei Bilinci494
Assoc. Prof. Dr. Fikret YAMAN
Bilim Uzmanı Hilal ERDOĞAN
Özet
Tüketiciler mal ve hizmetleri satın alan, kullanan, memnuniyet ya da
memnuniyetsizliklerini dile getiren bireylerdir. Tüketiciler bu ürünleri satın alırken
ihtiyaçlarını farklı markalardan temin yoluna gitmektedirler. Marka bir ürünü diğerlerinden
ayıran en önemli pazarlama bileşenlerinden biridir. Tüketici bilinci son yıllarda önemi
giderek artan ve toplumların gelişmesine katkı sağlayan bir kavram haline gelmiştir. Kimi
tüketici satın alacağı üründe kaliteyi, kimisi fiyatı, kimisi markanın menşeini dikkate alarak
davranış sergilemektedir. Bir markanın menşei o ürünün hangi ülkeye ait olduğunu
göstermektedir. Tüketicilerin bazısı bu bilince sahipken, bazısı için de marka menşei bir
anlam ifade etmemektedir. Çalışmada tüketicilere belli markalar sorulmuş ve bu markaların
menşelerini doğru bilip bilmedikleri, eğer doğru olarak biliyorlarsa bu markaları kullanıp
kullanmadıkları, kullanmıyorlarsa bunun nedeninin ne olduğu yüz yüze anket yöntemi
kullanılarak sorulmuştur. Tüketicilerin marka menşei bilincinin satın alma davranışına
etkisinin olup olmadığını tespit etmek çalışmanın farklılığını ortaya koymaktadır.
Tüketicinin marka menşei ile ilgili bilincinin satın alma davranışına nasıl yansıdığı
çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Tüketici Davranışı, Marka, Marka Menşei.
Consumer's Brand Origin Awareness
Abstract
Consumers are individuals who buy and use goods and services and express their
satisfaction or dissatisfaction. When buying these products, consumers go to supply their
needs from different brands. A brand is one of the most important marketing components
that distinguishes a product from others. Consumer awareness has become an increasingly
important concept that contributes to the development of societies in recent years. Some
consumers behave by taking into consideration the quality of the product they will buy,
others behave considering price or the origin of the brand. The origin of a brand indicates
which country the product belongs to. Whereas some of the consumers have this awareness,
for some of them, the brand origin does not make any sense. In the study, consumers were
asked certain brands and whether they correctly know the origin of them and in case they
knew correctly, they were asked if they use
494
Bu bildiri Dr.Öğr. Üyesi Fikret YAMAN danışmanlığında Hilal ERDOĞAN tarafından Afyon Kocatepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde 2018 yılı temmuz ayında kabul edilen yüksek lisans tezinden
derlenmiştir.
Doç.Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi İİBF, Uluslararası Ticaret ve Finans Bölümü.
719
Mentioned brands and if they do not, the reason of this by using face-to-face survey
method. Determining whether consumers' brand origin awareness has an effect on
purchasing behavior reveals the difference of the study. How consumer's awareness related
to the brand origin is reflected in purchasing behavior constitutes the subject of the study.
Key Words: Consumer Behavior, Brand, Brand origin.
Giriş
Tüketici bir ürünü satın alan, kullanan, kullandıktan sonra memnuniyetini ya da
memnuniyetsizliğini belirten, ürünü tavsiye eden ya da ürünü almamaları yönünde diğer
tüketicileri etkilemeye çalışan kişidir. Günümüzde işletmeler tüketicileri kazanabilmek için
farklı stratejilere başvurmaktadır. Tüketiciler ise giderek bilinçlenmekte ve işletmelerin
uyguladıkları bu stratejileri daha iyi bir biçimde analiz edebilmektedir.
Marka ise işletmelerin rakiplerinden farklı olarak görülmesini sağlayan pazarlama
bileşenidir. Ürünün özellikleri marka ile anlam kazanır ve kendisine pazarda yer bulur. Son
yıllarda marka sadakati, marka bağlılığı, marka kimliği gibi marka ile ilgili birçok ifade
literatürde yer almaktadır. Yine son yıllarda üzerinde daha fazla konuşulan fakat uzun
yıllardır var olan marka menşei kavramının önemi ise giderek artmaktadır.
Markanın üretildiği yeri, ülkeyi gösteren menşe kavramına tüketiciler tarafından
daha fazla önem verilerek yaklaşılmaktadır. Bazen milliyetçilik kavramı, bazen dini
inanışlar gereği tüketiciler belli ülkelerin mallarına temkinli ya da önyargılı
yaklaşabilmektedir. Burada önemli olan tüketicinin ürünlere bilinçli mi ya da bilinçsiz mi
yaklaştığıdır.
Çalışmada tüketicilerin marka menşei kavramına bilinçli yaklaşıp yaklaşmadıklarını
tespit etmek amacıyla piyasadaki altı ürünün menşeini bilip bilmedikleri, bu ürünü kullanıp
kullanmadıkları, eğer kullanmıyorlarsa bunun nedeninin ne olduğunu tespit etmek ve
kullanmama nedeninin marka menşei ile alakalı olup olmadığını ortaya koymak
amaçlanmıştır.
1.Tüketici ve Tüketici Davranışı
Tüketici, bireysel istek ve ihtiyaçlarını tatmin etmek için çeşitli pazarlama
bileşenlerini satın alan, alma kapasitesinde olan ve kullanan kişidir (İslamoğlu, 2003: 5).
Son yıllarda dünyadaki hızlı değişimler sonrası, tüketiciler her geçen gün farklı
isteklerde bulunmaktadır. Bu da işletmelerin tüketicileri anlamalarını ve tatmin etmelerini
daha da zorlaştırmaktadır (Altuntuğ, 2012: 210).
Tüketim, tüketicinin bir ürüne ihtiyaç hissetmesi, bu ihtiyacı gidermeye yönelik
yaptığı araştırmalar, alternatifler arasından birini tercih etmesi, satın almaya karar vermesi,
ürünü kullanıp değerlendirmesi ve üründen kurtulma aşamalarını kapsamaktadır (İslamoğlu
ve Altunışık, 2008: 7).
Bir işletme tüketici davranışına yön vermek istiyorsa şunlara dikkat etmelidir (Arslan, 2003:
84):
Tüketici istek ve ihtiyaçlarını tespit ederek anlamak ve buna göre hareket
etmek,
Tüketicinin satın alma davranışını gerçekleştirebilmek için güdülenmesini
sağlamak,
720
Tüketici istek ve ihtiyaçlarına uygun
rakiplerinkinden farklı hale getirmek.
ürünleri
üretmek,
bunları
Şekil: Tüketici Davranışının Boyutları
KİM?
NEREDEN?
NE?
TÜKETİCİ?
NİÇİN?
NE ZAMAN?
NASIL?
Kaynak: İslamoğlu ve Altunışık, 2008
Yukarıdaki şekilde tüketici davranışının boyutları yer almaktadır. Tüketici
davranışının boyutlarına bakıldığında kim, nereden, neyi, ne zaman, nasıl ve ne için satın
alıyor sorularına cevap aranır. Bu sorular tüketicinin davranışının boyutlarını ifade
etmektedir.
Tüketici davranışı, bir ürünü satın alıp kullanan ve fayda sağlayan kişilerin göstermiş
oldukları davranış bütünüdür. Tüketici davranışı, tüketicinin bir mal ya da hizmete ihtiyaç
duymasından başlayarak, o ürünü kullanması ve kullanımını değerlendirmesi aşamalarının
tamamını kapsamaktadır (Altunışık v.d. 2006: 50-51).
Tüketici davranışında etnik kökenlerin etkili olduğu bir gerçektir. Buna etnosentrizm
adı verilir. Etnosentrik eğilimler gelir ve eğitim düzeyi yüksek olan tüketicilerde zayıf, evli
ve yaş grubu yüksek olan tüketicilerde ise fazladır (Altunışık v.d., 2006: 73).
Kültür kavramı, yiyecek, içecek, beyaz eşya gibi somut kavramları olduğu gibi,
kanunlar, eğitim gibi soyut kavramları da kapsamaktadır. Kültürel faktörler tüketici satın
alma kararlarında önemli bir belirleyicidir. Tüketicinin ne yiyeceği, ne giyeceği, nereye
seyahat edeceğini büyük ölçüde kültür belirlemektedir (Mucuk, 2010: 76).
Güdülenmiş bir davranış olması, dinamik bir davranış olması, çeşitli faaliyetlerden
oluşması, zamana ve kişilere göre farklılıklar göstermesi, farklı rollerle ilgilenmesi ve çevre
faktörlerinden etkilenmesi tüketici davranışının özelliklerini oluşturmaktadır (Odabaşı ve
Barış, 2007: 30).
Tüketiciler birbirinden farklı etkenlerden etkilenerek satın alma davranışlarına yön
vermektedir. Marka menşei de bu etkenlerden biridir.
721
2. Marka ve Marka Menşei
Küreselleşen dünyada birçok ülkeden farklı ürün ve markalar pazarda kendine yer
edinmiştir. Dolayısıyla tüketici bu ürünleri tercih ederken objektif faktörlere önem verdiği
gibi ürünlerin üretildiği veya ithal edildiği ülkeler sayesinde sübjektif kararlar da
verebilmektedir (Nart, 2008: 155).
Markanın işletmelere sağladığı birçok fayda vardır. Bu faydalar şunlardır (Özdemir,
2009: 61):
Tüketicilerde talep oluşturarak tutundurmayı destekler,
Kamuoyunda kurum ve ürün imajının oluşmasına katkı sağlar,
Rekabet gücünü arttırır,
Kamuoyunu etkileyerek firmaya değer kazandırır,
Çalışanların motivasyonunda etkilidir,
İşletmeyi korur.
Marka bir işletmenin ürününü rakiplerinkinden farklılaştırmayı sağlar ve bu sayede
tercih edilebilirliğini arttırır. Örneğin su, çok farklı özellikleri olmayan bir ürün olmasına
rağmen marka sayesinde farklılaşmaktadır (Çifci ve Cop, 2007: 70).
Marka menşei, markanın hedef tüketicileri tarafından ait olduğu algılanan yer, bölge
veya ülkedir. Tüketicilerin menşe ülke ipuçlarıyla ilgili algıları, gerçeklikten farklı
olabilmektedir. Algılanan marka menşei veya üretim ülkesi tüketiciye göre değişebilmekte
ve gerçek konumlardan farklı olabilmektedir (Hamzaoui-Essoussi, Merunka ve Bartikowski,
2011: 973).
Menşe ülke, bir ürünün yapıldığı yer olan; genellikle işlevsel hale getirilen ve ülke
adının yanında yer alan “...'de üretilmiştir” ifadesiyle iletilen bilgilerle ilgilidir. Menşe ülke
unsuru tüketici değerlendirmelerinde güçlü etkiler göstermektedir. Bunlar, üretim yerinin
ürün değerlendirmelerini etkileme derecesinden markaların yeni pazarlara girme durumunda
ithal ürünlere yönelik tüketici önyargısı biçiminde karşılarına çıkarılan somut engellere
kadar uzanmaktadır (Chattalas, Kramer ve Takada, 2008: 55).
1990'lardan bu yana, tüketiciler ve pazarlamacılar ürünleri değerlendirmek için
marka menşeini ve marka ismini kullanmaktadır. Bunun dört nedeni bulunmaktadır.
Birincisi, hızlı küreselleşme süreci nedeniyle birçok tüketici, bilgi işlemeyi basitleştirmenin
bir yolu olarak ürün menşeine ve markasına yönelmekte ve bunları kalite ve kabul
edilebilirlik göstergesi olarak değerlendirmektedir. İkincisi, artan ürün karmaşıklığı ve
pazarlamacıların ürün standardizasyonu sonucu benzersiz satış teklifleri oluşturmada
karşılaştıkları güçlükler, menşe ülkelerinin ve marka isimlerinin pazarlamacılar tarafından
daha fazla kullanılmasına yol açmaktadır. Üçüncüsü, menşe ülke ve marka ismi çok uluslu
bir pazarlama stratejisinin oluşturulması için önemli fırsatlar sunmaktadır. Son olarak,
tüketiciler küresel medyaya maruz kaldıkları için yabancı ürünlere ve aralarındaki farklara
kolayca aşina hale gelmiştir (Ozretic-Dosen, Skare ve Krupka, 2007: 131).
Tüketicilerin ürün değerlendirmeleri ve satın alma niyetleri, ürünlerin menşeleri ile
ilgilidir. Bir ürünün menşei tüketiciler tarafından algılanma ve satın alma kararı verirken
tercih edilme şeklini etkilemektedir (Balabanis ve Diamantopoulos, 2008: 39). Ürün imajları
722
ülke imajlarını etkileyebilmekte ya da tersi olarak bunlardan etkilenebilmektedir
(Papadopoulos, Heslop ve Beracs, 1990: 46).
Menşe ülke etiketinin kullanımı, gereksiz bilgi işlemeyi ortadan kaldırmanın bir yolu
olan zihinsel bir "kısa yol" kullanılması anlamına gelmektedir Menşe ülke etiketi, bir ürünün
gerçek özelliklerinin kısa bir özetini sunmaktadır. Tüketiciler, zaman içinde tecrübe ve
güven kazanmakta ve bir ülke sadakati geliştirmektedir. Böyle bir sadakat geliştirmek,
esasen hiçbir zaman gerçekten değerlendirilmeyen bir dizi alternatifi etkin bir şekilde
ortadan kaldırmaktadır. Bu durumda böyle bir müşteri bağlılığının kırılması zor
olabilmektedir (Johansson, 1989: 51).
Tüketiciler markaların menşelerine dair çeşitli nedenlerle farklı algılar
geliştirmektedir. Örneğin, reklamlarda veya marka ambalajında açıkça ve doğru bir şekilde
belirtilmediği takdirde tüketiciler, markanın menşeini belirlemek için marka isminin
algılanan dili veya telaffuzu gibi diğer kaynaklardan gelen ipuçlarına güvenebilmekte ya da
ürün fiyatları genellikle kalite için bir gösterge olduğundan düşük fiyatlı ürünleri çoğunlukla
gelişmekte olan pazarlarla ilişkilendirebilmektedir. Bunlara ek olarak pazarlamacıların
yabancı bir markalama stratejisi kullanması ve kasten bir markanın asıl kaynağını gizlemeye
çalışarak bunun yerine daha olumlu bir çağrışım ile değiştirmesi de tüketicilerin algı
geliştirmesinde etkilidir (Magnusson, Westjohn ve Zdravkovic, 2011: 458).
Tüketiciler belirli bir ülkeden gelen ürünlere yönelik bazı tutumlara sahip
olabilmektedir. Bir markanın menşei olan ülke tüketicilere göre olumlu bir imaja sahipse ve
bu imaj bir ürün kategorisi için önem arz ediyorsa, tüketiciler söz konusu menşe ülkenin
ürününü satın almaya daha istekli olacaktır. Benzer şekilde, olumsuz bir imaja sahip olduğu
düşünülen menşe ülke nedeniyle, tüketiciler belirli ülkelerden belirli ürünleri almak
istemeyecektir (Roth ve Romeo, 1992: 493).
Marka menşeinin tespiti, tüketicinin, bir markanın menşei hakkındaki yargısı veya
yorumuna dair inancı olarak tanımlanabilmektedir. Menşein tespiti, tüketicinin, yerli ve
yabancı markaları asıl menşeleri ile doğru bir şekilde eşleştirme becerisidir (Parts, 2013: 32).
Tüketicilerin marka menşeini doğru tanımasıyla ilişkili bir dizi tüketici ve marka ile
ilgili faktör bulunmaktadır. Marka-menşe çağrışımlarının doğruluğuna dair tüketici
özellikleri yaş, cinsiyet, eğitim, sosyoekonomik durum gibi sosyo-demografik değişkenler
ile tüketici etnosentrizmi ve menşe ülkeye aşinalığı içeren bireysel farklılık değişkenlerini
içermektedir (Mandler, Won ve Kim, 2017: 198).
Tüketicilerin marka menşeleri hakkında doğru bilgiye sahip olmamalarının ana
nedenlerinden biri, bu tür bilgilerin genellikle karar vermek için tanısal olmaması ve
dolayısıyla bellekte erişilebilir olmamasıdır. Bir markanın menşe ülkesi, otomobil veya
diğer teknolojik ya da el sanatı ürünler seçmek için yüksek derecede tanısal bir bilgi
olabilmektedir, çünkü menşe ülke ürün kalitesi ve diğer satın alımla ilgili açıklamalar
hakkında ek bilgi taşımaktadır. Bununla birlikte ülke üstünlüğünün bir ürün kategorisine
bağlanma ihtimalinin daha düşük olduğu ucuz ambalajlı ürünlerin satın alımı söz konusu
olduğunda menşe ülke bilgisi tanısal olma özelliğini yitirebilmektedir. Marka menşei
bilgisinin önemi ürün kategorilerine göre değişkenlik gösterirken tüketiciler de menşe
bilgisine ne kadar önem verdikleri konusunda değişkenlik göstermektedir. Örneğin,
sosyoekonomik statüsü daha yüksek olan tüketiciler, gelir seviyelerinin fiyat ve değer gibi
işlevsel hususlara daha fazla odaklanmayı gerektirdiği düşük sosyoekonomik statüdeki
tüketicilere göre marka menşeini satın alma kararında daha tanısal görebilmektedir. Aynı
723
şekilde, marka menşei bilgisi, oldukça etnosentrik tüketiciler için, ılımlı ya da etnosentrik
eğilimi düşük olanlara göre daha tanısal niteliktedir. (Samiee, Shimp ve Sharma, 2005: 382).
Tüketicilerin yerli ürünler tercih etme olgusuna veya ithalata karşı önyargılı olma
durumuna ekonomik milliyetçilik veya tüketici etnosentrizmi denir (Sharma, Shimp ve Shin,
1995: 26). Tüketici etnosentrizmi, tüketicilerin yabancı ürünlerin satın alınmasının
uygunluğu ve ahlâkî boyutu hakkındaki inançları ile ilgilidir ve bu nedenle tüketiciler yerli
ürünleri yabancı ürünlerle karşılaştırmakta ve düşünceleri çeşitli önyargılara maruz
kalmaktadır. Yüksek etnosentrik tüketiciler, yerli ürünlerin olumlu yönlerini vurgulamaya ve
yabancı ürünlerin üstün özelliklerini düşürmeye daha fazla eğilimli olmaları nedeniyle
önyargılı kararlara muhtemelen en yatkın kesimdir (Shimp ve Sharma, 1987: 287).
3. Araştırma Hakkında Genel Bilgiler
Araştırma 19 Nisan - 5 Mayıs 2018 tarihleri arasında Türkiye genelinde 803 kişi ile
yapılmıştır. Veri toplamada kolayda örnekleme yönteminden yararlanılarak katılımcılara
telefonda anket yöntemi uygulanmıştır. Veri toplamada kullanılan anket formu 5’i
demografik soru olmak üzere, toplam 6 markanın menşeinin tüketiciler tarafından hatırlanıp
hatırlanmadığı, bu markaları kullanıp kullanmadığı, eğer markayı kullanmıyorsa bunun
nedeninin ne olduğunu ölçmeye çalışan bir formdur.
Araştırma sonuçlarını tüm tüketiciler için genellemek doğru değildir. Fakat genel
hakkında bir fikir vermesi ve bundan sonraki araştırmalara bir örnek teşkil etmesi açısından
önemlidir.
724
4. Bulgular ve Genel Değerlendirme
Tablo 1. Ankete Katılanların Demografik Özellikleri
Cinsiyet
Kadın
Erkek
YAŞ
20 yaş ve altı
21-30 yaş arası
31-40 yaş arası
41-50 yaş arası
51-60 yaş arası
61 yaş ve üstü
Eğitim
Okur-yazar değil
İlkokul
Kişi
Sayısı
273
530
Kişi
Sayısı
41
128
258
190
126
60
Kişi
Sayısı
17
46
34,0
66,0
Öğrenci
İşçi
Kişi
Sayısı
55
73
%
Memur
161
20,0
Ev Hanımı
Serbest Meslek
Özel Sektör
Emekli
İşsiz
Çiftçi
71
107
213
84
18
21
8,8
13,3
26,5
10,5
2,2
2,6
Kişi
Sayısı
%
199
24,8
149
18,6
202
25,2
132
16,4
54
6,7
67
8,3
803
100,00
%
5,1
15,9
32,1
23,7
15,7
7,5
%
2,1
5,7
Ortaokul
88
11,0
Lise
233
29,0
Ön Lisans
199
24,8
Lisans
169
21,0
Lisansüstü
51
6,4
803
100,00
TOPLAM
Meslek
Gelir
1700 TL ve altı
1701-2500 TL
arası
2501-3500 TL
arası
3501-4500 TL
arası
4501-5500 TL
arası
5501 TL ve
üzeri
TOPLAM
%
6,8
9,1
Araştırmalarda cinsiyet önemli bir değişkendir. Araştırmaya katılanların %34’ünü
kadınlar, %66’sını ise erkekler oluşturmaktadır. Araştırmalarda önemli olan bir başka
değişken ise yaştır. Araştırmaya katılanların %32,1’i 31-40 yaş arasında, % 23,7’si ise 41-50
yaş aralığında yer almaktadır.
Eğitim araştırmanın diğer önemli bir değişkenini oluşturmaktadır. Araştırmaya
katılanların %29’u lise, %24,8’i ise ön lisans mezunudur. Araştırmaya katılanların gelir
düzeylerine bakıldığında ise 2501-3500 TL aralığında gelire sahip olanlar %25,2, 1700 TL
ve altında gelire sahip olanlar ise %24,8’dir. Araştırmaya katılanların %26,5’i özel sektörde
çalışırken,
%20’si
memur
olarak
görev
yaptıklarını
ifade
etmişlerdir.
725
68
803
Toplam
17
100,0
28,6
7,1
36,6
Diğer
duymadım.
Markayı hiç
Markaya karşı
Ülkeye karşı olumsuz
olumsuz düşüncelerim
düşüncelerim var.
var.
Kullanmama Nedeni
29,6
87
238
Hayır
70,4
27,7
565
Evet
%
66
Sayı
Markayı Kullanma
23,5
%
189
Bilmiyor
63,9
12,6
%
Sayı
513
Yanlış
Markayı
101
Sayı
Bilme
Doğru
Marka Menşeini
NESTLE
803
16
5
20
53
Sayı
94
709
Sayı
64
164
575
Sayı
100,0
17,0
5,3
21,3
56,4
%
11,7
88,3
%
8,0
20,4
71,6
%
ÜLKER
803
97
61
94
95
Sayı
347
456
Sayı
214
451
138
Sayı
100,0
28,0
17,6
27,1
27,4
%
43,2
56,8
%
26,7
56,2
17,2
%
DANONE
803
83
366
74
40
Sayı
562
241
Sayı
480
213
110
Sayı
100,0
14,7
65,0
13,1
7,1
%
70,0
30,0
%
59,8
26,5
13,7
%
KELLOGG’S
803
62
400
73
35
Sayı
571
232
Sayı
452
265
86
Sayı
100,0
10,9
70,2
12,8
6,1
%
71,1
28,9
%
56,3
33,0
10,7
%
KRAFT
803
13
4
14
33
Sayı
64
739
Sayı
48
128
627
Sayı
100,0
20,3
6,3
21,9
51,6
%
8,0
92,0
%
6,0
15,9
78,1
%
PINAR
Tablo 2. Tüketici Marka Menşei Bilinci Sorularına İlişkin Frekans Dağılımı
726
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Yukarıdaki tabloda Nestle, Ülker, Danone, Kellog’s, Kraft ve Pınar markalarının
menşeleri açısından değerlendirildiği görülmektedir. Araştırmaya katılanların menşelerini
yüksek yüzdeyle bildikleri markalar Türk markaları olan Ülker ve Pınar’dır. Tüketiciler
Pınar’ın menşeini % 78,1 ve Ülker’in menşeini % 71,6 oranında doğru hatırlamıştır.
Tüketiciler yabancı markaların menşelerini ise ya yanlış olarak bilmektedir ya da
bilmediklerini ifade etmiştir.
Marka menşeini doğru bilip kullananlara bakıldığında ise Nestle’yi kullananlar %
70,4, Ülker’i kullananlar %88,3, Danone’yi kullananlar % 56,8, Kellogg’s’u kullananlar %30,
Kraft’ı kullananlar %28,9 ve Pınar’ı kullananlar %92’dir.
Markayı kullanmayanların nedenlerine bakıldığında ise Nestle’yi kullanmayan
tüketiciler neden olarak Nestle’yi üreten ülkeye karşı olumsuz düşüncelerinin olduğunu ifade
etmişlerdir. Ülker’i ve Pınar’ı kullanmadıklarını belirten tüketiciler için ise neden markaya
karşı olumsuz düşüncelerinin olmasıdır. Kellogg’s ve Kraft markalarını kullanmayanlar için
markayı kullanmama nedeni markayı hiç duymamış olmamalarıdır. Danone’yi
kullanmayanlar için ise kullanmama nedeni diğerdir. Diğer seçeneğinde katılımcılar ihtiyacım
yok, ürünlerini beğenmiyorum gibi nedenlerden ötürü Danone’yi kullanmadıklarını ifade
etmişlerdir.
Sonuç ve Öneriler
Son yıllarda tüketicilerin daha da bilinçlenmesi satın alma davranışlarında seçici ve
araştırıcı olma sonucunu da beraberinde getirmiştir. Bilinçlenen tüketiciler artık markanın
üretim yerinden içindeki maddelerin neler olduğuna kadar bilgi sahibi olmak istemektedir, bu
da işletmeleri daha şeffaf bir strateji izleme noktasında zorunlu kılmaktadır.
Marka menşei markanın üretildiği yer olarak akıllarda kalmaktadır. Bu aşamada
tüketici etnosentrizmi de devreye girmektedir. Tüketicilerde oluşan marka menşei bilinci
markalar, işletmeler bazen de hükümetler üzerinde etkili olabilmektedir.
Çalışmada katılımcıların marka menşei bilinci ve bu bilinç doğrultusunda hareket edip
etmedikleri araştırılmıştır. Buna göre Türkiye’deki tüketiciler marka menşei konusunda yeteri
kadar bilgi sahibi değildir. Belirlenen yabancı markaların menşelerini ya yanlış olarak
hatırlamışlar ya da bilmediklerini ifade etmişlerdir. Türk menşeli markaları doğru olarak
hatırlayan tüketiciler için marka menşei ile ilgili bilinçlendirme seminerleri ve konferansları
yapılması önerilmektedir.
Tüketiciler marka menşeini bilmedikleri bazı ürünleri ise duymadıklarını ifade
etmişlerdir. Günlük hayatta marketlerde rahatlıkla ulaşabildikleri ya da televizyonlarda
gördükleri bu ürünlerin markalarını bilmemeleri de ülkemizdeki tüketicilere bilinçlendirme
eğitimleri verilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Ülkemizdeki tüketicilerin Türk menşeli markalara olumsuz yaklaştığı ise araştırmanın
bir başka sonucudur. Tüketiciler markaya karşı olumsuz düşünceler beslediklerini ifade
etmişlerdir.
Tüketicilerin marka menşeini doğru olarak hatırlayıp, markaya karşı olumlu bir tepki
ortaya koydukları ve markayı kullandıkları araştırmanın bir başka sonucudur.
Tüm bu sonuçlar çerçevesinde ülkemizdeki tüketici bilincinin henüz tam olarak
oluşmadığı ve bu çerçevede küçük yaştan itibaren tüketici eğitimlerinin ne ölçüde önemli
olduğu ortaya çıkmıştır. Bu bilincin verilebilmesi için üniversiteler ve Milli Eğitim
727
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Müdürlükleri başta olmak üzere paydaş kuruluşlarla tüketicilere eğitim verilmesi
önerilmektedir.
Bundan sonraki araştırmalarda araştırmacılara farklı sektörlerdeki markaların
menşeleri ile birlikte yapabilecekleri karşılaştırmalı analizler önerilmektedir.
KAYNAKÇA
Altunışık, R., Özdemir, Ş., Torlak, Ö. (2006). Modern Pazarlama, 4.baskı, Değişim Yayınları,
İstanbul.
Altunışık, R., Özdemir, Ş., Torlak, Ö. (2006). Pazarlamaya Giriş, Sakarya Yayıncılık,
İstanbul.
Altuntuğ, N., (2012). Kuşaktan Kuşağa Tüketim Olgusu ve Geleceğin Tüketici Profili,
Organizasyon ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 4(1), 203-212.
Arslan, K., (2003). Otomobil Alımında Tüketici Davranışlarını Etkileyen Faktörler, İstanbul
Ticaret Üniversitesi Dergisi, 3, 83-103.
Balabanis, G., & Diamantopoulos, A. (2008). Brand Origin Identification By Consumers: A
Classification Perspective. Journal of International Marketing, 16(1), 39-71.
Chattalas, M., Kramer, T., & Takada, H. (2008). The Impact of National Stereotypes on The
Country of Origin Effect: A Conceptual Framework. International Marketing Review,
25(1), 54-74.
Çifci, S., ve Cop, R. (2007). Marka ve Marka Yönetimi Kavramları: Üniversite Öğrencilerinin
Kot Pantolon Marka Tercihlerine Yönelik Bir Araştırma. Finans Politik & Ekonomik
Yorumlar, 44(512), 69-88.
Hamzaoui-Essoussi, L., Merunka, D., & Bartikowski, B. (2011). Brand Origin and Country of
Manufacture Influences on Brand Equity and The Moderating Role Of Brand
Typicality. Journal Of Business Research, 64(9), 973-978.
İslamoğlu, A.H. (2003). Tüketici Davranışları. İstanbul: Beta Basım A.Ş.
İslamoğlu, A.H. ve Altunışık, R. (2008). Tüketici Davranışları (2. Baskı). İstanbul: Beta
Basım A.Ş.
Johansson, J.K. (1989). Determinants and Effects of The Use of "Made In" Labels.
International Marketing Review, 6(1), 47-58.
Magnusson, P., Westjohn, S. A., & Zdravkovic, S. (2011). “What? I thought Samsung Was
Japanese”: Accurate or Not, Perceived Country of Origin Matters. International
Marketing Review, 28(5), 454-472.
Mandler, T., Won, S., & Kim, K. (2017). Consumers' Cognitive and Affective Responses To
Brand Origin Misclassifications: Does Confidence In Brand Origin Identification
Matter?. Journal of Business Research, 80, 197-209.
Mucuk, İ. (2010). Pazarlama İlkeleri (18.baskı). İstanbul: Türkmen Kitabevi.
Nart, S. (2008). Menşe Ülke Etkisinin Tüketici Algılamaları ve Davranışlarına Yansımaları:
İngiltere Pazarında Türk ve Alman Markalarının Karşılaştırılması. Süleyman Demirel
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(3), 153-177.
Odabaşı Y. ve Barış, G. (2007). Tüketici Davranışı (7.baskı). İstanbul: MediaCat.
728
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Ozretic-Dosen, D., Skare, V., & Krupka, Z. (2007). Assessments of Country of Origin and
Brand Cues In Evaluating A Croatian, Western and Eastern European Food Product.
Journal of Business Research, 60(2), 130-136.
Özdemir, H. (2009). Kurumsal Sosyal Sorumluluğun Marka İmajına Etkisi. İstanbul Ticaret
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8 (15), 57-72.
Papadopoulos, N., Heslop, L.A., & Beracs, J. (1990). National Stereotypes and Product
Evaluations In A Socialist Country. International Marketing Review, 7(1), 32-47.
Parts, O. (2013). The Effects of Cosmopolitanism on Consumer Ethnocentrism, Brand Origin
Identification and Foreign Product Purchases. International Journal Of Business and
Social Research, 3(11), 30-44.
Roth, M. S., & Romeo, J. B. (1992). Matching Product Catgeory and Country Image
Perceptions: A Framework For Managing Country-of-Origin Effects. Journal of
International Business Studies, 23(3), 477-497.
Samiee, S., Shimp, T. A., & Sharma, S. (2005). Brand Origin Recognition Accuracy: Its
Antecedents and Consumers’ Cognitive Limitations. Journal of International Business
Studies, 36(4), 379-397.
Sharma, S., Shimp, T., & Shin, J. (1995). Consumer Ethnocentrism: A Test of Antecedents
and Moderators. Journal of the Academy of Marketing Science, 23(1), 26-37.
Shimp, T. A., & Sharma, S. (1987). Consumer Ethnocentrism: Construction and Validation of
The CETSCALE. Journal of Marketing Research, 280-289.
729
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Okul Öncesi ve Sınıf Öğretmenlerinin Kaynaştırma Eğitimine İlişkin Farkındalıklarının
Belirlenmesi
Asst. Prof. Dr. Sibel ATLI495
Prof. Dr. Gülen BARAN496
Özet
Kaynaştırma çalışmalarını başarıya götüren etmenlerin başında öğretmenler
gelmektedir. Öğretmenin tutumu, özel gereksinimli çocuğa bakış açısı, okulda yapacağı
fiziksel düzenlemeler, normal gelişim gösteren çocukları kaynaştırma eğitimine hazırlama
gibi birçok faktörde önemli roller üstlenmektedir. Bu açıdan öğretmenin kaynaştırmaya ilişkin
farkındalığı önemlidir. Bu nedenle bu araştırmanın amacı “okul öncesi ve sınıf
öğretmenlerinin kaynaştırmaya ilişkin farkındalığının belirlenmesi” dir. Araştırma tarama
modelinde yapılmıştır. Araştırmanın evreni 2018-2019 öğretim yılı, Van ilinin sınırları
içerisinde görev yapan okul öncesi ve sınıf öğretmenlerini kapsamaktadır. Örneklem ise
Van’ın İpekyolu, Tuşba, Muradiye, Çatak, Gevaş ve Edremit ilçelerindeki ilkokul ve
anaokullarda çalışan rastgele seçilen 150 öğretmen oluşturmaktadır. Bu öğretmenlerin 100’ü
sınıf 50’si ise okul öncesi öğretmenidir. Veriler 14 Kasım 2018 - 22 Mayıs 2019 tarihleri
arasında araştırmacılar tarafından geliştirilen “Kaynaştırma Eğitimine İlişkin Farkındalık
Anketi” ile toplanmıştır. Anketin kapsam geçerliği için üç alan uzmanının görüşüne
başvurulmuştur. Anketteki demografik özellikler ve öğretmen görüşleri yüzde ve frekans
hesaplamasıyla değerlendirilmiştir. Yapılan analizler sonucunda öğretmenlerin geneli
sınıfında kaynaştırma öğrencisinin olduğunu belirtmiştir. Öğretmenlerin bir kısmı özel eğitim
alanında yetersiz olduğunu ve buna yönelik hizmetiçi eğitim almadığını belirtmiştir. Bireysel
eğitim programı hazırlama komisyonu, kaynaştırma öğrencilerinin bulunduğu sınıfların
mevcudu, kaynaştırmada danışmanlık hizmetleri gibi temel uygulamalara yönelik
öğretmenlerin bilgi yetersizliği olduğu belirlenmiştir. Öğretmenlerin bir kısmının kaynaştırma
uygulamalarına olumlu yaklaşmadıkları özellikle sınıf öğretmenlerinin ayrıştırılmış özel
eğitim uygulamalarını doğru bulduklarını belirtmeleri dikkat çekicidir.
Anahtar Kelimeler: kaynaştırma, öğretmen, özel eğitim, özel gereksinimli çocuk
Giriş
Kaynaştırma eğitimiyle özel gereksinimli çocukların normal eğitim sınıflarında normal
gelişim gösteren akranlarıyla eğitimsel ve sosyal açıdan birliktelikleri sağlanmaktadır.
Kaynaştırmayla çocuklar en az sınırlandırılmış eğitim programlarından faydalanma fırsatı
bulmuş olurlar (Lewis, Doorlag, 1987; Baykoç, 2012). Kaynaştırma sınıfında kaynaştırmaya
alınan çocuğun kendini içinde bulunduğu ortama ait ve değerli hissedebilmesi için yapılması
495
496
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Ankara Üniversitesi
730
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
gereken çalışmalar bulunmaktadır. Bunlar, çocuğun ihtiyacını karşılayacak programlar, etkili
öğretim yöntem ve teknikler, sınıf içinde ve sınıf dışında destek hizmetleri olarak sıralanabilir
(Batu, 2000; Baykoç, 2012). Önemli olan kaynaştırma eğitiminin farkında olan öğretmenlerin
olmasıdır.
Dünyada ilk defa 1977-1978 yılında ABD’de yürürlüğe giren Tüm Engelliler İçin
Eğitim Yasası’nda kullanılan “en az kısıtlayıcı eğitim ortamı” kavramı 1977-1978 yılında ilk
kez uygulamaya konularak “kaynaştırma” kavramı kullanılmaya başlanmıştır (Turnbull vd.,
2007). Türkiye’de ise 1983 yılında çıkarılan 2916 sayılı yasa, 1997’ de çıkarılan 573 sayılı
kararnamede kaynaştırmaya yönelik maddeler yer almasına rağmen Ocak 2000’de yürürlüğe
konulan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği ile kaynaştırma uygulamalarına yönelik açık
ifadelere yer verilmiştir (Batu, 2000). Bu nedenle Türkiye’de kaynaştırma eğitiminin oldukça
yeni bir uygulama olduğu söylenebilir.
Kaynaştırma sınıfının öğretmeni kaynaştırma eğitiminin gereklerini yerine getirerek
kaynaştırma eğitiminin özel gereksinimli çocuğun hakkı olduğunun farkında olmalıdır.
Kaynaştırma eğitimi yapılırken bazı problemlerin ortaya çıkması muhtemeldir. Öğretmen bu
problemlerin çözümü için gerekli çabayı göstererek başkalarıyla işbirliği içinde olmalıdır
(Kırcaali İftar, 1998). Çünkü Türkiye’de kaynaştırma eğitiminin kabul görmesine rağmen
öğretmen yetiştiren lisans programlarında özel eğitim ders saatlerinin çok sınırlı, kaynaştırma
derslerinin ise birçok programda hiç yer almadığı görülmektedir. Bu nedenle öğretmenlerin
geneli özel eğitime ilişkin yetersiz bir donanımla mezun olmaktadır (Batu, 2000). Bu
durumda öğretmenlerin kaynaştırma eğitimi ve özel eğitime yönelik hizmetiçi kurslardan
faydalanması ve bireysel çabalarıyla kaynaştırma eğitiminin gereklerine yönelik farkındalık
edinmeleri gerekmektedir.
Kaynaştırma eğitiminde özel eğitim hizmetlerinin sağlanması çok önemlidir. Aksi
taktirde kaynaştırma sadece özel gereksinimli çocuğun normal sınıflara yerleştirilmesinden
ibaret kalmaktadır. Hem özel gereksinimli çocuğa hem de kaynaştırma sınıfının öğretmenine
iyi bir kaynaştırma eğitimi için destek sağlanması gerekmektedir (Batu, 2000). Türkiye’de
kaynaştırma eğitimi alan çocukların sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Öğretmen kaynaştırma
eğitiminin nasıl yapılacağı nasıl destek alacağı konusunda yeterli bilgiye sahip olmaması ve
yeterli desteği alamaması nedeniyle sınıfta ortaya çıkan problemlerle baş etmekte
zorlanmaktadır (Kargın, 2004).
Başarılı kaynaştırmanın en önemli unsurlarından biri uzmanlar arasındaki işbirliğidir
(Batu, 2000). Öğretmenler kaynaştırma eğitimine yönelik yeterliliklerin farkında olmaları
durumunda sağlıklı bir işbirliği ile daha iyi kaynaştırma eğitimi yürütmeleri olası olacaktır. İyi
planlanmamış bir işbirliğinden başarı da beklenemez. Bu nedenle öğretmenlerin planlama
yapacakları kaynaştırma eğitimine yönelik yeterlilikleri oldukça önemlidir. Kaya (2005)
tarafından okul öncesi öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine yönelik yeterliliklerini
incelediği araştırmada öğretmenlerin çoğunun özel gereksinimli çocukları destekleme
noktasında kendilerini yetersiz gördüklerini ifade etmişlerdir. Birçok araştırmada sınıf
öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine yönelik gerekli bilgi ve beceriye sahip olmaları
gerektiğini vurgulamaktadır (Gök Erbaş, 2011; Babaoğlan ve Yılmaz, 2010; Yıkmış, 2006;
Kırcaali İftar,1998). Bu nedenle bu araştırmada “okul öncesi ve sınıf öğretmenlerinin
kaynaştırma eğitimine ilişkin farkındalıklarının belirlenmesi” amaçlanmıştır.
731
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Yöntem
Araştırma Modeli
Okul öncesi ve sınıf öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine ilişkin farkındalıklarının
belirlendiği bu araştırmada tarama modeli kullanılmıştır.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evreni 2018-2019 öğretim yılı, Van ilinin sınırları içerisinde görev yapan
okul öncesi ve sınıf öğretmenleri oluşturmaktadır. Örneklem ise Van’ın İpekyolu, Tuşba,
Muradiye, Çatak, Gevaş ve Edremit ilçelerindeki ilkokul ve anaokullarda çalışan rastgele
seçilen 150 öğretmendir. Bu öğretmenlerin 100’ü sınıf 50’si ise okul öncesi öğretmenidir.
Veri Toplama Aracı
Araştırmada ilkokul ve anaokullardaki öğretmenlerin kaynaştırma eğitimine yönelik
farkındalıklarını belirlemek için “kaynaştırma eğitimi farkındalığı anketi” geliştirilmiştir.
Anketin kapsam geçerliği için alan uzmanı üç kişi tarafından anket incelenmiştir. Uzman
görüşleri çerçevesinde anket maddeleri tekrar incelenmiş ve gerekli düzenlemeler yapılmıştır.
Veriler 14 Kasım 2018 -22 Mayıs 2019 tarihleri arasında gerekli izinler alındıktan sonra
uygulanmıştır. Uygulamadan önce araştırmacı tarafından öğretmenlere araştırmanın amaçları
anlatıldıktan sonra gönüllü olan öğretmenler tarafından anketler doldurulmuştur.
Veri Analizi
Anketteki demografik özellikler ve öğretmen görüşleri
hesaplamasıyla değerlendirilmiştir.
yüzde
ve frekans
Bulgular
Araştırmada öğretmenlerin demografik özellikleri ve öğretmenlerin kaynaştırma
eğitimine yönelik farkındalıkları belirlendiği bulgular tablolar şeklinde verilmiştir.
Tablo 1: Branşlara göre cinsiyet dağılımı
Branş
Sınıf öğretmenleri
Okul Öncesi Öğretmenleri
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
f
61
39
40
10
%
61,0
39,0
80,0
20,0
Toplam
100
50
Tablo 1’de görüldüğü üzere hem sınıf öğretmenliği (%61) hem de okul öncesi
(%80)
öğretmenlerinde kadın öğretmen sayısının daha fazla olduğu görülmektedir.
732
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 2: Sınıf ve okul öncesi öğretmenlerinin yaş aralığı
Sınıf Öğretmeni
f
%
17
17,0
34
34,0
15
15,0
14
14,0
20
20,0
100
100,0
Yaş
20-25
26-30
31-35
36-40
41 ve üstü
Toplam
Okul Öncesi Öğretmeni
f
%
20
40,0
20
20,0
6
12,0
4
8,0
0
0,0
50
100,0
Tablo 2’de görüldüğü üzere sınıf öğretmenlerinin genelinin (%34) 26-30 yaş
aralığında olduğu okul öncesi öğretmenlerinin de genelinin (%40) 20-25 yaş aralığında
olduğu görülmektedir. Okul öncesi öğretmenlerinin yaş ortalamasının oldukça genç olduğu
dikkat çekicidir.
Tablo 3: Sınıf ve okul öncesi öğretmenlerinin hizmet süresi
Hizmet Sü.
Yaş
0-5
6-10
11-15
16-20
21 ve üstü
Toplam
Sınıf Öğretmenleri
f
%
46
46,0
15
15,0
13
13,0
13
13,0
13
13,0
100
100,0
Araştırmaya katılan sınıf öğretmenlerinin
Okul Öncesi Öğretmenleri
f
%
36
72,0
20
40,0
1
2,0
3
6,0
0
0,0
50
100,0
(%46) ve okul öncesi öğretmenlerinin
(%72) genelinin hizmet sürelerinin 0-5 yaş aralığında olduğu 21 ve üstü hizmet süresi olan
okul öncesi öğretmeni olmadığı 13 sınıf öğretmeninin en üst hizmet süresine sahip olduğu
görülmektedir. Bu da araştırmaya katılan öğretmenlerin hizmet sürelerinin az olduğunu ortaya
koymaktadır.
Tablo 4: Sınıflardaki öğrenci mevcudu
Sınıf mevcudu
10-15
16-20
21-25
26-30
31 ve üstü
Toplam
Sınıf Öğrt.
f
5
10
13
37
35
100
%
5,0
10,0
13,0
37,0
35,0
100,0
Okul Öncesi Öğrt.
f
%
12
24,0
23
46,0
14
28,0
1
2,0
0
0,0
50
100,0
733
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Okul öncesi ve ilkokul sınıf mevcutlarının tamamına yakının 25 altında olduğu
görülmektedir. Sınıf mevcutlarının ise 31 ve üstü olan 35 sınıf olduğu görülmektedir. Sınıf
mevcutlarının genelinin 30 ve altında olması da çok yüksek mevcutların olmadığı sınıflar
olduğunu ortaya koymaktadır.
Tablo 5: Sınıflardaki kaynaştırma öğrencisi
Kaynaştırma
öğrencisi
Var
Yok
Toplam
f
Sınıf Öğrt.
%
79
21
100
79,0
21,0
100,0
f
Okul Öncesi Öğrt.
%
31
19
50
62,0
38,0
100,0
İlkokul (%79) ve okul öncesi (%31) sınıflarının genelinde kaynaştırma öğrencisinin olduğu
görülmektedir. Bu durumda araştırmaya katılan öğretmenlerin genelinin kaynaştırma
eğitimini yürüttüklerini ortaya koymaktadır.
Tablo 6: Kaynaştırma öğrencilerinin engel grupları
Engel Grupları
Zihinsel Yetersizlik
DEHB
Öğrenme Güçlüğü
Duygusal Davranışsal
Bedensel Yetersizlik
Görme Yetersizlik
İşitme Yetersizlik
Otizim Spektrum
Üstün Yetenekli
Dil ve konuşma
Yok
Toplam
Sınıf Öğrt.
f
%
25
25,0
25
25,0
13
13,0
3
3,0
7
7,7
1
1,0
3
3,0
1
1,0
1
1,0
0
0,0
21
21,0
100
100,0
Okul Öncesi Öğrt.
f
%
3
6,0
11
22,0
0
0,0
2
4,0
5
10,0
1
2,0
8
16,0
1
2,0
0
0,0
12
24,0
7
14,0
50
100,0
İlkokulda en yüksek engel grubunu zihinsel yetersizlik (%25) ve DEHB (%25) olduğu
görülmektedir. En düşük engel gruplarının ise görme (%1), otizim (%1) ve üstün yetenekli
(%1) olduğu görülmektedir. Okul öncesinde ise en yüksek engel grubunu dil ve konuşma
(%24) olduğu görülmektedir. En düşük engel gruplarının ise görme ve otizim (%1) olduğu
görülmektedir.
734
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 7: Öğretmenlerin kaynaştırma uygulamalarına yönelik aldığı eğitimler
Kaynaştırma Uygulamaları
Eğitimi
Hizmetçi eğitimle
Lisans eğitiminde
Halk eğitimden
Vakıf ve Dernek
Almadım
Toplam
Sınıf Öğrt.
F
44
16
5
2
33
100
Okul Öncesi Öğrt.
%
44,0
16,0
5,0
2,0
33,0
100,0
f
20
18
5
2
5
50
%
40,0
36,0
10,0
4,0
10,0
100,0
Sınıf öğretmenlerinin %44’ünün okul öncesi öğretmenlerinin ise %40’ı hizmetiçi eğitimle
kaynaştırma eğitimine yönelik eğitim aldığı görülmektedir. Kaynaştırma eğitimi almayan sınıf
öğretmenlerinin sayısının (%33) fazla olduğu söylenebilir. Okul öncesi öğretmenlerinden
kaynaştırma eğitimi alamayan öğretmen sayısının (%10) daha az olduğu görülmektedir.
Tablo 8: Okullardaki Bireysel Eğitim Komisyonu
BEP Komisyonu
Var
Yok
Toplam
Sınıf Öğrt.
f
%
86
86,0
14
14,0
100 100,0
Okul Öncesi Öğrt.
f
%
35
70,0
15
30,0
50
100,0
Okulda Bireysel Eğitim Komisyonu olduğunu belirten 86 sınıf öğretmeni 35 okul öncesi
öğretmeni olduğu görülmektedir. Yönetmeliğe göre her okulda bulunması zorunlu olan
Bireysel Eğitim Komisyonun olmadığını belirten öğretmenlerin de olduğu görülmektedir.
735
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 9: Bireysel Eğitim Komisyonu Üyeleri
BEP Ekibi Üyeleri
Özel eğitim Öğrt.
Psikolog
PDR
Okul Müdürü
Aile
Fizyoterapist
Sosyal Hizmet Uzm.
Sınıf Öğrt.
RAM temsilcisi
Sınıf Öğrt.
f
%
27
27,0
1
1,0
86
86,0
59
59,0
30
30,0
1
1,0
0
0,0
77
77,0
7
7,0
Okul Öncesi Öğrt.
f
%
3
6,0
0
0,0
22
44,0
26
52,0
14
28,0
0
0,0
0
0,0
28
56,0
3
6,0
Tablo 9’da görüldüğü üzere sınıf öğretmenlerinin (%86) ve okul öncesi
öğretmenlerinin (%44) genelinin Bireysel Eğitim Komisyonunda Psikolojik Danışman
Rehberlerin bulunduğunu belirtmişlerdir. Sınıf öğretmenlerinin de bulunduğunu belirten sınıf
(%77) ve okul öncesi (%56) öğretmen sayısının fazla olduğu görülmektedir. Engel grupları
doğrultusunda komisyonda yer alması gereken uzmanların psikolog (%1) ve (%0),
fizyoterapist (%1) ve (%0) neredeyse hiç yer almadığı görülmektedir. BEP Komisyonlarına
Rehberlik Araştırma Merkezi temsilcilerinin de çok az (%7 ve %3) okulda katıldığı
söylenebilir.
Tablo 10: Kaynaştırma sınıflarının mevcuduna yönelik farkındalık
Kaynaştırma Sınıflarının
Mevcudu
Sınıf Öğrt.
f
Biliyorum
Bilmiyorum
Toplam
40
60
100
%
40,0
60,0
100,0
Okul Öncesi Öğrt.
f
40
10
50
%
80,0
20,0
100
Tablo 10’da görüldüğü üzere sınıf öğretmenlerinin %60’nın kaynaştırma sınıflarının
mevcuduna yönelik bilgiye sahip olmadıklarını belirtmişlerdir. Okul öncesi öğretmenlerinin
de %20’sinin bu bilgiye sahip olmadıklarını belirtmişlerdir.
736
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo11: Kaynaştırma eğitiminde karşılaşılan problem durumunda başvurulacak kişi
Kaynaştırmada Problem
Durumunda
Başvurulacak kişi
İlgili Uzman
Okul Müdürü
Okulun PDR Uzmanı
Diğer Öğretmenler
Çocuğun Ailesi
Kendim hallediyorum
Sınıf Öğrt.
f
10
9
85
5
35
8
%
10,0
09,0
85,0
05,0
35.0
08,0
Okul Öncesi Öğrt.
f
10
13
30
8
24
3
%
20,0
26,0
60,0
16,0
48,0
6,0
Tablo 11’de görüldüğü üzere öğretmenlerin genelinin (%85 ve %60) kaynaştırma
eğitimi
esnasında
karşılaştıkları
problemler
için
Psikolojik
Danışman
Rehberlere
danıştıklarını belirtmişlerdir. Problemi kendi başına çözen öğretmen sayısının da hem sınıf
(%8) hem de okul öncesi (%3)’nde oldukça az olduğu söylenebilir.
737
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 12: Sınıf ve okul öncesi öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine ilişkin
farkındalıkları
Sınıfımda özel gereksinimli
çocuğun olmasını onaylıyorum
Özel gereksinimli bireylere
sunulan hak ve yasal
düzenlemelere yönelik bilgi
sahibiyim
Bireysel farklılıkların farkındayım
Engel gruplarına yönelik yeterli
bilgi ve beceriye sahibim
Okul idarecilerinin kaynaştırmaya
ilişkin sorumluluklarının
farkındayım
Okul BEP komisyonunun
görevlerini biliyorum
Kaynaştırma sınıfında ortaya
çıkabilecek problemlerin
farkındayım
Kaynaştırma sınıfında ortaya
çıkacak problemlere çözüm
bulabilirim
Kaynaştırma sınıfının fiziksel
uyarlamalarını yapabilirim
Kaynaştırma çalışmalarının özel
gereksinimli ve normal gelişim
gösteren çocuklar üzerindeki
olumlu etkilerini biliyorum
RAM tarafından gönderilen
BEP’in uygunluğunu
değerlendirebilirim
Planları BEP’e uygun
uyarlayabilirim
Kaynaştırma çalışmalarında
ailenin rolünü biliyorum
Kaynaştırma çalışmalarında izlem
ve değerlendirme çalışmalarını
yürütebilirim
Sınıf Ö.
Evet
f
50
%
50,0
f
24
Kısmen
%
24,0
O. Önc.
29
58,0
16
32,0
5
10,0
50
Sınıf Ö.
16
16,0
57
57,0
27
27,0
100
O.Önc.
3
6,0
37
74,0
10
20,0
50
Sınıf Ö.
89
89,0
11
11,0
0
0,0
100
O.Önc.
Sınıf Ö
O.Önc.
Sınıf Ö.
50
23
8
48
100,0
23,0
16,0
48,0
0
53
35
33
0,0
53,3
70,0
33.0
0
24
7
19
0,0
24,0
14,0
19,0
50
100
50
100
O.Önc.
Sınıf Ö.
O.Önc.
Sınıf Ö.
25
43
24
65
50,0
43,0
48,0
65,0
16
30
13
24
32,0
30,0
26,0
24,0
9
27
13
11
18,0
27,0
26,0
11,0
50
100
50
100
O.Önc.
20
40,0
25
50,0
5
10,0
50
Sınıf Ö.
16
16,0
55
55,0
29
29,0
100
O.Önc.
10
20,0
15
30,0
25
50,0
50
Sınıf Ö.
30
30,0
38
38,0
32
32,0
100
O.Önc.
Sınıf Ö.
12
56
24,0
56,0
19
28
38,0
28,0
19
16
38,0
16,0
50
100
O.Önc.
31
62,0
18
36,0
1
2,0
50
Sınıf Ö.
O.Önc.
32
16
32,0
32,0
47
21
47,0
42,0
21
13
21,0
26,0
100
50
Sınıf Ö.
O.Önc.
Sınıf Ö.
O.Önc.
Sınıf Ö.
42
30
55
24
25
42,0
60,0
55,0
48,0
25,0
25
12
38
15
12
25,0
24,0
38,0
30,0
12,0
33
8
7
11
63
33,0
16,0
7,0
22,0
63,3
100
50
100
50
100
O.Önc.
20
40,0
10
20,0
20,0
40,0
50
f
26
Hayır
%
26,0
Toplam
100
Tablo 12 incelendiğinde sınıf öğretmenlerinin %24’ü okul öncesi öğretmenlerinin
%16’sı sınıfların özel gereksinimli çocuğun olmasını “kısmen” onaylarken, sınıf
öğretmenlerinin %26’sı ile okul öncesi öğretmenlerin % 10’nu sınıfında özel gereksinimli
çocuğun olmasını onaylamadıkları görülmektedir. Bu sonuçlar öğretmenlerin yarısına
yakınının kaynaştırma eğitimine olumlu bakmadığını ortaya koymaktadır.
738
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Özel gereksinimli bireylere sunulan hak ve yasal düzenlemelere yönelik sınıf (%57) ve
okul öncesi öğretmenlerinin (%74) geneli “kısmen” bilgi sahibi olduklarını belirtmişlerdir.
Okul öncesi öğretmenlerin tamamının (%100) sınıf öğretmenlerinin de (%86) tamamına
yakınının “bireysel farklılıkların farkında olduklarını” belirttikleri görülmektedir. Sınıf
öğretmenlerinin %23’ünün okul öncesi öğretmenlerinin de %16’sının “engel gruplarına
yönelik yeterli bilgi ve beceriye sahip olduklarını” belirttikleri görülmektedir.
Okul öncesi öğretmenlerin %50’si ile sınıf öğretmenlerinin %48’i “okul idarecilerinin
kaynaştırmaya ilişkin sorumluluklarının farkında olduklarını” belirttikleri görülmektedir. Her
iki öğretmen grubunun yarısının okul idarecilerinin sorumluluklarının tam olarak farkında
olmadıklarını belirttikleri görülmektedir. Okul Bireysel Eğitim Programı (BEP)
komisyonunun görevlerini sınıf öğretmenlerinin %43’ü ile okul öncesi öğretmenlerinin %48’i
bildiklerini belirtirken, sınıf öğretmenlerinin %30’u ile okul öncesi öğretmenlerinin %26’sının
“kısmen” bildiklerini belirttikleri görülmektedir.
“Kaynaştırma sınıfında ortaya çıkabilecek problemlerin farkında olduğunu” sınıf
öğretmenlerinin %65’i, okul öncesi öğretmenlerin ise %40’ı belirtmiştir. Okul öncesi
öğretmenlerin %50’si “kısmen” ortaya çıkacak problemlerin farkında olduğunu belirtmiştir.
Ortaya çıkabilecek problemleri farkında olmadığını belirten öğretmenlerin (sınıf %11 ve okul
öncesi %10) daha az olduğu görülmektedir. “Kaynaştırma sınıfında ortaya çıkacak
problemlere çözüm bulabilirim” diyen öğretmenlerin sayısının sınıf öğretmenlerinde % 16
okul öncesi öğretmenlerinde ise % 20 olduğu, “kısmen” çözebilirim diyen sınıf
öğretmenlerinin % 55 okul öncesi öğretmenlerinin % 30, çözemem diyen öğretmenlerin okul
öncesinde % 50 sınıf öğretmenlerinde ise % 29 olduğu görülmektedir. Kaynaştırma sınıfının
fiziksel uyarlamalarını yapabilirim diyen öğretmenlerin (sınıf %30 ve okul öncesi % 24)
sayısının genele göre az olduğu görülmektedir sınıf ve okul öncesi öğretmenlerinin % 38’inin
“kısmen”, sınıf öğretmenlerinin % 32’si okul öncesi öğretmenlerinin ise % 38’i fiziksel
uyarlama yapamadığını belirtmiştir.
“Kaynaştırma çalışmalarının özel gereksinimli ve normal gelişim gösteren çocuklar
üzerindeki olumlu etkilerini biliyorum” diyen öğretmenlerin (sınıf % 56 ve okul öncesi % 62)
sayısının yarıdan fazla olduğu fakat sınıf öğretmenlerinin %28’i, okul öncesi öğretmenlerinin
% 36’sı “kısmen” etkilerini bildiğini, sınıf öğretmenlerinin %16’sı ile okul öncesi
öğretmenlerinin % 2’sinin etkilerini bilmediklerini belirttikleri görülmektedir.
“Rehberlik Araştırma Merkezi (RAM) tarafından gönderilen Bireysel Eğitim
Programlarının (BEP) uygunluğunu değerlendirebilirim” sorusuna sınıf öğretmenlerinin %
32’si “evet”, % 47’si “kısmen” ve % 21’i hayır yanıtını vermiştir. Okul öncesi
öğretmenlerinin % 32 “evet”, % 42 “kısmen” ve % 26’sı ise “hayır” yanıtını verdiği
görülmektedir. “Planları BEP’e uygun uyarlayabilirim” sorusuna ise sınıf öğretmenlerinin %
42’si “evet”, % 25 “kısmen” ve % 33 “hayır” yanıtı verirken okul öncesi öğretmenlerinin %
60 “evet”, % 24 “kısmen” ve % 16 “hayır” yanıtını verdikleri görülmektedir. Planları
uyarlama konusunda okul öncesi öğretmenlerinin daha olumlu olması dikkat çekmektedir.
“Kaynaştırma çalışmalarında ailenin rolünü biliyorum” sorusuna sınıf öğretmenlerinin
% 55’i “evet”, % 38 “kısmen” ve % 7 “hayır” yanıtını vermişlerdir. Okul öncesi
öğretmenlerinin de % 48 “evet”, % 30 “kısmen” ve % 22 “hayır” şeklinde belirtmişlerdir.
“Kaynaştırma çalışmalarında izlem ve değerlendirme çalışmalarını yürütebilirim” sorusuna
ise sınıf öğretmenlerinin % 63’ünün okul öncesi öğretmenlerin ise % 40 ‘ının “hayır”
dedikleri görülmektedir. Bu da öğretmenlerin genel olarak izlem ve değerlendirme noktasında
yetersiz hissettiklerini ortaya koymaktadır.
739
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sonuç ve Öneriler
Bu araştırmada sonuçlar sınıf ve okul öncesi öğretmenlerine uygulanan “Kaynaştırma
Eğitimine İlişkin Farkındalık Anketi” ile ortaya konmuştur. Öğretmenlerin demografik
özellikleri ile kaynaştırma eğitimi farkındalıklarına ilişkin bulgular bu bölümde
yorumlanmıştır.
Araştırmaya katılan öğretmenlerin yaş ortalamalarının 20-30 yaş arasında olduğu
görülmektedir. Ayrıca özellikle okul öncesi öğretmenlerinin hizmet sürelerinin de 0-10 yıl
arasında olması dikkat çekicidir. Sınıf öğretmenlerinden de 26 öğretmenin 10-21 üstü hizmet
süresine sahip oldukları görülmektedir. Bu durumda araştırmaya katılan öğretmenlerin genç
ve az deneyimli oldukları söylenebilir. Kaynaştırma eğitimlerine ilişkin farkındalıkları
üzerinde üniversitede ve ilk yıllarda aldıkları hizmet içi eğitimlerin etkili olabileceği yorumu
yapılabilir. Babaoğlan ve Yılmaz (2010) tarafından yapılan araştırmada görüşülen
öğretmenlerin çoğu kaynaştırma ile ilgili herhangi bir eğitim almadıklarını belirtmişlerdir. Bu
çalışmada ise 33 sınıf öğretmeninin ve sadece 5 okul öncesi öğretmeninin kaynaştırmaya
ilişkin eğitim almadıklarını belirttikleri görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında öğretmenlerin
genelinin kaynaştırma eğitimi aldıkları söylenebilir.
Sınıf öğretmenlerinin 79’u ve okul öncesi öğretmenlerinin 31’i sınıfında özel
gereksinimli çocuk olduğunu belirttikleri görülmektedir. Bu durumda öğretmenlerin genelinin
kaynaştırma eğitimini yürüttükleri görülmektedir. Buna rağmen kaynaştırma sınıflarının
mevcudu ve okullarda Bireysel Eğitim Programı Komisyonu gibi temel bilgiler konusunda
farkındalığı olmayan öğretmen sayısının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Yine
öğretmenlerin yarısına yakının sınıflarında özel gereksinimli çocuğun olmasını istememeleri
özel eğitim açısından oldukça dikkat çekici bir sonuç olup ve olumlu yönde değiştirilmesi
gereken bir düşünce olarak ele alınmalıdır. Öğretmenlerin tamamının bireysel farklılıkların
farkında olduklarını belirtirken sınıflarında özel gereksinimli çocukları istememeleri
kaynaştırma eğitimine yönelik yetersizliklerinden kaynaklanabilir. Çünkü yapılan birçok
araştırmada öğretmenlerin kendilerini kaynaştırma eğitiminde yetersiz gördükleri
görülmektedir (Babaoğlan ve Yılmaz, 2010; İzci, 2005 ve Temel, 2000).
Özel gereksinimli çocuklara yönelik hak ve düzenlemeler, okul idarecilerinin
kaynaştırmaya ilişkin hak ve sorumluluklar gibi özel eğitim çalışmalarının işleyişine yönelik
öğretmenlerin farkındalıklarının eksik olduğu görülmektedir. Okul BEP komisyonunun
görevleri, BEP değerlendirme ve BEP’e uygun olarak planları uyarlama konusunda da
öğretmenlerin genelinin yeterli olmadıkları görülmektedir. Araştırma sonuçlarının Türkiye’de
yapılan diğer araştırma sonuçlarına benzer veriler ortaya koyduğu görülmektedir (Gök ve
Erbaş, 2011).
Öğretmenlerin kaynaştırma eğitiminin özel gereksinimli çocuk ve normal gelişim
gösteren çocuk üzerindeki olumlu etkileri, kaynaştırma eğitiminde ailenin rolü ve kaynaştırma
eğitiminde değerlendirme ve izlem çalışmaları gibi hem özel eğitime yönelik farkındalık
oluşturacak hem de kaynaştırma eğitimini uygulamaya yönelik konularda öğretmenlerinin
genelinin bilgi sahibi olmadıkları görülmektedir.
Kaynaştırma eğitimine yönelik derslere öncelikle eğitim fakültelerinin lisans
programlarında yer verilmeli öğrencilerin özel eğitim ve kaynaştırma eğitimine yönelik
farkındalık kazandırılarak mezun edilmesi gerekmektedir. Kaynaştırma eğitimi yapılmadan
önce MEB tarafından öğretmene farkındalık kazandıracak ve uygulama becerisi sağlayacak
hizmetiçi eğitimler verilmelidir. Bu eğitimler okul, Rehberlik Araştırma Merkezi ve aile
işbirliği sağlanarak yapılmalıdır.
740
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Öğretmenler kaynaştırma eğitimi yapacaklarsa ilk uygulamalarda, plan
uyarlamalarında, fiziksel düzenlemelerde, davranış yönetimi ve kaynaştırma sınıfının
yönetimi gibi konularda belli bir süre özel eğitim öğretmeni gözlemi ve denetimi sağlanarak
uygulamaların sağlıklı yapılması sağlanmalıdır. Okulların seminer dönemlerinde özel eğitim,
özel eğitim yönetmeliği, kaynaştırma eğitimi konularında eğitimler düzenlenerek
öğretmenlerin farkındalıkları arttırılmalıdır.
Kaynakça
Babaoğlan, E. & Yılmaz, Ş. (2010). Sınıf öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimindeki
yeterlilikleri. Kastamonu Eğitim Dergisi,18(2): 345-354
Batu, E.S. (2000). Kaynaştırma, destek hizmetler ve kaynaştırmaya hazırlık etkinlikleri.
Özel Eğitim Dergisi, 2(4): 35-45.
Baykoç, N. (2012). Özel Gereksinimli Çocuklar ve Özel Eğitim. Ankara: Eğiten Kitap
Gök, G. & Erbaş, D.(2011). Okul öncesi eğitimi öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine
ilişkin görüşleri ve önerileri. International Journal of Early Childhood Special
Education, 3(1): 66-87.
Lewis, R. B. & Doorlag, D. H. (1987). Teaching Special Students in the Mainstream.
Colombus: Merrill Publishing Company
İzci, E. (2005). Sınıf öğretmeni adaylarının “özel eğitim” konusundaki yeterlikleri.Elektronik
Sosyal Bilimler Dergisi, 4(14):106-114.
Kargın, T. (2004). Kaynaştırma: tanımı, gelişimi ve ilkeleri. Ankara Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, (5)2: 1-13.
Kaya,
İ.
(2005).
Anasınıfı
öğretmenlerinin
kaynaştırma
(entegrasyon)
eğitimi
uygulamalarında yeterlilik düzeylerinin değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Kırcaali İftar, G. (1998). Özel Eğitimde Kaynaştırma. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
Basımevi.
Temel, Z. F. (2000). Okul öncesi eğitimcilerinin engellilerin kaynaştırılmasına ilişkin
görüşleri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18: 148-155.
741
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Turnbull, A.P., Turnbull, H.R., & Wehmeyer, M.L. (2007). Exceptional lives: Special
education in today’s schools (5th ed.). Upper Saddle River, NJ: Merrill/Prentice Hall.
Yıkmış, N. (2006). İl Milli Eğitim Yöneticilerinin Kaynaştırma Uygulamalarına İlişkin Görüş
Ve Önerileri. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu.
742
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Üçüncü Sayfa Gazete Haberlerinin Çeşitli Değerler Açısından İncelenmesi
Asst. Prof. Dr. Sevgi KOÇ497
Asuman ERGÜN498
Leyla YEKTAŞ499
Özet
Değerler, insanın kişilik kazanması ve sosyalleşmesinde önemli bir yere sahiptir,
bireylerin davranışlarındaki karar alma süreci ve tercihlerini de etkiler. Değerlerin ürünü
davranışlar ise kişinin karakterinin şekillenmesinde önemli rol oynamaktadır. Her toplumun
değer algısı çağın değişimlerinden etkilenmektedir ve gazetelerdeki üçüncü sayfa haberleri
incelendiğinde toplumun aynası konumunda ‘insanlık nereye gidiyor?’ sorusunu akıllara
getirmektedir. Üçüncü sayfa haberleri ağırlıklı olarak kaza, yangın, gasp, darp, cinsel şiddet,
bıçaklama, yaralama, öldürme gibi adli olayların yer aldığı haberlerden oluşmaktadır. Bu
haberlerin toplumun sorunlarını yansıtmada önemli bir araç olduğu düşünülmektedir. Bu
çalışma ile üçüncü sayfa haberleri değerler açısından ele alınmaktadır. Çalışma, nitel
araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi ile yapılmıştır ve veriler betimsel analiz
yöntemiyle çözümlenmiştir. İncelenen haberler içerisinde en çok merhamet değerini takiben
sevgi, hoşgörü ve sabır gibi değerlerin yitirildiği bulgularına ulaşılmıştır. Bu bulgular
neticesinde çeşitli önerilere yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Değerler, gazete haberleri, doküman inceleme, yitirilen değerler,
merhamet.
Giriş
İnsanlığın var oluşu önemli bir yönüyle insan ilişkilerine dayanmaktadır. Çünkü “ben”
toplumda başkalarıyla hatta daha geniş anlamıyla varlıklarla olan ilişkiler sayesinde kurulur.
Toplumsallaşmayan fertler, kişi olamayıp, bir öz olarak kalmaktadır. Bütün bunlar
toplumsallaşmayı mümkün kılan dünyada, kültür dünyasında olmaktadır. Fertler, içerisinde
doğdukları dünyanın, kültürün, bunların var ettiği değerlerin sayesinde benlik kazanmaktadır
Var olmamızın temelinde değer anlayışımız bulunmaktadır, bunun temelinde ise insan
anlayışımız -insandan ve kendimizden beklediklerimiz- bulunmaktadır (Kuçuradi, 2016). Bu
nedenle varlıklar içerisinde aklı ve iradesi sayesinde en yüce varlık olarak kabul edilen insan
hayatını anlamlı bir şekilde idame ettirmek için değerlere ve bu değerleri uygulamaya ihtiyaç
duyduğu düşünülmektedir. Değerlerinden yoksun oluş; ahlaksızlık, köksüzlük, boşluk,
umutsuzluk, inanılacak ve uğruna adanılacak şeylerin eksikliğini beraberinde getirmektedir
(Ulusoy ve Dilmaç, 2018).
Değer kavramı felsefe, psikoloji, ekonomi, eğitim, sosyoloji gibi pek çok alan
tarafından kullanılmıştır. Değer kavramına disiplinlerin kendilerine özgü yaklaşımlarından
dolayı farklı anlamlar yüklenmiş bunun sonucu olarak da değer kavramına yönelik birçok
tanım ortaya çıkmıştır (Köylü, 2016). Değer, TDK (2018)’e göre bir şeyin önemini
497
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim bilimleri Bölümü
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Yüksek Lisans Öğrencisi
499
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Yüksek Lisans Öğrencisi
498
743
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
belirlemeye yarayan soyut ölçü, bir şeyin değdiği karşılık, kıymet; Yaman (2016) değeri
insanı değerli kılan, sahip olduğu üstün nitelikler ve sahip olduğu donanımlar şeklinde;
Kuçuradi (2016) değerleri, kişilere doğru bilmenin, doğru düşünmenin, doğru
değerlendirmenin, doğru eylem içinde olduğunu görebilmesine yardımcı olmak olarak
tanımlamaktadır. Başaran (1992)’ye göre değerler, insanların tutum ve davranışlarını etkiler;
tutum ve davranışları belirleme, biçimlendirme ve yönlendirmede önemli rol oynarlar.
Bireylerin önemli problemlerini ve o kişinin önemsediği değerler hakkında güvenilir bilgileri
dikkate almadan anlamak, değerlendirmek ve yorumlamak zordur. Bireylerin, grupların ve
çeşitli kültürlerin değerleri hakkında bilgi edinerek onların tutum ve davranışlarını büyük
ölçüde önceden kestirebilirler (Dilmaç, 2012). Yapılan tanımlamalar doğrultusunda değer
kavramı; insanların davranış ve tutumlarını şekillendirerek toplum ve toplumlar arasında daha
uyumlu insani ilişkileri kurulmasını sağlayan ve insanın bir şeye yüklediği kıymet olduğu
anlaşılmaktadır.
Değerler insanın kişilik kazanması ve sosyalleşmesinde rol oynar. Davranışların
arkasındaki ilkelerdir, değerlerin ürünü olan davranışlar kişinin karakterini ortaya çıkarır.
Değerler bireyin davranışlarındaki karar alma süreci ve tercihlerini etkiler. Bireyin kendisini
ve diğer kişileri değerlendirmesinde ölçüt görevi görür. Toplumlar bireylerinin davranışlarını
yönlendiren değerler üretirler. Değerler kültür ile karşılıklı iletişim içindedir, kültür tarafından
şekillenmekte ve kültür üzerinde de yönlendirici olmaktadırlar. Günlük hayatın
yürütülmesinde de değerler etkisini göstermektedirler (Köylü, 2016). Değerler birbirinden
bağımsız değil, birbirini bütünleyici özellik göstermektedirler. Değerler arasında önem ve
öncelik durumuna göre hiyerarşik bir sıralama vardır. Değer sıralaması bireyden bireye
değişebildiği gibi bireyde de zaman içerisinde değişim gösterebilmektedir. Her toplumun
değer algısı farklı olmakla birlikte toplumların değerleri de çağa göre değişim
gösterebilmektedir. Toplum tarafından desteklenen değerler bireydeki etkisini arttırırken
toplum tarafından destek görmeyen değerler zamanla etkisini kaybederler. Toplumu oluşturan
bireyler tarafından oluşturulmuşlardır. Bazı değerler ise evrensel nitelik taşımaktadırlar
(Köylü,2016). Değerler insani ve tarihidir, insanidir çünkü insan akıl barındırır ve değerler
sistemini oluşturur. Geçmişten günümüze kadar gelen değerler tarihi bir süreçte gerçekleşir.
Kişinin tarihinden ve köklerinden kopması değer buhranı yaşamasına sebep olmaktadır
(Bolay, 2004). Bir toplumda eylemlerin başlamasında ve devam etmesinde değerler etkin bir
rol oynamaktadır. Bu değerler ise bilinç ve vicdan dünyasından güç almaktadır. Bu açıdan
değerlerin fonksiyonları düşünce ve davranışa ideal olan yolu göstermek, değerleri, yargılama
hususunda kullanmak, sosyal yaşama uyumda kılavuzluk rolüdür (Türkkahraman, 2013).
Toplum açısından önem arz eden değerlerin öncelikle bireysel açıdan kabulü için
bireyin bu değerleri kendi içinde anlamlandırması ve bundan sonra davranışlarına yansıtması
gerekmektedir. Bu sürecin sağlıklı bir şekilde ilerlemesi değer eğitimi ile sağlanabilir. Değer
eğitimi, insana özgü olanakları, insanı insan yapan ve diğer canlılardan ayıran olanakları,
insana özgü bütün etkinlikler olarak amaçlarına uygun tarzda gerçekleştirebilecekleri duruma
gelmelerine yardımcı olmaktadır (Ulusoy ve Dilmaç, 2018). Değerler kişinin kişiliğini, bakış
açısını, davranışlarını etkilediği için kişinin değerlerinin farkına varması, gerekli değerleri
kazanması ve bu değerleri davranışa dönüştürmesi gerekmektedir. Hayat boyu devam eden
değer kazanma, kazandırma sürecine değerler eğitimi denilmektedir (Yaman, 2016). Değerler
eğitimi kişilerin davranışlarının güçlendirilmesine, diğer insanlarla olan ilişkilerinin ve
saygılarının artmasına destek olmaktadır. Değerler eğitimi alan bireylerde farkındalık bilinci
artmakta ve günlük hayattaki davranışlarına yansımaktadır (Cha ve Ye, 2018).
744
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Farklı etkiler sonucunda çeşitli değer sınıflamaları meydana gelmektedir.
Kuramcıların değerlerle ilgili kendi bakış açılarıyla ortaya koydukları değer sınıflamaları
bulunmaktadır. Araştırmada ele alınan değerler; hoşgörü, adalet, merhamet, sabır, saygı,
sevgi, sorumluluk ve doğruluktur. Bu değerlerin tanımlarına ve sınıflamaları incelendiğinde
adalet, yasalarla sahip olunan hakların herkes tarafından kullanılmasının sağlanması, hak ve
hukuka uygunluk, hakkı gözetme, herkese kendine uygun düşeni, kendi hakkı olanı verme,
doğruluk olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2018). Adalet değeri, Kinner, Kernes ve
Dautheribes (2000)’in sınıflamasında adaleti arama şeklinde ele alınmaktadır. Schwartz
(1992) ise evrenselcilik grubuna almaktadır, evrenselcilik grubunun özelliği tüm insanların ve
doğanın iyiliğini gözetmektir. Lickona (1991) ise adalet değerine evrensel ahlaki değerler
grubunun içinde yer vermektedir.
Doğruluk; doğru ve dürüst olma durumu, doğru olana yakışır davranış, dürüstlük,
adalet, düşüncenin gerçekle uyuşması, yargı ve önermelerin gerçeğe uygun olmasıdır (TDK,
2018). Doğruluk değeri Rokeach (1973)’ın kişisel değer sınıflamasında araç değerler grubu
içinde yer almaktadır. Araç değerler, amaç değerlere ulaşmada kullanılabilecek davranışlardır.
Lickona (1991) doğruluk değerini ahlaki olan değerler içinde almıştır, bu değerler bireyin
nasıl davranması gerektiğine rehberlik eden değerlerdir. Schwartz (1992)’ın değer
sınıflamasında ise iyilikseverlik grubu içinde yer almaktadır. İyilikseverlik grubu kişinin
yakın olduğu kişilerin iyiliğini gözetme ve geliştirme anlamında kullanılmaktadır. Sevgi,
insanı bir şeye veya bir kimseye karşı yakın ilgi ve bağlılık göstermeye yönelten duygu olarak
tanımlanmıştır (TDK, 2018). Bu sınıflama toplumun sürekliliği ve kamu refahı için neyin
önemli olduğuna işaret eden değerlerdir. Schwartz (1992)’ın değer sınıflamasında ise
iyilikseverlik grubu içinde olgun sevgi olarak yer almaktadır.
Saygı; değeri, üstünlüğü, yaşlılığı, yararlılığı, kutsallığı dolayısıyla bir kimseye karşı
dikkatli, özenli, ölçülü davranmaya sebep olan sevgi duygusu, hürmet olarak, başkalarını
rahatsız etmekten çekinme duygusu olarak tanımlanmıştır (TDK, 2018). Rokeach (1973)’ın
kişisel değer sınıflamasında amaç değerler grubu içinde kendine saygı olarak yer almaktadır.
Amaç değerler, yaşamın amacına ilişkin tercih edilen değerlerdir. Lickona (1991) saygı ve
sorumluluk değerlerini temel değer olarak ele almaktadır ve diğer değerlerin ise bu iki değerin
farklı formlarını oluşturmaktadır. Kinner vd. (2000)’in sınıflamasında kendine saygı, diğer
insanlara saygı ve tüm insanların birbirine bağımlı olmasına saygı şeklinde ele alınmaktadır.
Merhamet, bir kimsenin veya bir başka canlının karşılaştığı kötü durumdan dolayı
duyulan üzüntü, acıma olarak ele alınmaktadır (TDK, 2018). Lickona (1991) merhamet
değerini ahlaki olan değerler sınıflamasında almaktadır. Kinner vd. (2000)’in sınıflamasında
başkalarına zarar vermeme şeklinde ele alınmaktadır.
Sorumluluk, kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir
olayın sonuçlarını üstlenmesi, mesuliyet olarak tanımlanmaktadır. (TDK, 2018). Lickona
(1991)’nın sınıflamasında temel değer olarak ele alınırken, Rokeach (1973)’ın sınıflamasında
araç değerler içinde yer almaktadır. Schwartz (1992)’ın değer sınıflamasında iyilikseverlik
grubu içinde yer almaktadır. Kinner vd. (2000)’in sınıflamasında davranışlarında sorumlu
olma şeklinde ele alınmaktadır.
Hoşgörü, her şeyi anlayışla karşılayarak olabildiği kadar hoş görme durumu,
müsamaha, tolerans olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2018). İnsanlar arası ilişkilerde orta yolu
takip etmek ve dengeli olmak anlamına gelmektedir (Köylü, 2016). Lickona (1991) ahlaki
olan değerler sınıflamasında ele alırken Kinner vd. (2000)’in sınıflamasında diğer insanlara
karşı hoşgörülü olma şeklinde ele alınmaktadır. Schwartz (1992) ise evrenselcilik grubunda
ele almaktadır.
745
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Palabıyıkoğlu (1997)’nin çalışmasında toplumdaki şiddet olaylarında medyanın bir
etken olduğunu ancak bunun dışında işsizliğin, silah ve alkole ulaşımın kolay olmasının,
yaşanan göçlerin, çocuk yetiştirme ve eğitiminde bilinçsizlik gibi diğer etkenlerin de
olduğuna değinilmektedir. Akkaş ve Uyanık (2016)’nın çalışmasında şiddet haberlerine
toplumun alıştığını belirtmişlerdir. Page ve İnce (2008)’in yaptığı çalışmada, aile içi şiddet
konusunda şiddet olaylarının ortaya çıkmasından önce önlemler alınabileceğini, bu
önlemlerden birincil önlemler olarak bu konu hakkında öğrencileri bilgilendirmek, halkın
bilincini artırıcı eğitimsel çalışmalar yapmanın öneminden bahsedilmektedir. Örneğin
çalışmalarla ilişkilerde, saygı ve güvenin nasıl geliştirilebileceği üzerinde durulacağı
belirtilmektedir. Okumuş (2014)’un çalışmasında din ve değer istismarının sonucu olarak
güvensizlik oluşacağı ve bu durumun toplumsal ilişkileri zedelediği, güven bunalımına yola
açtığı belirtilmektedir.
Birey değerleri önce kendi içinde anlamlandırarak sonra ise toplumun bir parçası
olarak değerleri yaşantısına ve insani ilişkilerine yansıtarak hem benlik değerlerini
kazanmakta hem de toplumsal düzen ve barışı koruyabilmektedir. Geçmişten günümüze kadar
yaşayan her toplumda bazı değerler işlevini yitirirken, yerine yeni yaşam biçiminin yapısına
göre farklı değerler oluşmaktadır (Sevinç, 2006). Bu süreçte hiçbir zaman değerlerin
durağanlığından söz edilmesi mümkün değildir. Eş zamanlı olan iki farklı toplumda kültürel
ve sosyo-ekonomik farlılıklardan dolayı farklı değer yargılarının varlığı da bilinmektedir.
Aynı zamanda toplumda hızlı değişme süreci, toplumun farklı katmanlarında yer alan mevcut
değerlerinin farklılaşmasına da yol açmaktadır (Özensel, 2003). Akıl ve iradeye sahip en yüce
varlık olan insan, değerleri ile hayatı anlamlandırmaktadır. Ancak toplumun devamlılığı için
gerekli olan değerler günümüzde önemini yavaş yavaş kaybetmektedir. Bunun önemli bir
göstergesi ise gazetelerdeki üçüncü sayfa haberleridir. Bu olaylara bakılınca “insanlık nereye
gidiyor?” sorusu akıllara gelmektedir. Üçüncü sayfa haberlerinde ağırlıklı olarak, kaza,
yangın, gasp, darp, cinsel şiddet, bıçaklama, adam yaralama, öldürme gibi adli olayları işleyen
haberler yer almaktadır. Bu haberlerin toplumumuzun sorunlarını yansıtmada önemli bir araç
olduğu düşülmektedir. Bu nedenle çalışmada üçüncü sayfa haberleri değerler açısından
incelenmesi ele alınmaktadır.
Problemin Amacı
Bu çalışmanın temel amacı, haberlerde yaşanılan sorunları değerler açısından
incelemektir. Bu genel amaç doğrultusunda araştırmada şu sorulara yanıt aranmıştır:
-Üçüncü sayfa haberlerinde hangi değerlerin yitirildiği görülmektedir?
-Üçüncü sayfa haberlerinde yaşanılan sorunlar ile değerlerin yitirilmesi arasında bir
ilişkisi var mıdır?
-Üçüncü
etkilemektedir?
sayfa
haberlerine
göre
yitirilen
değerler
toplumsal
hayatı
nasıl
Önem
Değer kavramı toplumsal süreç içerisinde çok farklı şekillerde tanımlanan ve
yorumlanan bir kavramdır. Değerlerin özellikleri, değerlerin sınıflaması ve değer eğitimi
üzerine de çalışmalar bulunmaktadır. Toplumsal sorunların ve problemlerin varlığı gazetelerin
üçüncü sayfa haberleri ile insanların hayret edeceği olayları karşımıza çıkarmaktadır. Değer
deyince akla ilk gelen toplumsal düzeni ve barışı korumak olsa da karşımıza çıkan bu olaylar
aslında değerlerin yitirildiğinin bir göstergesidir. Bu çalışma ile üçüncü sayfa haberlerinde
yaşanılan olayları yitirilen değerlere göre analiz edilmiştir. Yitirilen değerlerin neler
746
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
olduğunu, toplum olarak bu noktada neler yapılabileceğini değerlendirmenin literatüre katkı
sağlayacağı düşünülmektedir.
YÖNTEM
Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden betimsel analiz kullanılmıştır. Betimsel
analizde; bir durum tam ve dikkatli bir şekilde tanımlamaya çalışılır (Büyüköztürk, 2016).
Elde edilen veriler tanımlandıktan sonra bu tanımlar yorumlanır. Neden-sonuç ilişkisi içinde
incelenerek sonuçlara ulaşılır (Yıldırım ve Şimşek, 2018).
Araştırma doküman incelemesi modeli ile oluşturulmuştur. Doküman incelemesinde
temel amaç; araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı
materyallerin analiz edilmesidir. Doküman analizi belli başlı 5 aşamada yapılabilmektedir:
Dokümanlara ulaşma, orijinalliğini kontrol etme, dokümanları anlama, veriyi analiz etme,
veriyi kullanma bu aşamaları oluşturmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2018).
Örneklem
Araştırmanın örneklemini farklı gazetelerden alınan üçüncü sayfa haberleri
oluşturmaktır. 2018 yılı aralık ayının 31 günlük haberleri alınarak incelenmiştir.
Veri Analizi
Haberler farklı haber sitelerden alındıktan sonra tarihe göre numaralandırılmıştır.
Tablo 1’de belirtilmiş ve içeriği açıklanmıştır. Önceden açıklanan ve sınıflandırılan değerlere
göre incelemesi yapılmıştır. Tablo 2’de ise yitirildiği düşünülen değerler işaretlenmiştir.
BULGULAR
Tablo 1’de haberler ve içeriğine dair bilgiler verilmiştir.
Tablo 1: Haberler ve İçeriği
Haber Tarihi
Haber İçeriği
01.12.2018- Haber1
Damadını vurmak isteyen kayınpeder su borusuna ateş edince, sokak
sular içinde kaldı.
İzmir'de internet üzerinden yaklaşık 2 bin 500 kişiyi dolandırdığı iddia
edilen ve 94 ayrı suç kaydı olan kişi polise yakalandı.
Mersin’in Tarsus ilçesinde emanet bırakılan 2,5 yaşındaki Miraç
dövülerek öldürüldü.
Kendini asker olarak tanıtan hırsız kuyumcudan 11 bin TL değerinde
altın çaldı.
Diyarbakır’ın Bağlar ilçesinde anne ve kızı oturdukları apartman
dairesinde silahla bacaklarından vuruldu. Vuran şahsın aile üyesi olduğu
tespit edilirken, polis saldırganın yakalanması için bölgede operasyon
başlattı.
Antalya'nın Kemer ilçesinde, sevgilisini 5 yerinden bıçaklayarak, ağır
yaralayan tutuklu sanık aşçı, hâkim karşısına çıkarıldı.
Adana'da Çukurova Belediyesine silahla giren zabıta memuru, zabıta
müdürü, komiseri ve amirini yaraladı. Zabıta müdürü ile zabıta komiseri
kaldırıldığı hastanede hayatını kaybetti.
Ankara'da cadde üzerinde yürüyen 4 kişi, siyah bir otomobille gelen
kimliği belirsiz silahlı şahısların saldırısına uğradı. Olay yerinde
yaralanan 4 kişi çevredeki hastanelere kaldırıldı.
Gözünün döndüğünü söyleyen sanık yengesini boğarak öldürdü.
02.12.2018- Haber2
03.12.2018- Haber3
04.12.2018- Haber4
05.12.2018- Haber5
06.12.2018- Haber6
07.12.2018- Haber7
08.12.2018- Haber8
09.12.2018- Haber9
747
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
10.12.2018- Haber10
11.12.2018- Haber11
12.12.2018- Haber12
13.12.2018- Haber13
14.12.2018- Haber14
15.12.2018- Haber15
16.12.2018- Haber16
17.12.2018- Haber17
18.12.2018- Haber18
19.12.2018- Haber19
20.12.2018- Haber20
21.12.2018- Haber21
22.12.2018- Haber22
23.12.2018- Haber23
24.12.2018- Haber24
25.12.2018- Haber25
26.12.2018- Haber26
27.12.2018- Haber27
28.12.2018- Haber28
29.12.2018- Haber29
30.12.2018- Haber30
31.12.2018- Haber31
Bursa'da tartıştığı karısının boğazını keserek öldüren 80 yaşındaki zanlı,
marketten kepek ekmeği ve su aldıktan sonra polise teslim oldu
Antalya'da bir ilkokulun öğretmeni, kavga ettiği gerekçesiyle yüzde 62
işitme engelli 3'üncü sınıf öğrencisine tokat attı.
Otomobil sürücüsü, aracına çarpan motosiklet sürücüsü yerine kırılan
aynasıyla ilgilendi.
Elâzığ’da boşandığı eşinin evine giden adam, yanında getirdiği silahla
eski karısını öldürdü, araya giren ikiz kızlarını da yaraladı.
Düğün günü sabahı ailesiyle birlikte yaşadıkları evde, tartıştığı eşini 16
bıçak darbesiyle öldürdü.
Borcunu alamadığını iddia ederek av tüfeğiyle siteyi bastı.
Adıyaman’da 50 TL’lik borç yüzünden çıkan kavgada 1 kişi
bıçaklanarak yaralandı.
Üsküdar'da bir holdingin bahçe duvarına zaman ayarlı bomba koyan iki
teröristin, bombayı yerleştirme görüntüleri ortaya çıktı.
Batman'da kimliği belirsiz 2 kişi, kemerle sokak köpeklerine dakikalarca
işkence etti.
Hatay'da eşi cezaevinde olan 4 çocuk annesi, henüz bilinmeyen bir
nedenle tartışma yaşadığı 16 yaşındaki kayınbiraderi tarafından
tabancayla 9 el ateş edilerek öldürüldü.
Gaziantep'te, evlilik vaadiyle dolandırdığı iki erkekten 135 bin TL alan
kadın ve üvey babası tutuklanarak cezaevine gönderildi.
12 ayrı hırsızlık suçundan emniyette kaydı bulunan şüpheli, cezaevinden
çıkar çıkmaz tekrar hırsızlık yaptı.
Bursa’da eşiyle tartışan kişi, karısı ve 5 aylık bebeğini bıçaklayarak
öldürdü.
Şile'de meralarda bulunan büyükbaş hayvanları tüfekle vurduktan sonra
etini çalan hırsızlar köylüleri canından bezdirdi.
Eskişehir'de, kendilerini polis olarak tanıtarak 89 yaşındaki bir kişinin
yaklaşık 1,6 milyon lirasını dolandıran 3 tutuklu sanığa 8'er yıl hapis ve
toplam 3,6 milyon lira adli para cezası verildi.
Abisinden kıskandığı eşini pompalı tüfekle yaralayan şahıs adliyeye
sevk edildi.
Adana'da cani koca, sobanın üzerinde bulunan kaynar suyu bilinmeyen
bir nedenle tartıştığı karısının başından aşağı boşalttı.
Diyarbakır'da Emine T. adlı kadın, bağırsak enfeksiyonu nedeniyle
hastaneye yatırılan 7 aylık bebeğini ağladığı için dövdü. Hastane
odasındaki şiddeti, bir başka bebeğin annesi cep telefonuyla kaydetti.
Emine T, gözaltına alındı.
Antalya'da, iş makinesi tamircisi, telefonda tartışıp evinin önünde
buluştuğu eski iş arkadaşı tarafından bıçaklanarak öldürüldü. Olay
sonrası kaçan şahıs, Isparta'da yakalandı
Karaman'da jandarmaya teslim olan genç adam, 3 gün önce aralarında
çıkan tartışma sonrası ağabeyini öldürdüğünü ve cesedini tuvalete
gömdüğünü itiraf etti.
Kocaeli'nin Kartepe ilçesinde, haraç olarak 400 bin TL almak amacıyla
hurdacı dükkanını basan 5 kişiye, iş yeri sahibinin kardeşinin rastgele
ateş açması sonucu 1 kişi yaralandı.
Ankara'da bir caminin tuvaletinde gerçekleşen olayda iki genç kız
ellerindeki levyeyle cami görevlisinin paralarının bulunduğu kapıyı açıp
içerideki parayı çalmak istedi. Dakikalarca kapıyı açmaya çalışan ancak
başarılı olamayan genç kızların rahat tavırları dikkat çekti.
748
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Aşağıda Tablo 2’de hangi haberde hangi değerin yitirildiği ile ilişkisi olduğu
verilmiştir.
Tablo 2: Haberlerin Değerlere Göre Analizi
Haberler- Adalet Doğruluk
Değerler
Haber1
Haber2
X
X
Haber3
Haber4
X
Haber5
Haber6
Haber7
Haber8
Haber9
Haber10
Haber11
X
Haber12
Haber13
Haber14
Haber15
X
Haber16
X
Haber17
Haber18
Haber19
Haber20
X
X
Haber21
X
Haber22
Haber23
X
Haber24
X
Haber25
Haber26
Haber27
Haber28
Haber29
Haber30
X
Haber31
X
Sevgi
Saygı
Merhamet
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Sorumluluk Hoşgörü Sabır
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Tablo 2 incelendiğinde 31 haber içerisinde en çok merhamet değerinin (28)
kaybedildiği sonucuna varılmıştır. Bu doğrultuda sırayı sevgi değeri (23), saygı ve sorumluluk
değerleri (22), hoşgörü değeri (12), sabır değeri (11), doğruluk değeri (8), adalet değeri (5)
takip etmektedir.
1) Adalet değeri ile ilgili bulgular:
Adalet ile ilgili haberler incelendiğinde hak ve hukuka uygun davranılmaması, alınan
borçların geri verilmemesi ile kişinin kendisini haksızlığa uğramış hissetmesi, bu durumun
ardından meydana gelen kavgalarla birlikte tehdit, yaralama gibi toplumda huzursuzluk
yaratacak davranışlar ortaya çıkmaktadır.
749
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Haber 2: “İzmir'in Karabağlar ilçesinde, internet üzerinden yaklaşık 2 bin 500 kişiyi
dolandırdığı iddia edilen ve 94 ayrı suç kaydı olan Çağdaş İçöz’ün (26),
Bornova ilçesi Mevlana Mahallesi'ndeki bir evde saklandığını tespit etti. Düzenlenen
baskında polis ekiplerini görünce kaçmaya çalışan İçöz, yakalandı. Gözaltına alınan ve
94 ayrı suç kaydı olan İçöz, polis merkezine götürüldü. Emniyetteki işlemlerinin
tamamlanmasının ardından adliyeye sevk edilen Çağdaş İçöz çıkartıldığı mahkemece
tutuklandı.”
Haber 15: “Osmaniye’nin Kadirli ilçesinde bir kişi av tüfeğini alarak borcunu
ödemediğini iddia ettiği alacaklısının oturduğu siteyi bastı. Talip K. av tüfeğini
bırakmayarak, "Ben 26 bin lira borç verdim. O çıkacak. O aşağı inmeden ben bu silahı
vermeyeceğim" diye bağırmaya başladı.”
Haber 16: “Atatürk Bulvarı Dursun Çavuş Kavşağı yakınlarında Umut Can Y. Ve A.Ö
arasında iddiaya göre 50 TL’lik alacak-verecek meselesi nedeniyle tartışma çıktı.
Tartışma kavgaya dönüşürken, A.Ö yanındaki bıçakla Umut Can Y’i sol kolundan
yaraladı.”
2) Doğruluk değeri ile ilgili bulgular:
Toplumda insanları korumakla yükümlü olan (polis, asker), toplum için önemi olan
kişilerin kullanılarak insanların dolandırılması ve aldatılması sonucunda toplumsal bir
güvensizlik meydana gelmektedir.
Haber 4: “Kimliği belirlenemeyen bir kişi sabah saatlerinde kuyumcuya gelerek iş yeri
sahibi Eyüp Numanoğlu’na kendisini asker olarak tanıttı. Asker olarak tanıtan hırsız,
Numanoğlu’na 16 bin TL’lik altın alacağı akşam parayla birlikte geleceğini söyledi.
Numanoğlu da gün içerisinde kendini asker olarak tanıtan hırsızın dediği miktarda
altını ayarladı. Akşamüstü kuyumcuya gelen şahıs, Numanoğlu ile konuşmaya başladı.
Hırsız iş yeri sahibine üzerinde sadece 11 bin TL olduğunu söyledi. Sonra hırsız iş yeri
sahibinin telefonuyla babasını aramak istedi. Hırsız daha sonra iş yeri sahibinin
telefonu ile babasını aradı ve ulaşamadığını söyledi. İş yeri sahibine bir de kendisinin
aramasını söyledi. İş yeri sahibi telefonla ilgilendiği sırada tezgah üzerinde duran 11
bin TL değerindeki altınları hızla alan hırsız, kaçarak izini kaybettirdi.”
Haber 21: “Ankara Çankaya ilçesinde bir evin kapı kilit göbeğini kırarak içeri giren
ve iki laptop çalan şüphelinin yakalanması için Ankara Emniyet Müdürlüğü Hırsızlık
Büro Amirliği ekipleri çalışma başlattı. Çevredeki güvenlik kameralarını inceleyen
ekipler, olayın yaşandığı apartmanın içerisine elleri boş giren ve bir süre sonra iki
laptop ile çıkan şüphelinin, 12 ayrı hırsızlık suçundan emniyette kaydı bulunan İ.D.
olduğunu ve bir hafta önce cezaevinden çıktığını belirledi.”
Haber 24: “89 yaşındaki Mehmet İhsan Erkul'un suç tarihinde bankasındaki
hesabından kısa vadede yüksek miktarda para çekmesinden şüphelenen banka
memurunun durumu polise bildirdiği, mağdurun bankadan çektiği 1 milyon 593 bin
930 lirasını polis olduklarını iddia eden kişilere verdiği, sanıkların parayı alarak önce
Ankara'ya, oradan da uçakla Şanlıurfa'ya gittiği anlaşılmış, hiçbir akrabası olmayan
mağdurun en son 500 bin lira daha çektiği, son çektiği parayı sanıklara teslim
edemeden emniyet güçleri olaya müdahale etmiştir. Mağdur, kimsesiz olduğunu ve
sanıklarla uğraşmak istemediğini belirterek şikayetçi olmamıştır.”
750
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
3) Sevgi değeri ile ilgili bulgular:
Dilmaç (2012), sevgi ile yaşamayı herkese karşı merhametli olmak olarak ele
almaktadır. Sevgi değerinin yitirilmesi ile insanlar yakınlık kurduğu, hayatını paylaştığı
kişilere bile merhametsizce davranışlar göstermektedir. Sevginin yitirilmesi önce kişinin daha
sonra toplumun temelini oluşturan yapı yani ailenin ve son olarak toplumun çöküşüne zemin
hazırlamaktadır.
Haber 6: “Olay, ağustos ayında, Kemer ilçesinde meydana geldi. Ankara Polatlı'dan
Antalya'ya kızıyla birlikte çalışmaya gelen Serpil A., otellerde aşçılık yapan Kaner K.
ile tanıştı. 25 yıllık evliliğini 6 sene önce bitiren Kaner K., âşık olduğu Serpil A. ile
Kemer'de birlikte yaşamaya başladı. Bir süre sonra Serpil A. ile aralarında sosyal
medyada paylaşılan fotoğraflar yüzünden tartışma çıkan Kaner K., uzaklaştırma
cezası aldı. Kaner K., kendisini terk eden kadını alışveriş yaptığı market önünde 5 kez
bıçaklayıp, ağır yaraladı. Kaner K., olay yerine yakın noktada jandarma tarafından
yakalanırken, Sepil A. ise Kemer Devlet Hastanesi'ne götürüldü. Kaner K., sevk
edildiği adliyede çıkarıldığı mahkemece tutuklandı. Serpil A. da tedavisinin ardından
Ankara Polatlı'ya geri döndü.”
Haber 10: “Teferrüç Mahallesi Yiğit Sokak'taki evinde tartıştığı 66 yaşındaki karısı
Fatma K' yi dün bıçakla boğazını keserek öldüren zanlı Kazım K'nin (80) yaklaşık bir
saat ikametinde vakit geçirdikten sonra temizlenip giysilerini değiştirdiği, marketten
kepek ekmeği ve su alarak Bursa Emniyet Müdürlüğü Çarşı Polis Merkezi'ne teslim
olduğu belirtildi. Şeker hastası olduğu için ekmek ve suyu teslim olurken yanında
getiren Kazım K'nin ifadesinde, akşam komşularıyla dışarı çıkmak istediği için
tartıştığı karısının kendisine saldırması üzerine cinayeti işlediğini iddia ettiği
öğrenildi.”
Haber 25: “Sami K. İsimli bir şahıs, kendisini abisi ile aldattığını iddia ettiği eşi
Gülbeyaz K.' yi sokak ortasında elindeki pompalı tüfekle kovalamaya başladı. Şahıs,
öfkeli eşini görünce koşmaya başlayan Gülbeyaz K.'ye defalarca ateş etti. Arkasından
ateş eden eşinden kurtulmak için yol kenarında bulunan spor salonunun önünde
bulunan kafeteryaya sığınmak isterken ateşlenen kurşunlardan birisi bacağına isabet
etti.”
4) Saygı değeri ile ilgili bulgular:
Toplumun kutsallarına zarar vermekten çekinmeyerek ölçüsüzce davranılması saygı
değerinin sadece kişilere yönelik değil inançsal boyutta da yitirildiğini göstermektedir.
Üstünlüğü, yararlığı, değeri dolayısıyla herhangi bir kişiye karşı yitirilen sevgi duygusu
sonucu kişi karşısındakinin yaşam hürriyetini elinden alma hakkını kendisinde görmektedir.
Haber 7: Adana’nın merkez Çukurova Belediyesi'nde amirliği alındıktan sonra zabıta
memuru olarak çalışmaya devam eden Ahmet Altuğ, tartıştığı Zabıta Müdürü Cengiz
Aydoğdu ile 2 zabıta memurunu kurşun yağmuruna tuttu. Olayda ağır yaralanan 3
kişiden, eski emniyet müdürü olduğu öğrenilen Zabıta Müdürü Cengiz Aydoğdu ile
Zabıta Komiseri Habil Aykan hastanede öldü. Kenan Özdemir'in tedavisi sürerken,
bahçeye çıkarak tabancasını çenesine dayayan saldırgan Altuğ, yaklaşık yarım saat
süren ikna çabaları sonucunda teslim oldu. Olay anı güvenlik kamerasınca
görüntülendi.
751
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Haber 31: “Ankara'da bir caminin tuvaletinde gerçekleşen olayda iki genç kız
ellerindeki levyeyle cami görevlisinin paralarının bulunduğu kapıyı açıp içerideki
parayı çalmak istedi. Dakikalarca kapıyı açmaya çalışan ancak başarılı olamayan
genç kızların rahat tavırları dikkat çekti.”
5) Merhamet değeri ile ilgili bulgular:
İnsanların merhamet değerini kaybetmesinden dolayı karşısındakinin canının
acıyacağını umursamaması, öfke sonucu şiddeti tetiklediği düşünülmektedir.
Haber
14:
“Olay,
2018
Kasım
ayında
Bursa'nın
merkez Yıldırım ilçesi İsabey Mahallesi İlkbahar Sokak'ta meydana geldi. Metehan
Yurdoğlu, liseden tanıştığı Güllü Yurdoğlu'nu, kızın ailesinin evlenmelerine karşı
çıkması üzerine kaçırdı. Çift, resmi nikahla evlendi. Metehan Yurdoğlu, nikah
kıydıktan 4 ay sonra, düğün günü sabahı ailesiyle birlikte yaşadıkları evde, tartıştığı
eşi Güllü Yurdoğlu'nu 16 bıçak darbesiyle öldürdü.”
Haber 18: “Kimliği henüz bilinmeyen 2 kişi, caddedeki refüjde oturan 2 sokak
köpeğine dakikalarca şiddet uyguladı. Cep telefonuna kaydedilen görüntülerde, bir
kişinin köpekleri tuttuğu, diğerinin ise belinden çıkardığı kemerle köpeklere vurduğu
görüldü.”
Haber 19: “Olay, saat 17.00 sıralarında Numuneevler Mahallesi Dere Sokak'ta
meydana geldi. 4 çocuk annesi Meral U. (29), iddiaya göre kayınbiraderi E.U. (16) ile
henüz bilinmeyen nedenle tartışmaya başladı. Tartışmanın büyümesi üzerine evde
kime ait olduğu bilinmeyen tabancayı alan E.U., yengesine kurşun yağdırdı. Vücuduna
9 kurşun isabet eden kadın, ihbar üzerine olay yerine sevk edilen sağlık ekipleri
tarafından hastaneye kaldırılarak tedaviye alındı. Çok kan kaybettiği öğrenilen Meral
U., doktorların müdahalesine rağmen kurtarılamadı.”
6) Sorumluluk değeri ile ilgili bulgular:
Kişinin kendi üzerine düşen görevlerin sonuçlarını üstlenmemesi, davranışlarının
hesabını verebilecek düzeye ulaşılmaması sonucunda çeşitli problemlerin ortaya çıkmasına
sebep olduğu düşünülmektedir.
Haber 3: “Barbaros Mahallesi'nde 3 Aralık Pazartesi günü meydana gelen olayda,
F.S. isimli kadın ve beraber yaşadığı T.B.'ye 5 ay önce babası tarafından emanet
edilen 2,5 yaşındaki Miraç Kırçıl "merdivenden düştü" denilerek kaldırıldığı Tarsus
Devlet Hastanesinde yapılan müdahaleye rağmen kurtarılamadı. Tarsus Emniyet
Müdürlüğü Asayiş Büro Amirliğinde Cinayet Masası dedektiflerince gözaltına alınan
F.S.'nin çocuğu T.B'nin dövdüğünü söylemesi üzerine zanlı gittiği Hatay'da gözaltına
alındı. F.S. adli kontrol şartıyla serbest bırakılırken, T.B. tutuklandı.”
Haber 11: “Kepez ilçesi Gazi Mahallesi'nde bulunan Yüzbaşı Mustafa Ertuğrul
İlkokulu'nda 4 gün önce meydana gelen olayda iddiaya göre, 3-D sınıfında okuyan
yüzde 62 işitme engelli ve iki kulağında da cihaz bulunan İbrahim Topal bir
arkadaşıyla kavga etti. İki öğretmen tarafından sakinleştirilmeye çalışılan İbrahim
Topal güçlükle sınıftan götürüldü. Sürüklene sürüklene götürülen çocuğa koridorda
kollarını sıvayan erkek bir öğretmen tarafından tokat atıldı, saçı çekildi. Öğretmen,
İbrahim'in kulağından düşen işitme cihazını alıp küçük çocuğu çekerek götürdü.”
752
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Haber 12: “Edinilen bilgiye göre kaza, Siverek ilçesi Tahsin Kaplan Caddesi'nde
meydana geldi. İsmi öğrenilemeyen ve elinde teneke kutu bulunan motosiklet sürücüsü,
park halindeyken yola çıkmaya çalışan otomobile çarparak devrildi. Hafif yaralanan
motosiklet sürücüsü otomobilin sürücüsüne tepki gösterirken, aracından inen sürücü
ise yaralanan motosiklet sürücüsü yerine kırılan aynasıyla ilgilendi.”
7) Hoşgörü değeri ile ilgili bulgular:
Kişiler arası ilişkilerde karşısındaki kişinin kusurlarına, hatalarına karşı anlayışın
kaybedilmesi, alınan kararlarda orta yolun bulunmaması, en ufak şeylere dahi müsamaha
gösterilmemesi sonucunda olumsuz örneklerin oluştuğu görülmektedir.
Haber 13: “Olay, Cumhuriyet Mahallesi Kılıçhan Sokak'taki bir sitede meydana geldi.
Mehmet Hilmi A., bir süre önce boşandığı Aynur Top'un evine gitti. Burada ikili
arasında tartışma çıktı. Tartışmanın büyümesi üzerine Mehmet Hilmi A., yanında
getirdiği tabanca ile eski eşine ve ikiz kızlarına ateş etti.”
Haber 26: Edinilen bilgiye göre olay, Yüreğir ilçesi, Atakent Mahallesi'nde meydana
geldi. Saadet G. (45) ile ismi öğrenilemeyen eşi arasında bilinmeyen bir nedenle
tartışma çıktı. Tartışmanın büyümesi üzerine eşi tarafından sobanın üzerinde bulunan
suyun üzerine dökülmesi sonucu Saadet G. yaralandı. Olay yerine çağrılan sağlık
görevlilerinin ilk müdahaleyi yaptığı Saadet G., ambulansla Adana Şehir Hastanesi'ne
kaldırıldı. Saadet G.'nin hayati tehlikesinin bulunmadığı öğrenildi.
Haber 28: “Antalya'daki Akdeniz Sanayi Sitesi'nde iş makinesi tamircisi olarak çalışan
Fevzi Gürün, daha önce birlikte çalıştığı Erkan Büyükdeğirmenci ile henüz bilinmeyen
nedenle telefonda dün gece tartıştı. Tartışmanın ardından Fevzi Gürün'ün evinin
önünde buluşmak için randevulaşan ikili, buluştuklarında da tartışmayı sürdürdü. Bu
sırada Erkan Büyükdeğirmenci, Fevzi Gürün'ü kalbinden, ayağından ve göğüs
bölgesinden olmak üzere 4 yerinden bıçakladı.”
8) Sabır değeri ile ilgili bulgular:
İnsan yaşamı boyunca çeşitli zorluklarla, üzüntülerle karşılaşmaktadır. İnsanlar
arasındaki ilişkilerde de bazı problemler yaşanmaktadır. Kişinin bu durumlar karşısında
iradesini kontrol etmesini gerekli kılmaktadır. Bulgular değerlendirildiğinde sabır değerinin
kazanılmamasından kaynaklandığı düşünülmektedir.
Haber 9: “Antalya'nın Manavgat ilçesinde şubat ayında ağabeyiyle boşanma
aşamasında olan Kırgız asıllı yengesi Ekaterina Çetin'i boğarak öldürdüğü iddiasıyla
tutuklu yargılanan Mehmet Çetin, "Namus meselesinden gözüm döndü. Bir anlık
öfkeyle kendimi tutamadım" dedi. Çetin, olay günü evde bir erkeğin olduğunu öne
sürdü.”
Haber 22: “İnegöl ilçesi Fatih Mahallesi Mareşal Fevzi Çakmak Caddesi'ndeki evinde
Oğuzhan Kayalp (25), henüz bilinmeyen bir nedenle eşi Zuhal Kayalp ile tartışmaya
başladı. Gürültüleri duyan komşular durumu polise bildirdi. İkamete gelen polis
ekiplerini içeri almayan Oğuzhan Kayalp, uzun süre direndi. Kayalp'in ikna olmaması
üzerine kapıyı kırarak eve giren polis ekipleri, boğazlarından bıçaklanan Zuhal ile
çiftin 5 aylık bebekleri Kayra Kayalp'in öldüğünü belirledi.”
753
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Haber 27: “Olay, dün merkez Yenişehir ilçesinde bulunan Diyarbakır Çocuk
Hastalıkları Hastanesi'nde yaşandı. Mehmet ve Emine T. çiftinin 7 aylık erkek
bebekleri İ.T., 23 Aralık günü bağırsak enfeksiyonu teşhisiyle hastaneye yatırıldı.
Ancak iddiaya göre Emine T. dün hastane odasında bebeği ağladığı gerekçesiyle
dakikalarca dövdü. Aynı odada bulunan bir başka hasta bebeğin annesi tarafından
uyarılan Emine T., oğlunu dövmeyi sürdürdü.”
TARTIŞMA VE SONUÇ
Gazete haberleri incelendiğinde, yitirilen değerler arasında en çok merhamet değerinin
yer aldığı görülmektedir. Merhamet değerinin yitirilmesi sonucu başta şiddet (aile içi şiddet,
hayvanlara şiddet, toplumsal şiddet) olmak üzere çeşitli sorunlar ortaya çıkmaktadır. Genç
(2018)’in yaptığı çalışmada deney grubuna sekiz oturumluk merhamet eğitimi verilmeden
önce ve verildikten sonra saldırganlık ölçeği uygulanmıştır. Merhamet eğitimi verilen
çocukların saldırganlık puanının azaldığı tespit edilmiştir. En çok yitirilen ikinci değer olarak
sevgi olarak görülmektedir. Sevgi insanları birbirine bağlayan güçlü bir bağdır, bu bağın
gittikçe zayıflaması insanlar arasındaki sorunların temelini oluşturmaktadır. Kayadibi
(2002)’nin çalışmasında sevginin eğitim verimliliği üzerindeki etkisinden bahsedilmektedir.
Çocuğun fiziksel, ruhsal ve zihinsel gelişiminde, kendini yetiştirmesi ve hayattaki
başarılarında sevgi önemli bir rol oynamaktadır. Önder (2013) ve Özmen (1999)’in
çalışmaları da sevgi eğitiminin eğitimde etkili olduğunu desteklemektedirler.
Sorumluluk ve saygı değerlerine baktığımızda, sorumluluk bilincinin küçük yaşlarda
aile tarafından kazandırıldığı, daha sonra çevre ve okul yaşamı ile devam etmektedir.
Öğretmenler öğrencilere sorumluluk değerini kazandırırken çeşitli yöntemler kullanmaktadır.
Sezer, Çoban ve Akşit (2017)’nin çalışmasında ise değerlerin kazandırılmasında yöntemlerin
etkili olduğu ancak kalıcı olmadığı, öğretim programlarının bilgi içeriğinin çok yoğun olması
değerlerin istenilen düzeyde verilememesine sebep olduğunu belirtmektedirler. Sorumluluk,
kişinin davranışlarının sorumluluğunu üstlenmesi anlamına gelirken kişinin aynı zamanda
toplumsal olarak yüklenmesi gereken sorumluluklar bulunmaktadır. Çevremizde meydana
gelen olaylar karşısında insanların duyarsızlaşması ve olaylara müdahil olmamaları toplumsal
olarak yüklenmeleri gereken sorumluluklardan kaçtıklarının en büyük göstergesidir. Saygı
değerini değer verme olarak ele aldığımızda karşılıklı ilişkilerin varlığından bahsetmekteyiz.
İlişkilerde empati olması sağlıklı bir iletişim için gerekmektedir. Akkoyun (1993)’da
çalışmasında empati eğitiminde saygı değerinin kazanılmasının kolaylaştırılmasına öncelik
vermektedir.
Aslan (2001), hoşgörüyü, fıtrattan kaynaklanan her türlü farklılığı doğal kabul eden ve
bu yönüyle de kınamaya yer vermeyen ahlaki bir olgu olarak ele almaktadır. Bu açıdan
baktığımızda hoşgörü insanı olduğu gibi kabul etmeyi yani önyargı ile yaklaşmamayı
gerektirmektedir. Önyargı ile kurulan ilişkilerde iletişim sağlıklı olmamakla birlikte iletişimin
yönü farklı yollara sapmaktadır. Bunun sonucunda insanlar arasında incir kabuğunu
doldurmayacak sebeplerden dolayı büyük yıkımlar ortaya çıkmaktadır. Bu durumun
çözümünü ise Mevlâna, Divan-ı Kebir’de şöyle dile getirmektedir; Dünyada çeşitli diller,
çeşitli lügatler var, fakat hepsinin de anlamı birdir, çeşitli kaplara konan sular kaplar kırılınca
birleşirler, bir su halinde akarlar (Can, 1999:144. Akt. Küçükbezirci, 2013). Sabır insanların
olaylara karşı başa çıkmalarında ve hayata karşı mücadelelerinde dayanak noktasıdır. İnsanlar
yaşanılan durumlar karşısında sabır göstererek ortaya çıkabilecek kötü durumların ihtimalini
azaltabilirler. Seyhan (2015)’nın yaptığı nitel çalışmada da insanların başına gelen durumlarda
sabır göstererek hayatlarına devam ettiğini görmekteyiz.
754
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Adalet değeri, hayatın her alanında olup toplumda huzurlu bir ortam oluşturulmasında
en önemli unsur olarak dikkat çekmektedir. Adalet sadece kişisel değil, toplumsal ve
toplumlar arası da olmaktadır. Kişi kendisine yapılan haksızlıklara karşı gösterdiği tepkiyi
başkalarına yapıldığında da gösterebilmeli, sorumluluk alabilmelidir. “Bana dokunmayan
yılan bin yıl yaşasın” mantığı ile devam edildiği sürece toplumdaki haksızlıklar artacaktır.
Sonucunda ise domino taşı misali değerler birbiri ardına yıkılacaktır. Bu değerlerin yıkılması
haberlerde gördüğümüz olayların artmasına ve olayları kanıksamamıza neden olacaktır.
Karacelil (2013) çalışmasında adalet eğitiminin küçük yaşlarda verilmesi gerektiği üzerinde
durmaktadır. Adalet eğitimini; model olma, uygun ortam hazırlama ve eğitim uygulamalarını
birlikte yapmakla kazandırılmasını önermektedir. Ebeveyn çocuğunu hayatında adil olmaya
yönlendirmelidir. Bugünün çocukları yarının büyükleri olacaktır.
Değerler eğitimi ile ilgili çalışmalar incelendiğinde, Lovat, Clement, Dally ve Toomey
(2011)’in çalışmasında değer eğitimi merkezli eğitim uygulamışlardır. Uygulanan proje ile
bütün öğrencilerde birbirleri ile olan ilişkinin saygıya dayalı arttığı, öğrenci ve öğretmenlerin
daha mutlu olduğu ve okulların daha sakin/yumuşak bir havaya büründüğü belirlenmiştir.
Öğrencilerin, akademik başarılarının arttığı, işbirliği yaptıkları, öğrencilere sorumluluk sahibi
olma duygusunun kazandırılmasında etkili olduğu belirlenmiştir. Öğretmenler ve yöneticiler
açısından ise daha huzurlu bir ortamın oluştuğu, çatışma merkezli çözümden yana birlikte
çözüm üretme imkanının doğduğu yerler haline gelmiştir. Ebeveynlerin yorumlarına göre
çocuklar bu süreçten sonra daha anlayışlı, daha nazik, daha kapsayıcı ve kabullenici
olmuşlardır.
Shobha ve Kala (2015)’nın yaptığı çalışmada ise katılımcıların değer eğitimi
atölyesine katılmalarından sonra fiziksel, zihinsel, ahlaki, duygusal, sosyal ve yaşamın kişisel
alanlarına yönelik değişen algıları üzerine yapılmıştır. Bulgular incelendiğinde, atölye
çalışmaları öğrencilerin kişisel, fiziksel, zihinsel, ahlaki, duygusal ve sosyal gelişimlerini
olumlu yönde etkilediği ve dengeli gelişimlerini sağladığı görülmüştür. Izgar ve Beyhan
(2015)’ın yaptığı çalışmada değerler eğitimi programının ilköğretim okulu 8. sınıf
öğrencilerinin demokratik tutum ve davranışlarına etkisi incelenmiştir. Değerler eğitimi
programına katılan öğrencilerin eğitim programı sonunda, demokratik değerlere bağlılık
ölçeğinden aldıkları puanlar arasındaki farkın anlamlı düzeyde artış gösterdiğini buna karşılık
kontrol grubunda anlamlı bir farkın olmadığını göstermektedir. Bu durum değerler eğitimi
çalışmalarının planlı ve programlı bir şekilde işlenmesinin öğrenciler üzerinde olumlu etkiye
sahip olduğunu göstermiştir. Hazırlanmış olan değerler eğitimi programının, araştırmaya
katılan öğrencilerin, programın uygulanması sonucu kazanmış oldukları demokratik
değerlerin kalıcılığını da sağladığını ortaya koymuştur. Milton (1975) ise çalışmasında
toplumun kültürel, etnik, sosyoekonomik, vb. birçok farklılığa sahip olduğunu, eğitim ile
toplumun bu farklı kesimlerini ortak potada eritecek, onlara ortak değerleri aşılayacak bir
yapıya sahip olması gerektiğinin önerisinde bulunmuştur.
Sonuç olarak, değerler toplumu ayakta tutan yapıtaşlarıdır. Değerler kişiden kişiye,
toplumdan topluma değişse bile evrensel nitelikte olan değerlerimiz bulunmaktadır. Bu
değerlerin yitirilmesi toplumsal bir çöküşe neden olmaktadır. Bu durumun bir göstergesi de
üçüncü sayfa haberleridir. İncelenen haberlere baktığımızda değerlerin yitirilmesi toplumda
yaşanan olaylara karşı duyarsızlığın temelini oluşturduğu düşünülmektedir. Bireyler
toplumda yaşanılan sorunlara karşı duyarsızlaşmasında medyanın da rolü bulunmaktadır.
Değerlere zarar verdiği düşünülen dizi ve filmlerin içerikleri bazı değerleri değersizleştirdiği
düşünülmektedir. Sosyal medyada içeriği kısıtlanmayan ve ebeveynler tarafından kontrol
altına alınmayan videolar çocukların küçük yaşta değerleri öğrenmeden kaybetmelerine neden
755
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
olmaktadır. Değerlerin ve modellerin aktarımında birinci etken aile, daha sonra çevre ve
okuldur. Ailenin ve okulun değerlerin kazandırılmasında bilinç oluşturması önemlidir.
Değerleri kazanmanın yolu içselleştirmekten geçmektedir. Küçük yaşta kazanılan değerler
ileriki dönemde toplumun refahı, birliği, beraberliği için temel oluşturmaktadır.
KAYNAKÇA
Akkaş, İ. Uyanık, Z. (2016). Kadına Yönelik Şiddet. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi
SBE, 6 (1), s.32-42.
Akkoyun, F. (1993) . S a ygı Kavramı na Transaksi yonel Analiz (Ta)
Açı sı ndan Bakış . Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi,1(4).
Aslan, Ö. (2001). Hoşgörü ve Tolerans Kavramlarına Etimolojik Açıdan Analitik Bir
Yaklaşım. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11. 5(2).
Bolay, S.H. (2004). Aşkın değerler buhranı, Değerler ve Eğitimi Uluslararası Sempozyumu,
26-28 Kasım 2004, İstanbul.
Cha, D. Ye, Y. (2018). BCİS’in Demografisine Göre Öğretmenlerin Değerler Eğitimi
Anlayışının Karşılaştırılmalı Bir Çalışması. Asumption Üniversitesi, Akademik İnsan
Bilimleri Dergisi, 10(2).
Erdoğan, E. (2004). Belediyelerin değerler eğitimi açısından fonksiyonu çerçevesinde
yetişkin eğitim örneği olarak ismek modeli, Değerler ve Eğitimi Uluslararası
Sempozyumu, 26-28 Kasım 2004, İstanbul.
Genç M.F. (2018). Merhamet Eğitiminin Saldırganlık Davranışını Azaltmadaki Rolü.
Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 45: 61-82.
Izgar, G. Beyhan, Ö. (2015). Değerler Eğitimi Programının İlköğretim Okulu 8. Sınıf
Öğrencilerinin Demokratik Tutum ve Davranışlarına Etkisi. Değerler Eğitimi Dergisi,
13(20), 439-470.
İnce, M. Page, A.Z. (2008). Aile İçi Şiddet Konusunda Bir Derleme. Türk Psikoloji Yazıları,
11 (22), s.81-94.
Karacelil, S. (2013). Ailede Adalet Eğitimi. The Journal of Academic Social Science Studies,
6(8), s.253-278.
Kayadibi, F. (2002). Sevgi Faktörünün Eğitim Verimliliği Üzerine Etkisi.
İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,0(5), 33-50.
Kuçuradi, İ. (2016). İnsan ve Değerleri. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, Türk
Felsefe Dizisi:6.
Küçükbezirci, Y. (2013). Mevlâna’nın Hoşgörü Felsefesi ve İletişim. Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30, s.19-25.
Köylü, M. (2016). Teoriden pratiğe değerler eğitimi, 30-46. Nobel Yayınları. Ankara.
Lickona, T (1991). Educating For Character: How school can teach respect and responsibility.
NewYork: Bantam.
Lovat, T. Clement, N. Dally, K. Toomey, R. (2011). The İmpact of Values Education on
School Ambiance and Academic Diligence. İnternational Journal of
Educational Research, 50, 166-170.
Milton, R. (1975). Toward A Philosophy Of Value Education. Values Education: Theory,
Practice, Problems, Prospects. 117-126.
756
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Okumuş, E. (2014). Değer ve Din İstismarı. International Journal of Social Science, 24, s. 1331.
Önder, M. (2013). Sevgi, Din Dili ve Hikâyelerin Çocukların Din Eğitimindeki Yeri ve
Önemi. International Journal of Social Science, 6(3), 1285-1298.
Özensel, E. (2004). Türk Gençliğinin Değerleri (Liseli Gençlik Üzerine Bir Araştırma).
Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Sakarya.
Özmen, F. (1999). Etkili Eğitimin Gerçekleştirilmesinde Duyuşsal Alanın Önemi. Sevgi
Eğitimi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 193-198.
Palabıyıkoğlu, R. (1997). Medya ve Şiddet. Kriz. 5 (2), 123-126.
Rokeach, M. (1973). The Nature of Human Values. New York, Free Pres.
Schwartz, S.H. (1992). Universals in the Content Structure of Values: Theoritical Advances
and Emprical Tests in 20 Countries. İn Zanna (Ed.). Advances in Experimental Socail
Psychology (Vol. 25, pp.1-65). New York: Academic Pres.
Sevinç, M. (2006). Evrensel ve Yerel Değerlerin Eğitime Yansımaları, Ahlak ve Değerler.
(Ed. Mehmetoğlu&Mehmetoğlu). İstanbul: Litera Yayıncılık.
Seyhan, B. Y. (2015). Başa Çıkma Değeri Açısından Sabır Üzerine Nitel Bir Çalışma.
Akademik Bakış Dergisi, 49, s.127.
Sezer, A. Ç., O. Akşit. (2017). Öğretmenlerin Sorumluluk Değeri Algılarının İncelenmesi.
Uşak Üniversitesi Eğitim Araştırmaları Dergisi, 3(1), 122 – 144.
Shobha, S., Kala, N. (2015). Value Education Towards Empowerment Of Youth-A Holistic
Approach. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 172, 192-199.
TDK (Türk Dil Kurumu) (2018). Büyük Türkçe sözlük: Güncel Türkçe sözlük. [Çevrim-içi:
http://tdkterim.gov.tr/bts/], Erişim tarihi: 25.11.2018
Türkkahraman, M. (2013). Social Values And Value Education. 5th World Conference on
Educational Sciences.
Ulusoy, K., Dilmaç, B. (2018). Değerler Eğitimi. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
Yaman, E. (2016). Değerler eğitimi. Akçağ Yayınları. Ankara.
https://www.haberler.com/damadina-ates-etti-su-borusunu-vurdu-sokagi-su-11492985-haberi/
https://www.haberler.com/binlerce-kisiyi-dolandiran-supheli-yakalandi-11497512-haberi/
https://www.sondakika.com/haber/haber-kucuk-mirac-in-babasi-cocugu-dovup-oldurmusler11510818/
https://www.posta.com.tr/askerim-dedi-11-bin-tl-caldi-2072457
https://www.posta.com.tr/diyarbakirda-anne-ile-kizi-bacaklarindan-vuruldu-2072671
https://www.sabah.com.tr/yasam/2018/12/06/sevgilisini-5-yerinden-bicaklayan-ascigururumu-ayaklar-altina-aldim
https://www.yenisafak.com/gundem/cukurova-belediyesinde-silahli-saldiri-3413674
https://www.haberler.com/ankara-da-silahli-saldiri-4-yarali-11519351-haberi/
https://www.yenisafak.com/gundem/yengesini-bogarak-olduren-sanik-gozum-dondu-3413984
https://www.sondakika.com/haber/haber-esini-olduren-80-yasindaki-zanli-polise-ekmegiyle11522942/
https://www.sondakika.com/haber/haber-isitme-engelli-ogrenciye-ogretmeden-dayak-iddiasi11525466/
https://www.sondakika.com/haber/haber-yaralanan-surucu-yerine-kirilan-aynasiyla11529268/
https://www.sondakika.com/haber/haber-eski-esini-oldurup-ikiz-kizlarini-yaraladi-11534711/
https://www.sondakika.com/haber/haber-anne-isyan-etti-asin-bu-caniyi-11538147/
757
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
https://www.posta.com.tr/borcunu-alamadigini-iddia-ederek-av-tufegiyle-siteyi-basti-video2075157
http://www.karar.com/guncel-haberler/50-liralik-borc-icin-bicaklandi-1061837
https://www.sondakika.com/haber/haber-holdingin-bahcesine-bomba-yerlestiren-11547906/
https://www.posta.com.tr/bu-kez-batman-sokak-kopeklerine-iskence-yaptilar-2075918
https://www.sondakika.com/haber/haber-16-yasindaki-cocuk-yengesini-9-yerindentabancayla-11556169/
https://www.haberler.com/ayni-koyde-yasayan-2-kisiyi-evlilik-vaadiyle-11556893-haberi/
https://www.ensonhaber.com/baskentte-islah-olmayan-hirsiz.html
https://www.ensonhaber.com/esinin-ve-5-aylik-bebeginin-bogazini-kesti.html
https://www.sondakika.com/haber/haber-hayvanlari-calinan-vatandaslar-24-saat-hirsiz11566719/
https://www.sondakika.com/haber/haber-yasli-adama-polisim-diyerek-1-6-milyon-lirasini11570941/
https://www.sabah.com.tr/yasam/2018/12/25/abisinden-kiskandigi-esini-pompali-tufekleyaralayan-sahis-adliyeye-sevk-edildi
https://www.sondakika.com/haber/haber-tartistigi-esinin-uzerine-sicak-su-doktu-11575935/
https://www.sabah.com.tr/yasam/2018/12/27/hasta-bebegini-agladigi-icin-doverkengoruntulendi-gozaltina-alindi
https://www.posta.com.tr/telefonda-tartistigi-eski-is-arkadasini-evinin-onunde-oldurdu2078221
https://www.sondakika.com/haber/haber-agabeyini-oldurup-tuvalete-gommus-11589098/
https://www.haberler.com/kocaeli-harac-icin-dukkani-basan-kisilere-ates-11590564-haberi/
https://www.posta.com.tr/cami-tuvaletinde-rezalet-iki-genc-kiz-video-2078726
758
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Afganistanda Yaşayan Türkler
Nelofar HAYDARİ
Özet
Bu çalışma Afganistan’da yaşayan Türkler adlı tez çalışmanın çalışma tasarısıdır.
Afganistan’da yaşayan Türkler’in daha çok Cevizcan, Herat, Badgis, Kunduz, Belh,
Samangan, Taşgurgan, Faryap, Maymana, Kaysar ve Ankhoy illerinde yaşamaktadır. Bu
çalışmada Afganistan’da yaşayan Türkler’in kalabalık grup olarak yaşadıkları bölgeler, bu
grupların temel yapılarına değinilecektir. Tarım, hayvancılık, halıcılık ve ticaretle uğraşan
Afganistan Türkmenlerinin ürettikleri el dokuma halıları, astragan kürk yapımında kullanılan
Karakul kuzularının postu dünyaca ünlüdür. Bu araştırma henüz tamamlanmadığı için bu
bildiride sonuç kısmı bulunmamaktadır.
AFGANİSTAN
Afganistan coğrafi konum olarak tam Asyanın kalbinde yer almaktadır. Kuzeyde
Türkmenistan, Özbekistan, Doğuda Tacikistan ve Çin, Güney ve Güneydoğuda Pakistan ve
Batıda ise İran ile sınırdaştır (OĞUZ:2001). Nüfusu tahmini olarak 32 milyon %99’u
Müslüman olup Sünni mezhebindedirler.
KUZEY AFGANİSTAN
Afganistan’ın Kuzey bölgesinde genel olarak Türkler yaşamaktadır. Bu bölgede
Türkçe bilen birisi dil sorunuyla karşılaşmaz. Bu yüzden Kuzey Afganistan’a Afgan
Türkistan’ı da denilmektedir. Kuzey Afganistan; Faryap, Ser-i pul, Jawzjan, Balkh,
Semengan, Bağlan, Kunduz, Tahhar ve Badahşan gibi illerden oluşmaktadır. (OĞUZ:2001).
Afganistan Türklerinin en büyük boyunu Özbekler teşkil etmektedir. Genelde tarım ve
ticaretle uğraşan Özbekler, yoğun olarak Tahhar, Badağşan, Semengan, Şibirgan, Mezar-i
şerif, Kunduz ve Faryap illerinde yaşamlarını sürdürmektedirler.
759
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Afganistan Türklerinin ikinci kalabalık grubu olan Türkmenler de Kuzey
Afganistan’da yaşamaktadırlar. Afganistan Türkmenleri tarım, hayvancılık, halıcılık ve
ticaretle uğraşırlar. Türkmenlerin ürettikleri el dokuma halıları, astragan kürk yapımında
kullanılan Karakul kuzularının postu dünyaca ünlü meşhurdur(İLSOYER:2015). Yaşadıkları
iller Cevizcan, Herat, Badgis, Kunduz, Belh, Samangan, Taşgurgan, Faryap, Maymana,
Kaysar ve Ankhoydur.
Kuzey Afganistan, Katagan ve Türkistan olmak üzere iki bölgeye ayrılmaktadır. Bir
Özbek aşiretinin ismi olan Katagan Bölgesi’nin merkezi Takhar, Türkistan’ın merkezi ise
Şibirgan’dır. Afganistan Türk boyları başta dilleri olmak üzere gelenek, görenek, örf ve
adetlerini muhafaza etmeyi başarırken, bu bölgenin dışında kalan diğer Türk boyları genelde
asimile olmuşlardır. Afşarlar, Kalaçlar, Aymaklar ve Kızılbaşların büyük bir kısmı asimile
olan Türk boylarıdır. Dillerini unutmuş olan bu boylar, Farsça konuşurlar ve Şii
inançlıdırlar.(FİRUZ:2013).
Afganistan in bölgesel anlamda bir ayırıma tabi tutarsak;
Kuzey Bölgesi; %80 üzerinde bir nüfusa sahiptirler.
Katagan Bölgesi; %70 lerin üzerindedir.
Hazaracat bölgesi; hazara Türklerin baskın çoğunluğu vardır.
Bati Bölgesinde; %30 lar civarinda bulunmaktadır.
Yine başkent kabilde %25 lik bir türk nüfüsününden bahsedilmektedir.
Bütün bu değerlendirmeler ışığında Afganistan’da Türklerin nüfusu yaklaşık %40 lar
civarında olup Afganistan’da etnik olarak en kalabalık gurubu oluşmaktadır. MB n‘n yaptığı
bir araştırmaya göre Türklerin oranı%30 olarak gösterilmiş ancak Türkmen, Özbek ve
hazaralar esas alınmıştır (DUMAN: 2019).
760
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Araştırmanın Konusu
Afganistan’ın kuzey bölgesinde yaşayan Türklerin aile kurumları, aile işleyişleri,
evlilik çeşitleri, düğün sonrası resmi-revaçları, geniş aile, çekirdek aile gibi aile çeşitleri,
gelenek örf ve adetleri, savaş boyunca süren aynı şekilde devam eden gelenek ve görenekleri
esas alınarak bölge halkının geçmişten bu yana yaşadığı ailevi sorunları, aile ve toplum içinde
kadınların konumu, erkeklerin kadınları hür olarak görüp görmedikleri, kadınların yaşadığı
olumsuzluklara rağmen bu duruma nasıl tahammül ettikleri objektif bir inceleme ile gözler
önüne serilerek sosyolojik ve psikolojik açısından değerlendirilecektir.
Afganistan’ın Türklerine genel olarak baktığımızda eğitim düzeylerinin düşük olması
dini hayatının ve geleneklerinin genel olarak sözlü kültüre dayanan bir halk dindarlığı
formunda yaşamalarına neden olmuştur. Katı din kuralları aile yapısını, yaşam tarzını gelenek
ve göreneklerini yakından etkilemiştir. Bu çalışmada farklı kültür ve uygulamalarıyla
Afganistan’ın diğer bölge halklarından ayrılan kuzey bölgesi ile ilgili bilgi toplanacak ve bu
bölgede yaşayan insanların yaşam tarzlarını ve aile yapılarını göz önüne alınarak
çalışılacaktır.
Araştırmanın Amacı
Araştırmamız, Afganistan’ın kuzey bölgesinde yaşayan Türklerin aile kurumlarını,
evlilik öncesi ve sonrası resmi törenlerini, gelenek örf ve adetlerini, ailenin temelini oluşturan
temel yapılarını, evlilik çeşitlerini, boşanma ve boşanma nedenlerini sosyolojik ve psikolojik
bir şekilde araştırmak ve en önemlisi de Afganistan’ın en uzak köşe bölgelerinde yaşayan
Türklerin yaşam biçimlerini gözlemlemek ve onları yakından tanımaktır. Bu araştırmada, her
topumda olduğu gibi bir evi ayakta tutan bir kadındır. Geleneksel bir toplumda aileninim
oluşumunda merkezi rolü kadın oynadığı için Afganistan’da kadınların konumu üzerine de
değinilecektir.
Araştırmanın Önemi
Bilindiği gibi Afganistan farklı grup ve etniklerin yaşadığı çok uluslu bir ülkedir.
Bunlar peştunlar, Tacikler ve nüfusun en kalabalığını teşkil eden Türkler (Özbekler,
Türkmenler, kazaklar, Kırgızlar)dir. Dünyanın birçok yerinde olduğu gibi farklı Milletlerin bir
arada yaşaması doğal olarak da her birinin kendilerine özgü kültürleri, gelenekleri, yaşam
biçimleri ve dini inançları vardır. Afganistan Türkleri de kendilerine ait kültür ve yaşam
biçimleri ile kendilerini diğer halklardan ayırmaktadır. Bu araştırmanın bir betimleme çalışma
761
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
olması düşündüğümüz araştırmanın hem bölge halkının inanç ve yaşam biçimini tanımak için
hem de ileride konu ile ilgili çalışmalara küçük bir kaynak olacağı acısından önem
taşımaktadır.
Araştırmanın Sınırlılıkları
Çalışmamız Afganistan’ın kuzey bölgesinde yaşayan Türklerin aile kurumlarını ve aile
işleyişlerini konu edindiğimiz araştırmanın kapsadığı alanlar birkaç ilçeden oluşan (Tahhar,
Badahşan, Semengan, Cevzcan(Şibirgan), Belh(Mazar-Şerif), Faryab, seri-pul) ile sınırlıdır.
Araştırmanın Yöntemi
Araştırmamız betimleyici bir saha araştırması olduğu için yöntem olarak nitel
araştırma yöntemi tercih edilmiştir. Araştırmamıza önce veri toplayarak başladık resmi ve
güvenilir internet sitelerinden değerlendirdiğimiz bilgileri basılı kaynaklarla teyit etmeye
çalıştık. Ayrıca kendi gördüklerimizi, ailemizin yaşça bizden büyük olanları dinledik ve
onların bize aktardıklarını birer veri olarak değerlendirdik.
Kaynakça
ARAS, Mehmet Özgü, İslam’a Göre Çok Evlilik, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 24 Güz 2007.
AYDIN, Abdulghani, Afganistan’da Talibin Hareketinin Ortaya Çıkışı Ve Mezhebi Görüşleri,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010.
ÇOLAK, Ali, İslam’a göre Anadolu’da Düğün Adetleri, Kardelen Yayınları, İstanbul 2005.
FEVZI,
Firuz, Afganistan’ın Maymana Şehrinde Yaşayan Özbeklerinin Folkloru,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2013.
HAŞIMI, Seyyid Mubin Beşerdost Abdulhakim ve Şerifi Şerifullaho; Tarihiyle, Kültürüyle ve
Güncel Gelişmeleriyle Afganistan, Konya, 2010.
OĞUZ, Esedullah, Hedef Ülke Afganistan, Kubbealtı Yayıncılık, Doğan Kitapçılık AŞ,
İstanbul 2001.
YILMAZ, Aliye, Afganistan’da Kadınların Sosyal Statüsü ve Din Eğitimi, Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2005.
762
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
ABDULLAH, Mohammad Qhasem, Afganistan Türklerinde Aile Ve Evlilik (Andkhoy
Örneği), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2017.
KHWAJMİR, Mehtarkhan, İslam Hukuku ile Mukayeseli Olarak Günümüz Afganistan’da
Kadınların Maruz Kaldığı Bazı Uygulamalar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya,
2010.
MAKHDOM, Abdulahad, Afganistan Türkmenlerinin Sosyo-Kültürel ve Dini Durumu
(Mezar- Şerif örneği). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2016.
AHMADİ, Nasir Ahmad, Afganistan’da Kadınlara Yönelik Şiddet Üzerine Sosyolojik bir
İnceleme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2017.
763
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sosyal Hizmet Öğrencilerinin Yoksulluğa İlişkin Değerlendirmeleri
Dr. Özge Sanem ÖZATEŞ GELMEZ500
Özet
Bu çalışmada 2017-2018 ve 2018-2019 akademik yıllarında Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümü birinci sınıfında öğrenim görmekte olan öğrencilerin,
yoksulluk sorununa ilişkin değerlendirmelerini ortaya çıkartmak üzere gerçekleştirilen
nicel araştırmanın sonuçları paylaşılmaktadır. Sosyal hizmetin, 19. yüzyılın sonlarında
meslekleşmesinde rol oynayan yoksulluk sorunu ve sosyal yardım alanı, günümüzde de
mesleğin önemli sorun alanları arasında yer almaya devam etmektedir. Dünyanın hemen
her yerinde yoksulluk sorununa karşı mücadele eden kurum, kuruluş ve örgütlerde çalışan
sosyal hizmet uzmanlarından, sosyal hizmet mesleğinin evrensel değerleri gereği
yoksulluğu yapısal bir sorun olarak değerlendirmeleri ve palyatif olmayan müdahaleleri
geliştirmeleri ve gerçekleştirmeleri beklenir. Sosyal hizmet uzmanlarının bu beklentiyi
karşılayabilmeleri için ise yoksulluğa ve sosyal yardımlara ilişkin genel yargılardan
farklı, mesleki değerlendirmeler yapabilmeleri gerekir. Lisans eğitimlerinin ilk
döneminin hemen ardından, toplam 366 sosyal hizmet öğrencisiyle gerçekleştirilen bu
araştırmada, yoksulluk konusunda olumsuz yargı taşıyan ifadelere katılım düzeyleri
incelenmiştir. Böylece sosyal hizmet öğrencilerinin değerlendirmelerinin, sosyal hizmet
mesleğinin ilkeleriyle ne denli örtüştüğü ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Araştırma
sonucunda Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümünün birinci sınıfında öğrenim
gören öğrencilerin, yoksulluk sorunu yaşayan kişilere ilişkin olumsuz yargılara yüksek
oranda katılmadıkları, sosyal yardımlara ise daha tereddütlü yaklaştıkları görülmüştür.
Bununla birlikte birinci sınıfta öğrenim görmekte oldukları göz önünde
bulundurulduğunda, öğrencilerin değerlendirmelerinin, sosyal hizmet mesleğinin
ilkelerinin uzağında olmadığını söylemek mümkündür.
Anahtar kelimeler: Sosyal hizmet mesleği, sosyal hizmet öğrencileri, yoksulluk,
sosyal yardımlar.
Social Work Students' Evaluations on Poverty
In this study, the results of the quantitative research conducted to reveal the
assessments of the students, who were in the first year at Hacettepe University, Department of
Social Work in 2017-2018 and 2018-2019 academic years, regarding the poverty problem are
shared. The problem of poverty and the field of social aids, which played a role in the
professionalization of social work at the end of the 19th century, continues to be among the
important problem areas of the profession today. Social workers working in institutions and
500
Hacettepe Üniversitesi İİBF Sosyal Hizmet Bölümü
764
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
organizations that struggle against the problem of poverty in almost every part of the world
are expected to evaluate poverty as a structural problem and develop and implement nonpalliative interventions due to the universal values of the social work profession. In order to
meet this expectation, social workers should be able to make professional evaluations that are
different from general/ordinary judgments about poverty and social aids. Immediately after
the first semester of undergraduate education, this research was conducted with 366 social
work students. Thus, it has been tried to reveal to what extent the evaluations of social work
students overlap with the principles of the social work profession. As a result of the research,
it was seen that the students in the first year at Hacettepe University, Department of Social
Work did not participate in the high rate of negative judgments about the people suffering
from poverty problem however they were more hesitant about social aids. Considering that
they are studying in the first year, it is possible to say that the evaluations of the students are
not far from the principles of the social work profession.
Key Words: Social work profession, social work students, poverty, social aids.
Giriş
Sosyal hizmetin temel ilkeleri arasında insan hakları ve sosyal adalet yer alır. Gerek
insan haklarının korunması ve gerçekleştirilmesinin gerekse sosyal adaletin sağlanmasının
önünde bir engel olarak duran yoksulluk sorunu ise sosyal hizmetin meslekleşmeye başladığı
dönemden bugüne güncelliğini koruyan ve meslek elemanlarının mücadele etmeleri gereken
sorunların başında gelmektedir.
Yoksulluk sorunu ve sosyal yardımlar, sosyal hizmetin meslek olarak ortaya
çıkmasında büyük rol oynamıştır. Bununla birlikte yoksulluğa ve sosyal yardımların
sunumuna dair yaklaşımın dönüşümünde de sosyal hizmet mesleğinin önemli bir katkısı
vardır.
Sosyal yardımların ilk biçimini oluşturan sadaka ve yetersiz yardımlar, toplumun en
yoksul kesimlerine yapılan, etkisiz yardımlar olmuştur (Friedlander, 1965: 7). Ancak 19.
yüzyılın sonlarına doğru, Avrupa’dan gelen göç dalgasıyla Amerika’da iyiden iyiye sertleşen
ekonomik kriz, yoksullara yapılan yardımların, nüfusun artışıyla doğru orantılı olarak belirli
bir sistematikte olması gerekliliğini gün yüzüne çıkartmıştır. Bu yıllarda yaygınlaşan
hayırseverlik faaliyetlerinin organize bir nitelik kazanmasıyla sosyal hizmet meslekleşmeye
başlamıştır.
Mesleğin ortaya çıkışından ve sosyal reformcular tarafından geliştirilmesinden önce
yoksulluk, yapısal bir sorun olarak değil, insanların bireysel kabahatleriyle ilişkilendirilerek
açıklana gelmiştir. Bir başka deyişle sosyal hizmetin meslekleşmeye başladığı yıllarda
yoksulluk, kendi kabahatleri sonucu ekonomik yoksunlukla karşı karşıya kalmış, ahlaki
açıdan zayıf olan kişilerin sorunu olarak görülmüştür. Ancak 20. yüzyılla birlikte gerek
yaşanan ekonomik krizin derinleşmesi gerekse toplumla çalışma örneklerinin gelişip
yaygınlaşması, yoksulların ‘ahlaklılığı’ ya da ‘ahlaksızlığı’ tartışmalarından, sosyal sorunlara
neden olan toplumsal yapıların değişimi için reformcu bir tavır alma gerekliliğini gün yüzüne
çıkartmıştır (Reamer, 2014: 166-167).
1945 yılından 1970’li yıllara kadar uzanan tarihsel süreçte, refah devletlerinin
kurumsallaşmasıyla birlikte yoksulluğun yapısal nedenlerinin ayrıntılı biçimde ortaya
konulması, refah devletlerinin bu sorunu ortadan kaldıracak önlemleri genişletmesini de
beraberinde getirmiştir. Bu dönemde sosyal yardımlar, sosyal güvenlik ve koruma sistemine
tamamlayıcı bir öğe olarak dahil olmuş, bireyselden toplumsala, hayırseverlikten kamusala
765
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
yönelmiş ve sosyal bir hak kategorisi olarak refah devletlerinin önemli bir işlevi haline
gelmiştir (Koray, 2010; Şahin Taşğın, 2017).
İçinde bulunduğumuz neoliberal dönemle birlikte ise yoksulluk ortadan kaldırılması
gereken öncelikli bir sosyal sorun olarak değil, sosyal hizmet politika ve düzenlemeleri
aracılığıyla yönetilmesi gereken bir mesele olarak görülmeye başlanmıştır. Yoksulluk,
yeniden bireysel yetersizliklerle açıklanmaya, yoksullar, yoksulluktan çıkmak için çaba
harcamadıkları, tembel ya da talihsiz oldukları, hak etmedikleri halde yoksulluk yardımı
almak için bağımlılık geliştirdikleri gibi suçlamalara maruz bırakılmaya başlanmıştır (Şahin
Taşğın & Özel, 2011). Sosyal yardımlarda ise 20. yüzyıl öncesine ait yardım anlayışı olan
“muhtaçlara yardım” anlayışı yeniden benimsenmiş ve sosyal bir hak olarak yardımdan,
muhtaçlara yardıma doğru evirilen bu süreç yeniden şekillendirilmiştir. Yoksulluğun
hafifletilmesi için en yoksul kesimlere yardım programlarının başlatılması, özellikle yerel
yönetimlerin “hayırsever” varlıklı yurttaşlardan bağış alıp, ihtiyaç sahiplerine ulaştırma
biçiminde gerçekleştirdikleri ve giderek yaygınlaşan yardım biçimi ile sosyal hizmetler
alanında hayırseverlik ilişkileri yükselişe geçmiştir. Söz konusu bu dönüşümde yoksul kesime
kaynak aktarımı, belirli kesimlere, belirli zamanlarda, belli koşullara uydukları takdirde
verilen sosyal yardımlar biçimini almıştır (Özdek, 2011; Kutlu, 2015). Dolayısıyla sosyal
hizmet uygulamalarında yaşanan neoliberal dönüşüm, sosyal yardımlara ilişkin yaklaşımı da
değiştirerek, yardımları hak temelli olmaktan çıkartmış ve tartışmalı hale getirmiştir. Ancak
sosyal hizmetlerin, sosyal bir hak olarak sunulmaya devam etmesi gereği, sosyal hizmet
mesleğinin insan hakları ve sosyal adalet ilkeleri ile varolan bir meslek olma ideali açısından
vazgeçilmezdir (Ife, 2017; Şahin Taşğın, 2017).
Yoksulluğun, yapısal temelleri olan sosyal bir sorun olarak görülmesinde, sosyal
yardımların ise insanların yalnızca yurttaş olmak dolayısıyla yaşadıkları ülkelerce tanınan
yasal ve kurumsal düzenlemelerle sağlanabilecek sosyal birer hak olması gerektiğinde ısrar
etmek, sosyal hizmetin insan hakları ve sosyal adalet ilkeleri üzerine temellenen bir meslek
olmasında ısrar etmek anlamına gelmektedir. Bu anlayışla lisans eğitimlerinin ilk döneminin
hemen ardından, toplam 366 sosyal hizmet öğrencisiyle gerçekleştirilen bu araştırmada,
öğrencilerin yoksulluk konusundaki değerlendirmeleri oraya çıkartılmaya çalışılmış, bu
amaçla olumsuz yargı taşıyan ifadelere katılım düzeyleri incelenmiştir. Böylece sosyal hizmet
öğrencilerinin ekonomik yoksunluk yaşayan kişilere ve sosyal yardımlara dair
değerlendirmelerinin, sosyal hizmet mesleğinin ilkeleriyle ne denli örtüştüğü anlaşılmaya
çalışılmıştır.
Araştırma Yöntemi
Bu araştırma, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümünün birinci sınıfında
öğrenim görmekte olan toplam 366 öğrenciyle gerçekleştirilmiştir. Öğrencilere, ekonomik
yoksunluk yaşayan kişilere dair değerlendirmelerine ulaşmayı amaçlayan altı soru, sosyal
yardımlara ilişkin değerlendirmelerini ortaya çıkartmayı amaçlayan üç soru yöneltilmiştir.
Üçlü likert tipi hazırlanmış sorulardan oluşan anketler, 2017-2018 akademik döneminde 192
öğrenciye, 2018-2019 akademik döneminde ise 174 öğrenciye uygulanmıştır. Elde edilen
nicel veriler, “SPSS Versiyon 23.0 Paket Programı” aracılığıyla analiz edilmiştir. Verilerin
analizinde, betimsel istatistiklerden yararlanılmış, yöneltilen sorular arasındaki iç tutarlılığı
ortaya çıkartmak amacıyla Cronbach’s alpha katsayıları hesaplanmıştır. Soruların iç
güvenirlik katsayıları (Cronbach’s alpha) α =. 79 (2018-2019 akademik yılı) ile .81 (20172018 akademik yılı) arasında değişmekte olup, oldukça güvenilir sonuçlar verdiğini söylemek
mümkündür.
Bulgular
766
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
2017-2018 akademik yılında araştırmaya katılan ve en küçüğü 19, en büyüğü 24
yaşında olan 192 öğrencinin yaş ortalaması 20’dir. Öğrencilerin %82.8’i (159) kadın, %17.2
(33) ise erkektir. Öğrencilere, sosyal hizmet bölümünü nasıl tercih ettikleri sorulduğunda
%87.5’inden (168 öğrenci) “kendi isteğimle tercih ettim” yanıtı alınmış, %12.5’i (24 öğrenci)
ise sosyal hizmet bölümünü “başkalarının yönlendirmesi ile” seçtiğini belirtmiştir.
2018-2019 akademik yılında araştırmaya katılan 174 öğrencinin yaş ortalaması 20
olup, en küçüğü 18, en büyüğü 54 yaşındadır. Öğrencilerin %81.6’sı (142) kadın, %18.4’ü
(32) ise erkektir. Öğrencilerin %82.2’si (143 öğrenci) sosyal hizmet bölümünü “kendi
isteğiyle”, %17.8’i (31 öğrenci) ise “başkalarının yönlendirmesi ile” tercih ettiğini ifade
etmiştir.
Araştırmaya katılan öğrencilerin yoksulluğa ilişkin değerlendirmeleri, ekonomik
yoksunluk yaşayan kişilere ve sosyal yardımlara ilişkin değerlendirmeleri olmak üzere iki
başlık altında incelenmiştir.
Ekonomik Yoksunluk Yaşayan Kişilere İlişkin Değerlendirmeler
Araştırmaya katılan öğrencilerin yoksulluk konusundaki değerlendirmelerinin ilk
bölümünde, yoksulluk sorunu yaşayan kişilere ilişkin olumsuz yargı taşıyan ifadelere katılım
düzeylerine yönelik bir inceleme gerçekleştirilmiştir. Bu incelemede; “yoksul olmak, kişinin
kendi yanlış tercihlerinden kaynaklanan bir sorundur”, “yoksul kişiler, çalışmayı sevmeyen
kişilerdir”, “yoksul kişiler, ülke ekonomisi üzerinde yüktür”, “yoksulların, yoksul olmayan
kişilere göre daha az saygı görmeleri doğaldır”, “yoksul kişilerin suça sürüklenme olasılıkları
yüksektir” ve son olarak “yoksul kişilerin, eğitim alanında fırsat eşitliğine sahip olamamaları
doğaldır” olarak belirlenmiş altı olumsuz yargı, öğrencilerin değerlendirmelerine
sunulmuştur.
Akademik yıl
Tablo 1. Yoksul olmak, kişinin kendi yanlış tercihlerinden kaynaklanan bir sorundur.
Katılıyorum
Katılmıyorum
N
%
N
%
N
%
N
%
2017-2018
4
2.1
173
90.1
15
7.8
192
100.0
2018-2019
14
8.0
140
80.5
20
11.5
174
100.0
18
4.9
313
85.5
35
9.6
366
100.0
Toplam
Kararsızım
Toplam
Araştırmaya katılan sosyal hizmet bölümü birinci sınıf öğrencilerinin değerlendirmelerine
sunulan ilk olumsuz yargı, “yoksul olmanın, kişinin kendi yanlış tercihlerinden kaynaklanan
bir sorun olduğu” yargısıdır. Tablo 1’de görülebileceği gibi gerek 2017-2018 gerekse 20182019 akademik yılında araştırmaya katılan öğrencilerin büyük çoğunluğunun, söz konusu
olumsuz yargıya katılmadıkları ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte 2017-2018 akademik
yılında %90.1 olan katılmama oranının, 2018-2019 akademik yılında %80.5’e gerilediği
görülmüştür. 2017-2018 akademik yılındaki öğrencilerin %7.8’lik kararsızlık oranıyla
karşılaştırıldığında, 2018-2019 akademik yılında öğrencilerin %11.5 oranıyla bu yargıya
katılıp katılmama konusunda biraz daha kararsız oldukları görülmüştür. Araştırmaya katılan
767
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
öğrencilerin azınlığını oluşturmakla birlikte, 2017-2018 yılında bu olumsuz yargıya katılan
%2.1’lik öğrenci oranına kıyasla, 2018-2019 akademik yılında öğrencilerin bu olumsuz
yargıya katılma oranının %8’e yükseldiği görülmüştür.
Akademik yıl
Tablo 2. Yoksul kişiler, çalışmayı sevmeyen kişilerdir.
Katılıyorum
Katılmıyorum
N
%
N
%
N
%
N
%
2017-2018
4
2.1
172
89.6
16
8.3
192
100.0
2018-2019
4
2.3
149
85.6
21
12.1
174
100.0
8
2.2
321
87.7
37
10.1
366
100.0
Toplam
Kararsızım
Toplam
Öğrencilerin değerlendirmelerine sunulan ikinci olumsuz yargı, “yoksul kişilerin, çalışmayı
sevmeyen kişiler olduğu” yargısıdır. Tablo 2’de görülebileceği gibi her iki akademik yılda da
benzer oranlarda öğrenciler, söz konusu yargıya katılmamışlardır. Bir başka ifadeyle
araştırmaya katılan öğrencilerin azımsanmayacak büyüklükte bir bölümü (%87.7), bu
olumsuz yargıya katılmadığını belirtmiştir. Bu yargıya katılıp katılmama konusunda
karasızlık bildiren öğrencilerin toplam oranının (%10.1) ise yargıya katılan öğrencilerin
toplam oranından (%2.2) daha fazla olduğu görülmüştür.
Akademik yıl
Tablo 3. Yoksul kişiler, ülke ekonomisi üzerinde yüktür.
Katılıyorum
Katılmıyorum
N
%
N
%
N
%
N
%
2017-2018
6
3.1
170
88.5
16
8.3
192
100.0
2018-2019
8
4.6
150
86.2
16
9.2
174
100.0
14
3.8
320
87.4
32
8.8
366
100.0
Toplam
Kararsızım
Toplam
Tablo 3’te görülebileceği üzere araştırmaya katılan öğrencilerin değerlendirmelerine sunulan
bir diğer olumsuz yargı, “yoksul kişilerin, ülke ekonomisi üzerinde yük olduğu” yargısıdır.
Öğrencilerin, diğer iki yargıya olduğu gibi bu yargıya da büyük oranda (%87.4) katılmadıkları
sonucuna ulaşılmıştır. Yine diğer iki yargıda ortaya çıkan sonuca benzer biçimde, bu olumsuz
yargıya katılıp katılmama konusunda kararsızlık belirten öğrencilerin toplam oranının (%8.8)
da, yargıya katılanlarından toplam oranından (%3.8) daha fazla olduğu görülmektedir.
Tablo 4. Yoksulların, yoksul olmayan kişilere göre daha az saygı görmeleri doğaldır.
A
k
a
d
e
m
ik
yı
l
Katılıyorum
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
768
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
N
%
N
%
N
%
N
%
2017-2018
1
0.5
184
95.8
7
3.6
192
100.0
2018-2019
4
2.3
161
92.5
9
5.2
174
100.0
5
1.3
345
94.3
16
4.4
366
100.0
Toplam
Araştırmaya katılan öğrencilerin tamamına yakını “yoksulların, yoksul olmayan kişilere göre
daha az saygı görmelerinin doğal olduğu” olumsuz yargısına katılmadığını belirtmiş ve bu
ifadeye katılmama toplam oranı %94.3 olarak ortaya çıkmıştır. Tablo 4’te görülebileceği gibi
bu olumsuz yargıya her iki akademik yılda da katılım düzeyi oldukça düşük oranda kalmış ve
toplamda öğrencilerin yalnızca %1.3’ünün bu yargıya katıldığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu
yargıya katılıp katılmama konusunda kararsızlık bildiren öğrencilerin toplam oranı da
yalnızca %4.4’te kalmıştır.
Akademik yıl
Tablo 5. Yoksul kişilerin suça sürüklenme olasılıkları yüksektir.
Katılıyorum
Katılmıyorum
N
%
N
%
N
%
N
%
2017-2018
28
14.6
122
63.5
42
21.9
192
100.0
2018-2019
45
25.9
85
48.9
44
25.3
174
100.0
73
19.9
207
56.5
86
23.6
366
100.0
Toplam
Kararsızım
Toplam
Öğrencilerin, ekonomik yoksunluk yaşayan kişilere ilişkin olumsuz yargılar arasında katılım
düzeyinin en yüksek olduğu yargı, “yoksul kişilerin suça sürüklenme olasılıklarının yüksek
olduğu” yargısı olmuştur. Tablo 5’te görülebileceği üzere, öğrencilerin yalnızca yarıdan biraz
fazlası (%56.5’i) bu yargıya katılmadığını belirtmiştir. Bu yargıya katılıp katılmama
konusunda kararsız olduğunu ifade eden öğrencilerin toplam oranı %23.6, katılan öğrencilerin
toplam oranı ise %19.9 olarak ortaya çıkmıştır. Söz konusu bu olumsuz yargının, ekonomik
yoksunluk yaşayan kişilere ilişkin olumsuz yargılar arasında öğrencilerin en fazla oranda
katıldıkları yargı olmanın yanı sıra öğrencilerin en yüksek oranda karasızlık bildirdikleri yargı
olduğu da görülmüştür.
Akademik
yıl
Tablo 6. Yoksul kişilerin, eğitim alanında fırsat eşitliğine sahip olamamaları doğaldır.
2017-2018
Katılıyorum
Katılmıyorum
Kararsızım
N
%
N
%
N
%
N
%
12
6.3
170
88.5
10
5.2
192
100.0
Toplam
769
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
2018-2019
Toplam
12
6.9
156
89.7
6
3.4
174
100.0
24
6.5
326
89.1
16
4.4
366
100.0
Tablo 6’da öğrencilerin değerlendirmelerine sunulan son olumsuz yargı, “yoksul kişilerin
eğitim alanında fırsat eşitliğine sahip olamamalarının doğal olduğu” yargısıdır. Öğrenciler
yine büyük oranda (%89.1) bu olumsuz yargıya katılmamışlardır. Bu son yargıda dikkat
çekici bir sonuç olarak, yargıya katılıp katılmama konusunda kararsız olduğunu belirten
öğrencilerin toplam oranının (%4.4), bu olumsuz yargıya katılmayan öğrencilerin toplam
oranının (%6.5) gerisinde kalmış olmasıdır.
Sosyal Yardımlara İlişkin Değerlendirmeler
Araştırmaya katılan öğrencilerin yoksulluk konusundaki değerlendirmelerinin ikinci
bölümünde, sosyal yardımlara ilişkin olumsuz yargı taşıyan ifadelere katılım düzeyleri
incelenmiştir. Söz konusu incelemede öğrencilerin; “sosyal yardımlardan hak etmediği halde
yararlanan kişiler bulunmaktadır”, “yoksullara yapılan yardımlar, onları tembelliğe sevk eder”
ve “sosyal yardımlardan yararlanan kişiler, ücretli bir işte çalışmaktan kaçınma eğilimindedir”
olmak üzere üç olumsuz yargıya ilişkin değerlendirmeleri alınmıştır.
Akademik yıl
Tablo 7. Sosyal yardımlardan hak etmediği halde yararlanan kişiler bulunmaktadır.
Katılıyorum
Katılmıyorum
N
%
N
%
N
%
N
%
2017-2018
146
76.0
18
9.4
28
14.6
192
100.0
2018-2019
138
79.3
12
6.9
24
13.8
174
100.0
284
77.6
30
8.2
52
14.2
366
100.0
Toplam
Kararsızım
Toplam
Öğrencilerin sosyal yardımlara ilişkin değerlendirmelerini almak üzere kendilerine yöneltilen
ilk olumsuz yargı, “sosyal yardımlardan hak etmedikleri halde yararlanan kişilerin olduğu”
yargısıdır. Tablo 7’de görüldüğü üzere, öğrencilerin büyük oranda (%77.6) bu yargıya
katıldıkları, katılmayanların toplam oranı (%8.2) ile kıyaslandığında bu yargıya ilişkin
kararsızlıklarını ifade edenlerin toplam oranının (%14.2) ise daha yüksek olduğu görülmüştür.
Akademik
yıl
Tablo 8. Yoksullara yapılan yardımlar, onları tembelliğe sevk eder.
2017-2018
Katılıyorum
Katılmıyorum
Kararsızım
N
%
N
%
N
%
N
%
8
4.2
125
65.1
59
30.7
192
100.0
Toplam
770
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
2018-2019
Toplam
15
8.6
99
56.9
60
34.5
174
100.0
23
6.3
224
61.2
119
32.5
366
100.0
Tablo 8’de öğrencilerin “yoksullara yapılan yardımların, onları tembelliğe sevk ettiği”
yargısına ilişkin değerlendirmeleri görülmektedir. Öğrencilerin yarısından fazlası (%61.2) bu
olumsuz yargıya katılmadıklarını belirtmiştir. Bu yargıya katılıp katılmama konusunda
kararsız olduğunu ifade eden öğrencilerin toplam oranının (%32.5), öğrencilerin
değerlendirmesine sunulan diğer olumsuz yargılara ilişkin kararsızlık oranları arasında en
yüksek olması dikkat çekicidir. Söz konusu olumsuz yargıya katılan öğrencilerin toplam oranı
(%6.3) ise sosyal yardımlar konusunda öğrencilerin değerlendirmelerine sunulan diğer
olumsuz yargılara katılmama oranları arasında en düşük olanıdır.
Akademik yıl
Tablo 9. Sosyal yardımlardan yararlanan kişiler, ücretli bir işte çalışmaktan kaçınma
eğilimindedirler.
Katılıyorum
Katılmıyorum
N
%
N
%
N
%
N
%
2017-2018
39
20.3
112
58.3
41
21.4
192
100.0
2018-2019
49
28.2
84
48.3
41
23.6
174
100.0
88
24.0
196
53.6
82
22.4
366
100.0
Toplam
Kararsızım
Toplam
Sosyal yardımlar konusunda öğrencilerin değerlendirmelerine sunulan son olumsuz yargı,
“sosyal yardımlardan yararlanan kişilerin, ücretli bir işte çalışmaktan kaçınma eğiliminde
oldukları” yargısıdır. Tablo 9’da görüldüğü gibi öğrencilerin yarısından biraz fazlası (%53.6),
bu yargıya katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Bu yargıya katılıp katılmama konusunda
kararsız olan öğrencilerin toplam oranı (%22.4) ile bu olumsuz yargıya katılmayan
öğrencilerin toplam oranının (%24.0) ise birbirlerine yakın olduğu görülmüştür.
Sonuç
Sosyal hizmetin, 19. yüzyılın sonlarında meslekleşmesinde rol oynayan yoksulluk sorunu ve
sosyal yardım alanı, günümüzde de mesleğin önemli sorun alanları arasında yer almaya
devam etmektedir. Sosyal hizmet mesleği eğitim, sağlık, barınma, beslenme gibi insan
haklarının savunusuna ilişkin bir tarihe sahiptir. Zira yoksullukla mücadele, onun ortaya
çıkarttığı sorunlarla mücadeleyi de gerektirir. Bu nedenle meslek olarak sosyal hizmetin, bir
yandan yoksulluk sorunu karşısında ortaya çıktığı, öte yandan yoksulluğa ve sosyal
yardımlara dair bakış açısının dönüşümünü sağladığı söylenebilir. Yoksulluğun yapısal bir
sorun, sosyal yardımların ise kişilerin yurttaş olmaları nedeniyle kendilerine tanınan yurttaşlık
hakları arasında olduğu kabulü, mesleğin evrensel değerlerinin getirdiği bir kabuldür.
Yoksulluk ve sosyal yardımlar alanında çalışan ya da çalışmaları söz konusu bu alanla kesişen
sosyal hizmet uzmanlarının, mesleki değerlendirme ve uygulamalarında, bu kabulü esas
almaları, yoksulluğa ve sosyal yardımlara ilişkin genel yargılardan farklı, mesleki
değerlendirmeler yapabilmeleri gerekir.
771
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Bu çalışmanın temel aldığı araştırma sonucunda sosyal hizmet öğrencilerinin yoksulluk
sorunu yaşayan kişilere ilişkin olumsuz yargılara yüksek oranda katılmadıkları görülmüştür.
Öğrenciler en yüksek oranda, “yoksul kişilerin, yoksul olmayan kişilere kıyasla daha az saygı
görmelerinin doğal olduğu” yargısına karşı çıkmışlardır. Öğrenciler ikinci yüksek oranda ise
“yoksul kişilerin, eğitim alanında fırsat eşitliğine sahip olamamalarının doğal olduğu”
yargısına katılmamışlardır. Ortaya çıkan bu sonuçtan hareketle, sosyal hizmet öğrencilerinin,
kişilerin yaşadıkları ekonomik yoksunlukların bir sonucu olarak karşı karşıya kalabilecekleri
haksız muamelelere karşı eleştirel bir bakış açısına sahip oldukları söylenebilir. Öğrencilerin
oransal olarak üçüncü sırada karşı çıktıkları yargı, “yoksul kişilerin, çalışmayı sevmedikleri”,
dördüncü sırada karşı çıktıkları yargı “yoksul kişilerin, ülke ekonomisi üzerinde yük olduğu”,
beşinci sıradaki yargı ise “yoksulluğun, kişinin yanlış tercihlerinden kaynaklandığı” yargıları
olmuştur. Öğrencilerin söz konusu bu değerlendirmelerinden hareketle, yoksulluğu, kişisel
patolojilerin bir sonucu olarak görmediklerini söylemek mümkündür. Son olarak öğrencilerin
çoğunluğu her ne kadar diğer olumsuz yargılara ilişkin karşı çıkışlarındaki kadar yüksek bir
oranda olmasa da “yoksul kişilerin suça sürüklenme olasılıklarının yüksek olduğu” yargısına
da katılmamışlardır.
Araştırma sonucunda, öğrencilerin sosyal yardımlar konusuna daha tereddütlü yaklaştıkları
görülmüştür. Öğrencilerin çoğunluğu sırasıyla “yoksullara yapılan yardımların, tembelliğe yol
açtığı” ve “sosyal yardımlardan yararlanan kişilerin, ücretli bir işte çalışmaktan kaçınma
eğiliminde oldukları” yargılarına katılmamışlardır. Bununla birlikte öğrencilerin, “sosyal
yardımlardan hak etmediği halde yararlanan kişiler bulunduğu” yargısına ise yüksek oranda
katıldıkları görülmüştür.
Araştırmaya katılan öğrencilerin birinci sınıfta öğrenim görmekte oldukları göz önünde
bulundurulduğunda, öğrencilerin değerlendirmelerinin, sosyal hizmet mesleğinin ilkelerinin
uzağında olmadığı söylenebilir. Sosyal hizmet öğrencilerinin, mesleğe atıldıklarında
çalışacakları alanda karşılarına çıkacak sosyal sorunların yapısal nedenlerini görüp
tanımlayabilmeleri, genel yargılardan farklı, mesleki değerlendirmeler yapabilmelerinin yolu,
lisans eğitimleri süresince bu farkındalığın geliştirilmesinden geçmektedir. Her ne kadar
günümüz ekonomik politikalarıyla sosyal yardımlara ve yoksulluğa ilişkin yaklaşımın kendisi
sorunlu bir niteliğe bürünmüş olsa da, sosyal hizmet mesleğinin insan hakları ve sosyal adalet
temelinde ısrar etmek, sosyal yardımların birer hak, yoksulluğun ise yapısal bir sorun olduğu
kabulünden vazgeçmemek önemlidir.
Kaynakça
Friedlander, Walter, A. (1965). Sosyal Hizmetin Kavram ve Metotları. (Çev: E. Besin).
Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü
Yayınları.
Ife, J. (2017). İnsan Hakları ve Sosyal Hizmet. Ankara: Nika Yayınevi.
Koray, M. (2010). Sosyal Politika. Ankara: İmge Kitabevi.
Kutlu, D. (2015). Sosyal Yardım Rejiminin Oluşumu. Ankara: NotaBene Yayınları.
Özdek, Y. (2011). Şirket Egemenliği Çağı. Ankara: NotaBene Yayınları.
772
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Reamer, F. G. (2014). The Evolution of Social Work Ethics: Bearing Witness, Advances in
Social Work, 15(1): 163-181.
Şahin Taşğın, N. & Özel, H. (2011). Türkiye’de Sosyal Hizmetlerin Dönüşümü, Toplum ve
Sosyal Hizmet, 22(2), 175-190.
Şahin Taşğın, N. (2017). Yoksulluk, İnsan Hakları ve Sosyal Hizmetler. Ankara: Nika
Yayınevi.
773
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Üniversite Öğrencilerinin Kadınların Politik Alanda Varoluşunda Rol Oynayan
Etmenlere İlişkin Değerlendirmeleri501
Dr. Özge Sanem ÖZATEŞ GELMEZ502
Özet
Bu çalışma, üniversite öğrencilerinin, kadının politik alanda varoluşunda rol oynayan
etmenlere dair değerlendirmelerine odaklanmaktadır. Bu bağlamda, çalışmanın kuramsal
bölümünde toplumsal cinsiyet ideolojisinin dönüştürülmesinde, Bolzendahl ve Myers
tarafından çerçevesi çizilen çıkar-temelli ve maruz kalma-temelli açıklamalar üzerinde
durulmuştur. Kuramsal bölümde ayrıca kadının politik alanda varoluşunda rol oynayan bazı
kurumsal aktörler ile toplumsal cinsiyet kotasına dair literatürde yapılan tartışmalar ele
alınmıştır. Ardından Hacettepe Üniversitesinin farklı bölümlerinden 348 öğrenciyle nicel
araştırma tasarımıyla gerçekleştirilen araştırmanın bulguları paylaşılmıştır. Böylece
araştırmaya katılan öğrencilerin, kadının politik alandaki varoluşunda rol oynayan kurumsal
aktörler ile toplumsal cinsiyet kotasına dair değerlendirmeleri, öğrencilerin öğrenim düzeyleri
ile ebeveynlerinin eğitim düzeyleri üzerinden analiz edilerek tartışmaya açılmıştır. Araştırma
sonucunda genel olarak, toplumsal cinsiyet ideolojisinin dönüşümünde etkin bir rol
oynayabilmesi ve konuya ilişkin değerlendirmeleri etkileyebilmesi için eğitimin, toplumsal
cinsiyete duyarlı, eleştirel bir bakış açısının gelişimini hedeflemesi gerektiği görülmüştür.
Anahtar kelimeler: Kadınların politik alandaki varoluşu, Çıkar temelli ve maruz
kalma temelli açıklamalar, eğitim.
The Evaluations of University Students on The Factors That Play a Role in
Women's Political Existence
Abstract
This study focuses on the evaluations of university students on the factors that play a
role in women's political existence. In this context, the theoretical part of the study
emphasizes interest-based and exposure-based explanations outlined by Bolzendahl and
Myers, in the transformation of gender ideology. The theoretical section also discusses some
of the institutional actors that play a role in women's political existence and the discussions on
gender quota in the literature. Then, the findings of the quantitative research design conducted
with 348 students from different departments of Hacettepe University will be shared. And, the
evaluations of the students, participated in the research, on the gender quota and institutional
actors that play a role in the political existence of women will be analyzed and discussed on
the educational level of the students and their parents’ educational levels. As a result of the
501
Bu makaleye temel olan araştırma, 13062 proje numarası ile Hacettepe Üniversitesi BAP Koordinasyon
Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje yürütücü Prof. Dr. Hatice Karaçay’a ve proje ekibinde yer alan Doç.
Dr. Derya Güler Aydın’a makale yazımındaki destek ve katkıları için çok teşekkür ederim.
502
Hacettepe Üniversitesi İİBF Sosyal Hizmet Bölümü
774
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
research, it is seen that education should aim to develop a gender sensitive and critical
perspective in order to play an effective role in the transformation of gender ideology and
affect the evaluations on the subject.
Keywords: Women’s political existence, Interest based and exposure based
explanations, education.
Giriş
Toplumsal cinsiyet ideolojisi, toplumun siyasi ve iktisadi tarihi, üretim ilişkileri,
kültürü, dini ve gelenekleriyle inşa edilmekte, toplumsallaşma sürecine içkin kılınmakta ve
kurumsallaştırılarak kullanılmaktadır. Toplumsal cinsiyet ideolojisinin ortaya çıkarttığı
toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri ise üretim ilişkileri, siyasi ve toplumsal ilişkilerle kendisini
yeniden üretmektedir. Böylece toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri, toplumun tüm kesimlerince
bir yandan deneyimlenen, diğer yandan üretilen bir eşitsizlik biçimi olarak ortaya
çıkmaktadır.
Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin ortadan kaldırılmasında güçlü bir potansiyele sahip
olan araçlardan biri eğitimdir. Bir başka deyişle eğitim, geleneksel toplumsal cinsiyet
ideolojisinin çözülmesi ve toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin ortadan kaldırılması sürecinde
bir araç olarak kullanılabilir. Bu çalışma, toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin, yaşamın pek çok
alanında olduğu gibi kadının politik alandaki varoluş biçimlerini de belirlediği ve kadının
politik alandaki varoluşuna ilişkin toplumsal cinsiyete duyarlı değerlendirmelerin
yapılabilmesinde eğitimin, önemli araçlardan biri olma potansiyeli taşıdığı varsayımlarını
temel almaktadır.
Patriarkal yapının ürettiği toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin, kapitalist sistemle
birlikte yaşamın tüm alanlarına nüfuz ettiği ileri sürülebilir. Kapitalist patriarkal yapı altında
aile, din, medya, gelenek gibi tüm iktidar aygıtları, toplumsal cinsiyet rollerine ve bu roller
bağlamında, kadının toplumdaki yeri ve sorumluluklarına ilişkin geleneksel bakış açısının
içselleştirilmesine, normalleştirilmesine ve genel geçer bir ideoloji olarak kabul edilmesine
hizmet etmiştir. Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin, yaşamın pek çok alanında ortadan
kaldırılamamış olduğu gerçeği, binlerce yıldır gücünü koruyan toplumsal cinsiyet
ideolojisinin dönüştürülmesi gereğini daha belirgin hale getirmiştir.
Toplumsal cinsiyet ideolojisinin inşasında, yaşanılan coğrafyadan bireyin taşıdığı
kimlik ve ait olduğu sınıfa kadar çeşitli faktörlerin etkisini inceleyen çok sayıda çalışma
bulunmaktadır.503 Literatürde yer alan bu çalışmaları bir çatı altında toplayan Bolzendahl ve
Myers’in, pek çok sosyal bilimcinin çalışmasına önemli katkılar sunduğu ileri sürülebilir.
Bolzendahl ve Myers (2004: 763), toplumsal cinsiyet ideolojisinin dönüştürülmesinde, ‘çıkartemelli’ ve ‘maruz kalma-temelli’ olmak üzere iki açıklama ortaya koymuşlardır. Çıkartemelli açıklamalara göre, toplumsal cinsiyete duyarlı davranışlar, bireylerin çıkarlarına
uygunsa, toplumsal cinsiyet rolleri ve ilişkilerinde daha eşitlikçi bir tutum sergilemesi
beklenebilir. Bu bağlamda, toplumsal cinsiyete duyarlı davranışların kadınların çıkarına
olması nedeniyle kadınların, erkeklere göre daha eşitlikçi olduğunu söylemek yanlış
503
Bu konuya özel üç önemli çalışma: Fortin, N. M. (2005). Gender Role Attitudes and The Labour-market Outcomes of
Women across OECD Countries, Oxford Review of Economic Policy, 21(3), 416-438; Davis, S. N. & Greenstein, T. N.
(2009). Gender Ideology: Components, Predictors, and Consequences, Annual Review of Sociology, 35, 87-105; Fényes. H.
(2014). Gender Role Attitudes among Higher Education Students in a Borderland Central-Eastern European Region called
‘Partium’, Center for Educational Policy Studies Journal, 4(2), 49-70.
775
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
olmayacaktır. Literatürde bu yönde yapılan pek çok çalışmada da (Burt & Scott, 2002;
Bryant, 2003; Frieze vd., 2003; Vefikuluçay vd., 2007; Vefikuluçay Yılmaz vd., 2009; Öngen
& Aytaç, 2013; Altuntaş & Altınova, 2015) kadınların, erkeklere kıyasla daha eşitlikçi bir
yaklaşım içinde oldukları ortaya konulmuştur.
Maruz kalma-temelli açıklamalara göre ise bireyler, kadının toplumdaki yeri ve
sorumluluklarına yönelik geleneksel bakış açılarını, bu bakış açısının çözülmeye başladığı
durumlarla/fikirlerle karşı karşıya kaldıklarında değiştirirler. Bu yaklaşıma göre ‘kişisel
deneyimler’ ve
‘sosyalleşme’ ile birlikte ‘eğitim’, toplumsal cinsiyet ideolojisini
dönüştürebilecek üç temel etkenden birini oluşturmaktadır (Bolzendahl & Myers, 2004: 762).
Literatürde yer alan pek çok çalışma da (Fortin, 2005; Ali, Yousuf & Munir, 2005; Wallace,
Haerpfer & Abbott, 2008; Murphy-Graham, 2010; Cotter, Hermsen & Vanneman, 2011;
Taşçı vd., 2011; Kissane, 2012; Maber, 2014) eğitimin, farklı alanlarda toplumsal cinsiyet
eşitliğinin sağlanmasında etkili olabildiğini göstermiştir.
Geleneksel toplumsal cinsiyet ideolojisinin dönüşümünde, eğitimin etkisine odaklanan
çalışmalar (Davis & Pearce, 2007; Sallan Gül vd., 2008; Malik & Courtney, 2011; Salako &
Ajasa, 2015), bireylerin kendi eğitimlerinin olduğu kadar, ebeveynlerinin eğitiminin de
bireylerin cinsiyetçi kabul ve davranışlarının biçim değiştirmesinde etki yaratabildiğini
göstermektedir.
Bu çalışmada, toplumsal cinsiyet ideolojisinin dönüşümünde önemli bir mekanizma
olan eğitimin, kadının politik alandaki varoluşuna ilişkin değerlendirmelerde görünür
olabilecek bir farkındalığı yaratıp yaratmadığı ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede
öğrencilerin kadının politik alandaki varoluşuna ilişkin değerlendirmeleri, bir yandan
araştırmaya katılan öğrencilerin öğrenim düzeyleri, diğer yandan öğrencilerin ebeveynlerinin
eğitim düzeyleri üzerinden incelenmiştir.
Çalışmada öncelikle merkezi yönetimler, yerel yönetimler, siyasi partiler, kadın
örgütleri ve diğer sivil toplum örgütleri kadınların politik alanda varoluşunda rol oynayan
kurumsal aktörler olarak öğrencilerin değerlendirmelerine sunulmuştur.
Siyasi partilerin, kadınların politik varoluşu açısından önemli bir potansiyele sahip
olduğunu söylemek mümkündür. Ancak siyasi partilerin bu potansiyelini, toplumsal cinsiyet
eşitliğinden yana kullanabilmesi için kadınlara sağlanan destek eksikliğinin en bariz örnekleri
arasında yer alan kadın adaylar için sınırlı finansal destek uygulamalarının, kadınların siyasi
ağlara erişiminin önündeki engellerin ve kadınlar için belirlenen daha katı standart ve
nitelikler gibi uygulamaların ortadan kaldırılması için aktif sorumluluk üstlenmeleri
gerekmektedir (Shvedova, 2005: 35).
Benzer biçimde yerel yönetimler de kadınların insan haklarının korunması, toplumsal
cinsiyet ayrımcılıklarının ortadan kaldırılması, kadınların güçlenmeleri ve sosyal hayata daha
fazla katılımlarının önünün açılabilmesi için oldukça önemli olan aktörler arasındadır (Ateş,
Yavuz & Dağlı, 2018). Zira yurttaşlar açısından daha kolay erişilebilir oldukları ve yönetime
katılmaları noktasında önemli bir role sahip oldukları göz önünde bulundurulduğunda, kadın
sorunlarının çözümü için yerel düzeyde kadınların siyasete katılımının ne ölçüde önemli
olduğu daha da anlaşılır olacaktır (Oruç & Bayrakçı, 2013: 463). Ancak kadınların politik
katılımlarını artırmada, kentteki kadın sorunlarının tespiti ve çözümüne yönelik stratejiler
geliştirilmesinde, yerel yönetimlerin bilhassa kadın örgütleriyle sistematik bir ilişki ve iletişim
geliştirmesi gerekmektedir (Şahin, 2011: 105).
Dolayısıyla parlamento ve yerel yönetimlerde kadın temsilinin yetersizliğinin, kadınerkek eşitliğini sağlayacak politik katılım süreçlerinin desteklenmesiyle giderilmesinde
776
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
öncelikli sorumluluk siyasi partilerin ve yerel yönetimlerindir. Özellikle yetersiz temsilde
büyük rolü olan siyasi partilerin siyasetteki erkek egemen yapılanmayı ve kadının ikincilliğini
sorgulamaları, kadının politik katılımını arttıracak önlem ve girişimleri desteklemeleri
gerekmektedir (Çağlar, 2011: 66). Bununla birlikte başta kadın örgütleri olmak üzere diğer
sivil toplum örgütlerinin de kadınların politik alanda varoluşu için önemli birer aktör
olabileceği atlanılmamalıdır. Bilhassa kadın örgütleri, son yıllarda demokratik yönetimlerde
kadınların parlamentodaki temsilinin artmasında önemli rol oynayan aktörler arasında yer
almaktadır (Shvedova, 2005: 38). Kadın haklarını savunan kadın örgütlerinin, temel
konularda ortak hareket etme amacıyla ilişki ağları oluşturarak sivil toplumun gücünü arttırma
ve kendi somut sorunlarını ve çözüm taleplerini siyasetin gündemine taşıyabilme potansiyeli
bulunmaktadır (Sancar, 2008: 181). Ayrıca kadın örgütleri, özellikle kadının politik alana
katılımı için önemli olan kotaların başarılı bir şekilde uygulanmasında da önemli bir role
sahiptir (Dahlerup, 2005: 152).
Bu çalışma kapsamında öğrencilerden, kadınların politik alanda varoluşu için mecliste,
yerel yönetimlerde, sendikalarda, meslek odalarında ve sivil toplum örgütlerinde toplumsal
cinsiyet kotası uygulanmasının gerekliliğine ilişkin değerlendirmeleri de alınmıştır.
Kadınların politik alandaki varoluşunu olumsuz etkileyen nedenler arasında siyasal ve
sivil toplum örgütlerinin kadınların katılımını güçleştiren yapıların bulunduğu bilinmektedir
(Sancar vd., 2006: 74). Bu sorunun ortadan kaldırılabilmesi için politik kararlara ve
kurumlara, parlamento ve siyasi partilere, sendikalara eşit katılımını sağlamaya yönelik
somut, özgül hedeflerin tanımlanması gereklidir (Sancar, 2008: 180). Kadınların karar alma
süreçlerine eşit katılımının sağlanabilmesi için kadınların politik yaşamda eksik temsil
sorununun, toplumsal cinsiyet eşitsizliğin bir göstergesi olduğunun sivil toplum örgütlerine
üyelikten, siyasi parti üyeliğine, milletvekili seçimlerinden, yerel seçimlere kadar her türlü
çabanın, kadının statüsünün geliştirilmesinin gerek koşulu olduğunun kabul edilmesi gerekir
(Şahin, 2011: 105).
Toplumsal cinsiyet kotası uygulaması, kadınların siyaset alanında daha eşitlikçi bir
oranda temsil edilebilmelerinin sağlanmasında önemli araçlardan birisidir (Altındal, 2007:
26). Kadınların siyasette erkeklerle eşit biçimde varolabilmeleri için geliştirilmiş kota benzeri
önlemler, eşitsiz koşullarda başlayan bir yarışın daha eşit hale getirilebilmesini sağlamayı
amaçlayan pozitif ayrımcı bir uygulamadır. Bu uygulama, kadınların kendilerini sistematik
olarak dışlayan bir mekanizmaya girebilmelerini mümkün kılar, böylece daha fazla sayıda
kadının siyasette varolması yoluyla toplumsal cinsiyet eşitsizliklerine siyasal çözümlerin
sağlanmasının kolaylaşacağını öngörür (Sancar vd., 2006: 25). Zira kadınların devletler,
parlamentolar ve yerel yönetimlerde temsilini artırmayı amaçlayan toplumsal cinsiyet kotaları
meşruiyetini, kadınların temsil edilmemesinin temel nedenlerinin, genel olarak siyasi
kurumların dışlayıcı uygulamaları olmasından alır (Dahlerup, 2005: 141). Bu nedenle
hükümetler, siyasi partiler, sendikalar, meslek örgütleri ve diğer temsilci gruplarında seçimle
oluşan politik karar konumlarında adaylar ve seçilecek kişiler için toplumsal cinsiyet
kotalarının uygulanması en etkili uygulamalar olarak öne çıkmaktadır (Sancar, 2018: 54).
Jane ve Ganiger (2013: 1) tarafından altı çizildiği üzere politik katılımda toplumsal
cinsiyet eşitliğinin sağlanması, modern demokratik yönetişimin temel hususlarından birisidir
ve bu nedenle kadınların yerel yönetimlere katılımlarının arttırılması için yasal çerçevelerin
ve politikaların güçlendirilmesi gerekmektedir. Siyasi partilerde kadınların önündeki engelleri
kaldırmak için kadınlar lehine pozitif ayrımcılık ve kota uygulaması gibi yaklaşımlar
düşünülerek toplumsal değişim sağlanabilir. Siyasi partilerde eşitlikçi bir yapının kurulması
ve aday seçimlerinin demokratikleştirilmesi gibi toplumsal cinsiyet kotası da, kadınların
777
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
siyasi alanda daha eşitlikçi bir oranda temsilini sağlayacak çözümlerdendir (Çağlar, 2011: 72).
Son olarak çalışanların çıkarlarının korunması, ekonomik ve demokratik haklarının
geliştirilmesi açısından demokratik bir toplumun vazgeçilmez ögeleri olan sendikalarda
yapılan kota tartışmaları, kadınların politik temsili açısından oldukça önemlidir (Toksöz,
1994: 439).
Araştırma Yöntemi
Nicel yöntemle gerçekleştirilen bu araştırmanın evrenini, Hacettepe Üniversitesi’nin,
öğrenci sayısı en fazla olan beş fakültesinin öğrencileri oluşturmaktadır. Buna göre Edebiyat,
Eğitim, Mühendislik, İİBF, Fen Fakültelerinde öğrenim gören toplam 20.674 öğrenci,
araştırmanın evreni olarak belirlenmiştir. Araştırmanın örneklemini, söz konusu beş
fakültenin en fazla öğrenci sayısına sahip bölümleri olan; İktisat, Sosyal Hizmet, Sınıf
Öğretmenliği, İngilizce Öğretmenliği, Bilgisayar Mühendisliği, Elektrik-Elektronik
Mühendisliği, Biyoloji, Kimya, İngiliz Dili ve Edebiyatı, Alman Dili ve Edebiyatı Bölümleri
oluşturmaktadır. Eğitimin yarattığı etkinin ortaya çıkartılabilmesi amacına uygun olarak,
belirlenen bölümlerin birinci sınıfı ile son sınıfına devam eden öğrenciler arasından örneklem
seçilmiştir. Böylece %95 güvenilirlik düzeyi, 0,05 güven aralığında ve %20 cevapsızlık
olasılığı eklenerek toplam 454 öğrenci, araştırmaya dahil edilmiştir. Araştırmanın örneklemini
oluşturan 454 öğrencinin, beş fakülteye oranı 91 olarak tespit edilmiştir. Söz konusu
fakültelerin ilgili bölümlerinden ulaşılacak öğrenci sayısı 46 olarak belirlenmiştir. Bu
öğrencilerin 23’ünün birinci sınıftan, 23’ünün ise dördüncü sınıftan olması için çaba
gösterilmiştir. Veri toplama süreci, 2016-2017 akademik yılı içinde yaklaşık üç ayda
tamamlanmıştır.504
Basit rastgele örnekleme yöntemiyle ve gönüllülük kriteri üzerinden belirlenen
örneklem içinden, 365 öğrenci araştırmaya katılmıştır. Uygulanan anketler içinde soruların
yanıtlanması yarım bırakılan on yedi anket505 değerlendirmeye alınmamış ve analize toplam
348 öğrenciden toplanan anketler dahil edilmiştir. Araştırmaya İngiliz Dili ve Edebiyatı,
Biyoloji, İktisat, Sosyal Hizmet ve Sınıf Öğretmenliği Bölümlerinden tam sayımla katılım
sağlanmış olup, bu bölümlerden 46’şar öğrenci ile anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Bölüm
bazında belirlenen örneklem büyüklüğü üzerinden araştırmaya, Bilgisayar Mühendisliği
Bölümünden %72 (33 öğrenci), Alman Dili ve Edebiyatı Bölümünden %65 (30 öğrenci),
Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümünden %54 (25 öğrenci), Kimya Bölümünden %48
(22 öğrenci), İngiliz Dili Öğretmenliği Bölümünden ise %17 (8 öğrenci) oranlarında katılım
sağlanmıştır.
Öğrencilerin, kadının politik alandaki varoluşuna ilişkin değerlendirmelerini ortaya
çıkartabilmek için 3’lü likert tipi hazırlanmış on bir soruyu yanıtlamaları istenmiştir. Sorulara
verilen yanıtlar, öğrencilerin öğrenim düzeyleri ile öğrencilerin anne ve babalarının eğitim
düzeyleri bağlamında SPSS Versiyon 23,0 Paket Programı kullanılarak, betimsel istatistikler
ile ki kare istatistiklerinden yararlanılarak analiz edilmiştir.
504
Aynı araştırmanın farklı boyutlarından yararlanılarak yapılan diğer iki çalışma için bkz: Özateş Gelmez, Ö.
S. (2019). Üniversiteli Kadın Öğrencilerin Gözünden Kadının Güçlenmesi. Journal of Higher Education &
Science/Yüksekögretim ve Bilim Dergisi, 9(2), 256-267 Özateş Gelmez, Ö. S. (2019). “Üniversiteli Kadın ve
Erkek Öğrencilerin Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Dair Görüşleri.” 3. Uluslararası Sınırsız Eğitim ve
Araştırma Sempozyumu (Useas 2019), 24-27 Nisan 2019, Muğla.
505
Bilgisayar Mühendisliği Bölümünden 2, Alman Dili ve Edebiyatı Bölümünden 4, Elektrik-Elektronik
Mühendisliği Bölümünden 3, Kimya Bölümünden 3, İngiliz Dili Öğretmenliği Bölümünden 5 olmak üzere
toplam 17 öğrenciden alınan anket, soruların hepsi yanıtlanmadığı için araştırmaya dahil edilmemiştir.
778
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Bulgular
Araştırmaya katılan 348 öğrencinin, %52’si (181 öğrenci) birinci sınıfta, %48’i (167
öğrenci) dördüncü sınıfta öğrenim görmektedir. Yaş ortalaması 21, en küçüğü 17, en büyüğü
28 yaşında olan öğrencilerin, 219’u kadın, 129’u erkek; 343’ü bekar, 3’ü evli ve 2’si
boşanmıştır. Araştırmaya katılan öğrencilerin annelerinin eğitim düzeyleri sırasıyla, %29.9
oranında ilkokul, %29.6 oranında önlisans, lisans ve üstü, %26.7 oranında lise, %11.5
oranında ortaokul ve %2.3 oranında okur-yazar değil veya bir okul bitirmemiştir.
Öğrencilerin babalarının eğitim düzeyleri ise %43,7 ile en yüksek oranda önlisans, lisans ve
üstü, ardından %27.9 oranıyla lise, %17.2 oranıyla ilkokul, %10.9 oranıyla ortaokul, %0.3
oranıyla okur-yazar değil veya bir okul bitirmemiştir.
Kadınların Politik Alanda Varoluşunda Rol Oynayan Kurumsal Aktörlere İlişkin
Değerlendirmeler
Araştırmaya katılan öğrencilerin gerek kendi öğrenim düzeyleri gerekse anne ve
babalarının eğitim düzeyleri üzerinden kadının politik alanda varoluşunda rol oynayan
kurumsal aktörlere ilişkin değerlendirmeleri incelenmiştir. Bu incelemede merkezi
yönetimlerin, yerel yönetimlerin, siyasi partilerin, kadın örgütlerinin ve diğer sivil toplum
örgütlerinin birer kurumsal aktör olarak, kadının politik alanda varoluşunda rol oynayıp
oynamadığına ilişkin öğrencilerin değerlendirmelerine yer verilmiştir.
Öğrenim düzeyi
Tablo 1. Kadınların Politik Alandaki Varoluşunda Merkezi Yönetimlerin Rolü
Katılıyorum
Merkezi Yönetimler
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
N
%
N
%
N
%
N
%
1.Sınıf
106
58.6
17
9.4
58
32.0
181
100.0
4. Sınıf
107
64.1
17
10.2
43
25.7
167
100.0
Lise
altı
Lise ve
üstü
86
56.6
22
14.5
44
28.9
152
100.0
127
64.8
12
6.1
57
29.1
196
100.0
P değeri
.433
Anne
eğitimi
.029
Baba
eğitimi
.563
Toplam
Lise
altı
Lise
ve üstü
61
61.6
12
12.1
26
26.3
99
100.0
152
61.0
22
8.8
75
30.1
249
100.0
348
100.0
Araştırmaya katılan üniversite öğrencilerinin, kadınların politik alandaki varoluşunda merkezi
yönetimlerin rolü olup olmadığına ilişkin değerlendirmeleri, öğrencilerin öğrenim durumları
dikkate alınarak incelendiğinde birinci sınıfa devam eden öğrencilerin değerlendirmeleri ile
dördüncü sınıfta öğrenim gören öğrencilerin değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark
ortaya çıkmamıştır [x2 =(.433) p>.05]. Gerek birinci sınıfta gerekse dördüncü sınıfta okuyan
öğrencilerin yarıdan fazlası merkezi yönetimlerin, kadınların politik alandaki varoluşunda rol
oynayan kurumsal aktörler arasında yer aldığı değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Birinci
sınıfta öğrenim göre öğrencilerin merkezi yönetimlerin konuyla ilişkisindeki rolüne dair daha
779
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
kararsız oldukları (%32.0), dördüncü sınıfa gelindiğinde ise bu konuda kararsız olan öğrenci
oranının düşüş sergilediği (%25.7) görülmüştür.
Kadınların politik alandaki varoluşunda merkezi yönetimlerin rolüne ilişkin değerlendirmeler,
araştırmaya katılan öğrencilerin annelerinin eğitim düzeyi üzerinden analiz edildiğinde,
annesinin eğitimi lise ve üstü olan öğrencilerin, kadının politik alandaki varoluşunda merkezi
yönetimlerin rol oynadığı görüşene %64.8 oranıyla katıldıkları, bu görüşe katılmayanların
oranının ise %6.1 olduğu görülmüştür. Buna karşın annesinin eğitim düzeyi lise altı olan
öğrencilerin ise merkezi yönetimlerin rolüne %56.6 oranıyla katıldıkları, %14.5 oranıyla ise
katılmadıkları görülmüştür. Yapılan ki kare analizinde araştırmaya katılan öğrencilerin
annelerinin eğitim düzeyleri ile yaptıkları değerlendirmeler arasında anlamlı bir fark olduğu
görülmüştür[x2 =(.029) p<.05].
Öğrencilerin konuyla ilgili yaptığı değerlendirmeler, babalarının eğitim düzeyi üzerinden
incelendiğinde ise bu kez anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2 =(.563) p>.05]. Babasının
eğitimi lise ve üstü olan öğrencilerden, kadınların politik alandaki varoluşunda merkezi
yönetimlerin rol oynadığını düşünmeyen öğrenci oranında (%8.8), babasının eğitimi lise altı
olan öğrencilerin oranına (%12.1) kıyasla bir düşüş yaşandığı görülmüştür. Bununla birlikte
merkezi yönetimlerin rolüne dair kararsız olan öğrencilerin oranında ise ters yönde bir artış
yaşanmıştır. Buna göre, merkezi yönetimlerin kadının politik alandaki varoluşunda kurumsal
bir aktör olup olmadığı konusunda kararsız olduklarını belirten öğrencilerden %30.1’inin
babası lise ve üstü, %26.3’ünün ise lise altı eğitim düzeyine sahip olduğu görülmüştür.
Öğrenim düzeyi
Tablo 2. Kadınların Politik Alandaki Varoluşunda Yerel Yönetimlerin Rolü
Katılıyorum
Yerel Yönetimler
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
N
%
N
%
N
%
N
%
1.Sınıf
81
44.8
19
10.5
81
44.8
181
100.0
4. Sınıf
94
56.3
15
9.0
58
34.7
167
100.0
P
değeri
.096
Anne
eğitimi
.313
Lise altı
75
49.3
19
12.5
58
38.2
152
100.0
Lise ve
üstü
100
51.0
15
7.7
81
41.3
196
100.0
Lise altı
55
55.6
11
11.1
33
33.3
99
100.0
120
48.2
23
9.2
106
42.6
249
100.0
348
100.0
Baba
eğitimi
.282
Lise ve
üstü
Toplam
Yerel yönetimlerin, kadının politik alandaki varoluşunda kurumsal birer aktör olarak rol
oynayıp olmadığına ilişkin öğrenci değerlendirmeleri kendi öğrenim düzeyleri üzerinden
analiz edildiğinde, dördüncü sınıfta öğrenim gören öğrencilerin, birinci sınıfta öğrenim gören
öğrencilere kıyasla yerel yönetimlerin bu konuda rol oynadığı görüşüne daha fazla oranda
(%56.3) katıldıkları, katılmayanların oranı (%9.0) ile kararsızların oranında (%34.7) ise düşüş
olduğu görülmektedir. Ancak yapılan ki kare testi sonucu söz konusu farkın anlamlı olmadığı
görülmüştür [x2 =(.096) p>.05].
780
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Söz konusu soruya verilen yanıtlar, anne eğitim düzeyi bakımından incelendiğinde, yerel
yönetimlerin kurumsal bir aktör olarak konuyla ilişkili bir role sahip olmadığını düşünen
öğrencilerden, annesi lise ve üstü düzeyde eğitim almış öğrencilerin oranında (%7.7), annesi
lise altı eğitim almış öğrencilerin oranına kıyasla (%12.5) bir düşüş olduğu görülmektedir.
Ancak söz konusu düşüş ile ortaya çıkan oransal farkın, görüşe katılan öğrencilerden annesi
lise ve üstü eğitim düzeyine sahip olanların sayısı kadar, kararsız öğrencilerin sayısına da artış
olarak yansıdığı görülmektedir. Zira yerel yönetimlerin bu konuda rolü olduğunu düşünen
öğrencilerden annesi lise altı eğitime sahip olanların oranı %49.3 iken, lise ve üstü eğitim
almış olanların oranı %51’dir. Benzer biçimde bu konuda kararsız olduğunu ifade eden
öğrencilerden annesi lise altı eğitime sahip olanların oranı %38.2 iken, lise ve üstü eğitim
almış olanların oranı %41.3’tür. Yapılan ki kare analizinde de anlamlı bir farka
ulaşılamamıştır [x2 =(.313) p>.05].
Öğrencilerin babalarının eğitim düzeyleri üzerinden yapılan analizde de öğrencilerin, yerel
yönetimlerin rolüne ilişkin değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2
=(.282) p>.05]. Öğrencilerin annelerinin eğitim düzeyine benzer biçimde, baba eğitim
düzeyinin yükselmesi ile birlikte, yerel yönetimlerin kurumsal bir aktör olarak konuya ilişkin
bir role sahip olmadığını düşünen öğrencilerin oranında %1.9’lık bir düşüş görülmektedir.
Oransal açıdan (%7.4’lük bir oranda) daha büyük bir düşüş ise baba eğitim düzeyinin
yükselmesiyle birlikte bu görüşe katılan öğrencilerin sayısında görülmüştür. Yerel
yönetimlerin rolüne ilişkin değerlendirmelerinde kararsız olduğunu belirten öğrencilerden
babası lise ve üstü düzeyde eğitim almış olanların oranında (%42.6), babası lise altı eğitim
almış olanların oranına (%33.3) kıyasla bir artış olduğu görülmektedir.
Öğrenim düzeyi
Tablo 3. Kadınların Politik Alandaki Varoluşunda Siyasi Partilerin Rolü
Siyasi Partiler
Kararsızım
Katılıyorum
Katılmıyorum
N
%
N
%
N
%
N
%
1.Sınıf
102
56.4
22
12.2
57
31.5
181
100.0
4. Sınıf
109
65.3
13
7.8
45
26.9
167
100.0
Lise altı
79
52.0
17
11.2
56
36.8
152
100.0
Lise ve
üstü
132
67.3
18
9.2
46
23.5
196
100.0
Toplam
P değeri
.183
Anne
eğitimi
.012
.965
Baba
eğitimi
Lise altı
Lise ve
üstü
Toplam
59
59.6
10
10.1
30
30.3
99
100.0
152
61.0
25
10.0
72
28.9
249
100.0
348
100.0
Tablo 3’te görülebileceği üzere, kadınların politik alanda varoluşunda siyasi partilerin rol
oynadığı görüşüne gerek katılmayan (%12.2) gerekse de kararsız (%31.5) olduğunu belirten
birinci sınıfa devam eden öğrencilerle kıyaslandığında, dördüncü sınıfta öğrenim gören
öğrenciler arasında bu konuda kararsız olduğunu belirten öğrencilerin oranı da (%26.9), siyasi
partilerin bir rolü olduğu görüşüne katılmayanların oranı da (%7.8) düşmüştür. Kadınların
politik alanda varoluşunda siyasi partilerin rol oynadığı düşünen birinci sınıf öğrencilerinin
781
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
oranına (%56.4) kıyasla, dördüncü sınıf öğrencilerinin oranında (%65.3) ise artış yaşanmıştır.
Bununla birlikte öğrencilerin öğrenim düzeyleri ile değerlendirmeleri arasında anlamlı bir
fark bulunamamıştır [x2 =(.183) p>.05].
Öğrencilerin konuya ilişkin değerlendirmeleri annelerinin eğitim düzeyi üzerinden analiz
edildiğinde ise ortaya anlamlı bir fark çıkmıştır [x2 =(.012) p<.05]. Annesi lise ve üstü eğitim
düzeyine sahip olan ve kadınların politik alanda varoluşunda siyasi partilerin rol oynadığı
görüşüne katılan öğrencilerin oranının (%67.3), annesi lise altı eğitim düzeyine sahip olan ve
bu görüşe katılan öğrencilerin oranına (%52.0) göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Ek
olarak annesi lise ve üstü eğitim düzeyine sahip olan ve bu görüşe katılmayan öğrencilerin
oranı (%9.2) ile bu konuda kararsız olan öğrencilerin oranı (%23.5) ise annesi lise altı eğitim
düzeyine sahip öğrenci oranlarına kıyasla düşmüştür.
Son olarak babalarının eğitim düzeyi bakımından öğrencilerin değerlendirmeleri
incelendiğinde babası lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerden, kadınların politik
alanda varoluşunda siyasi partilerin rol oynadığı görüşüne katılım oranı (%61.0), babası lise
altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin bu görüşe katılım oranından (%59.6) yüksek olduğu,
babası lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerden bu konuda kararsız olanların oranı
(%28.9) ile görüşe katılmayanların oranının (%10.0) ise daha düşük olduğu görülmüştür.
Bununla birlikte söz konusu farkın anlamlı olmadığı ortaya çıkmıştır [x2 =(.965) p>.05].
Öğrenim düzeyi
Tablo 4. Kadınların Politik Alandaki Varoluşunda Kadın Örgütlerinin Rolü
Katılıyorum
Katılmıyorum
Kadın Örgütleri
Kararsızım
Toplam
N
%
N
%
N
%
N
%
1.Sınıf
100
55.2
14
7.7
67
37.0
181
100.0
4. Sınıf
113
67.7
12
7.2
42
25.1
167
100.0
P
değeri
.047
Anne
eğitimi
.914
Lise altı
94
61.8
12
7.9
46
30.3
152
100.0
Lise ve
üstü
119
60.7
14
7.1
63
32.1
196
100.0
.875
Baba
eğitimi
Lise altı
Lise ve
üstü
Toplam
59
59.6
7
7.1
33
33.3
99
100.0
154
61.8
19
7.6
76
30.5
249
100.0
348
100.0
Kadın örgütlerinin, kadınların politik alanda varoluşlarında rol oynayıp oynamadığı
konusunda değerlendirmelerde bulunan öğrencilerden birinci sınıfta öğrenim görenler ile
dördüncü sınıfta öğrenim görenlerin değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark ortaya
çıkmıştır [x2=(.047) p<.05]. Üniversitenin birinci sınıfında öğrenim gören ve kadın
örgütlerinin, kadınların politik alanda varoluşlarında rol oynadığını düşünen öğrencilerin
oranına (%55.2) kıyasla, dördüncü sınıfta öğrenim gören öğrencilerin oranının (%67.7) daha
yüksek, bu görüşe katılmayan dördüncü sınıf öğrencilerinin oranının (%25.1), birinci sınıf
öğrencilerinin oranından (%37.0) daha düşük olduğu görülmüştür. Konuya ilişkin
782
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
kararsızlıklarını ifade eden öğrencilerin değerlendirmelerinde öğrenim düzeyleri bakımından
da aynı yönde, %0.5 oranında düşüş olduğu görülmüştür.
Öğrencilerin değerlendirmeleri annelerinin eğitim düzeyi bakımından incelendiğinde
değerlendirmeler arasında anlamlı bir fark yakalanamamıştır [x2 =(.914) p>.05]. Annesinin
eğitim düzeyi lise ve üstü olan ve kadın örgütlerinin, kadınların politik alanda varoluşlarında
rol oynadığı görüşüne katılan öğrencilerin oranı (%60.7) ile bu görüşe katılmayan
öğrencilerin oranı (%7.1), annesi lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin oranına kıyasla
düşmüş, bu konuda kararsız olduğunu belirten öğrencilerin oranı (%32.1) ise annesi lise altı
eğitim düzeyine sahip öğrencilerin oranına (%30.3) kıyasla yükselmiştir.
Öğrencilerin babalarının eğitim düzeyi üzerinden yapılan analizde ise babasının eğitim düzeyi
lise ve üstü olan ve kadın örgütlerinin, kadınların politik alanda varoluşlarında rol oynadığı
görüşüne katılan öğrencilerin oranı (%61.8) ile bu görüşe katılmayan öğrencilerin oranı
(%7.6), babası lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin oranına kıyasla yüksek olduğu, bu
konuda kararsız olduğunu belirten öğrencilerin oranının (%30.5) ise babası lise altı eğitim
düzeyine sahip öğrencilerin oranından (%33.3) düşük olduğu görülmüştür. Yapılan ki kare
analizinde de anlamlı bir farka ulaşılamamıştır [x2 =(.875) p>.05].
Öğrenim düzeyi
Tablo 5. Kadınların Politik Alandaki Varoluşunda Diğer Sivil Toplum Örgütlerinin Rolü
Katılıyorum
Diğer Sivil Toplum Örgütleri
Katılmıyorum
Kararsızım
P değeri
Toplam
N
%
N
%
N
%
N
%
1.Sınıf
50
27.6
35
19.3
96
53.0
181
100.0
4. Sınıf
60
35.9
18
10.8
89
53.3
167
100.0
.048
Anne
eğitimi
.638
Lise altı
52
34.2
23
15.1
77
50.7
152
100.0
Lise ve
üstü
58
29.6
30
15.3
108
55.1
196
100.0
.645
Baba
eğitimi
Lise altı
Lise ve
üstü
Toplam
28
28.3
17
17.2
54
54.5
99
100.0
82
32.9
36
14.5
131
52.6
249
100.0
348
100.0
Araştırmaya katılan öğrencilerin, kadının politik alanda varoluşunda rol oynayan birer
kurumsal aktör olarak kadın örgütleri dışında kalan sivil toplum örgütlerinin rolüne ilişkin
değerlendirmelerine
bakıldığında
öğrencilerin
öğrenim
düzeleri
bakımından,
değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür [x2 =(.048) p<.05]. Buna
göre, öğrencilerin dördüncü sınıfa geldiğinde sivil toplum örgütlerinin konuya ilişkin rolü
olduğu görüşüne daha yüksek oranda (%35.9) katıldıkları, katılmama doğrultusunda görüş
bildiren öğrencilerin oranının (%10.8) ise daha düşük olduğu görülmüştür.
Sivil toplum örgütlerinin, kadının politik varoluşunda kurumsal bir aktör olarak rol oynadığı
düşünen ve annesi lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin oranı (%34.2) ise annesi lise ve
üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerin oranından (%29.6) daha yüksek olduğu görülmüştür.
783
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Ek olarak annesi lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerden bu konuda kararsız
olduğunu belirtenlerin oranı da (%55.1), annesi lise altı eğitim düzeyine sahip olup kararsız
olduğunu ifade eden öğrencilerin oranından (%50.7) daha yüksek olması da dikkat çekicidir.
Öğrencilerin annelerinin eğitim düzeyleri ile değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark
bulunamamıştır [x2 =(.638) p>.05].
Araştırmaya katılan öğrencilerin babalarının eğitim düzeyi ile değerlendirmeleri arasında da
anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2 =(.645) p>.05]. Bununla birlikte babası lise ve üstü
eğitim düzeyine sahip olup, sivil toplum örgütlerinin, kadının politik alandaki varoluşunda
kurumsal birer aktör olarak rol oynadığını düşünen öğrencilerin oranının (%32.9), babası lise
altı eğitim düzeyine sahip olup bu görüşe katılanların oranından (%28.3) daha yüksek olduğu
ortaya çıkmıştır. Ayrıca babası lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerle kıyaslandığında,
babası lise ve üstü eğitim düzeyine sahip olan öğrencilerin sivil toplum örgütlerinin rolü
konusunda daha az oranda (%52.6) kararsız ve daha az oranda (%14.5) bu görüşe
katılmadıkları görülmüştür.
Kadının Politik Alanda Varoluşu İçin Pozitif Ayrımcılık Uygulanmasına İlişkin
Değerlendirmeler
Araştırmaya katılan öğrencilerin kadının politik alanda varoluşu için pozitif ayrımcılık
uygulanmasına ilişkin değerlendirmelerinin yanı sıra mecliste, yerel yönetimlerde,
sendikalarda, meslek odalarında ve sivil toplum örgütlerinde toplumsal cinsiyet kotası
uygulanmasına ilişkin değerlendirmeleri alınmıştır. Öğrencilerin söz konusu
değerlendirmeleri kendi öğrenim düzeyleri bakımından incelendiği gibi ebeveynlerinin eğitim
düzeyleri üzerinden de analiz edilmiştir.
Tablo 6. Kadınların Politik Alanda Varoluşu İçin Pozitif Ayrımcılık Uygulanması Gerekliliği
Öğrenim
düzeyi
Katılıyorum
Pozitif Ayrımcılık Uygulanması
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
1.Sınıf
4. Sınıf
N
137
135
%
75.7
80.8
N
21
15
%
11.6
9.0
N
23
17
%
12.7
10.2
N
181
167
%
100.0
100.0
Lise altı
123
80.9
15
9.9
14
9.2
152
100.0
Lise ve
üstü
149
76.0
21
10.7
26
13.3
196
100.0
P değeri
.508
Anne
eğitimi
.461
.368
Baba
eğitimi
Lise
altı
Lise ve
üstü
Toplam
82
82.8
9
9.1
8
8.1
99
100.0
190
76.3
27
10.8
32
12.9
249
100.0
348
100.0
Tablo 6’da görülebileceği üzere, kadınların politik alanda varoluşu için pozitif ayrımcılık
uygulanması gerektiği görüşüne gerek birinci sınıfta (%75.7) gerekse dördüncü sınıfta
öğrenim gören (%80.8) öğrencilerin büyük çoğunluğu katılmıştır. Bu görüşe katılmayan
(%11.6) gerekse de kararsız (%12.7) olduğunu belirten birinci sınıfa devam eden öğrencilerle
kıyaslandığında, dördüncü sınıfta öğrenim gören öğrenciler arasında bu konuda kararsız
olduğunu belirten öğrencilerin oranı da (%10.2), pozitif ayrımcılığın gerekliliğine katılmayan
784
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
öğrencilerin oranı da (%9.0) düşmüştür. Yapılan ki kare testinde öğrencilerin öğrenim
düzeyleri ile değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır [x2 =(.508) p>.05].
Söz konusu soruya verilen yanıtlar, anne eğitim düzeyi bakımından incelendiğinde, kadınların
politik alanda varoluşu için pozitif ayrımcılık uygulanması gerektiğini düşünen öğrencilerden,
annesi lise ve üstü düzeyde eğitim almış öğrencilerin oranında (%76.0), annesi lise altı eğitim
almış öğrencilerin oranına kıyasla (%80.9) bir düşüş olduğu görülmektedir. Söz konusu düşüş
ile ortaya çıkan oransal farkın, görüşe katılmayan öğrencilerden annesi lise ve üstü eğitim
düzeyine sahip olanların sayısı kadar, kararsız öğrencilerin sayısına da artış olarak yansıdığı
görülmektedir. Zira bu konuda pozitif ayrımcılığın gerekmediğini düşünen öğrencilerden
annesi lise altı eğitime sahip olanların oranı %9.9 iken, lise ve üstü eğitim almış olanların
oranı %10.7’dir. Benzer biçimde bu konuda kararsız olduğunu ifade eden öğrencilerden
annesi lise altı eğitime sahip olanların oranı %9.2 iken, lise ve üstü eğitim almış olanların
oranı %13.3’e çıkmıştır. Yapılan ki kare analizinde anlamlı bir fark görülmemiştir [x2 =(.461)
p>.05].
Öğrencilerin konuyla ilgili yaptığı değerlendirmeler, babalarının eğitim düzeyi üzerinden
incelendiğinde de anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2 =(.368) p>.05]. Babasının eğitimi
lise ve üstü olan öğrencilerden kadınların politik alandaki varoluşu için pozitif ayrımcılık
uygulanması gerektiğini düşünen öğrenci oranında (%76.3), babasının eğitimi lise altı olan
öğrencilerin oranına (%82.8) kıyasla bir düşüş yaşandığı görülmektedir. Bununla birlikte
pozitif ayrımcılığın gerekliliği konusunda kararsız olan ve pozitif ayrımcılık gerekmediğini
düşünen öğrencilerin oranında ise ters yönde bir artış yaşanmıştır. Buna göre, pozitif
ayrımcılığın kadının politik alandaki varoluşu için gerekliliği konusunda kararsız olduklarını
belirten öğrencilerden %12.9’unun, gerekmediğini düşünen öğrencilerin ise %10.8’inin babası
lise ve üstü eğitim düzeyine sahipken, babası lise altı eğitim düzeyine sahip olanların %8.1’i
kararsızlık, %9.1’i ise böylesi bir gerekliliğe katılmadıklarını belirtmiştir.
Öğrenim düzeyi
Tablo 7. Kadınların Politik Alanda Varoluşu İçin Mecliste Toplumsal Cinsiyet Kotası
Uygulanması Gerekliliği
Katılıyorum
Mecliste Toplumsal Cinsiyet Kotası Uygulanması
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
1.Sınıf
N
99
%
54.7
N
26
%
14.4
N
56
%
30.9
N
181
%
100.0
4. Sınıf
100
59.9
15
9.0
52
31.1
167
100.0
Lise altı
Lise ve
üstü
84
55.3
23
15.1
45
29.6
152
100.0
115
58.7
18
9.2
63
32.1
196
100.0
59
59.6
12
12.1
28
28.3
99
100.0
140
56.2
29
11.6
80
32.1
249
100.0
348
100.0
P değeri
.280
Anne
eğitimi
.232
.782
Baba
eğitimi
Lise altı
Lise ve
üstü
Toplam
Araştırmaya katılan üniversite öğrencilerinin kadınların politik alandaki varoluşu için mecliste
toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerekliliğine ilişkin değerlendirmeleri, öğrencilerin
öğrenim durumları dikkate alınarak incelendiğinde birinci sınıfa devam eden öğrencilerin
785
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
değerlendirmeleri ile dördüncü sınıfta öğrenim gören öğrencilerin değerlendirmeleri arasında
anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2 =(.280) p>.05]. Gerek birinci sınıfta gerekse
dördüncü sınıfta okuyan öğrencilerin yarıdan fazlası mecliste toplumsal cinsiyet kotası
uygulanması gerektiği değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Mecliste toplumsal cinsiyet kotası
uygulanmasının gerekmediği görüşünü birinci sınıfta öğrenim gören öğrencilerin oranının
(%14.4), bu tür bir uygulamaya gerek olmadığını belirten dördüncü sınıf öğrencilerinin
oranına (%9.0) kıyasla daha yüksek olduğu görülmektedir.
Öğrencilerin konuya ilişkin değerlendirmeleri annelerinin eğitim düzeyi üzerinden analiz
edildiğinde de ortaya anlamlı bir fark çıkmamıştır [x2 =(.232) p>.05]. Annesi lise ve üstü
eğitim düzeyine sahip olan ve kadınların politik alanda varoluşunda mecliste toplumsal
cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katılan öğrencilerin oranının (%58.7), annesi
lise altı eğitim düzeyine sahip olan ve bu görüşe katılan öğrencilerin oranına (%55.3) göre
biraz daha yüksek olduğu görülmüştür. Ek olarak annesi lise ve üstü eğitim düzeyine sahip
olan ve bu görüşe katılmayan öğrencilerin oranı (%9.2) ise annesi lise altı eğitim düzeyine
sahip öğrencilerin oranına (%15.1) kıyasla düşmüştür.
Araştırmaya katılan öğrencilerin babalarının eğitim düzeyi ile değerlendirmeleri arasında
yapılan incelemede anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2 =(.782) p>.05]. Babası lise ve üstü
eğitim düzeyine sahip olup, kadının politik alandaki varoluşu için mecliste toplumsal cinsiyet
kotası uygulanması gerektiğini düşünen öğrencilerin oranı (%56.2), babası lise altı eğitim
düzeyine sahip olup bu görüşe katılanların oranından (%59.6) daha düşüktür. Babasının
eğitim düzeyi daha yüksek olan öğrencilerden bu uygulamaya gerek olmadığını düşünenlerin
oranında (%11.6) bir düşüş görülmekle birlikte bu konuda kararsız olan öğrencilerin oranının
(%32.1) ise arttığı görülmektedir.
Tablo 8. Kadınların Politik Alanda Varoluşu İçin Yerel Yönetimlerde Toplumsal Cinsiyet
Kotası Uygulanması Gerekliliği
Öğrenim
düzeyi
1.Sınıf
4. Sınıf
84
50.3
12
7.2
71
42.5
167
100.0
Anne
eğitimi
Yerel Yönetimlerde Toplumsal Cinsiyet Kotası Uygulanması
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
N
%
N
%
N
%
31
17.1
90
49.7
181
100.0
Katılıyorum
N
%
60
33.1
Lise altı
Lise ve
üstü
69
45.4
22
14.5
61
40.1
152
100.0
75
38.3
21
10.7
100
51.0
196
100.0
Lise altı
Lise ve
üstü
Toplam
47
47.5
12
12.1
40
40.4
99
100.0
97
39.0
31
12.4
121
48.6
P değeri
.001
.121
Baba
eğitimi
.321
249
100.0
348
100.0
Kadının politik alandaki varoluşu için yerel yönetimlerde toplumsal cinsiyet kotası
uygulanması gerekliliğine ilişkin öğrenci değerlendirmeleri kendi öğrenim düzeyleri
üzerinden analiz edildiğinde ortaya anlamlı bir fark çıkmıştır [x2 =(.001) p<.05]. Dördüncü
sınıfta öğrenim gören öğrencilerin, birinci sınıfta öğrenim gören öğrencilere kıyasla yerel
yönetimlerde toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne daha fazla oranda
786
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
(%50.3) katıldıkları, katılmayanların oranı (%7.2) ile kararsızların oranında (%42.5) ise düşüş
olduğu görülmektedir.
Yerel yönetimlerde toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiğini düşünen ve annesi lise
ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerin oranı (%38.3) ise annesi lise altı eğitim düzeyine
sahip öğrencilerin oranından (%45.4) daha düşük olduğu görülmüştür. Ek olarak annesi lise
ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerden bu konuda kararsız olduğunu belirtenlerin oranı
da (%51.0), annesi lise altı eğitim düzeyine sahip olup kararsız olduğunu ifade eden
öğrencilerin oranından (%40.1) daha yüksektir. Yapılan ki kare testinde öğrencilerin
annelerinin eğitim düzeyleri ile değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır
[x2 =(.121) p>.05].
Öğrencilerin babalarının eğitim düzeyi üzerinden yapılan analizde ise babasının eğitim düzeyi
lise ve üstü olan ve kadının politik alanda varoluşu için yerel yönetimlerde toplumsal cinsiyet
kotası uygulanması gerektiği görüşüne katılan öğrencilerin oranı (%39.0), babası lise altı
eğitim düzeyine sahip öğrencilerden bu görüşe katılanların oranına (%47.5) kıyasla düşük
olduğu görülmüştür. Babası lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerden bu uygulanmanın
gerekliliğine katılmayanların oranı (%12.1) ile bu konuda kararsız olanların oranı (%40.4) ise
babası lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerden görüşe katılmayanların (%12.4) ve
kararsızların oranından (%48.6) düşük olduğu görülmüştür. Yapılan ki kare analizinde
anlamlı bir farka ulaşılamamıştır [x2 =(.321) p>.05].
Öğrenim düzeyi
Tablo 9. Kadınların Politik Alanda Varoluşu İçin Sendikalarda Toplumsal Cinsiyet Kotası
Uygulanması Gerekliliği
Katılıyorum
Sendikalarda Toplumsal Cinsiyet Kotası Uygulanması
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
N
%
N
%
N
%
N
%
1.Sınıf
42
23.2
37
20.4
102
56.4
181
100.0
4. Sınıf
62
37.1
16
9.6
89
53.3
167
100.0
P
değeri
.002
Anne
eğitimi
Lise altı
Lise ve
üstü
44
28.9
31
20.4
77
50.7
152
100.0
60
30.6
22
11.2
114
58.2
196
100.0
Baba
eğitimi
.058
Lise altı
Lise ve
üstü
28
28.3
19
19.2
52
52.5
99
100.0
76
30.5
34
13.7
139
55.8
249
100.0
348
100.0
.431
Toplam
Araştırmaya katılan öğrencilerin, kadının politik alanda varoluşu için sendika yönetimlerinde
toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerekliliğine ilişkin değerlendirmelerine bakıldığında
öğrencilerin öğrenim durumları bakımından, değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark
olduğu görülmüştür [x2 =(.002) p<.05]. Buna göre, öğrencilerin dördüncü sınıfa geldiğinde
sendikalarda toplumsal cinsiyet kotası uygulanması görüşüne daha yüksek oranda (%37.1)
katıldıkları, katılmama doğrultusunda görüş bildiren öğrencilerin oranı (%9.6) ile kararsız
olduğunu belirten öğrencilerin oranının (%53.3) ise daha düşük olduğu görülmüştür.
787
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Öğrencilerin değerlendirmeleri annelerinin eğitim düzeyi bakımından incelendiğinde
değerlendirmeler arasında anlamlı bir fark yakalanamamıştır [x2 =(.058) p>.05]. Annesinin
eğitim düzeyi lise ve üstü olan ve kadınların politik alanda varoluşu için sendikalarda
toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katılan öğrencilerin oranı (%30.6)
ile kararsız olduğunu belirten öğrencilerin oranı (%58.2), annesi lise altı eğitim düzeyine
sahip öğrencilerin oranına sahip olup görüşe katılan öğrencilerin oranı (%28.9) ile kararsız
olduğunu belirten öğrencilerin oranına (%50.7) kıyasla yükselmiştir.
Öğrencilerin babalarının eğitim düzeyleri üzerinden yapılan analizde de öğrencilerin,
sendikalarda toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiğine ilişkin değerlendirmeleri
arasında anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2 =(.431) p>.05]. Öğrencilerin annelerinin
eğitim düzeyine benzer biçimde, baba eğitim düzeyinin yükselmesi ile birlikte, sendikalarda
toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katılmayan öğrencilerin oranında
%5.5’lik bir düşüş görülmektedir. Sendikalarda toplumsal cinsiyet kotası uygulanması
gerektiğine ilişkin değerlendirmelerinde kararsız olduğunu belirten öğrencilerden babası lise
ve üstü düzeyde eğitim almış olanların oranında (%55.8), babası lise altı eğitim almış
olanların oranına (%52.5) kıyasla yükselmiştir.
Öğrenim
düzeyi
Tablo 10. Kadınların Politik Alanda Varoluşu İçin Meslek Odalarında Toplumsal Cinsiyet
Kotası Uygulanması Gerekliliği
1.Sınıf
4. Sınıf
Katılıyorum
N
%
46
25.4
73
43.7
Meslek Odalarında Toplumsal Cinsiyet Kotası Uygulanması
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
N
%
N
%
N
%
50
27.6
85
47.0
181
100.0
23
13.8
71
42.5
167
100.0
P değeri
.000
.772
49
32.2
32
21.1
71
46.7
152
100.0
70
35.7
41
20.9
85
43.4
196
100.0
Lise
altı
Lise ve
üstü
Toplam
33
33.3
22
22.2
44
44.4
99
100.0
86
34.5
51
20.5
112
45.0
249
100.0
348 100.0
Anne
eğitimi
Lise
altı
Lise ve
üstü
Baba
eğitimi
.934
Meslek odalarında, kadınların politik alanda varoluşları için toplumsal cinsiyet kotası
uygulanması konusunda değerlendirmelerde bulunan öğrencilerden birinci sınıfta öğrenim
görenler ile dördüncü sınıfta öğrenim görenler arasında yüksek derecede anlamlı bir fark
ortaya çıkmıştır [x2=(.000) p<.05]. Üniversitenin birinci sınıfında öğrenim gören ve meslek
odalarında toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiğini düşünen öğrencilerin oranına
(%25.4) kıyasla, dördüncü sınıfta öğrenim gören öğrencilerin oranının (%43.7) daha yüksek,
bu görüşe katılmayan dördüncü sınıf öğrencilerinin oranının (%13.8), birinci sınıf
öğrencilerinin oranından (%27.6) daha düşük olduğu görülmüştür. Konuya ilişkin
kararsızlıklarını ifade eden öğrencilerin oranları arasındaki düşüş ise %4.5 oranında olduğu
görülmüştür.
788
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Kadınların politik alandaki varoluşu için meslek odalarında toplumsal cinsiyet kotası
uygulanması gerektiğine ilişkin değerlendirmeler, araştırmaya katılan öğrencilerin annelerinin
eğitim düzeyi üzerinden analiz edildiğinde, annesinin eğitimi lise ve üstü olan öğrencilerin
kadının politik alandaki varoluşu için meslek odalarında toplumsal cinsiyet kotası
uygulanması gerektiği görüşene %35.7 oranıyla katıldıkları, bu görüşe katılmayanların
oranının ise %20.9 olduğu görülmüştür. Buna karşın annesini eğitim düzeyi lise altı olan
öğrencilerin ise meslek odalarında toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne
%32.2 oranıyla katıldıkları, %21.1 oranıyla ise katılmadıkları görülmüştür. Yapılan ki kare
analizinde araştırmaya katılan öğrencilerin annelerinin eğitim düzeyleri ile yaptıkları
değerlendirmeler arasında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür [x2 =(.772) p>.05].
Son olarak babalarının eğitim düzeyi bakımından öğrencilerin değerlendirmeleri
incelendiğinde babası lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerden kadınların politik
alanda varoluşu için meslek odalarında toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği
görüşüne katılım oranı (%34.5), babası lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin bu görüşe
katılım oranından (%33.3) çok az bir oranda yüksek olduğu, babası lise ve üstü eğitim
düzeyine sahip öğrencilerden görüşe katılmayanların oranının (%20.5) ise babası lise altı
eğitim düzeyine sahip öğrencilerin katılmama oranından (%22.2) daha düşük olduğu
görülmüştür. Yapılan ki kare testinde öğrencilerin değerlendirmeleri ile babalarının eğitim
düzeyi arasında anlamlı bir farkın olmadığı ortaya çıkmıştır [x2 =(.934) p>.05].
Öğrenim
düzeyi
Tablo 11. Kadınların Politik Alanda Varoluşu İçin Sivil Toplum Örgütlerinde Toplumsal
Cinsiyet Kotası Uygulanması Gerekliliği
1.Sınıf
4. Sınıf
Sivil Toplum Örgütlerinde Toplumsal Cinsiyet Kotası Uygulanması
Katılıyorum
Katılmıyorum
Kararsızım
Toplam
N
%
N
%
N
%
N
%
50
27.6
46
25.4
85
47.0
181
100.0
48
28.7
27
16.2
92
55.1
167
100.0
P değeri
.095
.172
35
23.0
34
22.4
83
54.6
152
100.0
63
32.1
39
19.9
94
48.0
196
100.0
Lise
altı
Lise ve
üstü
Toplam
25
25.3
21
21.2
53
53.5
99
100.0
73
29.3
52
20.9
124
49.8
249
100.0
348
100.0
Anne
eğitimi
Lise
altı
Lise ve
üstü
Baba
eğitimi
.736
Araştırma bulgularını gösteren son tabloda görülebileceği üzere, kadınların politik alanda
varoluşu için sivil toplum örgütlerinde toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği
görüşüne gerek birinci sınıfta öğrenim gören (%27.6) gerekse dördüncü sınıfta öğrenim gören
(%28.7) öğrencilerin azınlığı katılmıştır. Bu görüşe katılmayan (%25.4) gerekse de kararsız
(%47.0) olduğunu belirten birinci sınıfa devam eden öğrencilerle kıyaslandığında, dördüncü
sınıfta öğrenim gören öğrenciler arasında bu konuda kararsız olduğunu belirten öğrencilerin
oranı da (%55.1), sivil toplum örgütlerinde toplumsal cinsiyet kotasının gerekliliğine
katılmayan öğrencilerin oranı da (%16.2) düşmüştür. Öğrencilerin öğrenim düzeyleri ile
değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır [x2=(.095) p>.05].
789
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Öğrencilerin konuya ilişkin değerlendirmeleri annelerinin eğitim düzeyi üzerinden analiz
edildiğinde de ortaya anlamlı bir fark çıkmamıştır [x2=(.172) p>.05]. Annesi lise ve üstü
eğitim düzeyine sahip olan ve kadınların politik alanda varoluşu için sivil toplum örgütlerinde
toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katılan öğrencilerin oranının
(%32.1), annesi lise altı eğitim düzeyine sahip olan ve bu görüşe katılan öğrencilerin oranına
(%23.0) göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Ek olarak annesi lise ve üstü eğitim düzeyine
sahip olan ve bu görüşe katılmayan öğrencilerin oranı (%22.4) ise annesi lise altı eğitim
düzeyine sahip olup görüşe katılmayan öğrencilerin oranına (%19.9) kıyasla düşmüştür.
Öğrencilerin konuyla ilgili yaptığı değerlendirmeler, babalarının eğitim düzeyi üzerinden
incelendiğinde de anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır [x2 =(.736) p>.05]. Babasının eğitimi
lise ve üstü olan öğrencilerden kadınların politik alandaki varoluşu için sivil toplum
örgütlerinde toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiğini düşünen öğrenci oranında
(%29.3), babasının eğitimi lise altı olan öğrencilerin oranına (%25.3) kıyasla bir artış olduğu
görülmektedir. Bununla birlikte bu konuda kararsız olan ve bu görüşe katılmayan öğrencilerin
oranında ise bir düşüş yaşanmıştır. Buna göre, kadının politik alanda varoluşu için sivil
toplum örgütlerinde toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği konusunda kararsız
olduklarını belirten öğrencilerden %49.8’inin babası lise ve üstü, %53.5’inin ise babasının
lise altı eğitim düzeyine sahip olduğu, babası lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerin
%20.9 oranında, babası lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin ise %21.2 oranında bu
konuda kararsız oldukları görülmektedir.
Sonuç
Bu çalışmada üniversite öğrencilerinin, kadının politik alandaki varoluşunda rol oynayan
kurumsal aktörler ile kadının politik alanda varoluşu için pozitif ayrımcılık/toplumsal cinsiyet
kotası uygulanmasına ilişkin değerlendirmeleri, araştırmanın bağısız değişkeni olan eğitim
üzerinden analiz edilmiş ve bu anlamda eğitimin, toplumsal cinsiyet ideolojisinin dönüşümü
için öncelikli olan farkındalık gelişimini sağlama potansiyeli incelenmiştir. Çalışmada
öğrencilerin kendi öğrenim düzeyleri gibi ebeveynlerinin eğitim düzeyleri de dikkate alınmış
ve bir önceki neslin eğitim düzeyinin, kadının politik varoluşuna ilişkin değerlendirmeler
üzerinde etkili olup olmadığı anlaşılmaya çalışılmıştır.
Merkezi yönetimler, yerel yönetimler, siyasi partiler, başta kadın örgütleri olmak üzere sivil
toplum örgütleri kadınların politik alandaki varoluşunda rol oynayan önemli kurumsal
aktörler arasında yer almaktadır.
Araştırmaya katılan öğrencilerin öğrenim düzeyleri üzerinden incelendiğinde, birinci sınıfta
öğrenim görmekte olan öğrencilerin sırasıyla merkezi yönetimlerin (%58.6), siyasi partilerin
(%56.4), kadın örgütlerinin (%55.2), yerel yönetimlerin (%44.8) ve son olarak diğer sivil
toplum örgütlerinin (%27.6) kadınların politik alandaki varoluşunda rol oynayan kurumsal
aktörler olduğu görüşüne katıldıkları görülmüştür. Dördüncü sınıfta öğrenim görmekte olan
öğrencilerin ise kadınların politik alandaki varoluşunda öncelikli sorumluluğun kadın
örgütlerinde (%67.7) olduğunu düşündükleri görülmüştür. Dördüncü sınıfa devam eden
öğrenciler, kadın örgütlerinin ardından sırasıyla siyasi partilerin (%65.3), merkezi
yönetimlerin (%64.1), yerel yönetimlerin (%56.3) ve son olarak diğer sivil toplum
örgütlerinin (%35.9) kadının politik varoluşunda role sahip kurumsal aktörler arasında olduğu
görüşüne katılmışlardır. Yapılan ki kare analizinde de birinci sınıfta öğrenim gören öğrenciler
790
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
ile dördüncü sınıf öğrencilerinin, kadın örgütlerine ve yanı sıra diğer sivil toplum örgütlerine
ilişkin değerlendirmeleri arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür. Buna göre, dördüncü
sınıfa devam eden öğrenciler, birinci sınıftaki öğrencilerle kıyaslandığında, kadının politik
alana katılımında, sivil topluma daha fazla sorumluluk düştüğünü düşünmektedirler.
Öğrencilerin konuya ilişkin değerlendirmeleri annelerinin eğitim düzeyi üzerinden analiz
edildiğinde, anneleri lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin, birer kurumsal aktör olarak
önceliği kadın örgütlerine (%61.8) verdikleri, diğer kurumsal aktörleri ise sırasıyla merkezi
yönetimler (%56.6), siyasi partiler (%52), yerel yönetimler (%49.3) ve diğer sivil toplum
örgütleri (%34.2) olarak sıraladıkları görülmüştür. Anneleri lise ve üstü eğitim düzeyine sahip
öğrencilerin ise kurumsal aktörlere ilişkin sıralaması değişmiş ve anlamlı birer farkla ilk
sıraya siyasi partiler (%67.3), ikinci sıraya ise merkezi yönetimler (%64.8) yerleşmiştir.
Ardında öğrenciler, bu konuya ilişkin değerlendirmelerinde kadın örgütleri (%60.7), yerel
yönetimler (%51) ve diğer sivil toplum örgütleri (%29.6) sıralamasını yapmışlardır. Ki kare
analizinin sonuçları incelendiğinde, annesi lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerin,
annesi lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilere kıyasla siyasi partiler ile merkezi
yönetimlerin, kadının politik alanda varoluşu için sorumluluk alması gerektiği yönünde daha
güçlü bir görüş bildirdikleri görülmüştür.
Kadının politik varoluşunda rol oynayan kurumsal aktörlere ilişkin değerlendirmeleri,
öğrencilerin babalarının eğitim düzeyi üzerinden incelendiğinde ise öğrencilerin
değerlendirmeleri arasında anlamlı bir farkın ortaya çıkmadığı görülmüştür. Bununla birlikte
babasının eğitimi lise altı olan öğrenciler, kurumsal aktör olarak ilk sırayı merkezi
yönetimlere (%61.6), ikinci sırayı ise eşit oranda kadın örgütleri (%59.6) ve siyasi partilere
(%59.6) vermişlerdir. Babası lise ve üstü bir eğitim düzeyine sahip öğrenciler ise bu konuda
önceliği kadın örgütlerine (%61.8) vermişler, ardından siyasi partileri (%61) ve merkezi
yönetimleri (%61) eşit oranda ve ikinci sıraya yerleştirmişlerdir. Babası gerek lise ve üstü
eğitim düzeyine sahip gerekse lise altı eğitim almış öğrenciler son iki sıraya ise yerel
yönetimleri ve diğer sivil toplum örgütlerini yerleştirmişlerdir.
Araştırmaya katılan öğrencilerin, kadının politik alanda varoluşu için pozitif ayrımcılık
uygulanmasına ilişkin değerlendirmeleri incelendiğinde, gerek öğrencilerin kendi öğrenim
düzeyleri, gerekse anne, babalarının eğitim düzeyleri fark etmeksizin öğrencilerin büyük
çoğunluğunun, pozitif ayrımcılık uygulanması gerektiği görüşüne katıldıkları görülmüştür.
Araştırmaya katılan öğrencilerin öğrenim düzeyleri üzerinden, toplumsal cinsiyet kotası
uygulanmasına ilişkin değerlendirmeleri incelendiğinde ise birinci sınıfta öğrenim görmekte
olan öğrencilerin sırasıyla; mecliste (%54.7), yerel yönetimlerde (%33.1), sivil toplum
örgütlerinde (%27.6), meslek odalarında (%25.4) ve son olarak sendikalarda (%23.2)
toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katıldıkları görülmüştür. Dördüncü
sınıfta öğrenim görmekte olan öğrencilerin de kadınların politik alanda varoluşu için benzer
bir sıralamayla mecliste (%59.9), yerel yönetimlerde (%50.3), meslek odalarında (%47.7),
sendikalarda (%37.1) ve son olarak sivil toplum örgütlerinde (%28.7) toplumsal cinsiyet
kotası uygulanması gerektiği görüşüne katıldıkları görülmüştür. Öğrencilerin öğrenim
düzeyleri ile değerlendirmeleri arasında anlamlı farklar, yerel yönetimlerde, sendikalarda ve
meslek odalarında toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiğine ilişkin
değerlendirmelerinde ortaya çıkmıştır.
791
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Öğrencilerin annelerinin eğitim düzeyi üzerinden toplumsal cinsiyet kotası uygulamasına dair
değerlendirmeleri analiz edildiğinde, anneleri lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin
sırasıyla mecliste (%55.3), yerel yönetimlerde (%45.4), meslek odalarında (%32.2),
sendikalarda (%28.9) ve sivil toplum örgütlerinde (%23) toplumsal cinsiyet kotası
uygulanması gerektiği görüşüne katılmışlardır. Benzer bir sıralamayla ve anlamlı bir fark
olmaksızın anneleri lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerin de mecliste (%58.7), yerel
yönetimlerde (%38.3), meslek odalarında (%35.7), sivil toplum örgütlerinde (%32.1) ve
sendikalarda (%30.6) toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katıldıkları
görülmüştür.
Son olarak öğrencilerin toplumsal cinsiyet kotası uygulanmasına ilişkin değerlendirmeleri,
babalarının eğitim düzeyi üzerinden incelendiğinde de ortaya anlamlı bir fark çıkmamış ve
öğrencilerin kota uygulanması gereken yapılara ilişkin sıralaması aynı kalmıştır. Buna göre
babaları lise altı eğitim düzeyine sahip öğrencilerin sırasıyla mecliste (%59.6), yerel
yönetimlerde (%47.5), meslek odalarında (%33.3), sendikalarda (%28.3) ve sivil toplum
örgütlerinde (%25.3) toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katılmışlardır.
Babaları lise ve üstü eğitim düzeyine sahip öğrencilerin de mecliste (%56.2), yerel
yönetimlerde (%39), meslek odalarında (%34.5), sendikalarda (%30.5) ve sivil toplum
örgütlerinde (%29.3) toplumsal cinsiyet kotası uygulanması gerektiği görüşüne katıldıkları
görülmüştür.
Araştırma sonucunda gerek öğrencilerin kendi dört yıllık üniversite öğrenimlerinin gerekse
ebeveynlerinin eğitim düzeylerinin, kadının politik varoluşuna ilişkin değerlendirmelerde
keskin bir dönüşüm yaratmadığı da vurgulanmalıdır. Murphy-Graham’in (2008: 47)
vurguladığı üzere, eğitimin değişim yaratacak bir potansiyeli söz konusu olmakla birlikte,
toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin ciddi boyutta kök saldığı kimi toplumlarda bu eşitsizliği
tamamen ortadan kaldıracak bir ‘vakum’ etkisini yaratmasını beklemek de gerçekçi
olmayacaktır. Eğitimin, toplumsal cinsiyet ideolojine yönelik farkındalığın geliştirilmesine
katkı sunması, toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamak gibi bir önceliğinin ve dolayısıyla
içeriğinin olup olmamasıyla yakından ilgilidir (Sayılan, 2012: 45; Cin, 2017: 137). Özetle
eğitim düzeyinin yükselmesiyle birlikte geleneksel toplumsal cinsiyet ideolojisinde kırılma
yaratacak, toplumsal cinsiyete duyarlı değerlendirmelerin yapılabileceği öngörüsünün
gerçeklik kazanması için verilen eğitimlerin de aynı hedefi içermesi gerekmektedir.
Kaynakça
Ali, T., Yousuf Hassan, M. Z. & Munir, A. (2005). Effect of Education on Gender Violence in
The Context of Rural Farm Families of Tehsil Dera Ghazi Khan–Pakistan, Journal of
Agriculture & Social Sciences, 1(3): 227-230.
Altındal, Y. (2007). Kadının Siyasal Katılımı Bağlamında Partilerin Kadın Kollarının
Sosyolojik Açıdan Değerlendirilmesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Aydın: Adnan
Menderes Üniversitesi.
Altuntaş, O. & Altınova, H. H. (2015). Toplumsal Cinsiyet Algısı ile Sosyo-Ekonomik
Değişkenler Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi, International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, 10(6): 83-100.
792
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Ateş, H., Yavuz, Ö., & Dağlı, Z. (2018). “Kadınların Toplumsal Hayata Katılımı ve Yerel
Yönetimler: Türkiye İçin Bir Değerlendirme.” Küreselleşme Sürecinde Yerel Hizmet Yerel
Siyaset, (Ed. Ayşegül Mengi & Deniz İşçioğlu). 137-164, Ankara: AÜ Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları.
Bolzendahl, C. I. & Myers, D. J. (2004). Feminist Attitudes and Support for Gender Equality:
Opinion Change in Women and Men, 1974–1998, Social Forces, 83(2): 759-789.
Burt, K. B. & Scott, J. (2002). Parent and Adolescent Gender Role Attitudes in 1990s Great
Britain, Sex Roles, 46(7-8): 239-245.
Bryant, A. N. (2003). Changes in Attitudes toward Women's Roles: Predicting Gender-role
Traditionalism among College Students, Sex Roles, 48(3-4): 131-142.
Cin, F. M. (2017). Gender Justice, Education and Equality: Creating Capabilities for Girls'
and Women's Development. Switzerland: Palgrave Macmillan.
Cotter, D., Hermsen, J. M. & Vanneman, R. (2011). The End of the Gender Revolution?
Gender Role Attitudes from 1977 to 2008, American Journal of Sociology, 117(1): 259-289.
Çağlar, N. (2011). Kadının Siyasal Yaşama Katılımı ve Kota Uygulamaları, Süleyman
Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 3(4), 56-79.
Dahlerup, D. (2005). “Increasing Women’s Political Representation: New Trends in Gender
Quotas.” (In) Women in Parliament: Beyond Numbers, (Eds: Julie Ballington & Azza
Karam). 33-50, Stockholm: International IDEA.
Davis, S. N. & Greenstein, T. N. (2009). Gender Ideology: Components, Predictors, and
Consequences, Annual Review of Sociology, 35: 87-105.
Davis, S. N. & Pearce, L. D. (2007). Adolescents' Work-Family Gender Ideologies and
Educational Expectations, Sociological Perspectives, 50(2): 249-271.
Fényes, H. (2014). Gender Role Attitudes among Higher Education Students in a Borderland
Central-Eastern European Region Called ‘Partium’, Center for Educational Policy Studies
Journal, 4(2): 49-70.
Fortin, N. M. (2005). Gender Role Attitudes and The Labour-market Outcomes of Women
across OECD Countries, Oxford Review of Economic Policy, 21(3): 416-438.
Frieze, I., Ferligoj, H. A., Kogovsek, T, Jasna Horvat, T. R. & Sarlija, N. (2003). Gender-role
Attitudes in University Students in the United States, Slovenia, and Croatia, Psychology of
Women Quarterly, 27(3): 256-261.
Jane, A. & Ganiger, S. (2013). Strategies for Strengthening Women's Position and Political
Participation in Local Self Government: An Exploratory Study, Golden Research Thoughts,
2(11): 1-6.
Kissane, C. (2012). The Way forward for Girls’ Education in Afghanistan, Journal of
International Women's Studies, 13(4): 10-28.
793
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Maber, E. (2014). Equality and Action: The Role of Women's Training Initiatives in
Promoting Women's Leadership Opportunities in Myanmar, Gender & Development, 22(1):
141-156.
Malik, S. & Courtney, K. (2011). Higher Education and Women’s Empowerment in
Pakistan, Gender and Education, 23(1): 29-45.
Murphy‐ Graham, E. (2008). Opening the Black Box: Women’s Empowerment and
Innovative Secondary Education in Honduras, Gender and Education, 20(1): 31-50.
Murphy-Graham, E. (2010). And When She Comes Home? Education and Women's
Empowerment in Intimate Relationships, International Journal of Educational
Development, 30(3): 320-331.
Oruç, T., & Bayrakçı, E. (2013). Yerel Siyasette Temsil Ve Katılım: Kadın Aktörler,
MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(2), 463-480.
Öngen, B. & Aytaç, S. (2013). Üniversite Öğrencilerinin Toplumsal Cinsiyet Rollerine İlişkin
Tutumları ve Yaşam Değerleri İlişkisi, Sosyoloji Konferansları, 48(2): 1-18.
Salako, A. A. & Ajasa, F. A. (2015). Educational Gender-Equality and Women
Empowerment as Determinants of National Transformation: Implication for Curriculum
Development, IFE PsychologIA: An International Journal, 23(1): 150-156.
Shvedova, N. (2005). “Obstacles to Women’s Participation in Parliament.” (In) Women in
Parliament: Beyond Numbers, (Eds: Julie Ballington & Azza Karam). 33-50, Stockholm:
International IDEA.
Sallan Gül, S., Alican, A. & Dinek, A. (2008). Yetişkin Kadın Eğitimi Sorunsalı:
Sultanbeyli’nin Yoksul Kadınlarının Eğitim Azmi, Amme İdaresi Dergisi, 41(1): 73-94.
Sancar, S. (2008). Türkiye'de Kadınların Siyasal Kararlara Eşit Katılımı, Toplum ve
Demokrasi Dergisi, 2(4), 173-184.
Sancar, S. (2018). Siyasal Kararlara Katılımda Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Haritalama ve
İzleme Çalışması. Ankara: CEİD Yayınları.
Sancar, S., Acuner, S., Üstün, İ., Bora, A., & Romaniuc, L. (2006). Bir De Buradan Bak.
Ankara: Kader Yayınları.
Sayılan, F. (2012). Toplumsal Cinsiyet ve Eğitim. Ankara: Dipnot Yayınları.
Şahin, F. (2011). Kadınların Siyasal Katılımları Çerçevesinde Kadın Meclislerinin Yerel
Siyasetteki Etkinlikleri ve Üye Profilleri (Uzmanlık Tezi), Ankara: TC Başbakanlık Kadının
Statüsü Genel Müdürlüğü.
Taşçı, D., Gökalp, E., Genç Kumtepe, E., Kumtepe, A. T. & Toprak, E. (2011). Kentin
Üniversite Algısı: Anadolu Üniversitesi ve Eskişehir Örneği, Amme İdaresi Dergisi, 44(2):
131-146.
Toksöz, G. (1994). Kadın Çalışanlar ve Sendikal Katılım, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi,
49(03), 439-454.
794
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Vefikuluçay, D., Zeyneloğlu, S. Eroğlu, K. & Taşkın, L. (2007). Kafkas Üniversitesi Son
Sınıf Öğrencilerinin Toplumsal Cinsiyet Rollerine İlişkin Bakış Açıları, Hacettepe
Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 14(2): 26-38.
Vefikuluçay Yılmaz, D. Zeyneloğlu, S., Kocaöz, S., Kısa, S., Taşkın, L. & Eroğlu, K. (2009).
Üniversite Öğrencilerinin Toplumsal Cinsiyet Rollerine İlişkin Görüşleri, Uluslararası İnsan
Bilimleri Dergisi, 6(1): 775-792.
Wallace, C., Haerpfer, C. & Abbott, P. (2008). Women in Rwandan Politics and
Society, International Journal of Sociology, 38(4): 111-125.
795
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Türkiye’de Bankacilik Sektörünün Etkinliğinin Bulanik Veri Zarflama Analizi (BVZA)
İle Tahmini
Assoc. Prof. Dr. Utku ALTUNÖZ506
Özet
Çalışmada Türk Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren yabancı, özel ve kamu
bankaların etkinliklerinin ölçülmesi amaçlanmaktadır. Sektörün rekabetçi ve dinamik
yapısının bir sonucu olarak bankacılık ve finans verilerinin hızlı ve anlık değişimlere
uğraması, analizin sektörle ilgili kesin verilerle yapılmasını engellemektedir. Bu nedenle
çalışmada dinamik yapılı sektör için verilerin bulanıklaştırılmasının en uygun yöntem olduğu
düşünülmüştür. Bu nedenle çalışmada Lertworasirikul (2002) ve Lertworasirikul vd. (2003)
tarafından geliştirilen Lertworasirikul Modeli (iyimser-iyimser ve iyimser -kötümser) ve Kao
Liu Modeli (2000) tarafından geliştirilen Kao Liu Modeli tercih edilmiştir. Çalışma
sonuçlarına göre Ziraat Bankası ve Vakıf Bank en etkin bankalar arasında ilk üç sırada yer
almış olup Halk Bankası’nın da etkinliği bu bankaların hemen ardından yüksek bir skorla
kaydedilmektedir. Özel sermayeli bankalar kategorisinde İş Bankası, Ziraat Bankası ve Vakıf
Bank ile aynı etkinlik performansını göstermekte olup en etkin özel banka olduğu
söylenebilmektedir. İş Bankası’nın tüm kategorilerde Garanti Bankası BBVA ve Yapı Kredi
Bankası takip etmektedir. Çalışmanın bulgularında dikkat çekici nokta etkinliği en düşük
bankalar sıralamasını Garanti Bankası BBVA dışındaki yabancı statülü bankaların
oluşturmasıdır. Çıkan sonuçlar beklentilerle de oldukça uyumlu olup ölçeği büyük, teknolojiyi
kullanan ve şubeleşme ağları oldukça geniş olan bankalar yüksek etkinlik skoruna
ulaşmışlardır. Bulanık Veri Zarflama Yönteminin iki farklı modeli kullanılmasına rağmen
etkinlik sıralamasında değişim olmaması modelin tutarlı sonuçlar verdiğinin göstergesidir.
Anahtar Kelimeler: Etkinlik, Bulanık Veri Zarflama Analizi
Jel Sınıflandırması: D24, M2, I1, F5
Estimating of The Banking Sector Efficiency in Turkey Through Fuzzy Data
Envelopment Analysis
Abstract
The aim of this study is to measure the effectiveness of foreign, private and public
banks operating in the Turkish banking sector. As a result of the competitive and dynamic
structure of the sector, the rapid and instantaneous changes in banking and finance data
prevent the analysis to be made with precise data about the sector. For this reason, it is
considered that fuzzy data is the most suitable method for the dynamic banking sector.
Therefore, Lertworasirikul (2002) and Lertworasirikul et al. (2003) developed by
Lertworasirikul Model (optimistic-optimistic and optimistic-pessimistic) and Kao Liu Model
(2000) developed by the Kao Liu Model was preferred. According to the results of the study,
Ziraat Bank and Vakıf Bank ranked in the top three among the most active banks, and Halk
Bank's effectiveness is recorded with a high score immediately after these banks. In the
category of privately-owned banks, İşbank performs the same activity performance as Ziraat
Bank and Vakıf Bank and can be said to be the most efficient private bank. Işbank is followed
by BBVA and Yapı Kredi Bank in all categories. The remarkable point in the findings of the
506
Sinop Üniversitesi, Boyabat İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü.
796
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
study is that the banks with the lowest efficiency are the banks with foreign status except
Garanti Bank BBVA. The results are also in line with the expectations and the banks that have
large scale, using technology and branch network have a very high efficiency score. Although
two different models of Fuzzy Data Envelopment Method have been used, no change in
efficiency ranking is indicative of consistent results.
Anahtar Kelimeler: Efficiency, Fuzzy Data Envelopment Analysis
Jel Sınıflandırması: D24, M2, I1, F5
Giriş
Rekabet koşullarının en üst düzeyde olduğu günümüz finans dünyası, bankaları
kaynaklarını en etkin şekilde kullanmaya zorlamaktadır. Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de
bankalar rekabet edilebilirliğin arttırılması amacıyla bütçelerinin çoğunu teknolojiye ve
yeniliklere yönlendirmektedirler. Bu bağlamda etkinlik ve performans analizi yönetimsel
uygulamaların birer parçası haline gelmiştir. Böylelikle bankaların karar vericileri,
verimsizliklerin altında yatan nedenleri anlamak ve sınıflandırmak suretiyle rekabet avantajı
sağlayabilmektedirler. Söz konusu durumun ölçülmesinde kullanılan yöntemlerden biri de
Bulanık Veri Zarflama Analizidir. Veri zarflama analizi farklı ölçüm birimleri ile ifade edilen
çoklu girdi ve çıktılara sahip karar verme birimlerinin göreli etkinlik analizinde yaygın
kullanılan etkinlik analizi yöntemlerinden birisidir. Literatürde yaygın bir kullanım alanına
sahip olmasına rağmen Veri Zarflama Analizi veri tabanlı bir yöntemdir. Bu nedenle analize
konu olan verilerin doğru ve eksiksiz şekilde elde edilmesi gerekmektedir. Bunun yanında
Veri Zarflama Analizi kullanılarak yapılan etkinlik analizleri, analize konu olan çıktı ve girdi
uç değerlerine karşı fazlasıyla duyarlıdır. Bu iki dezavantajı elimine etmek maksadıyla
“Bulanık Veri Zarflama Analizi Modelleri tercih edilmektedir. Bulanık Veri Zarflama Analizi
bulanık mantıkla kesin olmayan ve belirsiz dataların değerlendirilmesi ile organizasyonların
belirsiz ve değişken ortamlarda nasıl faaliyet yürüttüklerinin anlaşılmasını sağlar. Özellikle de
tam, kesin ve doğru sonuçların kestirilemediği durumlarda doğru ve güvenilir etkinlik
sonuçlarının elde edilmesini sağlar.
Çalışmada Türk Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren yabancı, özel ve kamu
bankaların etkinliklerinin ölçülmesi amaçlanmaktadır. Sektörün rekabetçi ve dinamik
yapısının bir sonucu olarak bankacılık ve finans verilerinin hızlı ve anlık değişimlere
uğraması, analizin sektörle ilgili kesin verilerle yapılmasını engellemektedir. Şayet kesin
veriler ile analiz yapılırsa sonuçların yanıltıcı olması kaçınılmaz olacaktır. Bu nedenle
bankacılık sektörünün dinamik yapılı olması nedeniyle verilerin bulanıklaştırılmasının en
uygun yöntem olduğu düşünülmektedir. Bu amaç doğrultusunda Lertworasirikul
ve
tarafından geliştirilen Lertworasirikul Modeli (iyimser-iyimser ve
kötümser -kötümser) ve K
tarafından geliştirilen Kao Liu Modeli tercih
edilecektir. Her iki model için de α- düzeyine dayanan yaklaşım kullanılacaktır.
1.Veri Zarflama ve Bulanık Veri Zarflama Yönteminin Gelişimi ve Teorik
Altyapısı
Veri zarflama analizi (VZA)parametrik değişkene bağlı olmayan (parametrik
olmayan) bir etkinlik ölçme yöntemi olup değişkene bağlı olmayan programlama olarak da
ifade edilmektedir
Bu bağlamda veri zarflama analizi homojen benzer
özelliklerde olan karar birimlerinin izafi etkinliğini ölçme yeteneğinde olan çok faktörlü
797
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
ölçüm yöntemidir. Veri zarflama analizi etkinlik skoru eşitlik (1) deki gibi ifade edilmektedir
𝐴ğ𝚤𝑟𝑙𝚤𝑘𝑙𝑎𝑛𝑑𝚤𝑟𝚤𝑙𝑚𝚤ş Ç𝚤𝑘𝑡𝚤𝑙𝑎𝑟 𝑇𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚𝚤
𝐸𝑡𝑘𝑖𝑛𝑙𝑖𝑘 = 𝐴ğ𝚤𝑟𝑙𝚤𝑘𝑙𝑎𝑛𝑑𝚤𝑟𝚤𝑙𝑚𝚤ş 𝐺𝑖𝑟𝑑𝑖𝑙𝑒𝑟 𝑇𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚𝚤
(1)
Analizde etkinlikle alakalı skorlar o ile 1 arasında değer almaktadır. Eğer skor düşükse
bu durum düşük etkinlik olarak kabul edilmektedir. Etkinlik değerinin 1 aldığı durumlarda
karar verme birimi etkin kabul edilmektedir
Karar verme birimleri
etkinlik değerinin üzerinde değere sahipse etkin kabul edilmektedir. Veri zarflama analizinin
en önemli özelliği, karar verme birimlerinin etkin olmama sebeplerini ve etkinliğe ulaşmak
için ne kadarlık iyileştirme gerekliliği olduğunu ortaya koymasıdır
Yöntemin parametrik olmaması nedeniyle girdi ve çıktı değerleri ile izafi etkinlik
analizi yapılırken önceden herhangi bir üretim fonksiyonu belirlemeye ihtiyaç yoktur
Veri zarflama analizi tercih edildiğinde eşitlik (1) deki girdi ve çıktı
değerlerine kesin değerli sayıların girilmesi zorunludur. Bununla birlikte her bir girdinin
sayısal değerinin bilinmediği durumlarda karar verme birimlerinin girdi ve çıktılarının kesin
değerleri ölçülemez.
göre karar verme birimlerinin girdi ve çıktılarının
kesin değerlerinin ölçülemediği durumlarda veriler ya bulanık sayılar şeklinde ya da bulanık
mantığa uygun dilsel değişkenlerle ifade edilebilmektedir. Gerek bulanık sayılar gerekse
bulanık mantıkla uyumlu dilsel değişkenler etkinlik ölçümü için Bulanık Veri Zarflama
Analizi’nde kullanılabilir
Literatürde veri zarflama analizine ilk defa
in çalışmasında rastlanmakta
olup söz konusu çalışma, ortalama performans ölçütüne karşılık ortaya atılan Sınır Üretim
Fonksiyonu önerisi ile şekillenmiş,
in çalışmalarıyla bu günkü haline gelmiştir.
tarafından geliştirilen veri zarflama analizi sadece ölçeğe göre sabit getiri
koşullarında etkinlik analizine izin verirken
tarafından geliştirilen veri
zarflama analizi ölçeğe göre değişken getiri durumlarında da etkinlik analizine olanak
sağlamaktadır.
verilerin kesin olarak elde edilemediği durumda etkinlik
analizine izin veren Bulanık Veri Zarflama modeliyle ilgili ilk çalışmaya imza atmıştır.
Bulanık veri zarflama analizine konu olan veriler 4 gruba ayrılmaktadır. Bunlar,
sınırlandırılmış (alt sınır-üst sınır gibi), sıralı (az, daha az, çok gibi) değeri bilinmeyen ve
kesin veriler olarak adlandırılmaktadır. Analizde asıl etkinlik ölçütü, çıktıların ağırlıklı
toplamlarının girdilerin ağırlıklı toplamlarına bölümüdür. Bu bağlamda karar noktası olan (j)
eşitlik (2) deki gibi tanımlanmaktadır.
𝑢1 𝑦1 +𝑢2 𝑦2 +...+𝑢𝑛 𝑦𝑛
𝑣1 𝑥1 +𝑣2 𝑥2 +...+𝑣𝑚 𝑥𝑚
(2)
Eşitlik (2) de karar noktası için(j) n tane çıktı ve m tane girdi mevcuttur. Burada, 𝑢𝑛 n.
çıktının ağırlığını, 𝑦𝑛 n. çıktının miktarını, 𝑣𝑚 m. girdinin ağırlığını ve 𝑥𝑚 m. girdinin
miktarını ifade etmektedir. Eşitlik (2) den izlenebileceği gibi Veri Zarflama Analizi kesirli
798
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
programlama sürecini içine almaktadır
Fakat kesirli programlamanın
çözümü zorluklar içermektedir. Bundan dolayı kesirli programlama seti, eşitlik (2)’nin
paydasının
1’e
eşit
olacağı
ana
varsayımı
ile
doğrusal
programlama
setine
dönüştürülebilmektedir.
Klasik veri zarflama modelleri CCR (Charnes-Cooper-Rhodes) Yöntemi, BCC
(Banker-Chaenes-Cooper) Yöntemi ve Toplamsal Yöntem olmak üzere üçe ayrılmaktadır.
Klasik Veri Zarflama yönteminden evrilerek Bulanık Veri Zarflama çalışmalarının temelini
oluşturan üç yöntemin de ortak özelliği çıktı veya girdi odaklılık göz önünde tutulmak şartıyla
kesirli programlama-doğrusal programlama dönüşümüne olanak sağlamalarıdır.
CCR (Charnes-Cooper-Rhodes) Yöntemi
Ölçeğe göre sabit getiri prensibine dayanan CCR yönteminde şayet j. karar biriminin etkinliği
ℎ𝑗 ise amaç, bu değerin en çoklaştırılması olmalıdır. Bu şartlar altında amaç fonksiyonu girdi
odaklılık varsayımı altında eşitlik (3) şeklinde ifade edilmektedir
𝐸𝑛𝑏ℎ𝑗 =
∑𝑛
𝑟=1 𝑢𝑟 𝑦𝑟
∑𝑚
𝑖=1 𝑣𝑖 𝑥𝑖
(3)
Kısıtlar ise eşitlik (4) de izlenebilmektedir
∑𝑛
𝑟=1 𝑢𝑟𝑘 𝑦𝑟𝑗
∑𝑚
𝑖=1 𝑣𝑖𝑘 𝑥𝑖𝑗
≤1
(4)
𝑢𝑟 ≥ 0
𝑣𝑖 ≥ 0
Eşitlik (4)de
𝑢𝑟 : 𝑘 𝑘𝑎𝑟𝑎𝑟 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑚𝑖 𝑡𝑎𝑟𝑎𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 𝑟𝑡 ′ 𝑖𝑛𝑐𝑖ç𝚤𝑘𝑡𝚤𝑦𝑎 𝑣𝑒𝑟𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑎ğ𝚤𝑟𝑙𝚤𝑘
𝑣𝑖 : 𝑘 𝑘𝑎𝑟𝑎𝑟 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑚𝑖 𝑡𝑎𝑟𝑎𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 ,′ 𝑖𝑛𝑐𝑖𝑔𝑖𝑟𝑑𝑖𝑦𝑒 𝑣𝑒𝑟𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑎ğ𝚤𝑟𝑙𝚤𝑘
𝑦𝑟𝑘 : 𝑘 𝑘𝑎𝑟𝑎𝑟 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑚𝑖 𝑡𝑎𝑟𝑎𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 ü𝑟𝑒𝑡𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑟 ′ 𝑖𝑛𝑐𝑖ç𝚤𝑘𝑡𝚤
𝑥𝑖𝑘 : 𝑘 𝑘𝑎𝑟𝑎𝑟 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑚𝑖 𝑡𝑎𝑟𝑎𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 𝑘𝑢𝑙𝑙𝑎𝑛𝚤𝑙𝑎𝑛 𝑖 ′ 𝑖𝑛𝑐𝑖𝑔𝑖𝑟𝑑𝑖
𝑦𝑟𝑗 : 𝑗 ′ 𝑖𝑛𝑐𝑖𝑘𝑎𝑟𝑎𝑟 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑚𝑖 𝑡𝑎𝑟𝑎𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 ü𝑟𝑒𝑡𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑟 ′ 𝑖𝑛𝑐𝑖ç𝚤𝑘𝑡𝚤
𝑥𝑖𝑗 : 𝑗 ′ 𝑖𝑛𝑐𝑖𝑘𝑎𝑟𝑎𝑟 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑚𝑖 𝑡𝑎𝑟𝑎𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 𝑘𝑢𝑙𝑙𝑎𝑛𝚤𝑙𝑎𝑛 𝑖 ′ 𝑖𝑛𝑐𝑖𝑔𝑖𝑟𝑑𝑖
Eşitlik (3) ve (4) doğrusal programlama gibi düşünüldüğünde eşitlik (5), (6) ve (7) ye ulaşılır
𝐸𝑛𝑏ℎ𝑗 = ∑𝑛𝑟=1 𝑢𝑟 𝑦𝑟
(5)
799
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
∑𝑚
𝑖=1 𝑣𝑖 𝑥𝑖 = 1
(6)
∑𝑛𝑟=1 𝑢𝑟 𝑦𝑟 − ∑𝑚
𝑖=1 𝑣𝑖 𝑥𝑖 ≥ 0
𝑢𝑟 , 𝑣𝑖 ≥ 0
(7)
(5) ve (6) ve (7) numaralı eşitlikler girdi odaklılık durumu için düzenlenmiştir. Çıktı odaklı
düzenlenmek istenirse eşitlik (8) (9) ve (10) gibi olacaktır
𝐸𝑛𝑘𝑔𝑗 = ∑𝑚
𝑖=1 𝑣𝑖 𝑥𝑖
(8)
∑𝑛𝑟=1 𝑢𝑟 𝑦𝑟 = 1
(9)
− ∑𝑛𝑟=1 𝑢𝑟 𝑦𝑟 + ∑𝑚
𝑖=1 𝑣𝑖 𝑥𝑖 ≥ 0
(10)
𝑢𝑟 , 𝑣𝑖 ≥ 0
Girdi ya da çıktı odaklı olmasına bakılmaksızın herhangi bir karar verici karar noktalarının
etkinliklerine CRR yöntemiyle karar vermek istiyorsa yukarıda tanımlanan modeli bütün
karar noktaları için uygulamalıdır.
BCC (Banker-Charnes-Cooper) Yöntemi
CCR modelinin modifiye edilmesi ile meydana getirilmiş bir modeldir. Ölçeğe göre değişken getiri
varsayımına dayanır. CC sınırı her zaman CCR sınırının altında yer alır. Bu yüzden CCR etkinlik
skoru, BCC etkinlik skorundan küçük veya ona eşit olacaktır. BCC yönteminin CCR yönteminden tek
farkı değerleri toplamının ölçeğe göre değişken getiri koşullarında 1’e eşit olmasıdır. değeri her
bir karar birimi için doğrusal programla ulaşılan ve etkinliğin söz konusu olmayan karar noktası için
etkin olası girdi çıktı bileşimi oluşturmak için gereken bilgiyi sağlayan değeri ifade etmektedir. Amaç
fonksiyonu eşitlik (11), (12) ve (13) den izlenebilmektedir
Amaç fonksiyonu, 𝐸𝑛𝑘𝛩𝑘 ve
Kısıtlar,
∑𝑁
𝑗=1 𝑦𝑟𝑗 𝜆𝑗𝑘 ≥ 𝑦𝑟𝑘
(11)
𝛩𝑘 𝑥𝑖𝑘 − ∑𝑁
𝑗=1 𝑥𝑖𝑗 𝜆𝑗𝑘 ≥ 0
(12)
N
j 1
j
1
(13)
Toplamsal Yöntem
Çıktı ve girdi odaklı CCR ve BCC’nin bu iki odaklanmayı beraber değerlendirmesi
durumunda toplamsal modelden bahsedilebilmektedir. Toplumsal yöntemin temel gayesi fazla
girdi ve eksik çıktıyı eş zamanlı olarak göz önünde bulundurarak etkinlik sınırı üzerinde
etkinsiz karar birimine en uzaktaki noktaya ulaşmaya çalışmaktır.
800
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Karar verme birimlerini değerlendirmek amacıyla Bulanık Veri Zarflama Analizi dört
şekilde kategorize edilmektedir.
tarafından geliştirilen tolerans yaklaşımı, bu
çalışmanın analizinde de kullanılacak olan ve
tarafından
geliştirilmiş olup
ile
tarafından iyileştirilen αkesim temelli yaklaşım,
tarafından geliştirilen bulanık derecelendirme
yaklaşımı ve Lertworasirikul vd., (2003) tarafından geliştirilen durulaştırma yaklaşımıdır.
Özellikle α-kesim temelli yaklaşımda Bulanık Veri Zarflama Analizi, α-kesimleri kavramı
kullanılarak parametrik programlamaya dönüştürülmektedir
Bu
yaklaşımın amacı, belirtilen seviyelerde Bulanık Veri Zarflama Analizi modelini çözerek,
daha sonra bulanık etkinlik değerini oluşturmak için kullanılan ve değerlendirme altında olan
karar verme birimlerine ait bulanık etkinlik değerine karşılık gelen α-kesimlerini elde
edilebilmektir (Zhou vd., 2012).
2. Bulanık Veri Zarflama Literatür
Bulanık Veriz Zarflama Analizi ile ilgili literatür tarandığında Turizm’den Sağlık
sektörüne, Askeri alanlardan Eğitim Alanlarına, tarım sektöründen finans sektörüne birçok
alana yayılmış geniş bir literatürü izleyebilmekteyiz. Bulanık Veri Zarflama Analizi ile
yapılan etkinlik ölçme çalışmalarına bakıldığında;
’de Avrupa’da faaliyet gösteren bankaların etkinliklerini
inceledikleri çalışmalarında Fransa, Almanya, İtalya, İspanya ve İngiltere’de faaliyet gösteren
530 bankayı örneklem olarak kullanmışlardır. Elde edilen bulgulara göre bankaların
etkinliklerini etkileyen en önemli faktörün coğrafi konum olduğu anlaşılmıştır.
Pakistan’da hizmet veren 10 bankaya 2005-2009 yılları için Bulanık Veri Zarflama
Analizi yöntemini uygulayarak etkinlik analizi yapmışlardır. Çalışmada kullanılan bankaların
yarısı İslami banka, yarısı da ticari bankadan oluşmaktadır. Elde edilen sonuçlara göre İslami
bankalara oranla ticari bankaların daha etkin olduğu anlaşılmıştır.
Tunus’ta faaliyet gösteren ticari bankaların etkinliklerini Bulanık Veri Zarflama Analizi ile
test ettikleri çalışmalarında her bir bankanın etkinlik puanını elde etmek amacıyla FDEA
Bulanık Veri Zarflama Analizi yaklaşımı’nı, Olasılık Yaklaşımı’nı ve bulanık sayılar
arasındaki ilişkilere dayanan (BRONF) Yaklaşımı’nı kullanılmışlardır. Sonuçlar, rekabetçi bir
ortamda güvenilir ve gerçekçi verimlilik puanları elde etmek için finansal olmayan girdi ve
çıktıların dikkate alınması gerektiğini göstermektedir.
Türkiye’de faaliyet gösteren 15 çimento şirketinin
etkinliklerini 2006-2010 yılları için Bulanık Veri Zarflama yöntemini kullanarak
değerlendirdikleri çalışmalarında 6 firmanın tam etkin çalıştıkları sonucuna ulaşmışlardır.
Türkiye’deki 24 devlet üniversitesini kullanarak yaptıkları etkinlik analizinde
Saati ve Memariani modelini kullanmışlardır. Çalışma sonucunda Afyon Kocatepe
Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sakarya Üniversitesi, Afyon Kocatepe, Yıldız
Teknik ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitelerinin etkinlik değerleri en yüksek değerle olan
%95-100 aralığında belirlenmiştir. Çalışmada Gaziantep Üniversitesi’nin etkinlik değeri %45
çıkmıştır.
Türk Bankacılık sektöründe 2007 ve 2008 yılları için
Bulanık Veri Zarflama Analizi ile etkinlik analizi yaptığı çalışmalarında 17 banka
kullanmışlardır. Çalışma sonucunda 2007 yılında 8 bankanın, 2009 yılında ise 9 bankanın
etkinlik skorunun 1 olduğunu tespit etmişlerdir.
Bulanık Veri Zarflama Analizi
ile ÇAYKUR’a bağlı 20 yaş çay işleme fabrikasında 2013 yılı verilerine göre etkinlik ölçümü
gerçekleştirilmiştir. Lertworasirikul vd. tarafından geliştirilen modeli ve α-düzeyine dayanan
yöntemle etkinlik skorları hesaplanmıştır. Çalışmanın ÇAYKUR yöneticileri açısından
yönetsel açıdan sektördeki karar vericilere yararlı bilgiler sunduğu sonucuna ulaşılmıştır.
801
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Türkiye’de bankacılık sektörünü 18 banka ile analiz ettiği
çalışmalarında 18 bankanın da ayrı ayrı etkinlik skoruna ulaşmışlardır. Çalışma sonuçlarına
göre kamu bankaları ve gelişimlerini profesyonel olarak tamamlayarak yenilikleri takip eden
bankaların yüksek etkinlik skoruna ulaştıkları anlaşılmıştır.
3. Analiz, Amaç, Veri ve Yöntem
Çalışmada Türkiye’de bankacılık faaliyeti gösteren ticari bankaların Bulanık Veri
Zarflama Yöntemi ile etkinliklerinin belirlenmesidir. Çalışmada etkinlik ölçümünde Bulanık
Mantıkta Veri Zarflama Analizinin tercih edilmesinin temel nedeni bankacılık sektöründeki
rekabetçi ve dinamik yapı nedeniyle anlık değişkenlik gösteren verilerin kesin veriler şeklinde
analizlere dahil edildiğinde yanıltıcı sonuçlar verebilmesidir. Bu doğrultuda dinamik özelliğe
sahip bankacılık verilerinin analizinde bulanık verilerin kullanılması daha rasyonel olacaktır.
Bulanık Veri Analizi sonuçlarına göre hem bankaların etkinlik seviyeleri hakkında bilgi
edilebilecek, hem de özel ve kamu bankaları arasındaki etkinlikler de görülebilecektir. Türk
bankacılık sektöründe faaliyet gösteren bankaların çoğunluğu yabancı ortaklıkta olması
nedeni ile karar verme birimleri seçilirken özel sermayeli bankalar, yabancı sermayeli
bankalar ve kamu sermayeli bankalar analize dahil edilmiştir:
Bu çalışmada Türk Bankalarının etkinlik analizinde
ve
tarafından geliştirilen Lertworasirikul Modeli (iyimser-iyimser ve
iyimser -kötümser) ve K
tarafından geliştirilen Kao Liu Modeli tercih
edilecektir. Her iki model için de α- düzeyine dayanan yaklaşım kullanılmaktadır.
802
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 1: Bulanık Veri Zarflama Analizine Dahil Olan Bankalar (Karar Verme Birimleri)
Banka Adı
Statüsü
Ortaklık Yapısı
𝑇. 𝐶. 𝑍𝑖𝑟𝑎𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Kamu
%100 Türkiye Cumhuriyeti Devleti
Türkiye Halk Bankası A. Ş.
Kamu
%51 Türkiye Cumhuriyeti Devleti, % 49'u halka açık
Vakıfbank T. A. O.
Kamu
%58 Türkiye Cumhuriyeti Devleti, %25,2 halka açık, %16 Vakıf
Garanti BBVA A. Ş.
Yabancı
Ortakları: %40 BBVA, %10 Doğuş Grubu, %50 Diğer Ortaklar
𝑄𝑁𝐵 𝐹𝑖𝑛𝑎𝑛𝑠𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
Yabancı
%99,88 Qatar National Bank
𝐼𝑁𝐺 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
Yabancı
Ortakları: %99,99 ING Bank N.V.
𝑂𝑑𝑒𝑎 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
Yabancı
%93,82 Bank Audi s.a.l, %6,06 Audi Private Bank
𝐷𝑒𝑛𝑖𝑧𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
Yabancı
%99,85 Sberbank of Russia
𝑀𝑒𝑙𝑙𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
Yabancı
Türkiyede şube açan banka
𝐴𝑙𝑡𝑒𝑟𝑛𝑎𝑡𝑖𝑓 𝐵𝑎𝑛𝑘
Yabancı
%100 The Commercial Bank Of Qatar
𝐴𝑛𝑎𝑑𝑜𝑙𝑢 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
Özel
%69,98 HABAŞ Sınai ve Tıbbi Gazlar İstihsal Endüstrisi A.Ş, %27,32
Mehmet Rüştü Başaran
𝐹İ𝐵𝐴 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎 𝐴. Ş.
Özel
%71,19 Fiba Holding , %9,95 TurkFinance B.V., %8,96 International
Finance Corporation, %8,96 European Bank for Reconstruction and
Development)
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐸𝑘𝑜𝑛𝑜𝑚𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Özel
Ş.
%55 Teb Holding A.Ş, %23,51 BNP Paribas Yatırımlar Holding A.Ş,
%21,23 BNP Paribas Fortis Yatırımlar Holding A.Ş.
Ş𝑒𝑘𝑒𝑟 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
Özel
%35,44 Şekerbank T.A.Ş. Personeli Munzam Sosyal Güvenlik ve
Yardımlaşma Sandığı Vakfı, %19,37 Samruk Kazyna Kazakistan
Devlet Varlık Fonu, %9,43 Şekerbank T.A.Ş., %1,48 BTA Securities
JSC, %0,09 Pancar Kooperatifleri, %34,19 Halka Açık
İş 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Özel
%40,15 İş Bankası Munzam Sandık Vakfı, %28,09 Atatürk Hisseleri,
%31,76 Halka Açık)
𝑌𝑎𝑝𝚤 𝑣𝑒 𝐾𝑟𝑒𝑑𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş. Özel
%81,8 Koç Finansal Hizmetler A.Ş, %18,2 Halka Açık
803
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Her ne kadar tablo 1’deki bankaların toplam büyüklükleri, Türk Bankacılık sektörünün
toplam büyüklüğünün % 85inden fazla olsa da bazı bankalar Türkiye’de faaliyet göstermesine
rağmen tabloya dahil edilememiştir. Bunun nedeni söz konusu bankaların verilerin, in
tamamına ulaşılamamasıdır. Diğer bir sebep ise çıktı değerleri (-) değer alan bankalar da
analizden çıkarılmıştır. Analize 16 banka dahil edilmiştir.
Literatürde Bulanık Veri Zarflama analizi ile yapılan banka etkinliği çalışmalarında
kullanılan veri setlerinde tam bir birlik söz konusu değildir. Gerek yerli gerekse yabancı
literatürde en fazla tercih edilen veri setleri bilanço yapısı, banakların sermaye yeterlilik
oranları, kârlılık oranları, likidite oranları ve gelir gider oranlarının alt başlıklarından
seçilmektedir. Bu çalışmada analize dahil edilecek veri seti girdi ve çıktılar olmak üzere tablo
2 ve tablo 3’den izlenebilmektedir.
Tablo 2: Bulanık Veri Zarflama Analize Konu Olan Girdi Değişkenleri
Analize Konu Olan Girdi Değişkenleri
Toplam Ticari Mevduat / Mevduat Toplamı
Şube personel Sayısı / Çalışan Tüm Personel Sayısı Toplamı
Aktifler / Yükümlülükler
Takipteki Krediler / Krediler Toplamı
Takipteki Krediler / Alacaklar
Net Faiz Geliri / Aktif Toplamı
Kaynak: TBB, Bankalar
Tablo 3: Bulanık Veri Zarflama Analize Konu Olan Çıktı Değişkenleri
Analize Konu Olan Çıktı Değişkenleri
Dönem Net Kârı/Zararı / Aktif Toplamı
Toplam Kredi ve Alacaklar/ Aktif Toplamı
Kaynak: TBB, Bankalar
Kullanılan tüm veriler çeyrek dönemli olup 2010:03-2018:04 dönemini
kapsamaktadır. Çalışma verilerinin temini Bankalar Birliği internet sayfasından ve Bankaların
ilgili birimlerinden temin edilmiştir. 2019 yılı verileri tüm bankalar için henüz ulaşılamaz
olduğundan 2018 yılının tamamı olacak şekilde analize dahil edilmişti3. Analize konu olan 33
dönem çeyrek verileri Eviews 11 Paket programı kullanılarak %90 güven seviyesi temel
alınarak alt ve üst sınırlar belirlenmiştir.
3.1.Lertworasirikul Modeli ile Türk Bankalarının Etkinlik Analizi
Lerworasirikul (2002) tarafından geliştirilen modelle iyimser–iyimser ve kötümser–
kötümser olmak üzere 2 farklı yaklaşımla Türkiye’de bankacılığın etkinlik seviyesinin
Bulanık Veri Zarflama Analizi ile ölçülmesi amaçlanmaktadır. Çalışmada girdi yönlü
yaklaşım tercih edilmektedir. Bulanık Veri Zarflama yönteminde herhangi bir karar verme
birimi için önceden belirlenmiş farklı bir karar verme şekli için daha önce belirlenen farklı α –
seviyesi sayısınca doğrusal programlama modelininin kurulmasını gerekli kılmaktadır
Analizde kullanılan bankalar için girdi ve çıktı değerleri
(karar verme birimleri) %0, %50 ve %100 olmak üzere
çalışması
referans alınarak 3 farklı α – seviyesinde bulanıklaştırılmıştır. Çalışmada 4 farklı yöntem 16
farklı banka için 3 farklı α – seviyesinde analiz edeceğinden (3)*(4)*(16)= 192 kez model
kurularak çözümlenmiştir. Bulanıklaştırma işlemi her bir çıktı ve girdi için belirli bir yüzdelik
804
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
değeri belirlenmek yoluyla gerçekleştirilmiştir. Çalışmada
programları kullanılmıştır
3.1.1 İyimser- İyimser Yaklaşımı
Karar vericinin tüm karar verme birimlerini iyimser bakış açısı ile değerlendirme
temeline dayanan iyimser-iyimser yaklaşımında karar verici belirlenen α-seviyesinde analize
dahil olan bütün bankaların girdilerinin maksimum seviyede, çıktılarının ise minimum
seviyede elde edildiğini farz etmektedir.
İyimser-iyimser yaklaşım için eşitlik (14) kullanılmıştır.
max ∅ = 𝑣 𝑡 (𝑦𝑝 )𝑢𝛼
(14)
Eşitlik (14) için kısıtlar ise 𝜇 𝑇 (𝑥𝑝 )𝐿𝛼 = 1
−𝜇 𝑇 (𝑥𝑝 )𝐿𝛼 + 𝑣 𝑇 (𝑦𝑝 )𝑢𝛼 ≤ 0 𝑣𝑒 − 𝜇 𝑇 (𝑥𝑖 )𝐿𝛼 + 𝑣 𝑇 (𝑦𝑖 )𝑢𝛼 ≤ 0 𝑣𝑒
İ=1,
n ve i≠ p(𝜇 ≥ 0; 𝑣 ≥ 0)
Lertworasirikul (2002), eşitlik (14) de ulaşılan sonuçlarda (𝑥𝛼𝐿 ) değeri karar verme
birimlerindeki alt sınırı, (𝑦𝛼𝑈 ) ise üst sınırı ifade etmektedir. Ayrıca 𝜇 girdiye verilen ağırlık, 𝑣
ise çıktıya verilen ağırlıktır. Sonuçlar tablo 4’den izlenebilmektedir.
805
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 4: Çözüm Sonuçları (İyimser-İyimser Yaklaşım
Bulanıklık Seviyesi
Bankalar
0%
50%
100%
𝑇. 𝐶. 𝑍𝑖𝑟𝑎𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
1
1
1
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐻𝑎𝑙𝑘 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
0,990
0,981
0,911
𝑉𝑎𝑘𝚤𝑓𝑏𝑎𝑛𝑘 𝑇. 𝐴. 𝑂.
1
1
0,991
𝐺𝑎𝑟𝑎𝑛𝑡𝑖 𝐵𝐵𝑉𝐴 𝐴. Ş.
0,961
0,967
0,957
𝑄𝑁𝐵 𝐹𝑖𝑛𝑎𝑛𝑠𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,630
0,645
0,658
𝐼𝑁𝐺 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,241
0,241
0,2411
𝑂𝑑𝑒𝑎 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,611
0,618
0,622
𝐷𝑒𝑛𝑖𝑧𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,571
0,561
0,581
𝑀𝑒𝑙𝑙𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,141
0,140
0,139
𝐴𝑙𝑡𝑒𝑟𝑛𝑎𝑡𝑖𝑓 𝐵𝑎𝑛𝑘
0,289
0,29
0,239
𝐴𝑛𝑎𝑑𝑜𝑙𝑢 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,644
0,687
0,690
𝐹İ𝐵𝐴 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎 𝐴. Ş.
0,689
0,712
0,712
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐸𝑘𝑜𝑛𝑜𝑚𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
0,821
0,801
0,814
Ş𝑒𝑘𝑒𝑟 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,778
0,790
0,799
İş 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
1
1
1
𝑌𝑎𝑝𝚤 𝑣𝑒 𝐾𝑟𝑒𝑑𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
0,871
0,9
0,911
Tablo 4 ‘deki sonuçlara göre bulanıklık seviyesinin %0 oranında olması durumunda
iki kamu bankası olan Ziraat Bankası ve Vakıf Bank’ın ve özel sektör bankası olan İş
Bankası’nın tam etkin olduğu görülmektedir. Yine özel bankalardan Garanti BBVA’nın
etkinliği oldukça yüksek olup en düşük etkinliğe sahip bankaların yabancı bankalar olduğu
görülmektedir. Mellat Bank 0,14 etkinlik değerine sahipken Mellat Bank’ı 0,24 etkinlik
derecesi ile ING Bank ve 0,28 etkinlik derecesi ile Alternatif Bank takip etmektedir.
Bulanıklık seviyesinin %50 oranında alındığı durumda ise durumda farklılık
gözlemlenmemiştir. Etkinlik dereceleri 1 olan bankalar yine iki kamu bankası olan Ziraat
Bank ve Vakıf Bank ile özel bankalar kategorisindeki İş Bankasıdır. En düşük etkinlik
derecesi sıralamasında da herhangi bir değişiklik söz konusu değildir.
Bulanık seviyesinin %100 oranında alındığı durumda tek farklılık diğer iki oranda tam
etkin olan Vakıf Bank’ın etkinliğinin 0,99’a düşmüş olmasıdır. İyimser – iyimser yaklaşımda
tüm bulanıklık seviyelerinde İşbankası ve Ziraat Bankası’nın tam etkin olduğu
anlaşılmaktadır.
3.1.2. Kötümser-Kötümser Yaklaşımı
Kötümser-Kötümser yaklaşımında karar verici kötümser bir bakışla tüm karar verme
birimlerini değerlendirmektedir. Bu bağlamda belirlenen α-seviyesinde analize konu olan
806
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
bütün bankaların girdilerinin maksimum seviyede kullanıldığı çıktıların ise minimum
seviyede elde edildiği farz edilmektedir.
Kötümser-kötümser yaklaşım için eşitlik (15) kullanılmıştır
max ∅ = 𝑣 𝑡 (𝑦𝑝 )𝑙𝛼
(15)
Eşitlik (15) için kısıtlar ise 𝜇 𝑇 (𝑥𝑝 )𝑢𝛼 = 1
−𝜇 𝑇 (𝑥𝑝 )𝑢𝛼 + 𝑣 𝑇 (𝑦𝑝 )𝑙𝛼 ≤ 0 𝑣𝑒 − 𝜇 𝑇 (𝑥𝑖 )𝑢𝛼 + 𝑣 𝑇 (𝑦𝑖 )𝑙𝛼 ≤ 0 𝑣𝑒
İ=1,
n ve i≠ p (𝜇 ≥ 0; 𝑣 ≥ 0)
Sonuçlar tablo 5’de izlenebilmektedir.
807
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 5: Çözüm Sonuçları (Kötümser-Kötümser Yaklaşım
Bankalar
Bulanıklık Seviyesi
0%
50%
100%
𝑇. 𝐶. 𝑍𝑖𝑟𝑎𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
1
1
1
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐻𝑎𝑙𝑘 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
0,941
0,936
0,911
𝑉𝑎𝑘𝚤𝑓𝑏𝑎𝑛𝑘 𝑇. 𝐴. 𝑂.
1
1
0,991
𝐺𝑎𝑟𝑎𝑛𝑡𝑖 𝐵𝐵𝑉𝐴 𝐴. Ş.
0,911
0,912
0,920
𝑄𝑁𝐵 𝐹𝑖𝑛𝑎𝑛𝑠𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,600
0,606
0,603
𝐼𝑁𝐺 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,251
0,256
0,2411
𝑂𝑑𝑒𝑎 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,580
0,580
0,588
𝐷𝑒𝑛𝑖𝑧𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,560
0,561
0,566
𝑀𝑒𝑙𝑙𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,140
0,131
0,130
𝐴𝑙𝑡𝑒𝑟𝑛𝑎𝑡𝑖𝑓 𝐵𝑎𝑛𝑘
0,289
0,29
0,239
𝐴𝑛𝑎𝑑𝑜𝑙𝑢 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,623
0,628
0,639
𝐹İ𝐵𝐴 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎 𝐴. Ş.
0,655
0,667
0,669
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐸𝑘𝑜𝑛𝑜𝑚𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
0,760
0,791
0,799
Ş𝑒𝑘𝑒𝑟 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
0,699
0,69
0,606
İş 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
1
1
1
𝑌𝑎𝑝𝚤 𝑣𝑒 𝐾𝑟𝑒𝑑𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
0,871
0,888
0,890
Tablo 5 sonuçlarında dikkat çekici nokta tablo 4 ile neredeyse aynı sonuçları vermiş olup
etkinlik sıralaması gerek etkin olan bankalar gerek en az etkin olan bankalar bağlamında her
üç bulanıklık seviyesinde de değişim göstermemiştir. Bu durumun temel nedeni analizde
yapılan çözümlemeler için alt ve üst sınır değerlerinin tümünün aynı sayısal değerlerden
oluşmasıdır.
Ayrıca %0 bulanıklık seviyesinde hem iyimser-iyimser, hem de kötümser
kötümser sonuçlarının aynı sonuçları verdiği görülmektedir. Bunun nedeni analize dahil
edilen tüm girdi ve çıktıların herhangi bir herhangi bir bulanıklık içermemesidir.
808
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
3.2. Kao Liu Modeli ile Türk Bankalarının Etkinlik Analizi
modelinin temel yaklaşımı Zadeh genişleme prensibi ve α-kesimleri ve
kullanılarak bulanık Veri Zarflama Analizlerini klasik Veri Zarflama analizlerine
dönüştürmektir. α-kesimleri göz önüne alındığında 𝑔𝑖𝑟𝑑𝑖 (𝑋𝑖𝑗 ) 𝑣𝑒 ç𝚤𝑘𝑡𝚤 (𝑦𝑖𝑗 ) eşitlik (16)
gibi ifade edilmektedir
(16)
Kısıtlar
Şeklindedir. α-kesimleri ve Zadeh genişleme prensibiyle bulanık Veri Zarflama Analizi
modellerinin klasik Veri Zarflama Analizi modellerine dönüştürülmesi ile elde edilen Kao Liu
Modeli sonuçları tablo 6,7 ve 8’de izlenebilmektedir.
809
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 6: Kao Liu %100 Bulanıklık Seviyesi Sonuçları
Bankalar
𝑇. 𝐶. 𝑍𝑖𝑟𝑎𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐻𝑎𝑙𝑘 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑉𝑎𝑘𝚤𝑓𝑏𝑎𝑛𝑘 𝑇. 𝐴. 𝑂.
𝐺𝑎𝑟𝑎𝑛𝑡𝑖 𝐵𝐵𝑉𝐴 𝐴. Ş.
𝑄𝑁𝐵 𝐹𝑖𝑛𝑎𝑛𝑠𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐼𝑁𝐺 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝑂𝑑𝑒𝑎 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐷𝑒𝑛𝑖𝑧𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝑀𝑒𝑙𝑙𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐴𝑙𝑡𝑒𝑟𝑛𝑎𝑡𝑖𝑓 𝐵𝑎𝑛𝑘
𝐴𝑛𝑎𝑑𝑜𝑙𝑢 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐹İ𝐵𝐴 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎 𝐴. Ş.
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐸𝑘𝑜𝑛𝑜𝑚𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Ş𝑒𝑘𝑒𝑟 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
İş 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑌𝑎𝑝𝚤 𝑣𝑒 𝐾𝑟𝑒𝑑𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Bulanıklık Seviyesi
Alt Sınır
Üst Sınır
0,650
0,588
0,619
0,551
0,311
0,101
0,359
0,312
0,092
0,111
0,341
0,380
0,449
0,488
0,600
0,500
1
1
1
0,981
0,669
0,229
0,611
0,592
0,118
0,329
0,700
710
0,870
0,790
1
0,921
Tablo 6 sonuçlarına göre alt sınırda hiçbir bankanın tam etkinlik sınırına ulaşamadığı
izlenmektedir. Bunula birlikte üst sınırlara bakıldığında 4 bankanın tam etkin olduğu
anlaşılmaktadır. Burada dikkat çekici sonuç alt sınırda da üst sınırda da bankaların etkinlik
sıralarının değişmemesi, diğer bir ifadeyle en yüksek etkinlikten en düşük etkinliğe
sıralamanın aynı olmasıdır.
810
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 7: Kao Liu %50 Bulanıklık Seviyesi Sonuçları
Bankalar
𝑇. 𝐶. 𝑍𝑖𝑟𝑎𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐻𝑎𝑙𝑘 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑉𝑎𝑘𝚤𝑓𝑏𝑎𝑛𝑘 𝑇. 𝐴. 𝑂.
𝐺𝑎𝑟𝑎𝑛𝑡𝑖 𝐵𝐵𝑉𝐴 𝐴. Ş.
𝑄𝑁𝐵 𝐹𝑖𝑛𝑎𝑛𝑠𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐼𝑁𝐺 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝑂𝑑𝑒𝑎 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐷𝑒𝑛𝑖𝑧𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝑀𝑒𝑙𝑙𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐴𝑙𝑡𝑒𝑟𝑛𝑎𝑡𝑖𝑓 𝐵𝑎𝑛𝑘
𝐴𝑛𝑎𝑑𝑜𝑙𝑢 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐹İ𝐵𝐴 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎 𝐴. Ş.
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐸𝑘𝑜𝑛𝑜𝑚𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Ş𝑒𝑘𝑒𝑟 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
İş 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑌𝑎𝑝𝚤 𝑣𝑒 𝐾𝑟𝑒𝑑𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Bulanıklık Seviyesi
Alt Sınır
Üst Sınır
0,670
0,600
0,639
0,571
0,331
0,121
0,379
0,332
0,112
0,130
0,361
0,400
0,469
0,508
0,620
0,520
1
1
1
0,981
0,669
0,229
0,611
0,592
0,118
0,329
0,700
710
0,870
0,790
1
0,921
Tablo 7 de bulanıklık düzeyi %50 oranında azaltıldığındaki sonuçlar izlenebilmektedir.
Burada dikkat çekici nokta alt sınır etkinliklerde bulanıklığın azalmasıyla bir atış söz
konusuyken üst sınırda herhangi bir değişiklik olmamıştır. Daha da önemlisi bankaların
etkinlik sıralamasındaki tutarlılık bozulmamıştır.
811
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 7: Kao Liu %0 Bulanıklık Seviyesi Sonuçları
Bankalar
𝑇. 𝐶. 𝑍𝑖𝑟𝑎𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐻𝑎𝑙𝑘 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑉𝑎𝑘𝚤𝑓𝑏𝑎𝑛𝑘 𝑇. 𝐴. 𝑂.
𝐺𝑎𝑟𝑎𝑛𝑡𝑖 𝐵𝐵𝑉𝐴 𝐴. Ş.
𝑄𝑁𝐵 𝐹𝑖𝑛𝑎𝑛𝑠𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐼𝑁𝐺 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝑂𝑑𝑒𝑎 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐷𝑒𝑛𝑖𝑧𝑏𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝑀𝑒𝑙𝑙𝑎𝑡 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐴𝑙𝑡𝑒𝑟𝑛𝑎𝑡𝑖𝑓 𝐵𝑎𝑛𝑘
𝐴𝑛𝑎𝑑𝑜𝑙𝑢 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
𝐹İ𝐵𝐴 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎 𝐴. Ş.
𝑇ü𝑟𝑘𝑖𝑦𝑒 𝐸𝑘𝑜𝑛𝑜𝑚𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Ş𝑒𝑘𝑒𝑟 𝐵𝑎𝑛𝑘 𝐴. Ş.
İş 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
𝑌𝑎𝑝𝚤 𝑣𝑒 𝐾𝑟𝑒𝑑𝑖 𝐵𝑎𝑛𝑘𝑎𝑠𝚤 𝐴. Ş.
Bulanıklık Seviyesi
Alt Sınır
Üst Sınır
0,770
0,700
0,739
0,671
0,431
0,131
0,479
0,432
0,122
0,140
0,561
0,500
0,569
0,608
0,720
0,620
90
90
0,739
0,671
0,431
0,131
0,479
0,432
0,122
0,140
0,561
0,500
0,569
0,608
0,720
0,620
Tablo 7’de ki sonuçlar incelendiğinde üst ve alt sınırların aynı olduğu izlenmektedir.
Bu durumun temel nedeni kullanılan girdi ve çıktıların hiçbirinin bulanıklık içermemesidir.
Yani her bir sonuç klasik veri zarflama yöntemi ile aynıdır. Sonuçlarda yine dikkat çeken
durum her ne kadar alt ve üst sınırlar aynı olsa da (bulanıklık seviyesi %0) incelenen
bankaların etkinlik sıralamasındaki tutarlılık devam etmektedir.
Sonuç
Özellikle bankacılık ve finans çalışmalarında sektörel etkinlik ölçümlerinin kesin
veriler kullanılarak yapılması imkânsızdır. Bunun en temel nedeni banka ve finans sektörünün
dinamik ve rekabetçi yapısıdır. Teknolojinin tam ve etkin olarak kullanıldığı bu alanda
verilerin hızla değişim göstermesi, araştırmacıları yeni teknikler kullanmaya itmektedir.
Bulanık Veri Zarflama Analizi bulanık mantık yardımı ile kesin olmayan, belirsiz
verilerin değerlendirilmesi ile organizasyonların belirsiz ve değişken ortamlarda nasıl faaliyet
yürüttüklerinin anlaşılmasına izin vermektedir. Bundan dolayı bu çalışmada Türk bankacılık
sektöründe faaliyet gösteren ticari bankaların etkinlikleri Bulanık Veri Zarflama Analizi ile
test edilmiştir.
Çalışmaya 3 Kamu bankası, 6 özel statülü banka ve 7 yabancı statülü banka
kullanılmış olup toplam 16 bankanın etkinlikleri incelenmiştir. Toplam Ticari Mevduat /
Mevduat Toplamı, şube personel Sayısı / çalışan tüm personel sayısı toplamı, aktifler /
yükümlülükler, takipteki krediler / krediler toplamı, takipteki krediler / alacaklar ve net faiz
geliri / aktif toplamı girdi değişkenler olarak ve dönem net kârı/zararı / aktif toplamı ile
812
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
toplam kredi ve alacaklar/ aktif toplamı çıktı değişkenler olarak analize dâhil edilmiştir. Alt
ve üst sınır olacak şekilde bulanıklaştırılma işlemi E-views programı ile yapılmıştır.
Elde edilen bulgulara göre kamu bankalarının oldukça etkin olduğu anlaşılmaktadır.
Yapılan her bir analizde Ziraat Bankası ve Vakıf Bank en etkin bankalar arasında ilk üç sırada
yer almış olup Halk Bankası’nın da etkinliği bu bankaların hemen ardından yüksek bir skorla
kaydedilmektedir. Özel sermayeli bankalar kategorisinde İş Bankası, Ziraat Bankası ve Vakıf
Bank ile aynı etkinlik performansını göstermekte olup en etkin özel banka olduğu
söylenebilmektedir. İş Bankası’nın tüm kategorilerde Garanti Bankası BBVA ve Yapı Kredi
Bankası takip etmektedir. Çalışmanın bulgularında dikkat çekici nokta etkinliği en düşük
bankalar sıralamasını Garanti Bankası BBVA dışındaki yabancı statülü bankaların
oluşturmasıdır. Yapılan tüm analizlerde en düşük etkinliğe sahip banka olarak Bank Mellat’ı
görmekteyiz. Bank Mellat’tan daha etkin ama tüm bankalar içinde sondan bir önceki etkinliğe
sahip banka ING Bank’tır. Analize dahil olan tüm bankalar içinde yabancı bankalar en sonda
yer almakta olup etkinlikleri yüksekten düşüğe Garanti Bankası BBVA (etkinliği yüksek olup
ilk 5 içinde yer alan istisna) QNB Finansbank, Odea Bank, Deniz Bank, Alternatif Bank, ING
Bank ve Bank Mellat olarak sıralayabiliriz.
Çalışmada yabancı statülü bankaların etkinliklerinim bu şekilde düşük çıkmasını
birçok nedene bağlayabiliriz. Bunlardan ilki Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı bankaların
aktif büyüklüklerinin kamu bankalarının ve İş Bankası, Yapı Kredi Bankası gibi büyük
çlç.ekli bankaların çok gerisinde kalmasıdır. Her birinin ülke genelinde şube sayısı da oldukça
sınırlı olup etkinliği en düşük banka olan Bank Mellat’ın Türkiye’de Ankara ve İstanbul
olmak üzere sadece iki şubesi bulunmaktadır. Ülke kültürüne uyum sağlayamama da yabancı
bankaların etkinliklerini düşüren bir durum olarak düşünülebilir. Dünyanın en büyük
bankalarından HSBC’nin Türkiye’de ki bireysel şubelerini kapatıp oldukça sınırlı hizmet
vermesi bunun bir göstergesidir. Çıkan sonuçlar beklentilerle de oldukça uyumlu olup ölçeği
büyük, teknolojiyi kullanan ve şubeleşme ağları oldukça geniş olan bankalar yüksek etkinlik
skoruna ulaşmışlardır. Bulanık Veri Zarflama Yönteminin iki farklı modeli kullanılmasına
rağmen etkinlik sıralamasında değişim olmaması modelin tutarlı sonuçlar verdiğinin
göstergesidir.
Çalışmada Bulanık Veri Zarflama Yönteminin Türk bankacılığında kullanılması ve
konuyla ilgili çalışma yapanlara referans olması amaçlanmıştır. Çalışma, daha fazla girdi ve
çıktı eklenerek, katılım bankaları ve Türkiye’de faaliyet gösteren diğer ticari bankaları da
analize dahil edilerek genişletilebilecek bankalar için etkinlik ölçümlerinde referans kaynak
olabilecektir.
Kaynakça
Agarwal, Shivi, (2014), “Efficiency Measure by Fuzzy Data Envelopment Analysis
Model”, Fuzzy Information and Engineering, Volume: 6, s. 59-70.
Baghbani , F. , Alinezhad, A. Ve Yazdani, M.(2014). Single Model Approach to Evaluate Optimistic
and Pessimistic Congestion in Fuzzy Data Envelopment Analysis, Journal of mathematics and
computer science 9 (2014), 389-400.
Bal, Vedat, (2013), “Vakıf Üniversitelerin de Veri Zarflama Analizi ile Etkinlik
Belirlenmesi”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 2 /1, s. 1
Banker R D, Charnes A & Cooper W W (1984). Some models for estimating technical
and scale inefficiencies in data envelopment analysis. Management Science 30(9): 10781092
813
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Casu, B., ve Molyneux, P. (2003). A Comparative Study of Efficiency in European
Banking.Applied Economics, 35(17), 1865-1876
Başkaya, Z. ve Öztürk,B.A. (2012). Measuring Financial Efficiency of Cement Firms
Listed in Istanbul Stock Exchange via Fuzzyt Data Envelopmen Analysis, Muhasebe ve
Finansman Dergisi, 175-188.
Cerit Sesigüzel, A. (2011). Bankacılık Sektörünün 2007-2008 Kriz Döneminde Bulanık
Veri Zarflama Analizi ile İncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1-130.
Charnes A, Cooper W W & Rhodes E (1978). Measuring the efficiency of decision
making units. European Journal of Operational Research 2(6): 429–444
Cooper, W.W., Seiford, L.M. ve Tone, K.,( 2007). Data Envelopment Analysis A
Comprehensive Text With Models, Applications, References and Dea-Solver Software,
Second Edition. Springer Science+Business Media, LLC.
Çakır,S.(2016). Bulanık Veri Zarflama Analizi ile ÇAYKUR Fabrikalarında Etkinlik
Ölçümü, Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Der. Cilt 31, No 2, 369-381.
Farrell, M.J., The Measurement of Productive Efficiency, Journal of the Royal Statistical
Society, 120(3), 253-290, (1957).
Guo, P. ve Tanaka, H. (2001). Fuzzy DEA: a perceptual evaluation method, Fuzzy Sets and
Systems, 119, 149–160.
J. A., ve Nuttle, H. L. W.(2003). Fuzzy Data Envelopment Analysis (DEA): A Possibility
Approach. Fuzzy Sets and Systems, 139(2), 379-394.
Kabak,M. ve Özveri,O.(2017). Bulanık Veri Zarflama Analizi(BVZA) Yönteminin
Mağaza Yeri Seçiminde Kullanımı, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı:
43, 507-518.
Kao, C. and Liu S. T. (2000). Fuzzy Efficiency in Data Envelopment Analysis. Fuzzy Sets
and Systems, 113(3), 427-437.
Kelly, Eoghan; Shalloo, Laurence; Geary, Una; Kinsella, Anne; Wallace, Micha el,
(2012), “Application of data Envelopment Analysis to Measure Technical Efficiency on a
Sample of Irish Dairy Farms”, Irısh Journal of Agricultural and Food Research, Volu- me:
51, 63-77.
Lertworasirikul, S. (2002). Fuzzy Data Envelopment Analysis (DEA), PHD Thesis
Raleigh, North Carolina State University, 1-105. Lertworasirikul, S., Fang, S. C., Joines,
Lertworasirikul, S., Fang, S. C., Joines, J. A., ve Nuttle, H. L. W.(2003). Fuzzy Data
Envelopment Analysis (DEA): A Possibility Approach. Fuzzy Sets and Systems, 139(2),
379-394.
Meada, Y., Entani, T. ve Tanaka, H. (1998). Fuzzy DEA with interval efficiency, Proceedings of the
6th European Congress on Intelligent Techniques and Soft Computing, 2, 1067–1071, Aachen.
Namakin, A, vd.(2018). A New Evaluation for Solving the Fully Fuzzy Data Envelopment
Analysis with Z-Numbers, Symmetry 2018, 10, 384, 1-15.
Oruç, K.,O. Vd.(2009). Üniversitelerin Etkinlik Ölçümünde Bulanık Veri Zarflama
Analizi Uygulaması, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22 / 2009,
280-294.
Öksüzkaya, M. (2017). Bulanık Veri Zarflama Yöntemi İle Türk Bankacılık Sektöründe
Verimlilik Analizi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü.
Öksüzkaya, M. Ve Atan,M.(2017). Türk Bankacılık Sektörünün Etkinliğinin Bulanık Veri
Zarflama Analizi ile Ölçülmesi, UİİİD-İJEAS, (18):355-378.
814
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Saati, S. M., Memariani, A. ve Jahanshahloo, G. R. (2002). Efficiency analysis and
ranking of DMUs with fuzzy data, Fuzzy Optimization and Decision Making, 1, 3, 255–
267
Sengupta, K. J. (1992). A fuzzy system approach in data envelopment analysis, Computer
Mathematics and Application, 24, 8/9, 259–266.
Shahid, H., Rehman, R., Niazi, G. K., ve Raoof, A. (2010). Efficiencies Comparison of
Islamic and Conventional Banks of Pakistan. International Research Journal of Finance
and Economics,(49) 24-42.
Tarım, Armağan, (2001. “Veri Zarflama Analizi Matematiksel Programlama Tabanlı
Göreli Etkinlik Ölçüm Yaklaşımı”, Sayıştay İnceleme Çeviri Dizisi, Ankara.
Tlig, H. ve Adel, B.H. (2017). Assessing the Efficiency of commercial Tunisian Banks
using Fuzzy Data Envelopment Analysis, Journal of Data Envelopment Analysis and
Decision Science 2017 No. 2, 14-27
Tlig, H. Ve Adel,H.(2007). Assessing the Efficiency of commercial Tunisian Banks
using Fuzzy Data Envelopment Analysis, Journal of Data Envelopment Analysis and
Decision Science 2017 No. 2 (2017) 14-27
Zhou, Z., Zhao, L , Lui, S. ve Ma, C. (2012). A generalized fuzzy DEA/AR performance
assessment model, Mathematical and Computer Modelling, 55, 2117–2128.
815
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Structured Ph.D. Programme in Transport
Prof. Dr. Sharabidze I.,507
Prof. Dr. Mamuladze R.,508
Doctoral candidate Gudadze A.509
Abstract
The structured PhD program is aimed at generating the creative (innovative) initiatives
of PhD students, formulating their creative ideas and hypotheses in the field of Transport,
developing their analytical capacities enough for evaluating and realizing these ideas and
explaining and sensitizing them to others, as well as using the modern training methods.
These objectives will be attained at the Department of Transport of the Akaki Tsereteli State
University(Georgia) with the involvement of the project co-participating organizations,
through the research works, seminars and colloquiums.
Structured program will also offer PhD students the existing and related to the field of
Transport modernized and specified research problems, the widened prerequisites for
admission to the program, innovative methods of reaching the learning outcomes, the
organized system for assessing the skills of theoretical knowledge and practical activities and
wide range of the employment of graduates
Keywords: doctoral disseration; training component; research componnt; Elective
subjects
Introduction
The world economy undergoes globalization. The development of communications
crossed the trade and economic borders and made intensive the process of material flows
exchange between the countries. At the Third Pan-European Transport Conference, the EuroAsian transpport corridor passing through the Soauth caucasus region has been recognized a
priority and marked on the Euro-Asian maps of global transport networks.
Black Sea occupies one of the dominant places within TRACECA project. The land
and maritime highways pass through this corridor, but the sea ports are the major transport
and logistics centers.
Nowadays, Transport is what ensures supply of material flows to the consumer market
in accordance with demands as well as competiveness of manufacturing firms that is the basis
of the country’s economic progress. In this context, great attention is paid to training of
academic doctors in the field Transport at the leading universities throughout the world.
Unfortunately, in this regard, the situation in Georgia leaves much to be desired. The lack of
both professional transportologists and highly qualified doctors of transport in the fields of
transport business environment and research activities, is evident. This is despite the fact that
currently there is a demand for them in the labor market of Georgia, and it will be high in the
507
Batumi State Maritime Academy-Batumi, Georgia, i.sharabidze@bsma.edu.ge
Batumi State Maritime Academy-Batumi, Georgia, r.mamuladze@bsma.edu.ge
509
Batumi State Maritime Academy-Batumi, Georgia, predatori.ag@gmail.com
508
816
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
future as well, since the activities of transportation firms and training of relevant professionals
at the universities are now impossible without high ranking transportologists.
1.Goals, objectives and expected outcomes of the PhD programme
The program structuring is aimed at encouraging the creative initiatives of PhD
students, developing their analytical capacities for evaluating and, as well as for using the
modern training methods. These objectives will be attained at the Akaki Tsereteli State
University with the involvement of the project co-participating organizations, through the
experimental research works, seminars and colloquiums.
It is common knowledge that the economy of any country stands on three main bases,
these are energy, communication and transport. Transport is a sector, which builds its own
theory and methodology on such scientific disciplines, as mathematics, physics, mechanics,
materials and their processing, computer technologies, logistics, economics, sociology and so
on. The latest achievements in this field comprise perceptibility and of the consumers of
transport service market and conscious awareness of advantages, its alternative (selective)
models, the models of distribution of transport service resources, database analysis, which
serve as the basis for the development of transport strategies. The field of transport services
focuses on studying those issues, from which is seen how the consumers make their choice
and how develop their programs those transport companies, which compete each other or for
cooperation with consumers [1].
The main objectives of structured program are as follows:
PhD students of the field of Transport study the existing situation in the transport
service market, the factors affecting the decisions made by consumers on the purchase
of goods or services, the channels for stimulating competitiveness and selling
intellectual products created by them.
Assessment and analysis the ecological, economic and social factors of the
environmental impacts of the transport technological systems, as well as developing
the justified recommendations on reducing and complete elimination of transportrelated harmful factors.
Holders of Doctor’s academic degree in Transport Engineering are capable of using
intheir educational, research or business activities [2]:
Modern methods and ways of research
Modern training methods, including the use of multimedia tools;
The discipline of a general technical-economic cycle: computer graphics, electronics,
automatic control systems, ecology, communication roads and taffic safety, transport
legislation, reliability of the intellectual and technical systems, transport
management, transport statistics - knowledge of which allows holder of Doctor;s
degree in Transport for making informed decisions and identifying the main areas of
the activities;
Modern research methods, models and ways of the field of Transport.
The qualification of Doctor’s degree holder is defined in accordance with his/her general
and field competences. He/she is a wide-profile specialist, who equally well skilled at all
aspects of Transport: technological, organizational-legal and economic ones; closely
acquainted with global issues related to the interaction of Transport and ecological
environment in terms of minimizing energy costs and pollutions caused by transport [3].
817
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
1.1. Structure of PhD Programme (Curricula)
Language of instruciton - Georgian; English;
Duration of
the programme - Three years;
Teaching component - 60 credits;
Research compopnent – 120 credits;
Table1. The structure of PhD program
Status of
subject
№
1.
Number
of credits
Name of module/course
Theories and models of the field of
Transport
Theories and models of studying
traffic flows and road accidents
Theories and models of the operating
modes of the transport and power
generating installations
The models of the Euro-Asian
transport and logistics systems
Transport-technological systems
and environment
Road networks and environmental
impacts of traffic flows
Compulsory
10
Elective
10
Elective
10
Elective
10
Compulsory
15
Elective
5
2.2
Alternative fuels and their
environmental effectiveness
Elective
5
2.3
Modern methods of multimodal
transportation regional and
transcontinental network design
Elective
5
2.4
3.
Transport geoinformatiuon systems
Analysis of the demands of
theconsumers of transport services
Vehicles support manning logistics
Elective
Compulsory
5
15
Elective
5
Tranport services market
segmentation based on the existing
market conditions
Logistical management (specialty
course)
Organizational and legal support of
transport logistics
Modern methods of training
Elective
5
Elective
5
1.1
1.2
1.3
2.
2.1
3.1
3.2
3.3
3.4
4.
Semester-based distribution of
credits
I
10
II
5
10
5
10
III
IV
V
5
Elective
Compulsory
5
5
818
VI
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
5.
6.
7.
7.
7.1
7.2
Teaching practice
Seminar 1
Seminar 2
Total training component
Research component
Preparation of doctoral disseration
PhD student’s colloquium
Total research componnt
Total PhD program
Compulsory
Compulsory
Compulsory
5
5
5
60
100
20
120
180
5
5
30
30
5
30
30
25
5
30
30
25
5
30
30
25
5
30
30
The training component implies the development of main scientific skills,
strengthening knowledge acquired in transport special subjects, developing transferrab;e
skills, participation in the seminar, studying the modern methods of training and involvement
of PhD student in training process.
The Program’s training component consists of three compulsory modules, which in
turn consist of the elective courses. Variation of these courses is possible during the process
of Program development. PhD student admitted to the Program, acting in his/her research
interests and in accordance wiith the contents of the research topic, selects the elective courses
within the volume of credits, which then become compulsory.
In addition to the compulsory course, the training component also contains
compulsory courses: modern methods of training; teaching practice; seminar 1; seminar 2.
Topics of semonars must be differentiated from a dissertation paper of PhD student. The
training component consists of 60 credits, and ends in the second semester.
2. Target group and enrolement requirements
Those, who wish to be admitted to PhD program “Organization and Management of
Transportation Processes” must meet the general university prerequisites for admission, as
well as requirements of the Dissertation Council of the Akaki Tsereteli State University’s
Fculty of Technical Engineering. They have to have Master’s academic degree or the
equivalent one-step education Diploma.
In case of identical evaluation scores as a result of exams, priority is given to those,
who participated in scientific conferences and served the interns at the foreign universities, as
well as those, who have experience of working in the field of Transport (the relevant
documentation must be submitted). The right to be admitted to thye Program belongs to
graduates of both current and past years Master’s degree programs and and the one-step
educational institutions. Those, who wish to admitted to PhD program must have command of
foreign language (English, German, Russian or Russia) at B2 level. The admission
examinations will be held in foreign language and special subject (Organization and
management of Transportation Processes) in a written form.
In addition, the specific conditions are determined by the Academic Council of the ATSU in
accordance with the Resolution No 1, 5 September, 2007 “On defining basic principles of
organizing PhD studies at the Akaki Tsereteli State University” (see
http://www.atsu.edu.ge/index.html).
819
25
5
30
30
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
3. Research strategy, approach, methodology
The area of research of young scientist and PhD students involved in the grant project will be
carried out in in three directions as follows:
Laying the methodological bases of the regional transport and logistics centers, and
justifying the parameters of their effective operation within a single logistical chain;
Studying the areas of the adoption of customs logistics in the regional agro-logistics
centers;
Studying the economic and environmental factors of using hydrogen obtained from
hydrosuphur deposited at the bottom of Black Sea as a fuel in the internal combustion
engine of vehicles.
The strategiс direction of research mostly dwells on the effective solution of problems
of organization and management of ongoing and upcoming transportation-logistical processes
in the South Caucasus region from economic, environmental and social standpoints. In terms
of the in-transit cargo traffic, Georgia is the nodal country for the region. The government,
with the involvement of business sectors, is actively considering the plan of spatial
organization of the country, which further strengthen the involvement of local transport
infrastructure in transportation-logistical processes. And for that, it is really important to
justify the technological-intellectual issues of establishing the regional transport and logistics
centers and their management through scientific research.
The methodological bases of the training and research components of structured PhD
program, with involvement of the innovative elements in them, are represented by a real
possibility to achieve the effective scientific results. PhD students, being consulted by young
scientist and dissertation advisers, carry out theoretical and experimental studies in
accordance with a pre-set individual work plan-schedule, for the purpose of in-depth study of
problems, and developing recommendations for solving the that ultimately will provide an
opportunity for the effective organization and management of regional transport and logistics
centers.
Novelty and innovatieness of the research envisaged in the Program consist in the
following:
1. South Caucasus is region, which is characterized by numerous geographically and
politically complex aspects with the Eurasian Central Transport and Logistics Corridor
TRACECA. Cargo flows are moving here in both North-South and West-East directions and
in the reverse direction by road, railway, air, maritime and pipeline transport. Most of freight
transported here may cross at least 4-6 state borders and change 3-4 types of vehicle within
the small intervals of real time. Under such circumstances, improving the effectiveness
indicator of transportation processes (performing multimodality at a short distance and fast
execution of customs procedures) makes research works original and gives them innovative
character, since such type of research works have not been yet undertaken in the South
Caucasus region.
2. Extraction of hydrosuphur from the bottom of Black Sea and obtaining hydrogen
from it for the purpose of its using as an a fuel in the internal combustion engines. The
prospects of using hydrogen as an alternative fuel in the internal combustion engines are not
yet fully analyzed and still are currently studying. If we take into account the fact that the
research area of young scientist involved in this project envisages obtaining of hydrogen from
the Black Sea hydrosuphuric deposits layer and its further use as a fuel in the internal
820
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
combustion engines that is very important from the ecological standpoint, novelty of research
and the development potential of Transport will become evident.
Conclusions
The number of credits in accordance with the the structured program’s timeframe are
distributed so that PhD student completes 60 ECTS credits per academic year that is in full
compliance with the requirements existing in the European educational space.
During the first year, a PhD student fully completes 60 credits envisaged by the
training component that implies an in-depth and critical analysis of problems existing in the
field, as well as sound thinking on them and generation of the creative ideas; good preparation
for more extensive research.
During the second year, with a comparatively busier schedule of program, a PhD
student carries out theoretical and experimental studies of problem, and prepares materials for
submission to the international forums and peer-reviewed journals for publication; passes the
first and second colloquiums at the Department’s commission. By that, a PhD student
completes 60 credits.
During his/her third year, a PhD student performs research works, makes their analysis
and determines real ways of solving the research problem; makes publications on the results
of research, which he/she presents on the scientific seminar at the Department within the
limits of the requirements of the third and fourth colloquiums; performs the dissertation work
and submits it to the Faculty’s Dissertation Council for further defense.
As a result of
performing the mentioned works, a PhD student, during his/her third year, takes 60 credits, by
which, he/she will complete 180 ECTS credits in all, which are envisaged by this Program,
and he/she will finally complete his/her study on PhD program.
Once having passed the procedures established the Faculty’s Dissertation Council, a
PhD student defends his/her dissertation at the meeting of the Commission created by the
Dissertation Council, and in case of positive assessment, he/she is awarded Doctor’s degree in
the field of Transport Engineering.
Financing: This work was supported by Shota Rustaveli Georgian National Science
Foundation (SRNSFG) [DP 2016_5. Organization and management of transport processes].
References
[1]
http://gtu.ge/Learning/ credits Calculation Rules (Geo).
[2] https://www.tsu.ge/data/file_db/xarisxis_martvis_dep/credits Calculation.pdf (Geo).
[3] https://academicguides.waldenu.edu/c.php?g=98403&p=637225.
821
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Social Problems of Environmental Pollution By Transport
Prof. Dr. Sharabidze I.,510
Prof. Dr. Mamuladze R.,511
Doctoral Candidate Markelia B.512
Abstract
The effect of pollutants existing in the environment causes social and economic
damage to society in material production and non-production sphere.
Adoption of decisions on performing environmental protection activities requires a
prior economic analysis. This means that in all cases environmental expenditure should be
compared with the socio-economic and environmental results achieved.
The paper presents the calculation of social loss caused by exposure to hazardous
substances emitted by road transport into the atmosphere, and the determination of the socioeconomic effect of environmental improvement using hydrogen as an alternative fuel.
Keywords: Alternative fuel; hydrogen sulfide; hydrogen; vehicle engine.
Introduction
The modern world is going to face a daunting challenge of solving global
environmental problems, since the planet would be running ut of natural resources from
human activity, and essential to life natural components such as air, water, soil are being
polluted. There is thermal, acoustic, electromagnetic, chemical and biological pollution of the
environment that causes the threat of the disruption of ecological balance of the planet. That
is, any human activity causes environmental impacts, which instantly or after a period of time
responses to the impact positively or negatively.
The ecological dimension of the environmental pollution implies the existence of a
biological environment on the earth, ensuring a decent living and social development, both
today and for tomorrow. Therefore, the environmental management should be aimed at
ensuring extraction, processing and utilization of natural resources at a high level, as well as
at addressing the problems of engineering protection of the environment.
The present era is represented without the development of a transport system, because
transport is the means of conveyance and is widely used in the country's social and economic
activities, but during vehicle operation, the critical challenge of environmental security is to
reduce toxic compounds, since emissions of toxic compound and heavy metals from fuel
combustion have adverse effects on fauna and flora, as well as cause in the human body:
510
Batumi State Maritime Academy-Batumi, Georgia, i.sharabidze@bsma.edu.ge
Batumi State Maritime Academy-Batumi, Georgia, r.mamuladze@bsma.edu.ge
512
Batumi State Maritime Academy-Batumi, Georgia bachanamarkelia.91@gmail.com
511
822
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
severe pulmonary and respiratory diseases; the creation of malignant tumours; the
development of hypertension, cardiac angina, bronchial asthma, disorders of the circulatory
system and so on.
Of pollutants of the natural environment, special mention should be made of
petroleum and its processing products, since petrol, diesel fuel, lubricating materials and other
sunstances pollute the environment in any physical state.
It has been estabished that the modern car spends about 200 l of oxygen on the
combustion of 1 kg of petrol, which is more than the volume of the oxygen inhaled by the
person within 24 hours. Considering the growth rates of the world's vehicle fleet, as well as
air and sea transport, it is easy to imagine a crisis of lack of oxygen on the planet, the solution
of which by plant community gives rise to a variety of difficulties.
1. Preconditions and means for resolving the problem
The processes occurring in the engine are the main source of vehicular pollution, since
the engine cylinders and the atmosphere are experiencing complex problems of heat and mass
exchange. Besides, combustion products contain more than 200 kinds of substances, most of
which are toxic. Among them particular mention should made of: carbon monoxide (CO);
carbon dioxide (CO2); nitrogen and sulfur oxides; different types of hydrocarbons (CXHY);
solid particles in the form of soot; heavy metals and so on. In addition, the quantity of toxic
compounds emitted into the environment is determined by: the type and technical condition of
vehicle; type of fuel consumed; operating mode and so on. In order to clearly demonstrate
this, Table 1 presents the quantity of toxic compounds (g/kg) in combustion products under
operating conditions, by the type of vehicle and fuel consumed [1,4].
Table 1. The amount of toxic compounds in combustion products by the type of vehicles
Type of
fuel
Fuel
consumpti
on l/kg
Petrol
Diesel
Liquid
natural gas
0,191
0,209
0,123
Petrol
Diesel
Liquid
natural gas
0,367
0,265
0,217
CO2
SO2
Lead
compo
unds
Passenger car, with total weight of 2500-5000 kg
40,2
1,3
3,1
382,9
1,6
2,0
0,4
0,35
251,3
10,0
0,5
2,9
321,4
0,27
0,,87
0,02
0,045
-
0,52
2,3
0,04
0,086
-
CO
NOX
CXHY
Soot
Truck, with total weight of 3500-12000 kg
118,5
10,1
10,7
9,2
8,4
2,0
1,49
28,4
3,5
10,4
-
725,6
666,1
569,8
One of the realistic ways to reduce adverse effects exhaust emissions from vehicles,
is the search for alternative ways of fuel consumption, including: synthetic fuel; biodiesel;
alcohol, petroleum liquid gas; compressed natural gas; synthesis gas, hydrogen and so on.
Among the alternative energy sources, special importance is given to the hydrogen
energy industry, the advantage of which over petroleum products, consists in high
environmental safety, caloricity and a practically inexhaustible store. The role of hydrogen
is especially high for the replacement of petroleum products in the internal combustion
engines of vehicles, as experimental studies have found no compounds, such as CO, CO2,
823
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
CH, lead, sulfur gases and soot solid particles, although the environmental problem is to
minimize the amounts of nitrogen oxides.
Hydrogen industrial production is carried out on the basis of water electrolysis,
although among hydrogen-containing raw materials used in fuel elements, special mention
shuld be made of hydrogen sulfide, whose chemical degradation results in obtaining sulfur
and hydrogen.
At present, the the attention of scientists is focused on the Black Sea basin, deep
water of which (at a depth of 150-200 m below the surface) contains a large amount of
hydrogen sulfide, a total volume of which is increasing annually by 4-9 million tons.
The complexity of extracting hydrogen sulfide from the Black Sea basin is the
existence of of its main part in the form of water solution, although the use of modern
membrane technologies allows for extracting hydrogen sulfide from seawater by means of
deeply immersed pipeline equipment, which provides filtration by hydrophobic membrane
[3,5]. At this time, hydrogen sulfide obtained in the membrane volume, is raised to the
surface by pipeline. Particularly noteworthy is pumping equipment working by the
hydrostatic pressure change. At this time, it is possible to obtain a gas-water fountain due
to the difference between the hydrostatic pressure at the bottom end of the channel in the
sea and the pressures of the gas-liquid mixture inside the channel at this level.
The use of membrane and sorption methods is effective for the separation and
segregation of solid mixtures extracted from deep water of the Black Sea. Figure 1
illustrates equipment for extracting the gas mixtures from deep water as well as the scheme
of the separation and segregation of mixture using the membrane technologies and sorption
methods developed by the group of authors.
824
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Figure 1. Equipment for extracting the gas mixtures from deep water, and the scheme of the
separation and segregation of gas mixture.
1 - Equipment for extracting the gas mixtures from deep water, by undue hydrostatic
pressure;
2 – Water extracted from the sea depth by the gas mixtures (H2; CH4; H2S; K+; NH4);
3 – The zeolite module for K+ and NH4 adsorption;
4 – The membrane module of water and gas mixtures separation (H2; CH4; H2S);
825
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
5 – The membranous module for hydrogen adsorption;
6 - The membranous zeolite module for methane adsorption;
7 - The membranous zeolite module for hydrogen sulfide adsorption.
Based on the carried out theoretical study, taking into account the structure of the
Black Sea basin (Fig. 2), hydrodynamic calculations reveal that if hydrogen sulfide
pumping is 1 m3/sec, when the pipe diameter is 1200 mm (the hydrogen sulfide
concentration in deep water of the Black Sea at the depth of 200-300 m is 6 mg/g), within
24 hours, one pipe can can store in a reservoir 225 kg of gaseous hydrogen sulfide,
hydrogen obtained by its degradation can be successfully used in transport energy
equipment or in other types of heating devices or fuel elements.
Figure 2. Structure of the Black Sea basin
At the current stage, the most part of hydrogen-powered vehicles derives from the
engines converted by forced ignition, running on both liquid and gaseous hydrogen, although
in practice, the rationalization of the conversion works on slow-speed diesel is successfully
carried out. It should be noted that hydrogen as motor fuel is being successfully used at the
current stage as an additive to traditional fuel (petrol, diesel, natural gas). In this case,
826
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
obtaining
of
hydrogen
involved
in
the
process
is
carried out in electric diesel and is placed directly on the vehicle. The framework of its
operation is the water electrolysis process, during which, Brown’s gas HHO is obtained. It
enriches the mixture, and the traditional fuel consumption decreases by 25-40%. In addition,
engine power is increasing and emissions of toxic compounds CO and CH decrease to 80%.
The question arose, what is a social effect of reducing environmental pollution when
using hydrogen as alternative motor fuel. To answer this question, on the basis of
experimental data, we have made the calculations based on the below mentioned
methodology, which envisages calculation of social effects in the environmental quality
improvement.
Planning and making descisions in execution of environmental works require a
preliminary economic analysis, which compares and analyzes environmental and socioeconomic results. The socio-economic effect simultaneously reflects both socioeconomic and
economic outcomes that are achieved as a result of environmental activities and are expressed
in value terms. For example, on the one hand, decline in a number of diseases strengthens
human health, and on the other hand, and on the other hand increases the fund of time of work
performed.
At the current sage, an important way to reduce the toxicity of exhaust gases is the use
of alternative types of fuels or to change physical-chemical properties of the existing ones, as
attested by data provided in Table 2. More recently, significant efforts have been put into
introduction in practice of the new types of low-toxic vehicles (hybrids, electric vehicles) [1].
Table 2. Data on emission of toxic substance into the atmosphere, g/kg.
Types of fuel
CO
CXHY
NOX
CO2
Petrol
10,3
2,17
2,25
2,1
Compressed natural gas
2,1
1,11
2,1
1,9
Condensed petroleum gas
4,7
1,19
2,15
2,0
-
-
0,52
-
0,74
0,69
1,11
0,42
Hydrogen
წHydrogen-petrol
An annual socio-economic effect obtained by emission of reduced toxic compounds
in exhaust gases for a particular type of engine can be calculated in accordance with the
formula [2]:
E = [C (
Bექც ρ1 + En
∙
− 1) + Y − X + Ek ] ∙ N
Bსაბ ρ2 + En
827
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
where 𝐶 – the cost of the parent engine;
𝐵𝑝𝑎𝑟 and 𝐵𝑒𝑥𝑝 – the annuar volume of works performed by vehicle, under operating
conditions
of the parent and experimental engines.
𝐵𝑒𝑥𝑝
𝐵𝑝𝑎𝑟
= 𝜑 – the growth factors of vehicle performance;
𝜌1 and 𝜌2 – factors that take account of the deduction share from the balance cost of the
parent and experimental engines on complete recovery (calculated as reciprocal value of
time required for the engines running).
𝐸𝑛 = 0,12 – the norm coefficients of economic effectiveness;
𝜌 +𝐸
The value 𝜌1+𝐸𝑛 = 𝜑 – the evoplution coefficient of the period of operation of the
2
𝑛
experimental engine as compared to the parent engine;
N – number engines under study;
Y – total cost of the environmental damage from vehicle with the improved
environmental characteristics expressed as monetary unit;
X – additional costs spent on measures for improving the environmental characteristics of
vehicle expressed as monetary units;
Ek – savings to transport company on current delays of operation and on the appropriate
CAPEX allowance during the entire time of operation of a new engine, as compared to
the parent engine;
Y, X and Ek numerical values can be determined by the following formulae:
𝑌=
𝑌1ბ − 𝑌2სპ
𝜌 + Ek
𝑋 = ∆𝐶 +
Ek =
∆𝐾 + 𝐾
𝑁𝐾
(𝐻1 − 𝐻2 ) + En (𝐾2 − 𝐾1 )
𝜌2 + En
where 𝐻1 and 𝐻2 – the annual operating costs of transport company during the operation of
vehicles with the parent and new engines;
𝐾1 and 𝐾2 – the appropriate CAPEX allowance, during the operation of vehicles with the
parent and new engines, accordingly;
𝑌1 and 𝑌2 – the annual socio-economic damage caused by environmental pollution
during the operation of vehicles with the parent and new engines, is determined by
formula
𝑌 = 𝛾 ∙ 𝜆 ∙ 𝑓 ∙ 𝑀, where 𝛾 = 2,0 ÷ 2,4 is an estimating constant of annual emission;
𝜆 – is a relative index of atmospheric air pollution, which takes account for territorial
location and the type of vehicle;
𝑓 – is a dimensionless value and for motor transport is equal to 10;
828
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
𝑀 – is an annual reduced mass of exhaust gases, which is calculated in accordance with the
formula
𝑛
𝑀 = ∑ 𝐴𝑖 𝑚𝑖
𝑖=1
where n – a total number of harmful compounds;
𝐴𝑖 – a relative index of the compounds aggregates;
𝑚𝑖 – an annual mass of the emission of i-type compund;
∆𝐶 – cost fluctuation of the improved unit of engine;
∆𝐾 – additional investment for improving the total output of engines;
𝐾 – costs of research and contractual works.
𝑁𝐾 – total output of improved engines.
Conclusions
Based on the carried out practical and theoretical studies (on the basis of data of
Table 2), the use of alternative fule, as compared to traditional fuel, leads to reducing
environmental damage caused by one vehicle by $0,8/tonne-kolimeter, which, recalculated
against 1000 vehicles, has an annual social effect of $19 735.
Financing: This work was supported by Shota Rustaveli Georgian National Science
Foundation (SRNSFG) [DP 2016_5. Organization and management of transport processes].
References
1. Lukashin V.I., Trofimenko V.N. Industrial-transport ecology. M.: Vyshaya Shkola.
2003. – 273 p. (in Russian)
2. Korchagin V.A., Lukashin V.I. Cost-effectiveness of occupational safety and
environmental protection. MADI. – M. 2003. – 176 p. (in Russian)
3. R. Abedini Application of membrane in gas separation processes, its suitability and
mechanisms. 2010. pg. 75-78.
4. Galishev Yu.V. Conversion of the working process of the vehicles internal
combustion engines into natural gas. 2010. 364 p. (in Russian)
5. Hydrogen Use In Internal Combustion Engines. College of the Desert – Revision O,
December 2001.
829
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Anaokulu Çocuklarının Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri İle Dil Gelişimleri
Arasındaki İlişkinin İncelenmesi
Öğr. Gör. Merve KOÇAK513
Özet
Okul öncesi eğitim çocukların akademik gelişimini desteklemeyi ve ilkokul eğitimine
hazırlamayı amaçlar. Çocukların okuma yazmaya hazırlık becerileri, onların ilkokula geçişini
kolaylaştıran en önemli etkinlik alanıdır. Anadil kullanımı da çocuğun anlama ve kendini
ifade etmesini sağlayan gelişim alanıdır. Ayrıca dil kullanımı, bilişsel ve sosyal gelişimi
destekleyen en önemli araçtır. Bu araştırmada anaokulu çocuklarının okuma yazmaya hazırlık
becerileri ile dil gelişimleri arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Araştırma ilişkisel tarama
modelindedir. İlişkisel tarama modelleri incelenen olaya müdahale etmeden, gerçek durumu
betimlemeyi ve aralarında var olan ilişkiyi bulmayı amaçlar. Araştırmaya amaçlı örneklem
belirleme yöntemi ile 80 anaokulu çocuğu (40 kız, 40 erkek) alınmıştır. Ölçme aracı olarak
Dumans Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri Değerlendirme Ölçeği ve Dumans Türkçe
Erken Çocukluk Dil Gelişimi Ölçeği kullanılmıştır. Gruplar arası fark analizlerinde Ttestinden faydalanılmış ve gruplar arası ilişki için Pearson Korelasyon değeri hesaplanmıştır.
Analizler %95 güven aralığında (p≤.05) değerlendirilmiştir. Sonuçlar okuma yazmaya hazırlık
beceri puanları ile dil gelişim puanları arasında orta düzey pozitif bir ilişki olduğunu
göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Okuma Yazma, Türkçe, Anaokulu, Çocuk
Abstract
Pre-school education aims to support the academic development of children and
prepare them for primary school education. Children's literacy skills are the most important
activity area that facilitates their transition to primary school. The use of native language is
also an area of development that enables the child to understand and express himself / herself.
In addition, language use is the most important tool supporting cognitive and social
development. In this study, the relationship between kindergarten children's literacy skills and
language development was examined. The research is a relational survey model. Relational
screening models aim to describe the real situation and find the relationship between them
without interfering with the event being examined. 80 kindergarten children (40 girls, 40
boys) were included in the study by sampling method. Dumans Reading and Writing Skills
Assessment Scale and Dumans Turkish Early Childhood Language Development Scale were
used as measurement instruments. T-test was used for difference analysis between groups and
Pearson Correlation value was calculated for inter-group relationship. Analyzes were
evaluated at 95% confidence interval (p≤.05). The results showed that there was a moderate
positive relationship between literacy skill and language development scores
Key Words: Literacy, Turkish, Preschool, Children
513
Yozgat Bozok Üniversitesi, Çekerek Sağlık Hizmetleri MYO, Çocuk Bakımı ve Gençlik Hizmetleri Bölümü
830
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
GİRİŞ
Öğrenciler okuma ve yazmayı öğrenene kadar farklı okuma yazma gelişim
dönemlerinden geçerler. Çocukların okuma ve yazmayı öğrenme süreci formal okuma yazma
öğretiminden çok önce, doğumla birlikte başlamakta ve çocuk ilkokula başlayana kadar erken
okuryazarlık becerilerini kazanmaktadır (Ezell, Justice & Parsons, 2000). Okul öncesi
dönemde çocuklar çevrelerinde sıkça karşılaştıkları sözcükleri/kavramları bağlamları yardımı
ile öğrenirler (Foy & Mann, 2003). Okumanın ve yazmanın işlevini fark eder, bunları iletişim
aracı olarak kullanmaya başlar. Sözcükleri tahmin yürüterek okuyan çocuklar genellikle
sözcükleri onlara görsel olarak benzeyen anlamlı sözcükler olarak okurlar (Ferah, 2001).
Çocuğun okul öncesi dönemde dil edinimi ve daha sonra dil becerilerini geliştirmesi
doğal dil edinim sürecinde sistematik bir şekilde geliştirilmesi gereken bir beceridir. Çocuğun
kalıtsal özelliklerinden başlayarak karakteristik özellikleri, içinde bulunduğu sosyokültürel ve
politik çevre, bilişsel, duyuşsal ve fiziksel nitelikleri dil olgusu ile birleşerek dil edinimini
etkiler (Yapıcı & Demir, 2007). Okul öncesi eğitim çocukların akademik gelişimini
desteklemeyi ve ilkokul eğitimine hazırlamayı amaçlar. Çocukların okuma yazmaya hazırlık
becerileri, onların ilkokula geçişini kolaylaştıran en önemli etkinlik alanıdır. Anadil kullanımı
da çocuğun anlama ve kendini ifade etmesini sağlayan gelişim alanıdır. Ayrıca dil kullanımı,
bilişsel ve sosyal gelişimi destekleyen en önemli araçtır. Her iki alan arasındaki ilişkinin
belirlenmesi, gerek okuma yazmaya hazırlık ekinliklerinin içeriğinin geliştirilmesi, gerekse dil
edinimi sürecinde destek sağlanması açısından faydalı olacaktır.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Bu araştırma anaokulu çocuklarının okuma yazmaya hazırlık becerileri ile dil
gelişimleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Bu nedenle araştırma
ilişkisel tarama modelinde, betimsel bir çalışmadır. İlişkisel tarama modeli, iki ve daha çok
sayıdaki değişken arasında birlikte değişimin varlığını belirlemeyi amaçlayan tarama
yaklaşımıdır. İlişkisel tarama modelinde, değişkenlerin birlikte değişip değişmediği; değişme
varsa bunun nasıl olduğu saptanmaya çalışılır (Karasar, 2011). Bu çalışmada ilişkisel tarama
modeline uygun olarak çocukların okuma yazmaya hazırlık ve dil gelişimleri arasındaki
ilişkiye bakılmıştır.
Evren Örneklem
Araştırmanın evrenini İstanbul İli merkez ilçelerinde yer alan anaokulları
oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi amaçlı örnekleme yöntemlerinden tipik durum
örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Amaçlı örnekleme derinlemesine araştırma yapabilmek
amacıyla çalışmaya uygun zengin durumların seçilmesidir (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün,
Karadeniz & Demirel, 2012). Tipik durum örnekleme yöntemi, araştırma problemi ile ilgili
olarak evrende yer alan çok sayıdaki durumdan tipik olan bir durumun belirlenerek bu örnek
üzerinden bilgi toplanmasıdır. Bu araştırma kapsamında çalışmaya katılmayı kabul eden üç
anaokulundan ebeveyn izni alınmış 6 yaş grubu 80 çocuk (40 kız ve 40 erkek) çalışmaya
katılmıştır.
831
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Veri Toplama Araçları
Araştırmada çocukların okuma yazmaya hazırlık becerilerine yönelik veriler Dumans
OYHD Okuma Yazmaya Hazırlık Becerileri Derecelendirme Ölçeği ile toplanmıştır. Toplam
22 maddeden oluşan ölçek beş alt boyuta ayrılmıştır (el becerileri, işitsel algı, kelime
dağarcığı, dinleme ve konuşma becerileri ve okuma yazma farkındalığı). Alınabilecek en
yüksek puan yirmi ikidir. Çocukların dil gelişimine yönelik veriler ise Dumans TEÇDG
Türkçe Erken Çocukluk Dil Gelişim Ölçeği ile toplanmıştır. Ölçek içerisinde özelliklerini
ifade edici beceriler, dil bilgisine yönelik beceriler, cümle tekrarı becerileri, görsel materyal
okuma becerileri ve yanıt verme becerilerine dayalı 50 madde vardır. Alınabilecek en yüksek
puan ellidir. Her iki ölçek maddelerine ilişkin puanlamada çocuk belirlenen davranışa sahip
ise 1 ve davranış yok ise 0 şeklinde değerlendirilmiştir.
Verilerin Analizi
Araştırmada toplanan verilerin istatistiksel analizleri yapılarak, sonuçları yordanmaya
çalışılmıştır. Yapılan tüm analizlerde SPSS (22) programından faydalanılmıştır. Betimsel
istatistikler için aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri hesaplanmıştır. Aritmetik
ortalama en yaygın kullanılan merkezi dağılım ölçüsüdür. Bir veri setindeki değerlerin hangi
değer etrafında toplanmış olduğunu gösterir. Standart sapma ise gözlemlerin ortalamadan ne
kadar uzaklaştığını gösterir (Kalaycı, 2008). Gruplar arası fark analizlerinde T-testinden
faydalanılmış ve gruplar arası ilişki için Pearson Korelasyon değeri hesaplanmıştır. Analizler
%95 güven aralığında (p≤.05) değerlendirilmiştir.
BULGULAR
Bu araştırma anaokulu çocuklarının okuma yazmaya hazırlık becerileri ile dil
gelişimleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla yapışmıştır. Araştırmayla ilgili olarak
toplanan veriler analiz edilerek, bulgular çizelgeler halinde verilmiştir.
Tablo 1. Okuma yazmaya hazırlık beceri gelişim seviyesi
Boyut
n
Okuma yazmaya hazırlık
80
Top. puan
998
ss
12.47
2.14
Tablo 1 çocukların okuma yazmaya hazırlık becerileri derecelendirme ölçeğinden elde
ettikleri puanların toplamını, aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir.
Tabloya göre, çocuklar toplam 998 puan elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması
12.47, standart sapması ise 2.14 olarak bulunmuştur.
Tablo 2. Dil becerileri gelişim seviyesi
Boyut
n
Türkçe dil
80
Top. puan
3290
ss
41.12
2.51
Tablo 2 çocukların Türkçe erken çocukluk dil gelişim ölçeğinden elde ettikleri
puanların toplamını, aritmetik ortalamasını ve standart sapmasını göstermektedir. Tabloya
göre, çocuklar toplam 3290 puan elde etmişlerdir. Bu puanın aritmetik ortalaması 41.12,
standart sapması ise 2.51 olduğu görülmüştür.
832
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 3. Çocukların okuma yazmaya hazırlık ve dil gelişim puanları arasındaki ilişki
Türkçe dil
Okuma yazmaya hazırlık
n
r
p
80
.679
.002*
p.≤ .05
Tablo 3 çocukların okuma yazmaya hazırlık ile dil gelişim puanları arasındaki ilişkiyi
göstermektedir. Tabloya göre, çocukların okuma yazmaya hazırlık beceri ile dil gelişim
puanları arasında orta seviyede pozitif yönlü ve anlamlı bir ilişki vardır. Buna göre okuma
yazmaya hazırlık beceri düzeyleri ile dil gelişimleri arasında olumlu bir etki olduğu
söylenebilir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Okuma birçok beceriyi ve stratejiyi içeren karmaşık bir süreçtir. Her beceri veya
strateji birçok alt beceri veya stratejiyi içerebilir. Erken okuryazarlık içerisinde bir süreç olan
okuma yazmaya hazırlık becerileri okul öncesi dönemde yer alır. İlerleyen dönemlerde
çocuklar okuyarak bilgi dağarcıklarını geliştirirken ve yazarak kendilerini ifade ederler.
Çocukların ilkokul dönemi okuma yazma çalışmalarının hazırlığı okul öncesi dönemde atılır.
Bu hazırlık çalışmaları sırasında çocukların dil becerileri de gelişir. Bu araştırmada
anaokuluna devam eden altı yaş grubu çocukların okuma yazmaya hazırlık becerileri ile dil
gelişim puanları arasında orta seviyede ve pozitif bir ilişki olduğu görülmüştür. Bu nedenle
çocukların okuma yazmaya hazırlık becerilerinin desteklenmesi sırasında dil gelişimlerinin de
ilerlediğinin farkında olarak etkinlik içerikleri zenginleştirilmelidir. Önceki çalışmalar
(Koçak, 2018) okuma yazmaya hazırlık etkinlik içeriklerinin güçlendirilmesi gerektiğini
göstermiştir. Bu çalışma aynı etkinliklerin dil gelişiminde azımsanmayacak bir yeri olduğunu
işaret etmektedir. Bu nedenle içerik çalışmaları ve etkinlik planlamaları sırasında çocuklara
anadil öğrenimi konusunda destek verilmelidir.
KAYNAKLAR
Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2012).
Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem
Demir, C. & Yapıcı, M. (2007). Ana dili olarak Türkçenin öğretimi ve sorunları. Sosyal
Bilimler Dergisi, 9 (2), 177-192.
Ferah, A. (2001). Her yönüyle Türkçe ilk okuma-yazma. İstanbul: MEB.
Foy, J. G., & Mann, V. (2003). Home literacy environment and phonological awareness in
preschool children: Differential effects for rhyme and phoneme awareness. Applied
Psycholinguistics, 24 (1), 59-88.
Ezell, H. K., Justice, L. M., & Parsons, D. (2000). Enhancing the emergent literacy skills of
pre-schoolers with communication disorders: A pilot investigation. Child Language
Teaching and Therapy, 16(2), 121-140.
833
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Kalaycı, Ş. (2008). SPSS uygulamalı çok değişkenli istatistik teknikleri. Ankara: Asil Yayın
Dağıtım.
Karasar, N. (2011). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel.
Koçak, M. (2018). Okul öncesi eğitimde uygulanan okuma yazmaya hazırlık etkinlik
planlarının incelenmesi. GÜ Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi:Ankara
834
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Turizm Endüstrisinde İşten Ayrılma Niyetinin Öncüllerini Belirlemeye Yönelik
Kuramsal Bir İnceleme
Doç. Dr. Yılmaz AKGÜNDÜZ514
Arş. Gör. Dr. Hülya YEŞİLYURT515
Arş. Gör. Gaye KIZILCALIOĞLU516
Özet
Turizm endüstrisinin çalışma koşulları, işgörenlerin kişilik özellikleri ve durumsal
koşullar işgören devir hızının yüksek olmasına neden olmaktadır. Kalifiye bir çalışanın
örgütten ayrılmasının hizmet sürecinde yarattığı aksaklıklar müşteri tatminini olumsuz
etkilemektedir. Bu nedenle işgörenlerin gönüllü işten ayrılmalarını azaltmak için işten ayrılma
niyetlerinin ortaya çıkmasında ve artmasında etkili olan faktörlerin belirlenmesi ve ortadan
kaldırılması gerekmektedir. Bu çalışmada işten ayrılma niyetinin öncüllerini belirlemek
amacıyla alanyazında yer alan turizm işletmeleri örnekleminde yapılan alan araştırmaları 12
Ağustos-3 Eylül 2019 tarihleri arasında doküman analizi yöntemi ile incelenmiştir. Bu
kapsamda SSCI’da yer alan International Journal of Hospitality Management dergisindeki
makaleler scincedirect veri tabanı doküman analizi yöntemiyle taranmıştır. Tarama makale
başlığında, özetinde veya anahtar kelimeleri arasında “turnover intention” kelimesi ile
gerçekleştirilmiş ve 29 makale olduğu belirlenmiştir. Bu makaleler incelendiğinde çalışanların
işten ayrılma niyetlerini örgütsel destek (yönetici, çalışma arkadaşı ve supervisor desteği) ve
örgütsel adalet (dağıtımsal, etkileşimsel ve işlemsel adalet), iş tatmini, kariyer desteği,
psikolojik destek, örgütsel bağlılık, kurumsal hayırseverlik, işe adanmışlık, psikolojik
sözleşmeye bağlılık, yaşam tatmini, benlik saygısı, kişi-grup uyumu ve heyecan arayışının
azalttığı; iş güvencesizliği, iş stresi, müşteri kabalığı, tükenmişlik, rol çatışması, rol
belirsizliği, sinizm ve çatışmanın ise turizm işletmeleri çalışanlarının işten ayrılma niyetini
arttırdığı belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: İşten ayrılma niyeti, doküman analizi, turizm işletmeleri.
Giriş
Hizmet işletmelerinin sahip olduğu en önemli kaynak, nitelikli çalışanlarıdır. Nitelikli
çalışanların örgüte kazandırılması ve uzun süreli istihdamları, örgütsel amaçlara ulaşılmasına,
rekabet gücünün korunmasına ve müşteri tatmininin sağlanmasına önemli katkılarda
bulunmaktadır. Bu nedenle çalışanların gönüllü olarak işten ayrılmaları ile ortaya çıkan
maliyetlere (hizmet hatası, müşteri tatminsizliği, işgören tedariki ve yetiştirilmesi gibi)
katlanmak istemeyen işletmelerin proaktif bir yaklaşım göstermeleri gerekmektedir.
514
515
516
Dokuz Eylül Üniversitesi, Seferihisar Fevziye Hepkon UBY
Adıyaman Üniversitesi, Turizm Fakültesi
Antalya AKEV Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi
835
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Turizm endüstrisinde faaliyet gösteren işletmelerin önemli bir bölümü sezonluk
faaliyet göstermektedirler. Bu işletmeler arasında maliyeti düşürerek rekabet etmeyi tercih
eden işletmeler; uzun çalışma saatleri, düşük ücret ve uygun olmayan çalışma koşulları gibi
istenmeyen şartlarda işgören istihdam edebilmektedirler (Akgunduz ve Sanlı, 2017; Güzel
vd., 2013). Talebin yüksek olduğu dönemlerde çalışanların işten ayrılmaları, diğer çalışanların
iş yükünün artmasına ve hizmet kalitesinin düşmesine bağlı olarak müşteri memnuniyeti
azaltmaktadır (Tütüncü ve Demir, 2002).
Endüstrideki işletmelerin yüksek işten ayrılmalar ile mücadele edebilmeleri için işten
ayrılma niyetine yol açan unsurların neler olduğunu tespit etmeleri ve yönetsel uygulamalar
ile etkilemeleri gerekmektedir. Endüstrideki yüksek işgören devir hızını azaltmak için bilim
insanları da araştırma yapmaktadır. Ulusal ve uluslararası alanyazında işten ayrılma niyeti ile
ilgili yapılan araştırmalarda farklı değişkenlerin işten ayrılma niyetine olan etkisi
incelenmiştir. Bu araştırmada, mevcut araştırmalarda belirlenen işten ayrılma niyetini azaltan
ve arttıran faktörler bir araya getirilmektedir. Böylelikle farklı ülkelerde turizm işletmelerinde
çalışanların işten ayrılma niyetinin öncülleri bir araya getirilerek bilim insanlarına yapacakları
çalışmalar için temel oluşturmak ve yön göstermek; turizm işletmelerinin yöneticilerine alan
araştırmalarının bulgularına bağlı olarak işten ayrılma niyetini azaltmaları için öneriler
bulunmak hedeflenmektedir. Bu kapsamda öncelikle çalışmada işten ayrılma niyeti ile
kuramsal açıklamalara yer verilmekte, devamında yapılan doküman analizine ilişkin yöntem
bilgisi sunulmaktadır. Çalışma ScienceDirect veri tabanında yapılan taramada belirlenen
bulgular ve bu bulgulara bağlı olarak oluşturulan sonuç ve tartışma bölümü ile
tamamlanmaktadır.
İşten Ayrılma Niyeti
Tüm işletmelerde olduğu gibi hizmet işletmelerinde de önemli bir konu olan işten
ayrılma niyeti, çalışanların bir takım olumsuz faktörlerin etkisi ile zorunlu veya isteğe bağlı
olarak işletmeyi terk etme eğilimidir (Tett ve Meyer, 1993). İşten ayrılma gönüllü ve gönülsüz
olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Gönüllü işten ayrılma, çalışanın yeni bir iş bulma veya
çalışma koşullarından memnuniyetsizlik gibi nedenlere bağlı olarak örgütten ayrılmaları
durumunda ortaya çıkmaktadır. Gönüllü işten ayrılmada karar tek yönlü olarak çalışan
tarafından verilmektedir. Gönülsüz işten ayrılma çalışanın emeklilik, sağlık sorunları veya
performans düşüklüğü gibi nedenlere bağlı olarak örgütten, örgütün menfaatlerini korumak
için uzaklaştırılmasıdır.
İşgören devir oranının yüksek olması, turizm endüstrisinde yer alan işletmeler için
önemli bir sorun olarak görülmektedir. Turizm sektöründe müşteri istek beklentilerin sürekli
değişiklik göstermesi müşteri odaklı hizmet sunmalarını zorunluluk haline getirmektedir.
Buna karşın işletmelerde otomasyon uygulamalarının çok fazla kullanılamaması ve hizmetin
müşterilerle yüz yüze gerçekleştirilmesi hizmeti sunan çalışanları daha ön plana çıkarmaktadır
(Yeşilyurt ve Koçak, 2014). Yapısı gereği hizmet odaklı bir sektör olan turizm işletmelerinin
başarısı çalışanların hizmet sunumunda her zaman kibar ve güler yüzlü olmaları
gerektirmektedir. Özellikle de müşteriler ile karşılıklı iletişimde olan bölümlerde çalışanların
davranışları müşterilerin tatminini, tekrar satın alma isteklerini, bağlılıklarını ve sadakatlerini
etkilemektedir (Lu ve Gursoy, 2013; Sökmen ve Ceyhun Sezgin, 2017; Yazıcıoğlu, 2009). Bu
noktada müşteri memnuniyetinin sağlanması işletmeler de yer alan çalışanlar ile mümkündür.
İşten ayrılma niyeti, davranışa dönüştüğünde işletmelerin işgören devir oranı
artmaktadır. Bu oranın yüksek olması müşterilerin işletmeye yönelik algılarını olumsuz olarak
836
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
etkilemektedir. Bu sorun, işletmelerin varlıklarını, gelirlerini ve rekabet güçlerini tehdit
etmektedir (Deery, 2002; Yazıcıoğlu, 2009). İşletmelere nitelikli işgörenlerin örgütten
ayrılması yeni iş gören bulma, seçme ve eğitim gibi katlanılması gereken maliyetlere de
neden olmaktadır (Aslan ve Etyemez, 2015; Şahin, 2011). Ayrıca yeni bir işgörenin örgüte
dahil edilmesi iş kazasına, hizmet gecikmesine ve çalışanlar arasındaki sosyal uyumun zarar
görmesine de neden olmaktadır. Bu maliyetlerle mücadele etmek isteyen işletmelerin işten
ayrılma niyetini arttıran faktörleri ortadan kaldırmaları ve azaltan faktörleri güçlendirmeleri
çalışanların işten ayrılma eğilimlerinin ortadan kalkmasını ve örgütün bir üyesi olarak
çalışmaya devam etmelerini sağlayacaktır.
İşten ayrılma niyeti olan çalışanların alternatif iş imkanlarının bulunmaması nedeniyle
çalışmaya devam etmesi işten ayrılmalarından daha önemli bir sorundur. İşten ayrılma niyeti
olup da örgütte kalmaya devam eden hizmet endüstrisi çalışanlarının performansları
düşmekte, kaynakları israf etmekte, çalışma arkadaşlarının motivasyonlarını düşürmekte ve
işe devamları azalmaktadır. Dolayısıyla işten ayrılma niyeti olan çalışanların örgütten
ayrılmaları, örgütte kalmalarından daha yararlı olabilmektedir. Ayrıca çalışanların işten
ayrılması halinde, onların yerine tedarik edilecek çalışanların bilgi birikimi ve örgüte katkıları
nispi olarak daha yüksek olma ihtimali vardır. Bu nedenle çalışanların örgütten ayrılmaları,
örgüt için dezavantajlı bir durum olabileceği gibi avantajlı bir durum da olabilmektedir.
Yöntem
Turizm endüstrisi çalışanlarının işten ayrılma niyetini etkileyen değişkenlerin
belirlenmesi bu çalışmanın temel amacıdır. Araştırılması hedeflenen olgular hakkında bilgi
içeren yazılı materyallerin analiz edilmesine imkan verdiği için araştırma nitel desende
doküman analizi yöntemi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Bulgular tablolaştırılarak ve kelime
bulutu yapılarak özetlenmiştir.
Araştırmanın evrenini ScienceDirect veri tabanında yer alan başlığında, özetinde veya
anahtar kelimeleri arasında işten ayrılma niyeti –turnover intention- geçen turizm alanında
yapılmış alan makaleler oluşturmaktadır. Bu veri tabanının seçilmesinde, tabana kayıtlı
dergilerde yayınlanan makalelerin tam metnine ulaşmanın mümkün olması belirleyici
olmuştur. Tarama 12 Ağustos- 3 Eylül 2019 tarihlerinde gerçekleştirilmiş ve veri tabanındaki
SSCI’da yer alan turizm dergileri esas alınmıştır. Veri tabanında yer alan International Journal
of Hospitality Management’da (HOSMAN) 29 makale ve Tourism Management’de 8 makale
olmak üzere 1991 yılı 2019 yılları arasında toplam 37 adet makale bulunduğu belirlenmiştir.
Zaman sınırlılığı nedeniyle makalelerin tamamı taranamayacağı için yönetim alanında daha
fazla çalışmaya yer vermesi nedeniyle HOSMAN’da yer alan makalelerin doküman analizi
yöntemiyle analiz edilmesine karar verilmiştir.
Bulgular
1991-2019 yılları arasında HOSMAN’da yayınlanmış 29 alan araştırmasının yayın
yıllarına ilişkin dağılım Tablo 1’de yer almaktadır. Yapılan taramada işten ayrılma niyetiyle
ilgili olarak en fazla alan araştırmasının beş makale ile 2010 yılında yayınlandığı, 2010 yılını
dörder makale ile 2012 ve 2016 yıllarının izlediği belirlenmiştir.
837
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 1. İşten Ayrılma Niyetine İlişkin HOSMAN’da Yayınlanan Makalelerin Yıllara Göre
Dağılımı (n=29)
Yıl
Makale Sayısı
Yıl
Makale Sayısı
Yıl
Makale Sayısı
2005
1
2012
4
2016
4
2009
1
2013
2
2017
1
2010
5
2014
2
2018
3
2011
2
2015
3
2019
1
Belirlenen makaleler, bulguları ve araştırmanın nerede yapıldığı dikkate alınarak
doküman analizine tabi tutulmuştur. 29 makaleye ait işten ayrılma niyeti ile ilgili bulgular
Tablo 2’de yer almaktadır. Tablo incelendiğinde yayınlanan araştırmalarda değişkenler
belirlenirken işten ayrılma niyetini artıran değil azaltan değişkenlere ağırlık verildiği
anlaşılmaktadır.
Tablo 2. HOSMAN’da Yer Alan Makalelere Göre Değişkenlerin İşten Ayrılma Niyetine
Etkisi
Yayın
Değişken
Araştırma Yeri
Kaynak
Yılı
2019
İş yükü (+)
Kuala Lumpur’daki otel Haldorai vd. (2019)
Düşük kariyer imkanı (+)
çalışanları
Kişilerarası gerilim (+)
Duygusal emek(+)
Özel hayat ile işin birbirine
geçmesi(+)
Seyahat fırsatı (-)
Topluma uyum (-)
2018
Arkadaş desteği(-)
Türkiye’deki restoran
Akgunduz ve
İş güvencesizliği (+)
çalışanları
Eryilmaz (2018).
2018
Örgütsel bağlılık (-)
Amerika’daki restoran
Lin vd. (2018).
Örgüt temelli öz yeterlilik (-)
çalışanları
2018
Hizmet ikilimi (-)
Amerika’nın
Kang ve Busser
İşgören bağlılığı (-)
güneybatısındaki
(2018)
Psikolojik sermaye (-)
gazino oteli
çalışanlarından
2017
Kişi-grup uyumu (-) İş tatmini (-) Çin’de bulunan
Choi vd. (2017)
İş düzenlemesi/ayarlaması (-)
restoranlarda çalışan
göçmenler
2016
İş tatmini (-)
Bangkok’daki zincir
Tongchairprasit ve
İş stresi (+)
otel şefleri
Ariyabuddhiphongs
(2016)
2016
Müşteri kabalığı (+)
Amerika’daki restoran
Han vd. (2016)
Tükenmişlik (+)
çalışanları
Örgütsel destek (-)
Supervisor desteği (-)
2016
İş tatmini (-) Yaşam tatmini (-)
Güney Kore’de
Kim vd. (2016a)
838
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sosyo-kültürel düzenlemeler (-)
2016
2015
2015
Kurumsal sosyal sorumluluk (-)
İçsel pazarlama (-)
Kariyer geliştirme fonksiyonu (-)
Psikolojik destek fonksiyonu (-)
Rol çatışması (+)
Rol belirsizliği (+)
İş tatmini (-)
Örgütsel bağlılık (-)
Algılanan örgütsel farklılık (-)
2015
Heyecan isteği (-)
Zorlu kariyer (-)
2014
Etik kodlar (-)
Kurumsal hayırseverlik (-)
İş bağlılığı (-)
Örgütsel bağlılık (-)
İletişim tatmini (-)
Rol belirsizliği (+)
Rol çatışması (+)
Adalet algısı (-)
Adaletle ilgili tatmin (-)
Bağlılık (-)
Etik kavramlar (-)
Algılanan örgütsel destek (-)
İş tatmini (-)
2014
2013
2013
2012
2012
2012
2012
2011
2011
2010
2010
İşe adanmışlık (-)
İş tatmini (-)
Kurumsal sosyal sorumluluk (-)
Örgütsel güven (-) İş tatmini (-)
Örgütsel bağlılık (-)
Eğitim programları (-)
Kariyer fırsatları (-)
İş tatmini (-)
Örgütsel bağlılık (-)
Sonuç-rekabetçi performans (-)
Genel İş tatmini(-)
Planlanan esneklikten tatmin (-)
Örgütsel vatandaşlık davranışı (-)
Duygusal bağlılık (-)
İş Tatmini (-)
Psikolojik sözleşme (-)
restoranda çalışan
göçmenler
Güney Kore’deki
gazino oteli çalışanları
Güney Kore’deki süper
lüks otel çalışanları
Kim vd. (2016b)
Kim vd. (2015)
Tayvan’daki otel
çalışanları
Amerika’daki 20022011 yılları arasında
turizm programlarından
mezun Y Jenerasyonu
Kore’deki otel
çalışanları
Hsiao vd. (2015)
Teksas’daki
sığınmacıların çalıştığı
otellerin yöneticileri
Çin’deki otel çalışanları
Madera vd. (2014)
Taiwan’daki otel
çalışanları
Amerika’daki otel
çalışanları
Kuzey Amerika’daki
otel çalışanları
Güney Kore’deki
franchising
restoranların çalışanları
Taiwan’daki otel
çalışanları
Cheng vd. (2013)
Amerika’daki otellerde
çalışan orta düzey
yöneticiler
Güney Kore’deki otel
çalışanları
Kim ve Brymer
(2011)
Tayvan’daki otel
çalışanları
Amerika’daki restoran
yöneticileri
Tang (2010)
Brown vd. (2015)
Lee vd. (2014)
Luo vd. (2013)
Jang ve George
(2012)
Park ve Gursoy
(2012)
Lee vd. (2012)
Yang vd. (2012)
Lee vd. (2011)
Collins (2010)
839
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
2010
2010
2010
2009
2005
Duygusal bağlılık (-)
İş tatmini (-)
Benlik saygısı (-)
Algılanan destek (-)
Tükenmişlik (+) Sinizm (+)
Yetersizlik (+) Performans (-)
İş tatmini (-) Örgütsel adalet (-)
Örgütsel vatandaşlık davranışı (-)
Algılanan örgütsel destek (-)
Örgütsel bağlılık (-)
Çatışma (+)
Düzenlemeler, organizasyon ve
baskı (-)
Taiwan’da otel
çalışanları
Amerika Mutfak
Federasyonuna kayıtlı
şefler
Yang (2010)
Kuzey Kıbrıs’daki 5
yıldızlı otel çalışanları
Amerika’daki otel
çalışanları
Avustralya’daki turizm
ve eğlence işletmesi
çalışanları
Nadiri ve Tanova
(2010)
Cho vd. (2009)
Kang vd. (2010)
Manning vd.
(2005)
Not:
(-) olumsuz etki. İşten ayrılma niyetini azaltan değişken
(+) pozitif etki. İşten ayrılma niyetini arttıran değişken
Tablo 2’de yer alan çalışmalar incelendiğinde, yapılan araştırmalarda en fazla işten
ayrılma niyetini etkileyen değişkenlerin tükenmişlik, rol çatışması ve rol belirsizliği olarak
tespit edildiği görülmektedir. Bu durum, endüstride çalışanların yaşadığı iş stresinin işten
ayrılma niyetini arttırıcı etkiye sahip olduğunu kanıtlamaktadır. Ayrıca bu bulgu, iş stresinin
olumlu etkilerinin varlığının teorik olarak kabul edilmesine rağmen HOSMAN’da yayınlanan
alan araştırmalarında böyle bir bulgunun bulunmadığını da göstermektedir. Yayınlanan alan
araştırmalarının %80’i Uzak Doğu ve Amerika otelleri örnekleminde gerçekleştirilmiştir.
Göçmen çalışanlar ve Y jenerasyonu çalışanları üzerinde sınırlı sayıda çalışma yapıldığı
dikkat çekicidir. İşten ayrılma niyetini artıran değişkenlere ait kelime bulutu Şekil 1’de yer
almaktadır.
Şekil 1. İşten Ayrılman Niyetini Artıran Değişkenlere İlişkin Kelime Bulutu
Tablo 2’ye göre yapılan araştırmalarda işten ayrılma niyetini azaltan değişkenleri
sistematik olarak kodlamak için çalışma arkadaşı desteğini ve yönetici desteğini örgütsel
destek altında; duygusal bağlılık ve normatif bağlılık örgütsel bağlılık altında; dağıtımsal
840
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
adalet örgütsel adalet altında toplanmıştır. Bu kodlamaya göre yapılan araştırmalarda işten
ayrılma niyetini iş tatmininin (12 çalışma), örgütsel bağlılığın (9 çalışma), örgütsel desteğin (5
çalışma), kurumsal sosyal sorumluluğun (3 çalışma), örgütsel adaletin, örgütsel vatandaşlık
davranışlarının ve etik kodların varlığının (2 çalışma) azalttığı –negatif etkilediği- tespit
edilmiştir. Negatif olarak etkileyen değişkenlere ilişkin kelime bulutu Şekil 2’de yer
almaktadır.
Şekil 2. İşten Ayrılma Niyetini Azaltan Değişkenlere İlişkin Kelime Bulutu
Sonuç ve Öneriler
Niyet, davranıştan önce ortaya çıkmaktadır. İstenmedik davranışların gösterilmesini
engellemek için bu davranışı göstermeye yönelik niyetin ortadan kaldırılması gerekir. Turizm
işletmelerinin en önemli insan kaynakları sorunu olarak kabul edilen işgören devir hızının
yüksek olmasını engellemenin tek yolu işten ayrılma niyetini artıran faktörlerin azaltılması ve
azaltan faktörlerin ise güçlendirilmesidir. Bu araştırmada, alanyazında yapılan alan
araştırmalarına bağlı olarak işten ayrılma niyetini azaltan ve artıran değişkenler belirlenmiştir.
HOSMAN’da yayınlanan 29 ampirik araştırma doküman analizi yöntemi ile analiz
edildiğinde işten ayrılma niyetini azaltan değişkenlerden arasında en fazla araştırılanlar
sırasıyla iş tatmini, örgütsel bağlılık ve örgütsel destek algısı olduğu belirlenmiştir. Örgütsel
destek, örgütsel bağlılık ve iş tatmini örgüte yönelik pozitif tutumlardır. Bu nedenle
çalışanların tutumlarının güçlendirilmesi durumunda çalışanların örgüt dışındaki
alternatiflerden etkilenmeyerek işte kalma niyetlerinin artacağını söylemek mümkündür.
HOSMAN’da işten ayrılma niyetini artıran değişkenlerle ilgili ise sınırlı çalışma
yayınlanmış olmasına rağmen bu çalışmalarda rol belirsizliği, rol çatışması ve tükenmişliğin
önemli bir paya sahip olduğu belirlenmiştir. Bu bulgu, iş stresinin turizm endüstrisi
çalışanlarının işten ayrılma niyetini artırdığını özellikle vurgulamaktadır. Buna bağlı olarak
841
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
turizm endüstrisinin yapısal özelliklerinin çalışanlarda yarattığı iş stresinin azaltılması
durumunda, işten ayrılma niyetlerinin de azaltılacağını göstermektedir.
Turizm endüstrisinin yapısal özellikleri benzerlik göstermesine rağmen çalışanların
kişilik özellikleri, işletmelerin faaliyette bulunduğu ülke ve bölgelerin çevre koşulları
farklılaşmaktadır. Aynı koşullarda çalışan iki işgören, hem aynı örgüt ve ülkede hem de farklı
örgüt ve ülkelerde işe ve örgüte yönelik farklı tutumlara sahip olmaktadır. Bu nedenle örgüt
yöneticilerin işten ayrılma niyetini ortadan kaldırmak veya azaltmak için yönetsel
uygulamaları “minimum maliyet maksimum etki” esasına göre kendi koşullarına dikkat
ederek gerçekleştirmeleri gerekir.
Endüstri yöneticilerinin işten ayrılma niyetlerini azaltmak için incelenen araştırmalara
bağlı olarak çeşitli önerilerde bulunmak mümkündür. Özellikle kararların alınma ve
uygulanma sürecinde adil davranılması, çalışanların desteklenmesi, açık iletişim fırsatı
verilmesi, örgütte etik kodların kullanılması, kariyer hedefleri ile ilgili işgörenlere yardımcı
olunması turizm endüstrisi çalışanlarının gönüllü işten ayrılma niyetlerini azaltacaktır.
HOSMAN’da yayınlanan işten ayrılma niyeti ile ilgili makalelerin 4/5’ü Uzak Doğu
ve Amerika’da özellikle otel çalışanları örnekleminde gerçekleştirilmiştir. Farklı coğrafya ve
ülkelerde seyahat aracıları ve eğlence işletmeleri gibi endüstride yer alan diğer işletmelerde de
keşifsel araştırmalar yapılarak uygulama ve alanyazına katkı sağlamak mümkündür.
Alanyazında var olan mevcut araştırmaların tespiti hem aynı değişkenlerle benzer
çalışmaların yapılmasını engelleyecek hem de uygulayıcıların farklı çalışma bulgularını
değerlendirerek bütüncül bir bakış açısıyla konuyu değerlendirmelerini sağlayacaktır. Bu
nedenle araştırmacıların işten ayrılma niyeti ile ilgili yapılacakları araştırmalarda iş tatmini, iş
stresi, örgütsel bağlılık ve örgütsel destek algısına yer vermeleri araştırmalarının orijinalliğini
azaltacaktır.
Araştırmanın çeşitli sınırlılıkları vardır. İlk sınırlılık, farklı dergilerde de işten ayrılma
niyeti ile ilgili araştırmalar yer almasına rağmen bu çalışma HOSMAN’da yer alan
araştırmalarla sınırlandırılmış olmasıdır. Bu nedenle alanyazının tamamına genellemek
mümkün değildir. İkinci sınırlılık bulguların sadece turizm endüstrisinde yapılan ve
ScienceDirect veri tabanından ulaşılan araştırmalarla sınırlı olmasıdır.
Yapılacak
araştırmalarda işten ayrılma niyetinin sonuçlarını belirlemek amacıyla dergi sayısı arttırılarak
bibliyometrik bir çalışma yapılabilir.
Kaynakça
Akgunduz, Y. ve Eryilmaz, G. (2018). Does turnover intention mediate the effects of job
insecurity and co-worker support on social loafing? International Journal of Hospitality
Management, 68, 41-49.
Akgunduz, Y. ve Sanlı, S.C. (2017). The effect of employee advocacy and perceived
organizational support on job embeddedness and turnover intentions in hotels. Journal
of Hospitality and Tourism Management, 31, 118-125.
Aslan, Z. ve Etyemez, S. (2015). İşgörenlerin tükenmişlik düzeylerinin işten ayrılma niyeti
üzerine etkisi: Hatay’daki otel işletmelerinde bir araştırma. İşletme Araştırmaları
Dergisi, 7 (3), 482-507.
842
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Brown, E.A., Thomas, N.J. ve Bosselman, R.H. (2015). Are they leaving or staying: A
qualitative analysis of turnover issuesfor generation y hospitality employees with a
hospitality education. International Journal of Hospitality Management, 46, 130-137.
Cheng, P.Y., Yang, J.T., Wan, C.S. ve Chu, M.C. (2013). Ethical contexts and employee job
responses in the hotel industry: The roles of work values and perceived organizational
support. International Journal of Hospitality Management, 34, 108-115.
Cho, S., Johanson, M.M., Guchait, P. (2009). Employees intent to leave: A comparison of
determinants of intent to leave. International Journal of Hospitality Management, 38,
374-381.
Choi, H.M., Kim, W.G. ve McGinley, S. (2017). The extension of the theory of personorganization fit towardhospitality migrant worker. International Journal of Hospitality
Management, 62, 53-66.
Collins, M.D. (2010). The effect of psychological contract fulfillment on manager turnover
intentions and its role as a mediator in a casual, limited-service restaurant environment.
International Journal of Hospitality Management, 29, 736-742.
Deery, M. (2002). Labour turnover in international hospitality and tourism”, in D'Annunzio‐
Green, N., Maxwell, G.A. and Watson, S. (Eds), Human Resource Management:
International Perspectives in Hospitality and Tourism, Continuum, London, ss. 51‐63.
Güzel, Ö., Atilla Gök, G. ve Büyüker İşler, D. (2013). Duygusal emek ve işten ayrılma niyeti
ilişkisi: turist rehberleri üzerine bir araştırma. Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi, 10
(3), 107-123.
Haldorai, K., Kim, W.G., Pillai, S.G., Park, T. ve Balasubramanian, K. (2019). Factors
affecting hotel employees’ attrition and turnover: Appllication of pull-push-mooring
framework. International Journal of Hospitality Management, 83, 46-55.
Han, S.J., Bonn, M.A. ve Cho, M. (2016). The relationship between customer incivility,
restaurant frontlineservice employee burnout and turnover intention. International
Journal of Hospitality Management, 52, 97-106
Hsiao, A., Auld, C. ve Ma, E. (2015).Perceived organizational diversity and employee
behavior. International Journal of Hospitality Management, 48, 102-112.
Jang, J. ve George, R.T. (2012). Understanding the influence of polychronicity on job
satisfaction and turnover intention: A study of non-supervisory hotel employees.
International Journal of Hospitality Management, 31, 588-595.
Kang, B., Twigg, N.W. ve Hertzman, J. (2010). An examination of social support and social
identity factors and their relationship to certified chefs’ burnout. International Journal
of Hospitality Management, 29 (1), 168-176
Kang, H.J. ve Busser, J.A. (2018). Impact of service climate and psychological capital on
employee engagement: The role of organizational hierarchy. International Journal of
Hospitality Management, 75, 1-9.
Kim, J., Song, H.J. ve Lee, C.K. (2016b). Effects of corporate social responsibility and
internal marketingon organizational commitment and turnover intentions. International
Journal of Hospitality Management, 55, 25-32.
843
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Kim, S.S., Im, J. ve Hwang, J. (2015). The effects of mentoring on role stress, job attitude,
and turnover intention in the hotel industry. International Journal of Hospitality
Management, 48, 68-82.
Kim, W.G. ve Brymer, R.A. (2011). The effects of ethical leadership on manager job
satisfaction, commitment, behavioral outcomes, and firm performance. International
Journal of Hospitality Management, 30, 1020-1026.
Kim, W.G., Choi, H.M., Li, J. (2016a). Antecedents and outcomes of migrant workers’ socio
cultural adjustment in the hospitality industry. International Journal of Hospitality
Management, 58,1-12.
Lee, G., Magnini, V.P. ve Kim, B.C. (2011). Employee satisfaction with schedule flexibility:
Psychological antecedents and consequences within the workplace. International
Journal of Hospitality Management, 30, 22-30.
Lee, Y.K., Choi, J., Moon, B.Y. ve Babin, B.J. (2014). Codes of ethics, corporate
philanthropy, and employee responses. International Journal of Hospitality
Management, 39, 97-106
Lee, Y.K:, Kim, Y.S., Lee, K.H. ve Li, D. (2012). The impact of CSR on relationship quality
and relationship outcomes: A perspective of service employees. International Journal of
Hospitality Management, 31, 745-756.
Lin, N., Jang, J. ve Roberts, K.R. (20018). Are employees with higher organization-based
self-esteem less likely to quit? Amoderated mediation. International Journal of
Hospitality Management, 73, 116-124.
Lu, A.C.C. ve Gursoy, D. (2013). Impact of job burnout on satisfaction and turnover
intention: Do generational differences matter?. Journal of Hospitality & Tourism
Research, 20 (1), 151-163.
Luo, Z., Qu, H. ve Marnburg, E. (2013). Justice perceptions and drives of hotel employee
social loafing behavior. International Journal of Hospitality Management, 33, 456-464.
Madera, J.M., Dawson, M. ve Neal, J.A. (2014). Managing language barriers in the
workplace: The roles of job demands and resources on turnover intentions. International
Journal of Hospitality Management, 42, 117-125.
Manning, M.L., Davidson, M. ve Manning, R.L. (2005). Measuring tourism and hospitality
employee workplace perceptions. International Journal of Hospitality Management, 24
(1), 75-90.
Nadiri, H. ve Tanova, C. (2010). An investigation of the role of justice in turnover intentions,
job satisfaction,and organizational citizenship behavior in hospitality industry.
International Journal of Hospitality Management, 29, 33-41.
Park, J. ve Gursoy, D. (2012). Generation effects on work engagement among U.S. hotel
employees. International Journal of Hospitality Management, 31, 1195-1202.
Qiu, H., Ye, B.H., Hung, K. ve York, Q. Y. (2015). Exploring antecedents of employee
turnover intention: Evidence of China’s hotel industry. Journal of China Tourism
Research, 11 (1), 53-66.
Sökmen, A. ve Ceyhun Sezgin, A. (2017). İş tatmini ve işten ayrılma niyetinin
değerlendirilmesi: Otel işletmeleri sınır birim çalışanları üzerine bir araştırma. Turizm
ve Gastronomi Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 237-250.
844
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Şahin, F. (2011). Lider-üye etkileşimi ile işten ayrılma niyeti arasındaki ilişki üzerinde
cinsiyetin etkisi. Ege Akademik Bakış, 11 (2), 277-288.
Tang, Y.T. (2010). Antecedents and consequences of job satisfaction in the hotel industry,
International Journal of Hospitality Management, 29 (4), 609-619.
Tett, R. P. ve Meyer, J. P. (1993). Job satisfaction, organizational commitment, turnover
intention, and turnover: Path analyses based on metaanalytic findings. Personnel
Psychology, 46 (2), 259-293.
Tongchairprasit, P. ve Ariyabuddhiphongs, V. (2016). Creativity and turnover intention
among hotel chefs: The mediatingeffects of job satisfaction and job stress. International
Journal of Hospitality Management, 55, 33-40
Tütüncü, Ö. ve Demir, M. (2002). Konaklama İşletmelerinde İnsan Kaynakları Yönetimi ve
İşgücü Hareketlerinin Analizi. Turhan Kitabevi: Ankara.
Yang, J.T. (2010). Antecedents and consequences of job satisfaction in the hotel industry.
International Journal of Hospitality Management, 29, 609-619.
Yang, J.T.(2010). Antecedents and consequences of job satisfaction in the hotel industry.
International Journal of Hospitality Management, 29 (4), 609-619.
Yang, J.T., Wang, C.S. ve Fu, Y.J. (2012). Qualitative examination of employee turnover and
retention strategies in international tourist hotels in Taiwan. International Journal of
Hospitality Management, 31 (3), 837-848.
Yazıcıoğlu, İ. (2009). Konaklama işletmelerinde işgörenlerin örgütsel güven duyguları ile iş
tatmini ve işten ayrılma niyetleri üzerine bir alan araştırması. Elektronik Sosyal Bilimler
Dergisi, 8 (30), 235–249
Yeşilyurt, H. ve Koçak, N. (2014). İş doyumu ve örgütsel vatandaşlık Davranışı arasındaki
ilişkinin otel işletmeleri açısından incelenmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, 16 (2), 303-324.
845
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Uluslararası Muhasebe Eğitimi Standartları Işığında Türkiye’de Verilen Muhasebe
Eğitimine Bakış: Pamukkale Üniversitesi Örneği
Dr. Öğr. Üyesi Yusuf KAYA517
Özet
Finansal piyasaların genişlemesi, uluslararası katılımcıların artması, yatırımcılar için
muhasebe bilgi sisteminin ortaya koyduğu finansal raporların önemini artırmıştır. Uluslararası
Finansal Raporlama Standartları (IFRS) ile birlikte, finansal piyasa katılımcıları da tüm
dünyada bu standartlara uygun finansal raporlama yapmaktadırlar. Finansal raporları
hazırlayan muhasebe meslek mensuplarının ne derece yetkin oldukları ve sahip olmaları
gereken nitelikler Uluslararası Muhasebe Eğitimi Standartları Kurulu (IAESB) tarafından
hazırlanan, Uluslararası Eğitim Standartları (IES) ile ortaya konmuştur. Çalışmanın ilk
kısmında, muhasebe eğitiminde güncel gelişmeler ve yenilenen Muhasebe Eğitim
Standartlarının (IES) incelemesi yapılmış, ikinci kısmında ise Türkiye’de üniversiteler ve
meslek odalarının verdikleri eğitimlerin, standartlar bağlamında ne derece yeterli ve etkin
olduğunun değerlendirilmesi yapılmıştır. Pamukkale Üniversitesi’nde
Anahtar Kelimeler: Uluslararası Muhasebe Eğitimi Standartları Kurulu (IAESB),
Uluslararası Eğitim Standartları (IES), Muhasebe Eğitimi
Abstract
The expansion of financial markets, the increase of international participants, the
importance of financial reports revealed by the accounting information system for investors
have increased. Along with the International Financial Reporting Standards (IFRS), financial
market participants are also reporting financial standards worldwide. The level of competence
of the professional accountants preparing the financial reports and the qualifications they
should have are determined by the International Education Standards (IES) prepared by the
International Accounting Education Standards Board (IAESB). In the first part of the study,
accounting education in current developments and renewed Accounting Education Standards
(IES) study was performed, while in the second part of the training given by the universities
and the professional chambers in Turkey, assessing what is happening is very adequate and
effective in standards is made
Keywords: International Accounting Education Standards
International Education Standards (IES), Accounting Education
Board
(IAESB),
1.GİRİŞ
Küreselleşen dünyada finansal yatırımcılar, sadece ülkelerinin finansal yatırım
araçlarına değil, tüm dünyadaki devletlerin ve şirketlerin çıkarmış oldukları yatırım araçlarına
ilgi duymaya başlamışlardır. Yatırımcı açısından, şirketlerin finansal raporlarının,
karşılaştırılabilir ve güvenilir olması şarttır. Bu bağlamda firmaların hazırlayacakları finansal
517
Denizli Pamukkale Üniversitesi, Buldan Meslek Yüksek Okulu
846
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
raporlar için Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS) geliştirilmiş ve tüm
dünyada kullanımı hızla yaygınlaşmıştır.
Finansal raporları UFRS’ye göre hazırlayan muhasebe meslek mensuplarının sahip
olmaları gereken özellikler ve eğitim düzeyleri de önem kazanmıştır. Meslek mensuplarının,
günceli yakalayabilmeleri, aldıkları eğitim düzeyi, eğitimin içeriği ve yeterliliği, eğitim
programlarının kapsamı sorgulanmaya başlanmıştır. UFRS’nin uygulanmasından sorumlu
olan muhasebe meslek mensuplarının, hazırladıkları raporlamanın etkin olabilmesi için belli
standartlara sahip kişiler olmaları gerekmektedir. Bu nedenle 1977 yılında kurulan
Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu ( IFAC – International Federation of Accountant)
bünyesinde Uluslararası Muhasebe Eğitim Standartları Kurulu (IAESB: International
Accounting Education Standart Board) oluşturulmuştur (www.ifac.org). IAESB, 2005
yılından itibaren muhasebe eğitimi için yeterlilikler, değerler ve etik davranışlar için
Uluslararası Eğitim Standartları ( IES International Education Standards) yayınlamaya
başlamıştır. Ülkemizde de IFAC üyesi olan Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve
Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği (TÜRMOB) bu standartları kullanarak meslek
mensuplarının yeterliliğini belirlemektedir.
Bu çalışmada IAESB tarafından yayınlanan Uluslararası Eğitim Standartları
incelenmiş ve Türkiye’de muhasebe meslek mensuplarının standartlara göre yeterliliği
sorgulanmıştır.
2. DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE MESLEKİ EĞİTİM STANDARTLARI
Çalışmanın bu bölümünde öncelikle Uluslararası Muhasebe Eğitim Standartları
Kurulu (IAESB) tarafından çıkarılan eğitim standartları incelenecek, daha sonra Türkiye’de
TÜRMOB’un standartlara uyumlaştırmada yapmış olduğu çalışmalar aktarılacaktır.
2.1. Uluslararası Eğitim Standartları (IES)
Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu (IFAC) aralarında Türkiye’nin de bulunduğu
51 ülkeden 63 kurucu üye ile 1977 yılında kurulmuştur (https://www.ifac.org/who-weare/our-purpose). 2019 yılı faaliyet raporuna göre IFAC üye sayısı 173’e ulaşmıştır. IFAC’ın
kuruluş amaçları ifac.org’da aşağıdaki gibi tanımlanmıştır;
Muhasebe meslek etiği ve eğitimde yüksek kalitede uluslararası standartların
geliştirilmesi
Meslek mensupları için denetim ve güvence yaratılması
Federasyona üye kurumlar arasında ve diğer uluslararası kuruluşlar arasında
işbirliğinin sağlanması
Muhasebe mesleğinin uluslararası sözcülüğünün yapılması.
Yukarıda sayılan eğitim konusunda uluslararası standartların oluşturulması ve
geliştirilmesi için IFAC, önce Eğitim Komitesi kurmuş, daha sonra bu komitenin ismini ve
yapısını değiştirerek, Uluslararası Muhasebe Eğitimi Standartları Kurulu (IAESB) ismiyle
faaliyetlerine devam etmiştir. IAESB, ilki 2005 yılında olmak üzere günümüze kadar
Uluslararası Eğitim Standartları (IES) yayınlamaktadır. IES’in temel amacı, muhasebe meslek
mensuplarının almış oldukları eğitimin kaliteli, benzer ve tutarlılığı sağlamaktır. IAESB
tarafından toplamda sekiz adet eğitim standardı oluşturulmuştur. Bunları, (1) mesleki yeterlik
sınavı öncesi uyulması gereken kurallar, (2) yeterlik sınavının yapılma sürecine ilişkin
kurallar ve (3) yeterliğin alınmasından sonra devam edilmesi gereken eğitim ve diğer
düzenlemeler şeklinde özetlemek mümkündür (Uyar, 2008: 81). Sonuncusu 2017 yılında
yayınlanan standartlar 8 standarttan oluşmaya devam etmektedir. 2017 yılında standartların
847
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
yapısına dokunulmamakla beraber, terminoloji değişiklikleri, dilin daha anlaşılır hale gelmesi
için yapılan değişiklikler üzerinde durulmuş ve kamuoyu ile istişare edilmiştir. 2017 yılında
son revizyonu ile günümüzde halen geçerli olan Uluslararası Eğitim Standartları aşağıdaki
gibidir (2017 Handbook of International Education Pronouncements );
IES 1: Muhasebe Eğitim Programları için Mesleki Giriş Gereklilikleri
IES 2: Muhasebe Eğitim Programının İçeriği Teknik Yeterlilik
IES 3: Mesleki Beceriler
IES 4: Mesleki Değerler, Etik Ve Tutumlar
IES 5: Pratik Tecrübe- Staj Yeterliliği
IES 6: Mesleki Değerlendirme ve Mesleki Yeterliliğin Ölçümlenmesi
IES 7: Sürekli Mesleki Gelişim
IES 8: Denetçinin Yeterlilik Şartları
2.2. Türkiye’de Muhasebe Meslek Mensupları İçin Getirilen Standartlar:
12 Ocak 1980 kararları sonrası serbest piyasa ekonomisine geçen Türkiye, küresel
dünyaya adapte olabilmek için muhasebe meslek kanunu 13 Haziran 1989 tarihinde 3568
sayılı Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali
Müşavirlik Kanunu ile yürürlüğe geçirmiştir. Bu kanun ile muhasebe meslek mensupları
tanımlanmış ve mesleki eğitim, deneyim ve beceriler ülkede standartlaştırılmıştır. Ekim 2019
itibariyle, 8.221 Serbest Muhasebeci, 101.420 Serbest Muhasebeci Mali Müşavir, 4777
Yeminli Mali Müşavir olmak üzere TÜRMOB toplam 114.418 üyeye sahiptir
(https://turmob.org.tr/istatistikler/c8172e63-2bef-4919-a863-86e403bfdf0a/meslek-mensubudagilim-tablosu--sm-smmm-).
1993 yılında TÜRMOB bünyesinde kurulan Temel Eğitim Staj Merkezi (TESMER),
ülkede muhasebe eğitiminin ve meslek mensubunun kurumsal bir kimlik kazanmasını
amaçlamaktadır. TESMER, stajyerlerin zorunlu eğitimi, sürekli eğitici eğitimi ve zorunlu
mesleki eğitim gibi faaliyetleri yürütmektedir (TESMER, 2015).
3568 sayılı ve daha sonra bu kanun üzerinde düzenlemeye gidilen 5786 sayılı
Muhasebe Meslek Yasaları ile Türkiye’de muhasebe meslek mensuplarının sağlamaları
gereken yeterlilikler ve şartlar aşağıdaki gibi olmuştur;
“Genel Şartlar:
a) T.C. vatandaşı olmak (yabancı serbest muhasebeci malî müşavirler hakkındaki
hüküm saklıdır).
b) Medenî hakları kullanma ehliyetine sahip bulunmak.
c) Kamu haklarından mahrum bulunmamak.
d) (5786 sayılı Kanunun 2’nci maddesi ile değişen şekli, Yürürlük: 26.07.2008) Türk
Ceza Kanununun 53 üncü maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile; kasten işlenen bir
suçtan dolayı bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına ya da affa uğramış olsa bile
devletin güvenliğine karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, milli
savunmaya karşı suçlar, devlet sırlarına karşı suçlar ve casusluk, zimmet, irtikâp, rüşvet,
hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat
karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama
veya kaçakçılık suçlarından mahkûm olmamak.
e) Ceza veya disiplin soruşturması sonucunda memuriyetten çıkarılmış olmamak.
848
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
f) Meslek şeref ve haysiyetine uymayan durumları bulunmamak.
Özel Şartlar
a) Hukuk, iktisat, maliye, işletme, muhasebe, bankacılık, kamu yönetimi ve siyasal
bilimler dallarında eğitim veren fakülte ve yüksekokullardan veya denkliği Yükseköğretim
Kurumunca tasdik edilmiş yabancı yükseköğretim kurumlarından en az lisans seviyesinde
mezun olmak veya diğer öğretim kurumlarından lisans seviyesinde mezun olmakla beraber bu
fıkrada belirtilen bilim dallarından lisanüstü seviyesinde diploma almış olmak.
b) (Değişik: 10/7/2008-5786/3 md.) En az üç yıl staj yapmış olmak.
c) Serbest muhasebeci mali müşavirlik sınavını kazanmış olmak.
d) Serbest muhasebeci mali müşavirlik ruhsatını almış olmak”.
3.TÜRKİYE’DE MESLEK MENSUPLARININ ALMIŞ OLDUKLARI EĞİTİMİN
ULUSLARARASI EĞİTİM STANDARTLARI İLE KARŞILAŞTIRILMASI
3568 sayılı yasa ve 2008 yılında çıkarılan 5786 sayılı yasa ile Türkiye’de meslek
mensubu olma şartları ortaya konmuştur. Uluslararası Eğitim Standartları’nda 8 standart
yayımlanmış ve bu standartlarda meslek mensuplarının sahip olması gereken eğitim seviyeleri
tanımlanmıştır.
IES 1, meslek mensubunun eğitim programına girebilmesi için en az yüksekokul ya da
lisans mezunu olması gerektiğini ifade etmektedir. Türkiye’de en az lisans seviyesinde eğitim
alma şartı bulunmaktadır. Buna göre Türkiye’de IES 1’ in uygulandığı görülmektedir.
IES 2 muhasebe eğitim programının içeriği ve yeterliliği standardıdır. Bu standarda
göre meslek mensubunun sahip olması gereken bilgiler, finansal muhasebe ve raporlama,
yönetim muhasebesi, finans ve finansal yönetim, vergi uygulamaları, denetim, risk yönetimi,
iş hukuku, bilgi teknolojileri, yönetim organizasyon, işletme stratejisi ve yönetimidir (2017
Handbook of International Education Pronouncements ). TÜRMOB, Hukuk, iktisat, maliye,
işletme, muhasebe, bankacılık, kamu yönetimi ve siyasal bilimler dallarında eğitim veren
fakülte ve yüksekokullardan mezun meslek mensubu adayları yeterli olarak görmekte ve
meslek sınavına girmelerine izin vermektedir. Bu programlardan mezun olan adayların IES
2’ye göre yeterlilikleri Pamukkale Üniversitesi örneğinden yola çıkılarak, çalışmanın
ilerleyen kısmında gösterilecektir.
IES 3, muhasebe meslek mensubunun sahip olması gereken zihinsel beceriler, teknik
beceriler ve örgütsel beceriler üzerinde durmuştur. Ülkemizde üniversiteler ve TESMER
adaylara bu anlamda eğitimler vermektedir. Verilen teorik eğitimler yanında, staj sırasında
adayların uygulamalı eğitim almaları da büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle ilgili
standardın Türkiye’de geçerli olup olmadığının tespiti için staj eğitimleri de yakından
incelenmelidir (Gökten ve Gökten, 2016:13)
IES 4, meslek mensubunun sahip olması gereken mesleki değerler ve etik kurallar
üzerinde durmuştur. Özellikle ülkemizde ve dünyada meydana gelen finansal skandallar,
muhasebe hileleri, bu konuda eğitimin ne kadar önemli olduğunu bize göstermektedir.
Ülkemizde üniversitelerde verilen Meslek Etiği dersleri ve Tesmer’in vermiş olduğu etik
dersleri standardın karşılandığını göstermektedir.
849
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
IES 5, staj yeterliliği üzerinde durmaktadır. Standarda göre staj süresi 3 yıl olmalıdır.
Türkiye’de de staj süresi 3 yıl olarak belirlenmiştir. Stajın süresi dışında yeterliliği
sorgulandığında, adayın staj yerinin sorumluluğu bulunmaktadır. Ülkemizde staj denetimleri
gerçekleştirilse de halen etkin bir denetimin varlığından söz etmek çok mümkün değildir. Bazı
işyerleri stajyer için tüm donanımları kazandırırken, bazı firmalar ise vasıfsız elemanlara
yaptırdıkları işleri stajyere yatırmaktadırlar. Özellikle staj süresi sonunda, işyerinin stajyere
vereceği not, tehdit unsuru olarak kullanılabilmektedir.
IES 6, mesleki yeterliliklerin ölçümlenmesine ilişkin getirilmiş bir standarttır. Adayın
kazandığı teorik ve pratik bilgiler ölçümlenir. Başarılı olan adaylar meslek mensubu olmaya
hak kazanır. Ülkemizde TESMER, staj süresini tamamlayan adaylara 8 dersten yazılı sınav
yapmaktadır. Bu derslerde en az 50 geçme notu aranmakta ve staj notu dahil, tüm derslerin
ortalamasının 60 olması istenmektedir. Adayın pratikte ne kadar başarılı olduğu, staj yaptığı
işverenin verdiği staj notuyla ölçülmektedir. Bu uygulamaya Türkiye’de IES 6’nın tamamen
uygulandığı söylenebilir.
IES 7, sürekli mesleki gelişimi açıklayan standarttır. Meslek mensubundan istenen,
sadece staj aşamasında değil, tüm iş hayatı boyunca meslek gelişimine devam etmesi,
eğitimler alması ve mevzuatı takip etmesidir. TÜRMOB, bu anlamda Türkiye’deki meslek
mensuplarına yönelik zorunlu ve isteğe bağlı eğitimler düzenlemektedir. Ayrıca düzenli
yapılan muhasebe kongre ve çalıştayları, ülkemizdeki meslek mensuplarının gelişimlerine
katkıda bulunmaktadır. IES 7’nin tam anlamıyla ülkemizde uygulandığını söylemek doğru
olacaktır.
IES 8, profesyonel denetçiler için ilk defa Temmuz 2006’da yayımlanarak 2008’de
yürürlüğe girmiştir. Bu standarda göre denetçi olabilmek için en az ilgili alanda yüksekokulu
mezunu olma şartı ve ileri seviyede bilgi düzeyi gerekmektedir. Türkiye’de bağımsız denetçi
olabilmek için “hukuk, iktisat, maliye, işletme, muhasebe, bankacılık, kamu yönetimi ve
siyasal bilgiler dallarında eğitim veren fakülte ve yüksekokullardan veya denkliği
Yükseköğretim Kurulunca tasdik edilmiş yabancı yükseköğretim kurumlarından en az lisans
seviyesinde mezun olanlar veya diğer öğretim dallarından lisans seviyesinde mezun olmak
şartı” aranmaktadır (https://www.kgk.gov.tr/DynamicContentDetail/5233/Genel-Bilgiler).
Ayrıca Kamu Gözetim Kurumu’nun yılda iki defa düzenlediği sınavlara girip, başarılı olma
şartı bulunmaktadır. Standartta istenen eğitim şartı ve bilgi düzeyi, Türkiye’de
uygulanmaktadır.
850
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
4. ARAŞTIRMA
4.1. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi
Araştırmanın amacı Türkiye’de muhasebe meslek mensuplarının, mesleklerini
yapabilmeleri için almış oldukları eğitimin IES2 standardına göre yeterli olup olmadığını
tespit etmektir. Benzer bir çalışma Uyar tarafından Akdeniz Üniversitesi’nde yapılmış ve
sonuçlar ortaya konmuştur. Bu çalışmada ise Pamukkale Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi ve Hukuk Fakültesi’nden mezun olan öğrencilerin almış oldukları eğitimin,
bölümler bazında IES standartlarına göre yeterliliği tespit edilmiştir. IES 2 ve Uyar’ın
hazırlamış olduğu ölçek çalışmaya esas teşkil etmiştir.
3568 sayılı yasanın 5. Maddesinde Serbest Muhasebeci Mali Müşavir olmanın özel
şartları açıklanmıştır. Buna göre hukuk, iktisat, maliye, işletme, muhasebe, bankacılık, kamu
yönetimi ve siyasal bilimler dallarında eğitim veren fakülte ve yüksekokullardan mezun olma
şartı aranmaktadır. Bu çalışmada da Pamukkale Üniversitesi’nin İşletme, İktisat, Maliye,
Siyaset Bilimi Kamu Yönetimi ve Hukuk bölümleri incelenmiştir.
Pamukkale Üniversitesi Eğitim Bilgi Sistemi’nde yer alan bölümlerin ders katalogları
incelenerek, ilgili derslerin bölüm kataloglarında olup olmadıkları test edilmiştir.
4.2. Araştırmanın Bulguları
IES2’ye göre meslek mensubu adayların, finansal muhasebe ve raporlama, yönetim
muhasebesi, finans ve finansal yönetim, vergi uygulamaları, denetim, risk yönetimi, iş
hukuku, bilgi teknolojileri, yönetim organizasyon, işletme stratejisi ve yönetimi alanlarında
yeterliliği gerekmektedir. Tablo 1’de ilgili bölümlerin bu alandaki derslere, programlarında ne
ölçüde yer verdikleri incelenmiştir;
851
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 1. IES 2’ye göre Teknik Yeterlilik İçin Öğrenme Çıktıları
İşletm
e
+ (Z)
İktisat
Maliye
+ (Z)
+ (Z)
Siyaset Bilimi ve
Kamu Yönetimi
+ (Z)
IFRS - TMS
Fin.Tab. Analizi
Bilgisayar
Destekli
Muhasebe
Maliyet Muhasebesi
Yönetim Muhasebesi
+ (Z)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
Gen.Muh
(S)
-
+ (Z)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
-
Finansal Yönetim
Finansal Piyasalar
Kurumlar
Vergi Hukuku
Türk Vergi Sistemi
Denetim
+ (Z)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
-
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (Z)
+ (Z)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (S)
+ (Z)
+ (S)
-
Risk Yönetimi
-
-
-
-
-
Kurumsal Yönetim
+ (S)
+ (S)
-
+ (S)
-
İş Hukuku
Borçlar Hukuku
Ticaret Hukuku
Temel
Bilgisayar
Bilimleri
+ (S)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (S)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (S)
+ (Z)
+ (S)
+ (Z)
+ (S)
+ (Z)
+ (S)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
-
İşletmeye Giriş
+ (Z)
+ (Z)
-
-
-
Yönetim Organizasyon
+ (Z)
-
-
-
-
İktisada Giriş
Makro İktisat
Mikro İktisat
İşletme Yönetimi
Örgütsel Davranuş
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
+ (S)
-
+ (Z)
+ (Z)
+ (Z)
-
+ (S)
-
+ (Z)
-
Alanlar
Dersler
Finansal
Muhasebe ve
Raporlama
Muhasebe 1-2
Yönetim
Muhasebesi
Finans ve
Finansal
Yönetim
Vergi
Denetim ve
Güvence
Yönetişim,
Kurumsal
Yönetim ve
Risk
Yönetimi
İş ve Ticaret
Hukuku
Bilgi
Teknolojileri
Genel Bilgisi
İşletme
ve
İşletme
Organizasyo
nu
Ekonomi
İşletme
Stratejisi
Yönetimi
ve
ve
Hukuk
Tablo 1 incelendiğinde, tüm bölümlerin, IES2’ye göre eksikliklerinin olduğu göze
çarpmaktadır. Özellikle hukuk bölümünden mezun olan adayların, hukuk bilgi düzeyleri
dışında diğer alanlarda neredeyse hiç eğitim almadıkları gözükmektedir. IES2’ye göre
adayların, Uluslararası Muhasebe Standartları (IFRS) bilgisine sahip olmaları gerekirken,
hiçbir bölümde bu derse ilişkin bir eğitim verilmemektedir. Aynı durum risk yönetimi için de
geçerlidir. İşletme bölümü dışındaki bölümlerde, meslek mensubu adayların, almaları gereken
derslerin birçoğunun seçmeli olduğu dikkat çekmektedir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IAESB) tarafından ilki 2005 yılında
yayınlanan Uluslararası Eğitim Standartları (IES), ülkemizde de kabul görmüştür. 2017
yılında son revizyonuyla toplamda 8 standarttan oluşan IES, tamamıyla olmasa da Türkiye’de
uygulanmaktadır. IFAC’ın uluslararası standartlarının durumunu değerlendirdiği 2019 yılı
852
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
raporunda
Türkiye’de,
IES’in
kısmen
uygulandığı
görülmektedir
(https://www.ifac.org/system/files/publications/files/IFAC-International-standards-2019global-status-report.pdf).
Yapılan çalışmada, standartların Türkiye’de uygulanma durumuna ilişkin aşağıdaki
tespitlerde bulunmuştur;
IES 1, mesleki giriş gereklilikleri Türkiye’de standarda uygun şekilde
TÜRMOB tarafından tanımlanmıştır.
IES 2, muhasebe eğitim programının içeriğinin bulunduğu standarttır. Yapılan
çalışmada Pamukkale Üniversitesi’nde bulunan Hukuk, İşletme, İktisat, Maliye,
Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi bölümleri incelenmiştir. IFRS ve risk yönetimi
konularında hiçbir bölümde eğitim verilmediği görülmüştür. İşletme bölümü dışında
diğer bölümlerde birçok dersin seçmeli olduğu dikkat çekmiştir. Ayrıca hukuk
bölümünde, hukuk dersleri hariç, diğer alanlarda hemen hemen hiç eğitim verilmediği
tespit edilmiştir. 2008 yılında Uyar’ın yapmış olduğu çalışma da Akdeniz
Üniversitesi’nde benzer sonuçlara ulaştığı görülmüştür. IES 2’nin Türkiye’de kısmen
uygulandığını söylemek yanlış olmayacaktır. Üniversitelerin bu konuda ders
kataloglarını güncellemeleri ve eksik dersleri müfredata eklemeleri uygun olacaktır.
IES 3, mesleki beceriler standardı, Türkiye’de meslek mensubu adaylara,
mesleki becerileri kazandırmak için üniversiteler ve TÜRMOB’a bağlı TESMER
tarafından verilmektedir.
IES 4, etik eğitiminin önemine dikkat çekerken, Türkiye’de etik eğitimleri
gerek üniversitelerde gerekse TÜRMOB’da verilmektedir.
IES 5, staj süresi ve yeterliliğiyle ilgili standarttır. Türkiye’de staj süresi,
standarda uygun olsa da etkinliği için daha iyi denetim şarttır. Bu kapsamda
standardın kısmen uygulandığı söylenebilir.
IES 6, mesleki beceri ve yeterlilik standardı, Türkiye’de staj dönemi sonunda
yeterlilik sınavı yapılarak adayların yeterliliği ölçülmektedir.
IES 7, sürekli mesleki gelişimden söz eder. Türkiye’de de meslek mensupları
için, TÜRMOB tarafından düzenli mesleki gelişim eğitimleri verilmektedir.
Standardın Türkiye’de uygulandığı görülmektedir.
IES 8, denetçilerin sahip olması gereken özelliklerden bahseder. Türkiye’de
standarda uygun şekilde Kamu Gözetim Kurumu tarafından denetçi olma şartları
belirlenmiş ve sınav süreci, adaylara aktarılmıştır.
Sonuç olarak Türkiye’de Uluslararası Eğitim Standartları kısmen uygulanmaktadır. Özellikle
IES 2 ve IES 5 standardına uygun eğitim programları yeniden güncellenmeli ve stajların
etkinliği ve denetimi gözden geçirilmelidir.
853
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
KAYNAKÇA
Gökten, P. Ve Gökten S. (2016). “Uluslararası Eğitim Standartlarına Genel Bakış:
Geçerliğinin Türkiye Açısından Değerlendirilmesi” Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Vol/Cilt: 3, No/Sayı: 6, 2016
IFAC (2017), “2017 Handbook of International Education Pronouncements”
https://www.iaesb.org/publications-resources/2017-handbook-international-educationpronouncements
Uyar, Süleyman. (2008). “Uluslararası Eğitim Standartları (IES) ve Akdeniz Üniversitesi’nde
Muhasebe Eğitimi”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, 2008, 1, 79-107.
Uyar Süleyman ve Ünlüsoy Emre. “Uluslararası Eğitim Standartları (IESs) ve Eğitim
Uygulamaları Açıklamaları (IEPSs) Çerçevesinde Bilgi Teknolojileri ile Muhasebe ve
Denetim İlişkisi”, İZSMMMO, Türkiye Muhasebe Standartları Sempozyumu XI, 26-30 Ekim,
2007, Antalya,1-22.
https://turmob.org.tr/istatistikler/c8172e63-2bef-4919-a863-86e403bfdf0a/meslek-mensubudagilim-tablosu--sm-smmm-( Erişim Tarihi: 15.09.2019)
https://www.kgk.gov.tr/DynamicContentDetail/5233/Genel-Bilgiler( Erişim Tarihi:
10.09.2019)
https://turmob.org.tr/istatistikler/c8172e63-2bef-4919-a863-86e403bfdf0a/meslek-mensubudagilim-tablosu--sm-smmm-( Erişim Tarihi: 12.09.2019)
https://www.ifac.org/system/files/publications/files/IFAC-International-standards-2019global-status-report.pdf( Erişim Tarihi: 17.09.2019)
https://www.ifac.org/who-we-are/our-purpose( Erişim Tarihi: 05.09.2019)
854
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Muhyiddin Ibn Arabi’s Deconstruction of Binary Oppositions in The Formative and
Ethical Issues
Asst. Prof. Dr. Malek ABDUL QADER518
Abstract
Jacques Derrida's philosophical project manifests itself in Western metaphysics’
deconstruction, which is called Metaphysics of Pure Presence. This metaphysics is based on
hierarchical binary oppositions such as good and evil, God and man, speech and writing.
These binaries are connected with each other in a very strong hierarchical relationship;
whereas the first side of these dualisms is considered as a center, the other is considered as a
margin. The mechanism of deconstruction is to undermine these binary oppositions and offer
alternatives do not include a hierarchy. Perhaps the most obvious example of this is Derrida's
deconstruction of a dualism: speech (center) and writing (margin), where he undermines this
hierarchical duality and offers an alternative called Arche-writing.
On the other hand, the system of hierarchical binary oppositions is also a dominant
theme in the Islamic mentality. The theory of pantheism presented by Muhyiddin ibn Arabi
(d. 638 AH / 1240 CE) was one of the most prominent undermining propositions of this
theme. Ibn Arabi’s theory of pantheism clashes with many of the prevailing binary
oppositions in the traditional Islamic logic that are not apparently corresponding with
pantheism, especially the hierarchical binary of the formative issues such as: God and the
creation, the one and the many, and the religion ethical issues such as: Good and evil,
obedience and sin, and their consequences: reward and punishment, heaven and hell. Ibn
Arabi deconstructs these dualisms and introduces a new system of alternatives free from
hierarchical binaries in line with pantheism.
This paper based on a comparative methodology in general, where it studies Derrida's
deconstructive philosophy and then monitors the deconstructive strategies of Ibn Arabi in
dealing with the binary oppositions in formative and ethical issues and the mechanism of its
work, attempting to reveal the probable features of deconstructive philosophy in medieval
Arab-Islamic culture.
Keywords: Deconstruction, Sufism, Jacques Derrida, Muhyiddin ibn Arabi,
pantheism, Binary Oppositions.
518
Pamukkale University, Faculty of Theology, Department of Arabic Language and it's Eloquence
855
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
تفكيك الثنائيات الضدية يف القضااي التكوينية واألخالقية عند حميي الدين بن عريب
ملخص
جتلى املشروع الفلسفي جلاك دريدا
احلضور الغربية
Jacques Derrida
Metaphysics of Pure Presence
يف الفلسفة التفكيكية
Deconstruction
اليت تتمحور حول ثنائيات تراتبية
اليت تقوم على تفكيك ميتافيزيقيا
Binary Oppositions
مثل :اخلري والشر ،وهللا
واإلنسان ،والكالم والكتابة ...،وترتبط هذه الثنائيات مع بعضها يف عالقة تراتبية عنيفة حيث اعتُرب الطرف األول مركزاً واعتُرب الطرف اآلخر
لعل أبرز األمثلة على ذلك تفكيك
هامشاً .وتتمثل آلية التفكيك يف تقويض هذه الثنائيات الضدية وتقدمي بديل خيلو من الرتاتب العنيف .و ّ
دريدا لثنائية :الكالم (مركز) والكتابة (هامش) حيث يقوض هذه الثنائية الرتاتبية ويقدم بديال هلا يسميه الكتابة األصلية . Arche-writing
وجند يف املقابل أن نظام الثنائيات الضدية هو أيضا ثيمة سائدة يف العقلية اإلسالمية .ولقد كانت نظرية وحدة الوجود اليت قدمها حميي
الدين بن عريب (ت638 .هـ1240 /م) إحدى أبرز الطروحات التقويضية هلذه الثيمة .ويف معرض طرح ابن عريب لنظريته هذه يصطدم
ابلعديد من الثنائيات الضدية السائدة يف املنطق اإلسالمي والعام واليت ال تتسق ظاهرا مع مع وحدة الوجود ،ال سيما الثنائية املهيمنة على
املستوى التكويين مثل :احلق واخللق ،والواحد واملتعدد ،واملستوى األخالقي الشرعي مثل :اخلري والشر ،والطاعة واملعصية ،وما يرتتب على
ذلك من ثواب وعقاب .حيث يعمد ابن عريب إىل تفكيك هذه الثنائيات ويقدم نظام بدائل جديدا خاليا من الثنائيات الضدية مبا يتسق
مع نظرية وحدة الوجود.
وتعتمد هذه الورقة البحثية على منهجية مقارنة بشكل عام ،حيث ستعمل على دراسة الفلسفة التفكيكية لدى دريدا مث ستعمل على
رصد االسرتاتيجيات التفكيكية لدى ابن عريب يف تناوله للثنائيات الضدية يف القضااي التكوينية واألخالقية وآلية عملها ،حماولة الكشف عن
احتمالية وجود مالمح للفلسفة التفكيكية يف الثقافة العربية اإلسالمية القروسطية
كلمات مفتاحية :التفكيكية ،التصوف ،جاك دريدا ،حميي الدين بن عريب ،وحدة الوجود ،الثنائيات الضدية.
املقدمة
لقد نزع الفكر اإلنساين بصورة عامة يف تعاطيه مع املوضوعات املختلفة ثقافية أو دينية أو اجتماعية ...وحىت علمية إىل
أتطريها ووضعها ضمن فئات لتسهيل دراستها وإصدار االحكام عليها .وغالبا ما كانت هذه الفئات ترتبط فيما بينها بعالقات
ضدية وجدلية .واألمثلة على هذه الثنائيات عديدة كاخلري والشر واحلق والباطل واجلمال والقبح وهللا واإلنسان والرجل واملرأة
واألصل والفرع ...وعادة مل يُنظر إىل هذه الثنائيات الضدية نظرة حيادية حبيث يقف كل طرف منها على حد سواء مع نقيضه،
ط من قيمة الطرف اآلخر حبيث أصبحت العالقة بني الثنائيات
بل عملت الثقافات املختلفة على اإلعالء من قيمة طرف واحل ّ
الضدية عالقة عنف وهيمنة من قبل أحد طريف الثنائية ضد اآلخر ،فكان أحد الطرفني مركزا واآلخر هامشا .فمثال احلق واخلري
واجلمال مراكز هوامشها الباطل والشر والقبح .وعلى الرغم من أن بعض الثنائيات قد تنقلت بني املركز واهلامش إال أن الطبيعة
العنيفة للثنائيات الضدية بقيت حاضرة .فاملرأة كانت مركزا يف اجملتمعات البشرية األوىل لكن مع التحول إىل النظام األبوي حلّ
الرجل حملها وأقصاها إىل اهلامش ،ويف اجملتمعات الغربية بقي هللا مركزا يف ثنائية هللا واإلنسان حىت عصر التنوير حيث أقصي إىل
متس
اهلامش أو كما يقول نيتشه جمازا أبن هللا مات ،وأصبح اإلنسان هو املركز يف هذه الثنائية .مع هذا فإن التغريات اليت طرأت مل ّ
856
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
جوهر املسألة بل بنيتها السطحية؛ إذ بقيت العالقة بني هذه الثنائيات ذات طبيعة ضدية عنيفة بغض النظر أيها يف املركز وأيها يف
اهلامش.
وقد كانت الفلسفة التفكيكية لدى جاك دريدا إحدى أبرز املنعرجات يف تعاطي الفكر اإلنساين مع هذه الثنائيات
الضدية .حيث رأى دريد ا أن هذه التصنيفات الثنائية وإن ساعدت على تثبيت هذه املفاهيم وسهلت دراستها واحلكم عليها فإهنا
يف الوقت عينه عملت على جتميدها وإماتتها وقيدت الفكر اإلنساين يف التعاطي معها وفق منظور إما وأو .فعمل على خلخلة
هذه الثنائيات اليت حكمت الثقافة الغربية عصورا طويلة ،خلخلة متس جوهر هذا الفكر ال عوارضه ،فلم يكتف بتفكيك ما هو
مركز وإعالء قيمة ما هو هامش؛ إذ هو بذلك خيلق متركزات وهوامش جديدة ،بل جتاوز ذلك إبطال هذه البنية الثنائية الضدية
وطبيعتها العنيفة وقدم بدائل جوهرية هلا.
ومل خترج الثقافة العربية اإلسالمية يف تعاط يها مع القضااي الدينية واألخالقية والفلسفية الكالمية والثقافية عن مسار
التأطري والتصنيف هلذه املسائل ضمن ثنائيات ارتبطت مع بعضها يف عالقة ضدية عنيفة .فهناك هللا واإلنسان ،وهناك الطاعة
لعل ابن عريب هو املفكر األبرز الذي انقلب على هذه البىن الثنائية من خالل
واملعصية واملؤمن والكافر ،وهناك جنة وانر ...و ّ
نظرية وحدة الوجود اليت انسحبت مفاعيلها على العديد من املسائل الفلسفية والكالمية اليت شغلت الفكر اإلسالمي قدميا ،ال
لكل ثنائية منها انطالقا من نظريته الشاملة وهي وحدة الوجود.
سيما القضااي التكوينية واألخالقية .وهو يقدم بديال ّ
وتسعى هذه الورقة إىل دراسة اآلليات التفكيكية اليت مارسها ابن عريب يف تقويض الثنائيات املتعلقة ابلقضااي التكوينية
واألخالقية يف الفكر اإلسالمي وإجياد بدائل هلا ،دون أن تزعم أن الفلسفة التفكيكية مستمدة من الثقافة العربية اإلسالمية ،بل
حماولة الكشف عن مالمح التفكيك إن وجدت يف فكر ابن عريب.
.1التفكيكية الدريدية
يكمن جوهر احلركة التفكيكية يف اخلروج من الثنائيات الضدية اليت حكمت اتريخ العقل الغريب واليت أعطته شيئا من
االستقرار ،وهذا االستقرار وإن كان مرحيا إال أنه يؤدي يف الوقت عينه إىل اجلمود ،من هنا كانت احلركة التفكيكية تسعى إىل إجياد
بديل هلذه الثنائيات حبيث مينحها هذا البديل مسة الصريورة واحلركة عوضا عن االستقرار واجلمود .ويقدم جاك دريدا اسرتاتيجية
لتفكيك ميتافيزيقيا احلضور الغربية اليت تتمحور حول ثنائيات أو أزواج مفهومية ،ترتبط فيما بينها بعالقات تراتبية حبيث يتم
إقصاء أحد هذين األزواج وهتميشه ،والرتكيز على الطرف اآلخر واإلعالء من شأنه من حنو :الكالم/الكتابة ،اخلري/الشر،
الشرق/الغرب ،املثال/املادة ...حيث حتظى املفاهيم األوىل ابملركزية يف حني توضع املفاهيم األخرى على اهلامش.519
يقرتح دريدا ويدفع إىل العمل سلسلة من الكلمات مزدوجة املعاين حتمل يف داخلها القوة على اخللخلة والتفكيك عملت
امليتافيزيقيا الغربية على احلط من أحد معانيها دائما .مثل لفظة (األثر) La traceاليت تدل على زوال الشيء وبقاءه حمفوظا يف
Jacques Derrida, "Structure, Sign, & Play in Human Sciences.". In Richard Macsey & Eugenio Donato. (Ed.). The Languages of
Criticism & The Sciences of Man: The Structuralist Controversy, (Baltimore The Johns Hopkins University Press, 1970), 247-265.
519
857
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
عالمته ،واملفردة
Heymen
اليت تدل يف الفرنسية على غشاء البكارة وعلى االقرتان ليلة الزفاف ،والفارمكون
Pharmakon
تلك
اللفظة اليت استخدمها أفالطون وحتمل معنيي السم والرتايق .ويقوم عمل دريدا على الرتكيز على املعىن املهمش والرتكيز عليه بقوة
حبيث يصبح هذا املعىن أول ما خيطر إىل األذهان حني نواجه هذه املفردات ،بعد أن كان املعىن األخر الذي جعلته امليتافيزيقيا
الغربية أصليا هو املعىن البدهي هلذه املفردات .والتفكيك ال يتم إن مت إحالل اهلامش حمل املركز واملركز حمل اهلامش وإال فإن
التفكيك سيفضي إىل ما هو حباجة إىل تفكيك وهكذا ابستمرار ويضرب رامان سلدن Raman Seldenمثاال على ذلك بقوله، :
ٍ
خطر استحداث
"فإذا حاولنا -على سبيل املثال -إبطال املفهوم املركزي للوعي بتأكيد القوة املدمرة لالوعي؛ فإننا نواجه عندئذ َ
مركز جديد؛ ألننا ال منلك سوى الدخول يف النسق املفهومي( شعور /ال شعور )الذي حناول إبطاله ،وكل ما نستطيع هو رفض
ألي من القطبني يف ٍ
نسق ما(جسد /روح ،خري /شر ،جاد /هازل) أبن يكون هو املركز ،وضمان احلضور" .520إن
السماح ٍّ
التفكيك يقتضي اإلقامة داخل الثنائية امليتافيزيقية وخلخلتها من خالل قلب التمركزات ،لكن جيب عدم اإلقامة يف هذه املرحلة
وإال وقع التفكيك يف فخ متركزات امليتافيزيقيا وإن بصورة معكوسة .لذا فاملرحلة األخرية من التفكيك هي الوصول إىل تقويض
الثنائيات واقرتاح بدائل أخرى ختلوا من فكرة املركز واهلامش.
2.1تفكيك ثنائية الكالم والكتابة
تتجلى اآللية التفكيكية يف أوضح صورها يف كتاب دريدا "صيديلية أفالطون" La Pharmacie de Platonوكذلك يف
األول يوظف دريدا العديد من املصطلحات املزدوجة من أجل
كتابه اآلخر " عن الكتابة" .De la Grammatologieيف الكتاب ّ
تقويض ثنائية الكالم والكتابة حنو الفارمكون Le pharmakonواألثر La traceوالزايدة .Le supplémentيف هذا الكتاب يعمل
دريدا على تفكيك ثنائية الكالم ابعتباره أصال وحيّا وانطقا ،وهو املمثل احلقيقي للوغوس ،وهو املقرتن ابملتكلم أبيه القادر على
تصحيحه واملتصل اتصاال وثيقا به؛ والكتابة ابعتبارها تكرارا جامدا وصامتا لألصل املنطوق وزايدة عليه ،وهي كالم دون أب ،إهنا
521
امي كجرمية قتل األب .ويبين دريدا طرحه هذا على
كاليتيم أو اللقيط الذي حيتاج العون والنجدة .فكأن الكتابة سلوك أجر ّ
حماورة "فيدروس"
522
Phaedrus
ألفالطون ،وابلتحديد القسم األخري منها الذي يتحدث عن الكتابة أصلها واترخيها وقيمتها.
يف هذه احملاورة خيرج سقراط خارج املدينة رفقة شاب ايفع يدعى فيدروس الذي يكون حبوزته خطاابت لشخص يدعى ليسياس
Lysiasميجد هبا احلب حيث جيلسان على ضفة هنر إليسيوس Ilissusالذي كان مسرحا ألسطورة خطف بورايس للفتاة العذراء
أوريثيا Orithyiaاليت يرفض سقراط تصديقها ويفسر اختفاء أوريثيا أبن ريح الشمال "بورايس"
كانت تلهو مع فارمكيا
Pharmacia
Boreas
ضد دفعتها بعيد بينما
وهي إحدى احلورايت .وهناك يطلب سقراط من فيدروس أن يتلو عليه خطاابت لوسياس
اليت يعجز عن تالوهتا حفظا ويضطر لقراءهتا .وتستمر احملاورة حول احلب والعاطفة وما يتعلق هبا إىل أن تصل يف جزئها األخري
للحديث عن الكتابة .يف هذا اجلزء خيرب سقراط فيدروس أسطورة مصرية عن أصل الكتابة حيث يقوم اإلله تووت
Theuth
وهو
520رامان سلدن ،النظرية األدبية المعاصرة ،ترجمة :سعيد الغانمي ،ط( ،4بيروت ،المؤسسة العربية للدراسات والنشر.135، )1996 ،
521انظر :جاك دريدا ،صيدلية أفالطون ،ترجمة :كاظم جهاد(،تونس ،دار الجنوب للنشر.104-103 ،)1998 ،
Benjamin Jowett, (ed.), Dialogues of Plato: Translated Into English, with Analyses and Introduction, (London, Cambridge
University Press. 2010), 1055-1014.
522
858
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
أول من اكتشف علم األعداد واحلساب والفلك واهلندسة والقمار والنرد وكذلك حروف الكتابة بعرض صنائعه على ملك مصر
آنئذ اتموس
Thamous
وهو عينه آمون
Ammon
ليوافق على منحها لسائر املصريني ،وينتهي إىل عرض احلروف األجبدية
ابعتبارها الفارمكون (وهنا مبعىن الرتايق) لذاكرة الناس ،لكن اتموس يرفض هذا الفارمكون ابعتباره مسا يهدد ذاكرة الناس إذ
سيجعلهم يستغنون عن ذاكرهتم اليت ستضعف مع الوقت.
السم غري أن
يدور نقاش دريدا ملسألة الكتابة حول مصطلح الفارمكون الذي حيمل يف اللغة اليواننية معنيي الرتايق و ّ
الرتمجات الغربية قامت إبقصاء أحد احملمولني املعنويني للمصطلح اليوانين وقدمته يف ترمجاهتا ابعتباره يعين الرتايق .ويف قراءة دريدا
هلذا املصطلح يف حماورة فيدروس يكشف عن الداللة املزدوجة هلذا املصطلح املستعار للكتابة .فعلى النقيض من ظاهر حماورة
فيدروس الذي يوحي إبدانة سقراط ومن خلفه أفالطون كاتب احملاورة للكتابة ،جند دريدا يقدم قراءة أخرى ملوقف سقراط/أفالطون
ال تكون الكتابة فيه مدانة أو هامشا على منت الكالم بل كياان لعبيا يعرب احلدود بني النقيضني ،وال يرى يف قراءة من يرون
523
ولعل اللعب الضمين ألفالطون يف كتابته حملاورة فيدروس جتسيد للطبيعة
أفالطون يدين الكتابة إال أن قراءهتم عمياء أو خرقاء.
ّ
اللعبية للكتابة ،فالصوت الذي يتحدث من خالله أي سقراط مل يرتك أثرا مكتواب ،ويف الوقت عينه هو أي أفالطون يقوم بفعل
ط من ذاهتا وترفعها يف الوقت عينه.
الكتابة بتدوين احملاورة .وكأهنا حت ّ
تتكشف شيئا فشيئا هذه الطبيعة الضدية للفارمكون/الكتابة يف سياق قراءة دريدا حملاورة الفيدروس .يتوقف دريدا بداية
عند أسطورة الفتاة العذراء أوريثيا ،اليت قضت أثناء هلوها مع فارمسيه ،ودريدا ال يرى أن ورود اسم فارمكيا يف حماورة ستختتم
مبلحق عن الكتابة/الفارمكون أمرا عرضيا بل هو إمياءة خلط سري احملاورة ،واسم فارمكيا
Pharmakeia
يف اليواننية اسم شائع
للداللة على تقدمي الفارمكون :العالج/السم .وبذا يقرأ دريدا احملاورة ابعتبار أن فارمكيا تسببت مبوت أوريثيا ولكنها يف الوقت
524
جتل للطبيعة املزدوجة للفارمكون يف قراءة دريدا.
عينه "دفعت إىل املوت طهارة بتولية وابطنا مل ُميس" .وهذا أول ّ
ويظهر أول ترادف بني الكتابة والفارمكون يف الفيدروس عندما يعلق فيدروس على لزوم سقراط للمدينة وعدم خروجه
حيصل علما من الريف واألشجار بل من رجال املدينة ،ويستدرك
منها ،فريد سقراط أبنه رجل علم ،وهو ،من حيث إنه حماور ،ال ّ
اكتشفت الرقية
"مع ذلك فلقد
َ
Spell
الذي يدفعين إىل اخلروج" .525ودريدا حريص على إيراد النص اليوانينّ هلذه العبارة لتجنب
ما قد تقع به الرتمجات من جمانبة للدقة يف ترمجة بعض املصطلحات ،فههنا تُرجم الفارمكون كرقية لكنه يف النص اليوانين يرد بعبارة
السم .526ويشري سقراط ابلفارماكون هنا إىل
Pharmakonالذي حيمل ليس فقط داللة العالج أو الرتايق بل أيضا معىن ّ
اخلطاابت املكتوبة اليت حيملها فيدروس معه .إذن الكتابة ههنا فارمكون سم وترايق ،أو كما شبه سقراط نفسه أبنه كاحليوان
523دريدا ،صيدلية أفالطون.18 ،
524دريدا ،صيدلية أفالطون.21 ،
Jowett, Dialogues of Plato, 1080.
526دريدا ،صيدلية أفالطون.22 ،
859
525
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
اجلائع الذي ينقاد أبن ُهتز أمامه غصن شجرة أو مثرة .إهنا طعام وأداة اقتياد يف الوقت عينه ،ويف حالة سقراط كانت خطاابت
لوسياس متعة ال تقاوم ويف الوقت عينه كانت وسيلة القتياده خارج املدينة اليت يلتزمها دائما بغية التعلم.
ويبقى االقرتان بني الفارمكون والكتابة مضمرا وخجال طوال احملاورة إىل أن يعلن عن نفسه جبالء يف الالحقة اخلتامية
حملاورة فيدروس اليت تتناول مسألة الكتابة بصورة مباشرة .يبين سقراط كالمه عن الكتابة وأصلها على األسطورة املصرية حيث يقدم
اإلله تووت لكبري ا آلهلة اتموس فنه البديع وهو الكتابة قائال ":هي ذي اي جاللة امللك ،يقول تووت ،معرفة سيتمثل مفعوهلا يف
إحالة املصريني أكثر علما وأكثر قدرة على التذكر :إن الذاكرة والتعلم قد وجدوا عالجهما معا" .527والنص األصلي يستخدم
لفظة فارمكون ولكن يف أحد معنييه وهو العالج ،وهكذا متت ترمجته يف هذا السياق وإن كانت ترمجته كعالج أو ترايق متحو
املخفي يف هذا املصطلح .غري أن رد امللك اتموس على تووت يكشف عن البعد اآلخر للمصطلح ،الذي أخفاه
البعد اآلخر
ّ
عمدا أو دون قصد تووت يف تقدميه للكتابة ابعتبارها عالجا للذاكرة ،حيث اعترب امللك اتموس الكتابة هتديدا ومسّا للذاكرة ال
عالجا هلا حبيث أعاد ملصطلح الفارمكون طبيعته املزدوجة اليت قام تووت إبقصاء أحد طرفيها .وهنا يصرح دريدا كيف أن هذا
اإلقصاء ألحد معنيي الفارمكون يف كالم تووت قد متت ممارسته "يف مجيع ترمجات اللغات اليت هي وريثة امليتافيزيقيا الغربية واملؤمتنة
عليها ،إهنا متارس على الفارمكون أثرا حاال حيطمه بعنف ،وخيتزله إىل أحد عناصره البسيطة بتأويله إايه ،على حنو مفارق ،انطالقا
من العنصر الالحق الذي جعله ممكنا".528
ويشري دريدا إىل إدراك أفالطون املسترت خلف احملاورة لطبيعة الفاركون املزدوجة ،فالعالج الصيدالين " يزعج احلياة
الطبيعية :ال فحسب احلياة عندما ال ميسها مرض ،بل حىت احلياة املريضة ،أو ابألحرى حياة املرض .ذلك أن أفالطون يعتقد
529
ولعل األمر أشبه ابألعراض اجلانبية اليت حيملها الدواء فهو يعاجل ويضر يف الوقت
ابحلياة الطبيعية والنمو العادي للمرض" ّ .
عينه .متاما كالكتابة يف األسطورة املصرية فهي تعاجل النسيان لكنها يف الوقت عينه تضعف الذاكرة لقلة االعتماد عليها .إهنا ال
تقوي الذاكرة احلية بل االستذكار ،فالكتابة ابحملصلة عالمة حتيل إىل عالمة صوتية أخرى .وكما أن الفارمكون الذي حيمل العالج
احلي املرتبط بقائله.
خارجي ابلنسبة جلسم املريض
والسم
الطبيعي كذلك الكتابة هي خارجية على الكالم ّ
ّ
ّ
إن املوضوع الرئيس حملاورة فيدروس هو احلديث عن اجلمال والعاطفة ويف ثنااي ذلك كانت تلوح املزاوجة بني الفارمكون
والكتابة من بعيد ،تظهر وحتتفي يف سياق املوضوع الرئيس .وال حيضر هذا االقرتان بصورة واضحة إال يف آخر احملاورة بعد أن انل
التعب من سقراط وفيدروس ،وكأن بنيية احملاورة توحي ابلدور اهلامشي للكتابة؛ إذ جاءت ههنا على هامش موضوع احملاورة
األساس كهامش أو الحقة أو زايدة .supplémentويف هذا إشارة ضمنية من سقراط املنحاز للكالم والذي مل يدون شيئا أن
الكتابة هي حمض زايدة على الكالم فهي متثيل ميت له.
Jowett, Dialogues of Plato, 1010.
528دريدا ،صيدلية أفالطون52 ،
529دريدا ،صيدلية أفالطون53 ،
860
527
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
وتقدم الالحقة اخلاصة ابلكتابة وأصلها واترخيها اقرتان الفارمكون ابلكتابة بصورة معلنة من خالل األسطورة املصرية
اليت تتحدث عن أصل الكتابة .حيث يتنبىن اإلله امللك اتموس الكالم يف حني إن من يتبىن الكتابة هو إله أقل رتبة .وهو ذات
األمر الذي توحي به حماورة فيدروس حيث يتبىن احلكيم سقراط (الذي يناظر اإلله اتموس) ،والذي مل يرتك كتااب خمطوطا ،الكالم
ابعتباره املركز واحلضور ،بينما يناظر فيدروس ،الذي جاء يعرض اخلطاابت املكتوبة على سقراط ،اإلله األدىن رتبة تووت .وهبذا
فمحاورة فيدروس تشري إىل أن الكالم هو احلضور الكامل بينما الكتابة إمنا هي هامش وزايدة .فاإلله اتموس جيهل الكتابة اليت
غين عما سواه،
تعرض عليه من أجل تقييمها ويقوم بردها ،فهو اإلله الذي ال حيتاج الكتابة يكفيه الكالم ،فالكالم مستقل سيد ّ
يف حني تظهر الكتابة أبهنا أمر زائد على الكالم ال حاجة له هبا .ليس هذا وحسب بل إنه يرى يف الكتابة هتديدا وخطرا.530
لكن مصطلح الزايدة هو مصطلح مزدوج حيمل معنيني األول أنه هامشي وفرعي وملحق والثاين أنه يكمل ما يفرتض أنه اتم وكامل
مبعىن إن كمال ما هو كامل ومهي ومنقوص وأن الزايدة هي من حتقق له الكمال .وبكل األحوال فالكالم ال ميكن أن تستوعبه
الذاكرة ابملطلق " ،إن ذاكرة بال حدود ليست ذاكرة ،وإمنا الهنائية حضور يف الذات .وعليه ،فالذاكرة حباجة دائمة إىل عالمات
لتتذكر الالحضور اليت هي مشدودة إليه ابلضرورة" .531فإذا كان الكالم كامالً والكتابة زايدة عليه ،فكماله منقوص والكتابة اليت
تعترب زايدة عليه إمنا هي ما مينحه الكمال والتمام .ويف الوقت عينه فإن الزايدة قد تشوه ما يسمى أصال وتدمره كما فعلت الكتابة
سيود االستغناء عنها،
ابلرتاث الشفوي" ،فالفارمكون هو هذه الزايدة اخلطرية اليت تنفذ بفعل تسلل كاسر إىل ما كان يف الذات ّ
وما يسمح يف األوان ذاته ابخرتاقه وممارسة العنف عليه ،إشباعه واحللول حمله ،وإكماله ابألثر نفسه الذي به يزداد احلاضر متالشيا
فيه" . 532من هنا يفكك دريدا مصطلح الزايدة املقرتن ابلكتابة من خالل كشف التناقض املنطقي يف امليتافيزيقيا الغربية من
أفالطون إىل سوسري de Saussureمرورا بروسو Rousseauيف طروحاهتم حول الكتابة؛ -"1فالكتابة برانية متاما ومتدنية ابلقياس
إىل الذاكرة والكالم احليني اللذين يظالن ابلتايل غري متأثرين هبا -2 .وهي ضارة هلما ألهنا تنيمهما وتعديهما يف حياهتما نفسها،
اليت ستظل من دوهنا بعيدة عن كل مساس .فلن يكون مثة فجوات يف الذاكرة ويف الكالم لو مل تكن الكتابة -3 .مث إننا إذا كنا
نرجع إىل االستذكار والكتابة ،فليس لقيمتهما اخلاصة ،وإمنا أل ّن الذاكرة احلية متناهية ،وألن فيها فجوات منذ البدء ،قبل أن
تدمغها الكتابة آباثرها"
533
.مبعىن إن الثنائية الرتاتبية ههنا زائفة وأن كال الطرفني فيه متام ونقصان كمال وزايدة .ويف الوقت عينه
يورد دريدا العديد من األساطري األخرى املتعلقة ابإلله تووت اليت تكشف عن مهامه العديدة إىل جانب الكتابة ولكن أبرزها
الطب حيث كان تووت إهلا للكاتبة وإهلا للطب يف اقرتان واضح بني الكتابة والفارمكون.534
والكتابة ابعتبارها متثيال للكالم تغدو أثرا traceله ،واألثر من املصطلحات املركزية يف التفكيكية وهو أيضا من املفاهيم
يدل عليه وهو
يدل على أنّه مل يغيب ابعتبار وجود ما ّ
يدل على أن األصل غائب ،لكنه يف الوقت عينه ّ
املزدوجة ،فمن جهة ّ
530دريدا ،صيدلية أفالطون28 ،
531دريدا ،صيدلية أفالطون64 ،
532دريدا ،صيدلية أفالطون65 ،
533دريدا ،صيدلية أفالطون.66 ،
534دريدا ،صيدلية أفالطون.48-47 ،
861
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
األثر .أي إن األثر حيمل غياب األصل وحضوره يف الوقت عينه .535لذا فليس هو هبامش صرف كما أن "األصل" ليس مبركز
صرف.
وعلى صعيد آخر يربط دريدا الكتابة من حيث هي فارمكون أي هي عالمة ذات مضمون لعيب حتتمل داللة السم
والرتايق قي الوقت عينه( ،وه ذه نظرية دريدا العامة جتاه العالمة ابعتبارها كينونة لعبية) متاما كما أن من ميثلها يف األسطورة املصرية
اإلله توت هو إله متعدد املهام ،كما ذكر آنفا ،مبصطلح االخـ(تـ)الف La Différenceالذي يعين االختالف والتأجيل يف الوقت
عينه ،أي احلركة وعدم احلسم .مبعىن أن ا لكتابة ليس مثبتا للعالمات اللفظية بل هي يف حد ذاهتا عالمات لعبية عصية على
اإلمساك. 536وكل قراءة هلا هي ليست إحالة على مدلول اثبت ،إذ سرعان ما أتيت قراءة جديدة ختطئها فتبقى الكتابة متارس
اللعب احلر واالخ(ت)الف أي االختالف مع املدلول الغائب والتأجيل املستمر له .فضال عن أن العالمة اللفظية يف حد ذاهتا
كينونة لعب واخ(ت)الف يف نظر دريدا ،وهذا يظهر يف تناول دريدا ملسألة الدال واملدلول ،فهو ال يرى أن املدلول هو أصل
والدال إشارة جامدة وحميل اثبت عليه ،بل يرى أن مدلول الدال ليس أصال اثبتا أو بدهيا أو أمرا خارجيا ،بل هو مدلول متوهم،
فالدال دائما خيتلف ويبقى على موعد مؤجل مع املدلول . 537وهنا يطرح دريدا بديله األصيل لثنائية الكالم والكتابة فكالمها ليس
أصال وال هامشا أو زايدة ،وال حضورا وال غيااب ،وال مسا وال ترايقا ،وهذا البديل هو ما يسميه ابلكتابة األصلية
Archi-Ecriture
إهنا ما مينح العالمة :لفظية كانت أو مكتوبة شرط وجودها ،وهو غياب املرجع أو املدلول .538وهذا ما يشرتك به الكالم والكتابة
وفق مفاهيم االخ(ت)الف واألثر ...وبذا يقدم دريدا بديال للثنائية الرتاتبية الكالم والكتابة وهو الكتابة األصلية .إن وجود العالمة
لفظية كانت أو خطية ال ميكن أن يتحقق إال بغياب املرجع وإال ال حاجة لوجودها.
.2تفكيك الثنائيات التكوينية لدى حميي الدين بن عريب
إن املفتاح الرئيس ملختلف املسائل اليت تناوهلا ابن عريب ومن ضمنها القضااي التكوينية واألخالقية إمنا يرجع إىل نظريته
األساسية وهي وحدة الوجود .وانطالقا منها يعاجل ابن عريب كافة املسائل الدينية والفلسفية اليت تصدر هلا .لذا كان ال بد من
الوقوف عليها واالنطالق منها لدراسة املمارسات التفكيكية لدى حميي الدين بن عريب.
1.2وحدة الوجود
إن كان لدى حميي الدين بن عريب ما ميكن تسميته ابملشروع التفكيكي مليتافيزيقيا التكوين واألخالق اإلسالمية فإ ّن
فكرة وحدة الوجود هي الركيزة األساس اليت يقام عليها هذا املشروع ،فهي العنوان العريض لنظام البدائل للثنائيات الضدية اليت
حتكم النظرة اإلسالمية التقليدية جتاه اخللق واإليطيقيا.
Jacques Derrida, J., Of Grammatology. Gayatri Chakravorty Spivak, (Trans.), (Baltimore & London, Johns Hopkins University
Press, 1976) (Original work published 1967),61.
535
536دريدا ،صيدلية أفالطون.129-128 ،84-83 ،
See: Jacques Derrida, Speech & Phenomena: & other essays on Husserl′s theory of signs, David Allison (Trans.). (Evanston,
Northwestern University Press,1973), (Original work published 1967), 141; Derrida, Of Grammatology, 27-73
537
Jacques Derrida, Margins of Philosophy, Alan Bass, (Trans.), (Chicago: University of Chicago Press, 1982), 375.
862
538
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
وتع ّد وحدة الوجود ركيزة أساسية يف فكر ابن عريب إمجاال ،يقول أبو العال عفيفي معربا عن أصالة هذه الفكرة يف فكر
ابن عريب يف مقدمة كتاب "فصوص احلكم :إهنا قد" ملكت عليه زمام تفكريه ،فصدر عنها ،وعاد إليها يف كل ما قاله وأحس
به"
539
بل لقد أطلق عليها مسمى "عقيدة اخلالصة" .وقد طرح ابن عريب مذهبه يف وحدة الوجود يف مواطن كثرية يف مؤلفاته ال
سيما "الفتوحات املكية" و"فصوص احلكم" .ويصرح بفحوى هذه العقيدة قائال " :وقد ثبت عن احملققني أنه ما يف الوجود إال
هللا ،وحنن إن كنا موجودين فإمنا كان وجودان به ،فما ظهر ابلوجود يف الوجود إال احلق ،فالوجود احلق فهو واحد ،فليس مثّ شيء
يصح أن يكون مثّ موجودان خمتلفان أو متماثالن".540
هو له مثل ،ألنه ال ّ
ظاهري
جتل
ّ
ويقوم هذا املذهب على فكرة فحواها أن هللا هو عني كل املوجودات ،وأهنا –أي املوجودات -ما هي إال ّ
وظل له ال ينفصل عنه بل هو صورته وجتليه.
له .فما يف الوجود سواه .فالوجود كله ظاهر وابطن ،وما الظاهر إال وجه الباطن ّ
وكثريا ما يضرب ابن عريب مثال لذلك ابخلشبة ،فقد يصنع منها النجار اتبوات أو طاولة ،فما التابوت والطاولة إال جتليات وصور أما
اجلوهر فواحد .ويضرب كذلك مثال ابلفضة وما يصاغ منها من أمور كاحللي أو املكحلة ،فما هذه إال صور وجتليات ظاهرة وأما
عني جوهرها فواحد وهو الفضة.
فاحلق هو اخللق من حيث إن اخللق هو جتلياته الظاهرة وهو ،أي احلق ،عني اخللق وجوهره الباطن .قال ابن عريب:
اعتَربُوا
الو ْجه]الظاهر[ فَ ْ
فَاحلَ ُّق َخ ْل ٌق هبذا َ
الو ْجه ]الباطن[ فاذَّكُروا
س َخلْ َقاً ب َ
ذاك َ
ولَْي َ
وفرق ف َّ
ني ]أي اجلوهر[ واحدةٌ
الع َ
إن َ
َمجّ ْع ّ
ثريةُ ال تـُْبقي وال تَ َذ ُر541
ْ
وه َي ال َك َ
539محيي الدين بن عربي ،فصوص الحكم ،تحقيق :أبو العال عفيفي( ،بيروت ،دار الكتاب العربي.24 ،)1946 ،
540ابن عربي ،فصوص الحكم.79 ،
541ابن عربي ،فصوص الحكم .131 ،ونجد في كتابات ابن عربي ما قد يفهم منه أنه يفصل بين الحق والخلق كما في قوله عن الحالج " :أنت أنت
وهو هو .فإياك أن تقول كما قال العاشق" :أنا من أهوى ومن أهوى أنا" فهل قدر هذا أن يرد العين واحدة؟ ال وهللا ما استطاع ،فإنه جهل والجهل
ال يتعقل حقا ...وإياك أن تقول أنا هو وتغالظ؛ فإنك لو كنت هو ألحطت به كما أحاط تعالى بنفسه ...ولو ص ّح أن يرقى اإلنسان عن إنسانيته،
والملك عن ملكيته ويتحد بخالقه تعالى ،لص ّح انقالب الحقائق ،وخرج اإلله عن كونه إلها ،وصار الحق خلقا والخلق حقّا ...فال سبيل إلى قلب
الحقائق أبدا" .محيي الدين ابن عربي ،الفتوحات المكية ،أربعة عشر مجلدا ،تحقيق :عثمان يحيى( ،مصر :المجلس األعلى للثقافة بالتعاون مع
معهد الدراسات العليا بالسوربون ،الهيئة المصرية العامة للكتاب99/1 ،)1958 ،؛ وانظر أيضا :محيي الدين بن عربي ،الفتوحات المكية ،أربعة
مجلدات( ،بيروت ،دار صادر،د.ت) وهي مصورة عن طبعة دار الكتب العربية الكبرى بمصر1329 ،هـ.81-80/1 ،
في مثل هذه الطروحات كان يجد أنصار ابن عربي من غير المتصوفة منفذا للدفاع عنه ضد من قالوا بكفر ابن عربي لقوله بوحدة الوجود
كجمال الدين بن الخياط اليمني ،وابن تيمية ،انظر :عباس الغزاوي ،محيي الدين بن عربي وغالة الصوفية ،الكتاب التذكاري( ،القاهرة ،دار
ي إلى تكفير ابن عربي،
الكاتب العربي للطباعة والنشر 130 ،)1969 ،وما بعدها؛ وانظر :برهان الدين البقاعي ،مصرع التصوف أو تنبيه الغب ّ
تحقيق :عبد الرحمن الوكيل( ،القاهرة ،دار التقوى ،70-19 ،)1998 ،ومنهم من اتخذ أمثال النص المقتبس أعاله دليال ليثبت أن وحدة الوجود قد
دسّت على ابن عربي ،انظر :محمد غالب" ،المعرفة عند محيي الدين بن عربي" ،الكتاب التذكاري ،203-202 ،ومنهم من أخذ هذه النصوص
على ظاهرها ،فإذا اصطدم بنصوص تقول بوحدة الوجود لجأ إلى التأويل ،انظر :جمال المرزوقي" ،الوجود والعدم في فلسفة ابن عربي
الصوفية"( ،جامعة القاهرة ،رسالة ماجستير9 ،)1979 ،؛ أبو الوفا الغنيمي التفتازاني ،ابن سبعين وفلسفة الصوفية( ،بيروت ،دار الكاتب
اللبناني216 ،)1973 ،؛ وذهب عدد من الدارسين مثل نيكلسون R. A. Nicholsonوتلميذه أبو العال عفيفي وآسين بالثيوس Miguel Asín Palacios
إلى أن هذه النصوص التي توحي بإقرار ابن عربي بفكرة التعددية الوجودية ،كانت محاولة من ابن عربي للتخفيف من حدة نظرية وحدة الوجود
المغالية في التطرف ،انظرReynold A. Nicholson, A Literary of Arabs, (London, Cambridge University press, 1969), 401-402; Abu :
863
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
تفكيك ثنائية الواحد واملتعدد
2.2
انطالقا من نظرية وحدة الوجود يعمد ابن عريب إىل تفكيك الثنائية املهيمنة على الفكر اإلسالمي وهي ثنائية الواحد
وهو هللا (الطرف املهيمن) واملتعدد وهي املخلوقات (الطرف اهلامشي) من خالل اقرتاح مصطلح جديد هو األحدية
اليت هي أصل الواحد والكثرة؛ إذ إن األحدية قسمان :أحدية الواحد وأحدية الكثرة وهي بدورها قسمان :كثرة
اعتَربُوا
الو ْجه]الظاهر[ فَ ْ
فَاحلَ ُّق َخ ْل ٌق هبذا َ
الو ْجه ]الباطن[ فاذَّكُروا
س َخلْ َقاً ب َ
ذاك َ
ولَْي َ
وفرق ف َّ
ني ]أي اجلوهر[ واحدةٌ
الع َ
إن َ
َمجّ ْع ّ
542
ثريةُ ال تُـْبقي وال تَ َذ ُر
ْ
وه َي ال َك َ
Al Ela Afifi, The Mystical Philosophy of Muhiddin Din Ibnul Arabi, (Cambridge, The University Press, 1939),
;.3,7,17,21,33,45,55,57,105,113,118,122-123,140,153,157
وفي تصور الباحث ّ
أن هذا ال يختلف مع فكرة وحدة الوجود؛ إذ إن ابن عربي يسوق كالمه هذا في معرض ردّه على من قال بالحلول واالتحاد؛
إذ إن حلول الخالق في المخلوق واتحاد المخلوق بالخالق يؤكد فكرة الفصل بين الخالق والمخلوق وهذا جوهر ما تنفيه نظرية وحدة الوجود.
فالوجود واحد هو الحق سبحانه والخلق هو تج ّل ظاهر له ،لكنه تج ّل مقيّد فيما الحق سبحانه مطلق .فإذا أزلت القيد عن المقيد لم يعد مخلوقا فينتفي
وجوده ،عندها ال يمكن القول إن المخلوق هو عين الخالق؛ إذ كيف يستوي ما هو غير موجود مع الموجود الواجب المطلق وهو الحق تعالى.
و لتبسيط ذلك ،إن أزلنا صورة التابوت وبنيته وهي القيد الذي يجعله تابوتا (مخلوقا) فال يمكن أن تقول إن التابوت والخشب واحد ،ألن التابوت لم
يعد موجودا بإزالة صورته الظاهرة .ولكن يجوز العكس؛ إذ إن الحق هو عين الخلق كما تقدم .وفي هذا يقول ابن عربي " :الحق خلق ،وما الخلق
حق" ،ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر) ،241/1 ،وفي شرح هذا يقول السيد أبو بكر العيدروس وهو تلميذ المتصوف الشهير أبي حامد
الغزالي " :قال أهل المعرفة -نفع هللا بهم : -ذلك ألن اإلطالق الحقيقي ذاتي للحق ،فال تقيده األكوان بظهور تعيناتها في تجليه المنبسط عليها.
والخلق مقيد ،والقيد ذاتي له ،ألن الخلق عبارة عن تعين خاص في الوجود المنبسط ،اقتضته ماهيته الثابتة .فلو ارتفع القيد لم يكن خلق ،فال يصح
أن يقال :الخلق عين الحق ،ألن المقيد الذي يكون القيد ذاتيا ً له ،ال يكون عين المطلق الذي يكون اإلطالق ذاتيا ً له .بخالف أن يقال :الحق عين
َيء)) [الشورى ،" ]11:اتظر :عبد
ْس َكمِ ثْ ِل ِه ش ْ
الخلق ،فإنه صحيح ،ألن المطلق الحقيقي ال تقيده األكوان ،فتجليه فيها ال ينافي التنزيه بـ((لَي َ
الرحمن العيدروس ،لطائف الجود في مسألة وحدة الوجود( ،مصر ،المكتبة األزهرية ،مخطوط رقم [823] :حليم ،33457اللطيفة الثالثة؛ وانظر
أيضا :محيي الدين بن عربي ،مجموعة رسائل ابن عربي (جزءان)( ،بيروت ،دار إحياء التراث العربي ، ،وهي مصورة عن طبعة دائرة
المعارف العثمانية ،حيدر آباد الدكن1361 ،هـ)5/1: ،
542ابن عربي ،فصوص الحكم .131 ،ونجد في كتابات ابن عربي ما قد يفهم منه أنه يفصل بين الحق والخلق كما في قوله عن الحالج " :أنت أنت
وهو هو .فإياك أن تقول كما قال العاشق" :أنا من أهوى ومن أهوى أنا" فهل قدر هذا أن يرد العين واحدة؟ ال وهللا ما استطاع ،فإنه جهل والجهل
ال يتعقل حقا ...وإياك أن تقول أنا هو وتغالظ؛ فإنك لو كنت هو ألحطت به كما أحاط تعالى بنفسه ...ولو ص ّح أن يرقى اإلنسان عن إنسانيته،
والملك عن ملكيته ويتحد بخالقه تعالى ،لص ّح انقالب الحقائق ،وخرج اإلله عن كونه إلها ،وصار الحق خلقا والخلق حقّا ...فال سبيل إلى قلب
الحقائق أبدا" .محيي الدين ابن عربي ،الفتوحات المكية ،أربعة عشر مجلدا ،تحقيق :عثمان يحيى( ،مصر :المجلس األعلى للثقافة بالتعاون مع
معهد الدراسات العليا بالسوربون ،الهيئة المصرية العامة للكتاب99/1 ،)1958 ،؛ وانظر أيضا :محيي الدين بن عربي ،الفتوحات المكية ،أربعة
مجلدات( ،بيروت ،دار صادر،د.ت) وهي مصورة عن طبعة دار الكتب العربية الكبرى بمصر1329 ،هـ.81-80/1 ،
في مثل هذه الطروحات كان يجد أنصار ابن عربي من غير المتصوفة منفذا للدفاع عنه ضد من قالوا بكفر ابن عربي لقوله بوحدة الوجود
كجمال الدين بن الخياط اليمني ،وابن تيمية ،انظر :عباس الغزاوي ،محيي الدين بن عربي وغالة الصوفية ،الكتاب التذكاري( ،القاهرة ،دار
ي إلى تكفير ابن عربي،
الكاتب العربي للطباعة والنشر 130 ،)1969 ،وما بعدها؛ وانظر :برهان الدين البقاعي ،مصرع التصوف أو تنبيه الغب ّ
تحقيق :عبد الرحمن الوكيل( ،القاهرة ،دار التقوى ،70-19 ،)1998 ،ومنهم من اتخذ أمثال النص المقتبس أعاله دليال ليثبت أن وحدة الوجود قد
دسّت على ابن عربي ،انظر :محمد غالب" ،المعرفة عند محيي الدين بن عربي" ،الكتاب التذكاري ،203-202 ،ومنهم من أخذ هذه النصوص
على ظاهرها ،فإذا اصطدم بنصوص تقول بوحدة الوجود لجأ إلى التأويل ،انظر :جمال المرزوقي" ،الوجود والعدم في فلسفة ابن عربي
الصوفية"( ،جامعة القاهرة ،رسالة ماجستير9 ،)1979 ،؛ أبو الوفا الغنيمي التفتازاني ،ابن سبعين وفلسفة الصوفية( ،بيروت ،دار الكاتب
اللبناني216 ،)1973 ،؛ وذهب عدد من الدارسين مثل نيكلسون R. A. Nicholsonوتلميذه أبو العال عفيفي وآسين بالثيوس Miguel Asín Palacios
إلى أن هذه النصوص التي توحي بإقرار ابن عربي بفكرة التعددية الوجودية ،كانت محاولة من ابن عربي للتخفيف من حدة نظرية وحدة الوجود
المغالية في التطرف ،انظرReynold A. Nicholson, A Literary of Arabs, (London, Cambridge University press, 1969), 401-402; Abu :
Al Ela Afifi, The Mystical Philosophy of Muhiddin Din Ibnul Arabi, (Cambridge, The University Press, 1939),
;.3,7,17,21,33,45,55,57,105,113,118,122-123,140,153,157
وفي تصور الباحث ّ
أن هذا ال يختلف مع فكرة وحدة الوجود؛ إذ إن ابن عربي يسوق كالمه هذا في معرض ردّه على من قال بالحلول واالتحاد؛
إذ إن حلول الخالق في المخلوق واتحاد المخلوق بالخالق يؤكد فكرة الفصل بين الخالق والمخلوق وهذا جوهر ما تنفيه نظرية وحدة الوجود.
864
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
2.2تفكيك ثنائية الواحد واملتعدد
543
حمدودة وأخرى ال متناهية .فهناك أحدية الذات اإلهلية أي أحدية الواحد ،وهناك أحدية األمساء والصفات اإلهلية
املنبعثة عن النفس اإلهلي وهي أحدية كثرة حمدودة إذ يتصف احلق ابلرمحن والغفور واجلبار واملهيمن ...مث أحدية الربوبية املتجلية يف
كل مربوب من املخلوقات وهي أحدية الكثرة الالمتناهية .وأحدية الواحد فهي أحدية احلق جوهر املوجودات وعينها كما تقدم
ذكره .أما فيما يت علق أبحدية الكثرة فريى ابن عريب أن املوجودات يف عامل اخللق تتمايز عن غريها بتفردها أي بواحديتها ،فالقلم مل
لكل منهما واحدية متيزه عن غريه .لذا كانت األحدية هي العنصر املائز لكل موجود عن غريه .يقول ابن عريب:
يكن قرطاسا أل ّن ّ
"وأحدية كل موجود اليت هبا يتميز عن غريه سواء كانت مثّ صفة يقع فيها االشرتاك أو ال يكون ال ب ّد من أُحدية ختصه يقع هبا
االمتياز عن غريه" .544ويف الوقت نفسه متثّل هذه األُحدية أساسا ساراي يف كل املوجودات وإن كانت تُرى يف الظاهر على أهنا
كثرة وتعدد .يقول" :فللكثرة أُحدية الكثرة .ولكل عدد أحدية الكثرة .ال تكون لعدد آخر كاالثنني والثالثة إىل ما فوق ذلك مما
فلكل كثرة من ذلك أحديّة ختصه" .545حىت األعداد ال يقوم وجودها إال على الواحد؛ إذ به فقط تظهر
ال يتناهى وجودا عقلياّ .
أعياهنا؛ فالواحد أصل ،وإن زدت واحدا إىل الواحد ظهر االثنان ،وإن زدت عليه واحدا ظهر الثالثة وهكذا .قال " :والتوحيد
إنشاء العدد من الواحد .كالواحد إىل الواحد يف ظهور االثنني ،وزد واحدا تكن ثالثة...فبالواحد تظهر أعيان األعداد" .546وقال:
" فما مثّ إال الواحد .واالثنان ما هو إال واحد ،وكذلك الثالث والعشرون واملئة واأللف ،إىل ما ال يتناهى ال جتد سوى الواحد
ليس أمرا زائدا".547
إن وحدة الكثرة اليت ميثلها اخللق ال تنفصل عن وحدة الذات األحدية .إذ إهنا مرااي لوحدة األمساء والصفات املنبثقة عن
وحدة الذات .وتتعدد صور املوجودات ألهنا كاملرااي اليت يتجلى فيها احلق أبمسائه وصفاته .ومن املعلوم أن ما يظهر يف املرآة ليس
حقيقة من يقف أمامها وإمنا ختتلف الصورة ابملرآة ابختالف طبيعتها واستعاداها ،فالشيء الواحد يظهر يف املرآة احملدبة غريه يف
فالوجود واحد هو الحق سبحانه والخلق هو تج ّل ظاهر له ،لكنه تج ّل مقيّد فيما الحق سبحانه مطلق .فإذا أزلت القيد عن المقيد لم يعد مخلوقا فينتفي
وجوده ،عندها ال يمكن القول إن المخلوق هو عين الخالق؛ إذ كيف يستوي ما هو غير موجود مع الموجود الواجب المطلق وهو الحق تعالى.
ولتبسيط ذلك ،إن أزلنا صورة التابوت وبنيته وهي القيد الذي يجعله تابوتا (مخلوقا) فال يمكن أن تقول إن التابوت والخشب واحد ،ألن التابوت لم
يعد موجودا بإزالة صورته الظاهرة .ولكن يجوز العكس؛ إذ إن الحق هو عين الخلق كما تقدم .وفي هذا يقول ابن عربي " :الحق خلق ،وما الخلق
حق" ،ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر) ،241/1 ،وفي شرح هذا يقول السيد أبو بكر العيدروس وهو تلميذ المتصوف الشهير أبي حامد
الغزالي " :قال أهل المعرفة -نفع هللا بهم : -ذلك ألن اإلطالق الحقيقي ذاتي للحق ،فال تقيده األكوان بظهور تعيناتها في تجليه المنبسط عليها.
والخلق مقيد ،والقيد ذاتي له ،ألن الخلق عبارة عن تعين خاص في الوجود المنبسط ،اقتضته ماهيته الثابتة .فلو ارتفع القيد لم يكن خلق ،فال يصح
أن يقال :الخلق عين الحق ،ألن المقيد الذي يكون القيد ذاتيا ً له ،ال يكون عين المطلق الذي يكون اإلطالق ذاتيا ً له .بخالف أن يقال :الحق عين
َيء)) [الشورى ،" ]11:اتظر :عبد
ْس َكمِ ثْ ِل ِه ش ْ
الخلق ،فإنه صحيح ،ألن المطلق الحقيقي ال تقيده األكوان ،فتجليه فيها ال ينافي التنزيه بـ((لَي َ
الرحمن العيدروس ،لطائف الجود في مسألة وحدة الوجود( ،مصر ،المكتبة األزهرية ،مخطوط رقم [823] :حليم ،33457اللطيفة الثالثة؛ وانظر
أيضا :محيي الدين بن عربي ،مجموعة رسائل ابن عربي (جزءان)( ،بيروت ،دار إحياء التراث العربي ، ،وهي مصورة عن طبعة دائرة
المعارف العثمانية ،حيدر آباد الدكن1361 ،هـ)5/1: ،
543عبد الرزاق القاشاني ،شرح الشيخ عبد الرزاق القاشاني على فصوص الحكم ،ط( ،3القاهرة ،مطبعة مصطفى البابي الحلبي.149 ،)1987 ،
544ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر).289/2 ،
545المصدر نفسه ،ص.378/3 :
546محيي الدين بن عربي ،الرسائل اإللهية ،تحقيق :إبراهيم مهدي .ط( .1بيروت ،مؤسسة الموارد الثقافية.47 ،)1991،
547محيي الدين بن عربي ،الرسائل اإللهية9 ،؛ وانظر أيضا .المال صدرا محمد بن إيراهيم الشيرازي ،الحكمة المتعالية في األسفار العقلية األربعة،
ط( ،4بيروت ،دار إحياء التراث العربي.88 ،)1990 ،
865
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
جتل هلا وانبثاق عنها.
املرآة املقعرة وهكذا .وليس هناك إال وحدة واحدة هي وحدة احلق تعاىل أما ما سواها فما هو إال ّ
"فباألحدية ظهرت األشياء ألهنا ظهرت عن هللا تعاىل الواحد من مجيع الوجوه" .548ويف كال األمرين فإن السلك الناظم لوحدة
كل منهما.
الكثرة ووحدة الذات هو األحدية السارية يف ّ
وبناء على هذه الرؤية للواحد واملتعدد يشكل ابن عريب طرحه للتوحيد احلقيقي وهو إدراك اإلنسان هلذه األحدية وانتفاء
الشعور ابلتعدد والغريية .يقول ابن عريب " :والتوحيد يفرده ]اإلنسان[ إليه وال يرتك فيه متسعا لغريه .حىت إنه لريفع عن ذات
اخلليفة ]املقصود ابخلليفة اإلنسان ابعتباره خليفة هللا يف األرض[ ما يُشعر ابلغريية .ولن تطلب اإلهلية هلا ،من حيث توحيدها،
اثنيا من جنسها".549
3.2تفكيك ثنائية الوجود والعدم يف عامل اخللق
جند ضمن مناقشتنا للجانب التكويين للموجودات ثنائية بدهية هي ثنائية الوجود والعدم ،فاملوجودات تكون معدومة مث
توجد مث تعدم بعد ذلك .ويعمل ابن عريب على تفكيك هذه الثنائية إبعادة الطرفني إىل أصل اثلث يشكل بديال هلذه الثنائية وهو
نظرية اخللق اجلديد .فبما أن الوجود – يف نظر ابن عريب -واحد هو هللا ،ينتفي اإلجياد من العدم .فاهلل وهو الوجود احلق ،وما يف
أزيل .فإذا كان األمر كذلك فكيف تعدم األشياء وتوجد؟ هنا يدفع ابن عريب مبصطلح اخللق اجلديد الذي
الوجود إال هو ،موجود ّ
تعدد الهنائي مستمر يف التجليات .فاخللق يف حال وجود وعدم مستمرين .ويف هذا يعتمد ابن عريب على تفسري قوله تعاىل:
هو ّ
ِ
ِ
للحق سبحانه يف صريورة
((بَلْ هُمْ ِيف لَبْس م ْن َخلْق َجديد)) ]ق .[15:فاجلوهر اثبت والظاهر أو اخللق ليس إال جتلّبا مستمرا ّ
جتل جديد
دائمة من العدم والوجود ،وهو ملتبس على عوام الناس .فكل ما حيدث ويتغري يف عامل اخللق إمنا هو "خلق جديد" أي ّ
للجوهر الثابت.550
وعلى صعيد آخر تتضح هذه الفكرة حني يقدم ابن عريب الوجود يف صورة مستوايت أربعة هي :الوجود العيين ،وهو
الوجود احلق على مستوى اجلوهر؛ والوجود العلمي ،وهو الوجود على مستوى علم هللا تعاىل األزيل؛ والوجود اللفظي ،أي
املوجودات يف صورة لغة؛ والوجود الرقمي وهي املوجودات يف صور وأجسام حمسوسة .551فالوجود واحد على مستوى الوجود
العيين اجلوهري .والوجود العلمي هو إحاطة هللا ابملوجود قبل وجوده ،فاحلق تعاىل يعلم ما سيكون قبل حدوثه سواء على صعيد
جتل دائم ،هو صريورة من الوجود والعدم ،وهو انتقال من مستوى
الوجود اللغوي (اللفظي) ،أو الرقمي الصوري احملسوس .والوجود ّ
وجود إىل آخر وتعدد يف التجليات فإذا عدم يف مستوى
وجودي وجد يف مستوايت أخرى ،وذلك فحوى قوله تعاىل(( :بَلْ
ّ
هُمْ ِيف لَبْس ِم ْن َخلْق َج ِديد)) ]ق .[15:فلو ضربنا مثال لذلك على خلق اإلنسان .فهو يف نظر ابن عريب مل تأت من عدم ،فهو
548محيي الدين بن عربي ،مجموع رسائل ابن عربي.4/1 ،
549ابن عربي ،محيي الدين" ،نصوص تاريخية خاصة بنظرية التوحيد في التفكير اإلسالمي" ،الكتاب التذكاري ،تحقيق :عثمان يحيى.255 ،
550نصر حامد أبو زيد ،فلسفة التأويل ،ط( ،1بيروت ،دار التنوير للطباعة والنشر ،دار الوحدة للطباعة والنشر.40 ،)1983 ،
551محيي الدين بن عربي ،إنشاء الدوائر (في مجلد واحد مع عقلة المستوفز ،والتدبيرات اإللهية في إصالح المملكة اإلنسانية) ،تحقيق :نيبرج،
(ليدن.8-7 ،)1920 ،
866
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
كل املوجودات ،وهو موجود يف العلم اإلهلي قبل
يف جوهره موجود على مستوى الوجود العيين من حيث إن احلق سبحانه عني ّ
خلقه يف صورة إنسان ،وحني يولد فإمنا ميثل جتليا ظاهرا جلوهر احلق سبحانه ،وصورة "مرقومة" حمسوسة ملا كان عليه يف علم هللا
وهكذا.
العيين والعلمي،
من هنا جاز أن يوصف العامل املشهود ابلقدم واحلدوث ،فهو موجود قدمي ّ
أزيل على مستوى الوجود ّ
ومعدوم على مستوى الوجود الرقمي .مث أصبح موجودا على مستوى الوجود الرقمي احلسي ،مع ثبات وجوده األزيل يف مستوى
العلمي .552.وهذا التقسيم الرابعي للوجود يوازي التقسيم الثنائي :احلق ،واخللق .فالوجود العيين والوجود
العيين والوجود
ّ
الوجود ّ
العلمي يوازاين احلق ،والوجود اللفظي والرقمي يوازاين اخللق.
وانطالقا من نظرية اخللق اجلديد جيد ابن عريب خمرجا ألبرز املعضالت يف علم الكالم اإلسالمي واليت دارت حول القدم
553
ولكن رأيهم
واحلدوث وهي مسألة خلق القرآن .فمن جهة ذهب أهل األثر إىل القول أبن القرآن كالم هللا األزيل غري املخلوق ّ ،
هذا أوقعهم يف معضلة عقدية؛ إذ لو كان القرآن أزليا قدميا ألصبح هلل تعاىل شريك يف صفة القدم .وهذا أمر يتناقض مع عقيدة
التوحي د .ومن جهة أخرى قالت املعتزلة خبلق القرآن وأنه خملوق من خملوقات هللا ،وذلك لتجنب الوقوع يف مسألة إشراك القرآن مع
هللا يف مسألة القدم . 554لكنها وقعت يف معضلة أخرى ففي هذا الرأي ما يشي أبن القرآن ينتمي إىل عامل املخلوقات ،فكيف
حتل نظرية اخللق اجلديد هذه املعضلة،
يكون كالم هللا خملوقا؟ وكيف يكون خملوقا وهو كالم هللا والكالم صفة املتكلم؟ من هنا ّ
إهلي من الوجه
فالقرآن وكل املوجودات كينونة واحدة ،فالقرآن قدمي من الوجه الباطن ،حمدث خملوق من الوجه الظاهر ،روحاينّ ّ
الباطن ،خملوق مشهود يف عامل اخللق من الوجه الظاهر .كان يف مستوى الوجود العيين والعلمي ومع تنزله على النيب انتقل إىب
مستوى وجود آخر هو الوجود اللغوي .فضال عن ذلك فإ ّن القرآن كسائر املوجودات يف حالة خلق جديد مستمر وتنزل دائم على
قلوب العارفني .وهذا التنزل املستمر للقرآن الكرمي على قلب العارفني إمنا هو تنزل ملعاين القرآن انطالقا من قاعدة اخللق اجلديد
ودوام التجليات .فالقرآن الكرمي قد نزل النيب صلى هللا عليه وسلم ،أما تنزله على قلوب العارفني فهو تنزل للمعاين وليس تنزال
لتشريع جديد ،بل لفهم جديد ،فكل تالوة جديدة للقرآن هي تنزل ملعانيه بشرط أن تكون التالوة ابلقلب ،وإال فإن التالوة
الشفهية تكون حجااب حيول دون تنزل املعاين على قلب القارئ ،لذا وصف النيب هذه الفئة أبن تالوهتم للقرآن ال تتجاوز
حناجرهم .ويف هذا يقول الشيخ األكرب ... " :وهو ]القرآن الكرمي[ جديد عند كل ٍ
اتل أبدا فال يقبل نزوله إال ابالعتدال ...وما
552ابن عربي ،إنشاء الدوائر.16 ،7 ،
553أحمد بن تيمية ،منهاج السنة النبوية ( 8أجزاء) ،تحقيق :محمد رشـاد سـالم( ،المملكة العربية السعودية ،مؤسسة قرطبة.416/5 ،)1985 ،
554انظر :القاضي عبد الجبار ،المغني في أبواب التوحيد والعدل ،تحقيق :مجموعة من العلماء ،ط( ،1القاهرة ،الشركة العربية للطباعة والنشر،
3/7 ،)1960؛ القاضي عبد الجبار ،شرح األصول الخمسة ،تعليق :أحمد بن الحسين بن أبـي هاشـم ،ط( ،1بيروت ،دار إحياء التراث العربي،
357 ،)2001؛ عبد القاهر البغدادي ،الفرق بين الفرق ،تحقيق :محمد محيي الدين عبدالحميد( ،بيروت ،المكتبة العصرية114 ،)1998 ،؛ أبو
الفتح الشهرستاني ،الملل والنحل (جزءان) ،تحقيق :محمد سـيد كيالنـي( ،بيروت ،دار المعرفة45/1 ،)1980،؛ أحمد بن رشـد ،مناهج األدلة في
عقائد الملة – مع مقدمة في نقد مدارس علم الكالم ،تحقيـق :محمود قاسم ،ط( ،2القاهرة،مكتبة األنجلو المصرية.63 ،)1964 ،
867
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
كل ٍ
س بنزوله لشغل روحه بطبيعته فينزل عليه من خلف حجاب الطبع ،فال يؤثر فيه التذاذا وهو قوله صلى هللا عليه وسلم
اتل حي ُّ
حق قوم من التالني أهنم يقرؤون القرآن ال جياوز حناجرهم .فهذا قرآن منزل على األلسنة ال على األفئدة".555
يف ّ
ويف ذات اإلطار يطرح ابن عريب مصطلحا آخر كبديل لثنائية الوجود والعدم هو مصطلح الربزخ .ففي حديثه عن
املراتب الوجودية العديدة والوسائط اليت تندرج ضمنها جنده يصفها ابملراتب والوسائط الربزخية .ويف تعريف ابن عريب للربزخ يقول:
"الربزخ يتوسع الناس فيه ،وما هو كما يظنون ،إمنا هو كما عرفنا هللا تعاىل يف كتابه يف قوله يف البحرين ((بَيْنَهُمَا بَ ْرزَخٌ ََل
يَبِْغيَ ِان)) ]الرمحن . [20 :فحقيقة الربزخ أال يكون فيه برزخ .فإن التقى الواحد منهما بوجه غري الوجه الذي يلقى به اآلخر ،فال
بد أن يكون بني الوجهني برزخ يفرق بني الوجهني حىت ال يلتقيان ،فإذن ليس بربزخ .فإذا كان عني الوجه الذي يلتقي به اآلخر
فذلك هو الربزخ احلقيقي ...والربزخ يُعلم وال يُدرك ،ويُعقل وال يُشهد" .556فالربزخ هو ما يفصل بني طرفني حبيث يتميز أحدمها
عن اآلخر لكنه يف الوقت عينه جيمع بينهما؛ ألنه ليس بفاصل حقيقي بل ذهين ،وهو هبذا املعىن بديل لثنائية الواحد واملتعدد فهو
حيمل يف طياته الوحدة والتعدد ،ويف الوقت عينه هو بديل لثنائية الوجود والعدم؛ فالربزخ يف حد ذاته ليس موجودا وال معدوما بل
هو حال بني االثنني؛ فهو معدوم إذ ال وجود اثبتا له ،إمنا وجد لوقوعه بني طرفني .كاخلط الفاصل بني الظل والضوء ،فهو غري
موجود يف ذاته (معدوم) ولكنه موجود ابلتقاء الظل ابلضوء (وجود) .557يقول الشيخ ابن عريب " :فما من متقابلني إال بينهما
برزخ ال يبغيان ،أي ال يوصف أحدمها بوصف اآلخر ،الذي به يقع التمييز ...فهو احلال الفاصل بني الوجود والعدم ،فهو ال
موجود وال معدوم ،فإن نسبته إىل الوجود وجدت فيه رائحة لكونه اثبتاً ،وأن نسبته إىل العدم صدقت ،ألنه ال وجود له ...مث
إن هذا الربزخ الذي هو املمكن بني الوجود والعدم سبب نسبة الثبوت إليه مع نسبة العدم هو مقابلته لألمرين بذاته".558
.3تفكيك الثنائيات األخالقية لدى حميي الدين بن عريب
الشر ،لكن لو
إن احلكم األخالقي ال بد أن يكون مستندا إىل حرية اإلنسان يف اختيار أفعاله ليحكم عليه ابخلري أو ّ
أمعنا النظر يف نظرية وحدة الوجود القائمة على أن الوجود واحد يف جوهره وهو احلق تعاىل ،متعدد يف جتلياته ،وأن اخللق ما هو
جتل مستمر للحق سبحانه ،وانتقال للموجودات من مستوى وجودي إىل آخر ،من الوجود العيين اجلوهري والعلمي إىل الوجود
إال ّ
كل ما يصدر عن اإلنسان ليس ابختياره وال إرادته ،بل هو جتليات جربية
احلسي .جند أن ابن عريب مييل إىل القول ابجلربية وأن ّ
555ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر) ،93/3 ،وانظر المصدر نفسه.128 /3 ،
556ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر) ،ص518/3 :؛ وانظر أمثلة على البرزخ :المصدر نفسه464/2 :؛ انظر محمد المصباحي ،نعم وال،
ابن عربي والفكر المنفتح ،ط( ،1الرباط ،دار األمان ،الرباط.204-177 ،)2012 ،
557انظر :سعاد الحكيم ،المعجم الصوفي ،ط( ،1القاهرة ،دندرة للطباعة والنشر186 ،)1981 ،؛ ابن عربي ،الفتوحات المكية (تحقيق عثمان يحيى)،
.482/1
558ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر).47/3 ،
868
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
للحق تعاىل . وعليه فالقدر عند ابن عريب هو تعيني وقوع شيء على ما هو عليه يف وقت حمدد ،وأما القضاء فيتمثل يف حكم هللا
أبن تكون األشياء على ما هي يف ذاهتا على حنو ما عرفها منذ األزل .559حبيث ميثل القدر اجلانب العلمي للموجودات ،وميثل
القضاء جانب اخللق والتحقق الفعلي يف عامل الشهادة .وعليه فإن كل شيء يف العامل جيري مبقتضى قانون اجلربية األزلية ،ويقتضي
هذا االعتقاد أن كل إنسان يولد عاصيا أو مطيعا ،شريرا أو خريا وفقا ملا طبعت عليه عينه الثابتة يف العلم القدمي .560إذن كيف
ميكن أن حيكم على أمر ما ابخلري أو الشر ما دام اإلنسان ال ميلك خيارا يف أفعاله فكيف حيكم عليها ابخلري والشر أو الطاعة
الشر ،وتفكيك ثنائية الثواب والعقاب اليت تقتضيها الثنائية
حلل هذه املعضلة يعمد ابن عريب إىل تفكيك ثنائية اخلري و ّ
واملعصية؟ ّ
األوىل.
1.3تفكيك ثنائية اخلري والشر والطاعة واملعصية
ابلعودة إىل نظرية وحدة الوجود حيضر إىل الواجهة تساؤل أخالقي هو :كيف يكون هناك ما قد يوصف ابلشر أو
جتل للجوهر اإلهلي؟ وكيف يق ّدر هللا أن يتجلى فيما هو شرير أو معصية؟ جييب ابن عريب على
ابملعصية لكنه يف نفس الوقت ّ
هذه املعضلة من خالل تفكيك ثنائية اخلري والشر واقرتاح بديل هلا هو الفعل احملايد القابل يف ظاهره لكال األمرين .فما قد يوصف
ابخلري يف زمان أو مكان أو ظرف ما ما قد يكون شرا يف ظروف أخرى والعكس صحيح .فاخلري والشر ظاهرا نسبيان خاضعان
العتبارات ظاهرية فقط .ي قول" :واألفعال يف ذاهتا ال توصف أبهنا خري أو شر ،إمنا تضاف إليها صفة اخلري أو الشر العتبارات
عرضية مخسة :هي إخضاعها ملقاييس العرف االجتماعي ،أو خمالفتها للطبع ،أو عدم موافقتها للغرض ،أو اختالفها مع معايري
الشرع ،أو قصورها عن درجة الكمال املطلوب"
561
فاألمور قد تكون خريا أو شرا وفقا العتبارات وضعية اجتماعية ،وهذا يعين
أهنا تتصف ابخلري أو ابلشر ليس ألن إحدى هاتني الصفتني أصيلة فيها ،بل العتبارات عرضية .وكذا األمر فيما خالف الطبع
واملألوف ،أو ما مل يوافق الغرض ،كأن يوصف حاكم ما أبنه شرير ألنه مل يوافق غرض احلكم الذي يضطلع به ،أو لقصوره عن
درجة الكمال املطلوبة منه .وهنا جيدر بنا التوقف عند خمالفة الشرع .فالشريعة يف فكر ابن عريب هي اجلانب الظاهري للحقيقة.
نسيب مضاف ال مطلق .لذا فإ ّن أحكام الشريعة
ومبا أهنا تنتسب إىل الظاهر فإنه جيري عليها ما جيري عليه من حيث هو مقيّد ّ
شر يف ذاته.
على ما هو خري أو شر هي أحكام نسبية عرضية ال تعين أن ما تصفه ابخلري أنه ّ
خري يف ذاته ،وال ما تصفه ابلشر أنه ّ
وابن عريب يف هذا املقام يفصل بني أمرين :األمر التكويين واألمر التكليفي .فظهور العاصي مبعصيته واملطيع بطاعته
خاضع لألمر التكويين؛ أل ّن العاصي واملطيع يفعالن ما اقتضته طبيعة العني الثابتة يف كل منهما ،وقد قضى هللا أن يكون ذلك
كذلك منذ األزل .ولكن الذي اقتضته العني الثابتة ،وقضى به احلق إمنا هو فعل فقط ،ال يوصف أنه يف ذاته طاعة أو معصية.
يقع الدارس البن عربي على نصوص متضاربة في هذه المسألة ،فتارة تجد نصوصا تصرح برفض ابن عربي لفكرة الجبرية (الفتوحات المكية
صادر ،) 50/1 ،وتارة تجد نصوصا تدل على قناعته بحرية اإلنسان وتخييره (فصوص الحكم .)160 ،وهذا أمر محير للدارسين غير أن فكرة
الجبرية هي التي تتسق مع مذهبه العام القائل بوحدة الوجود وهذا ما يعطيها قوة أكبر في التدليل على موقف ابن عربي من التسيير والتخيير.
559ابن عربي ،فصوص الحكم.155 ،
560ابن عربي ،فصوص الحكم.158 ،
561ابن عربي ،فصوص الحكم339 ،؛ وانظر أيضا ص65 ،41 ،2 :؛ وانظر :ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر).576/2 ،
869
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
ولذلك ال يقال إن احلق قدر املعصية أزال وقضى بظهورها .وإمنا يسمى الفعل طاعة أو معصية ألنه ُحيكم عليه بعد ظهوره مبقياس
ديين ،أي مبطابقته أو خمالفته ألمر من أمور الدين ،وهذا هو األمر التكليفي .جاء يف الفتوحات " :فاملشيئة ]األمر التكويين[
سلطاهنا عظيم ...ألهنا تقتضي احلكم .فال يقع يف الوجود شيء وال يرتفع خارجا من املشيئة ،فإن األمر اإلهلي إذا خولف هنا
ابملسمى معصية ،فليس إال األمر ابلواسطة ]األمر التكليفي[ ال األمر التكويين .فما خالف هللا أحد قط يف مجيع أفعاله من حيث
أمر املشيئة؛ فوقعت املخالفة من حيث أمر الواسطة فافهم" .562وهنا يذكر ابن عريب قصة فرعون وكفره ،فيقول إن فرعون ابدعائه
اإلهلي[ أل ّن عينه الثابتة اقتضت
األلوهية قد أطاع األمر التكويين ]أي حتققه احملسوس واملشهود حلقيقته الثابتة واملقررة يف العلم ّ
حيرم الشرك هللا.563
ذلك .ولكنه خالف األمر التكليفي الذي ّ
وتندرج ضمن هذا اإلطار ثنائية اإلميان ابعتباره أبرز صورة للطاعة والكفر ابعتباره أبرز صورة للمعصية .وكما يفكك ابن
عريب ثنائية اخلري والشر ويقدم بديال عنها ،يقوض ابن عريب ثنائية اإلميان والكفر من حيث إن اإلميان هو ابهلل الواحد والكفر مبا
عبد سواه ،والكفر هو بعبادة الصنم والوثن والشجر وغري ذلك ،ويقدم بديال عن هذه الثنائية هو العبودية املطلقة هلل .فوفق ابن
عريب فإن من يعبد هللا ويكفر مبا عُبد من أصنام وأواثن ...فإميانه منقوص ؛ وحجة ابن عريب هنا أ ّن من يؤمن أن هللا خيلو منه أي
موجود فإنه يقول أب ّن هللا جسم حمدود ،فإذا خال منه أحد املعبودات كالصنم والوثن والنجوم واألشخاص فهذا يعين أنه موجود يف
يصح .إمنا هو منزه عن كل جسم نظرا إىل حقيقته ،أما من حيث جتلياته فهو ظاهر يف كل شيء؛ إذ إنه
مكان آخر .وهذا ال ّ
تعاىل عني كل املوجودات فإذا خال أي موجود من جوهره وعينه مل يعد له وجود قط .وأما من عبد الصنم والوثن والنجوم وغري
ذلك ففي كفره إميان من وجه من الوجوه كونه عبد هللا يف إحدى جتلياته ،وأل ّن األلوهة سارية يف كل املوجودات .لذا فالبديل الذي
الكلي فما من أحد إال ويعبد هللا ،يقول ابن عريب" :سرى توحيد األلوهية على
يقدمه هلذه الثنائية هو العبودية الشاملة أو اإلميان ّ
حق اإلله .فال خطأ يف
مقتضى(( :وَقَضَى رَبُّ َ
ك أاََل تَعْبُدُوا ِإاَل ِإ اايهُ)) ،فيما عبد يف كل معبود :فلم يعبد فيه إال األلوهية اليت هي ّ
عبادة األلوهية ،بل اخلطأ يف نسب األلوهية إىل ما ليست حبقه ...رأيت ذا النون املصري ...فقلت له ... :عجبت من قولك...
إن احلق خبالف ما يُتصور ويُتخيل! وكيف خيلو من احلق كون وال وجود له إال بظهوره فيه .فالقائل ابلتخلية قائل ابلتحديد .فمن
قال :إنه تعاىل خبالف ما يُتصور ،فإمنا قال به نظرا إىل حقيقته وحقائق جتلياته وإىل جهة تنزيهها مطلقا .وأما من حيث ظهوره
يشم رائحة الوجود .فعلى هذا إمنا يقال :إن احلق إمنا هو حبسب التصور
فهو مع كل شيء بصورة ذلك الشيء؛ فالشيء بدونه مل ّ
والتخيّل وحنومها!" . 564فههنا يقرر ابن عريب وحدة الوجود وأن احلق سبحانه وتعاىل يسري يف كل املوجودات ،فمن عبد
املخلوقات من دون هللا مل يكن خمطئا؛ كونه يعبد هللا تعاىل الكائن يف كل شيء حىت األصنام واألشخاص املعبودين من دون هللا،
لذلك كان يف شركهم هذا ضرب من اإلميان؛ فإهنم وإن كفروا ابهلل من وجه فقد آمنوا به من وجه آخر بعبادهتم صورة من صور
جتلي هللا .إمنا اخلطأ يف االعتقاد بتقييد األلوهة بصنم أو شخص أو أي معبود على وجه التخصيص.
562ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر)،ص.174/4 :
563أبو العال عفيفي" ،األعيان الثابتة في مذهب ابن عربي والمعدومات في مذهب المعتزلة" ،الكتاب التذكاري.219-218 ،
564ابن عربي ،نصوص تاريخية خاصة بنظرية التوحيد في التفكير اإلسالمي" ،الكتاب التذكاري.263 ،
870
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
فإذا كان األمر كذلك فوفق أي اعتبار يثاب املؤمن ابجلنة ويعاقب الكافر ابجلحيم؟ هذا ما يقتضي من ابن عريب
تفكيك ثنائية الثواب والعقاب ،لتتسق مع طرحه األخالقي ودون الوقوع يف مغبة جرح العدالة اإلهلية.
2.3تفكيك ثنائية الثواب والعقاب
إن نظرية ابن عريب أبن الوجود يف أصله خري ،وأن األفعال الظاهرة ال توصف خبري وال بشر يف ذاهتا بل العتبارات
كل
ونسب أخرى منها الشريعة ،وأهنا مجيعا جتليات للحق تعاىل وامتثال ملشيئته ،وأنه ما من أحد إال ويعبد هللا بصورة أو أبخرىّ .
مستحق ابلضرورة للعقاب بصورته التقليدية يف الرتاث اإلسالمي.
هذا جيعل اإلنسان غري
ّ
إن رؤية ابن عريب إلرادة اإلنسان على األرض تنعكس على رؤيته ملصري اإلنسان يف العامل اآلخر .فالبشر كلهم يؤمنون
ابهلل ولكن أبشكال خمتلفة سببها أن هللا تعاىل جتلى أبشكال الهنائية يف عامل الظاهر ،فصار أصحاب كل عقيدة يعبدون هللا يف
إحدى جتلياته .والفرق بني حقيقة وأخرى هو الفرق بني القرب والبعد عن احلقيقة الكربى وهي احلق املتجلي يف كل املوجودات.
فرق بني من يؤمن ابهلل يف حقيقته الباطنية (أي اإلميان ابهلل من حيث إنه عني كل املوجودات وليس اإلميان ابهلل وفق املنظور
ٌ
اإلس المي التقليدي) وهو بذلك قريب منه سبحانه ،وبني من يؤمن ابهلل يف إحدى جتلياته الظاهرة ويف ذلك بعيد عن حقيقة احلق
تعاىل .يقول ابن عريب" :وما يف الوجود من شيء ...إال وهو عارف بوحدانية خالقه .فهو واحد وال ب ّد .وال تتخيل أن املشرك ال
يقول ابلواحد بل يقول به ،لكن من مكان بعيد ،لذا شقي ابلبعد .واملؤمن يقول به من مكان قريب ،وهلذا سعد ابلقرب".565
فتوحيد هللا احلق يعين أن هناك فرقا بني تعينات هللا يف العامل كصور حمددة وبني هللا نفسه ،بني التوجه للموجودات أو التوجه
للوجود اخلالص ذاته ،بني التوجه للحقيقة ذاهتا وبني الوقوف عند جتلياهتا اليت تصبح حجبا ختفي احلقيقة وراءها".566
ويف هذا الطرح السابق فكراتن أساسيتان يف مسألة املآل األخروي مها :القرب ،وهو اإلميان ابلوحدانية املطلقة أبن هللا
هو جوهر وعني كل املوجودات ،وأن املوجودات إن هي إال جتليات له سبحانه .والبعد ،وهو البعد عن حقيقة احلق سبحانه
وعبادته يف إحدى صور جتلياته الظاهرة .وهذا البعد ليس قطيعة ،إمنا هو خطأ حمدود ابالتصال ابحلقيقة .فاجلنة والنار مها انعكاس
حلالة القرب من احلقيقة والبعد عنها يف الدنيا.
وحد هللا وحدانية مطلقة ال ترى يف الوجود إال هللا فهو عني املوجودات وهي جتلياته الظاهرة فهو قريب من احلق يف
فمن ّ
احلق تعاىل .من هنا يفهم الشيخ ابن عريب معىن اجلنة اللغوي وهو القرب ،وهو ضمنا
الدنيا وله يف اآلخرة مقام القرب عينه من ّ
التقليدي احلسية للجنة .والنعيم ابلقرب من احلق سبحانه نعيم مقيم ،فكما تنعم املؤمن ابلقرب من هللا يف الدنيا يتنعم
يقوض املعىن
ّ
ابلقرب ]اجلنة[ يف الدار اآلخرة.567
565ابن عربي ،مجموع الرسائل اإللهية ،ص.8/1:
566ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر).469/3 ،
Afifi, The Mystical Philosophy of Muhiddin Din Ibnul Arabi, 146.
871
567
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
وأما جهنم فيعمل ابن عريب على تقويض هذا املفهوم يف صورته التقليدية ،حيث يبعث القوة مبعىن آخر جلهنم وهو
البعد؛ فإذا كانت اجلنة تعين القرب فجهنم تعين البعد .فمن كان بعيدا عن احلق يف الدنيا متعلقا ابلظاهر ،كان يف اآلخرة بعيدا
عن احلق يف جهنم ]البعد[ .ويتابع ابن عريب تقويضه هلذا املفهوم فيشري إىل أن جهنم وإن كانت تعين البعد إال أن أهلها ينالون
القرب أيضا .فاجلنة ليست وحدها هي القرب والنعيم ،فجهنم أيضا فيها قرب ونعيم! أما القرب من احلق يف جهنم فيتمثل يف
س وقهم من قبل احلق تعاىل إىل جهنم فينالون القرب ،يقول ابن عريب " :فاهلل تعاىل قال عنهم يف يوم القيامة ((فيسوق اجملرمني))
فهو تأخذ بنواصيهم إىل جهنّم ،األمر الذي جيعلهم قريبني منه؛ فـ(( ََنْن أَقْر ِ ِ
ْوِر ِيد)) فيصل اجملرمون إىل عني
ُ َُ
ب ِإلَيْه م ْن حَبْ ِل ال َ
568
ال قرب .فزال البعد ،فزال مسمى جهنم يف حقهم ،ففازوا بنعيم القرب من جهة االستحقاق" .وأما النعيم يف جهنم فحاصل
أيضا من حيث إهنا مزيج من األمل والسعادة والشقاء والراحة .569وابن عريب يقدم صورة لتقريب هذه احلالة إىل األذهان ،فيقول إن
أهل جهنم أشبه حبال النائم الذي إذا نظرت إليه وهو حيلم تعتقد أنه سعيد ولكن إذا نظرت إىل حاله اليت هو عليها من فقر وبؤس
تعرف أنه يف عذاب ،وأهل النار كلك ال ميوتون وال حييون ،أي ال يستيقظون من نومهم أبدا .570ويف هذا الطرح انسجام مع
علي وهي ذات أمهية يف فكر
توافق جهنم مع عامل الدنيا الظاهر فما هو إال حلم يف نظر املتصوفة ،وكثريا ما يرددون قولة اإلمام ّ
املتصوفة اليت تقول" :الناس نيام ،فإذا ما ماتوا انتبهوا" .وإذا كان بعد العصاة واملشركني عن حقيقة الوحدانية ابتعادا جزئيا؛ حيث
إهنم آمنوا بصورة من صور جتليات هللا اليت عبدوها من حجر أو شجر أو جنم أو ما شكال ،فكذلك األمر ال يكون بعدهم عن
احلق يف اآلخرة أزليا؛ إذ تشملهم رمحة هللا ،فربمحته يتحول العذاب إىل عذوبة ونعيم ،ويتنعمون يف جهنم كما يتنعم أهل اجلنة من
حيث حقيقة النعيم وإن اختلف التجلي الظاهر بني نعيم أهل اجلنة ونعيم أهل جهنم .يقول:571
الو ْعد َو ْح َد ُه
فَـلَ ْم يَ َ
بق إَال َ
صاد ُق َ
وما
ل َوعيد
احلَ ّق
ني
َع ٌْ
تُعاي ُن
فَإنـ َُّه ْم
على
لَ َّذةٍ
فيها
عيم
نَ ٌ
ُمباي ُن
اخلُْلد
َمر
فاأل ُ
واح ٌد
وبينهما
عند
التَّجلّي
تَبايُ ُـن
ُعذوبة
طَ ْعمه
وذاك
لهُ كالق ْشر
دار
َ
َوإ ْن
َد َخلوا
نَع ُيم
جنان
سمى
يُ َّ
َعذاابَ م ْن
الشَّقاء
568ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر).113/1 ،
569ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر).290/1 ،
570ابن عربي ،الفتوحاdoت المكية (دار صادر).303/1 ،
571ابن عربي ،الفتوحات المكية (دار صادر).121/2 ،
872
والق ْشُر
صاي ُن
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
ونلحظ أن ابن عريب يقوض مفهوم العذاب الذي تعين األمل وفق املفهوم الفقهي السائد ،ابالستناد إىل جذره اللغوي
الذي حيمل معىن العذوبة أي اجلمال واحلالوة .وابحملصلة فإنه يقوض ثنائية الثواب والعقاب يف اجلنة والنار ويقدم بديال هلا هو
النعيم الذي يتخذ جتليات متعددة بني أهل اجلنة وأهل اجلحيم.
النتائج
لقد نزع الفكر اإلنساين بصورة عامة يف تعاطيه مع املوضوعات املختلفة ثقافية أو دينية أو اجتماعية ...وحىت علمية إىل
أتطريها ووضعها ضمن فئات لتسهيل دراستها وإصدار االحكام عليها .وغالبا ما كانت هذه الفئات ترتبط فيما بينها بعالقات
ضدية وجدلية .واألمثلة على هذه الثنائيات عديدة كاخلري والشر وهللا واإلنسان والرجل واملرأة والكالم والكتابة ...وعادة مل يُنظر
إىل هذه الثنائيات الضدية نظرة حيادية حبيث يقف كل طرف منها على حد سواء مع نقيضه ،بل عملت الثقافات املختلفة على
ط من قيمة الطرف اآلخر حبيث أصبحت العالقة بني الثنائيات الضدية عالقة عنف وهيمنة من قبل
اإلعالء من قيمة طرف واحل ّ
أحد طريف الثنائية ضد اآلخر ،فكان أحد الطرفني مركزا واآلخر هامشا .فمثال اخلري مركز والشر هامش ،الكالم مركز والكتابة
هامش.
وقد كانت الفلسفة التفكيكية لدى جاك دريدا إحدى أبرز املنعرجات يف تعاطي الفكر اإلنساين مع هذه الثنائيات
الضدية .حيث رأى دريدا أن هذه التصنيفات الثنائية وإن ساعدت على تثبيت هذه املفاهيم وسهلت دراستها واحلكم عليها فإهنا
يف الوقت عينه عملت على جتميدها وإماتتها وقيدت الفكر اإلنساين يف التعاطي معها وفق منظور إما وأو .فعمل على خلخلة
هذه الثنائيات اليت حكمت الثقافة الغربية عصورا طويلة ،خلخلة متس جوهر هذا الفكر ال عوارضه ،فالتفكيك يقتضي اإلقامة
داخل الثنائية امليتافيزيقية وخلخلتها من خالل قلب التمركزات ،لكن جيب عدم اإلقامة يف هذه املرحلة وإال وقع التفكيك يف فخ
متركزات امليتافيزيقيا وإن بصورة معكوسة .لذا فاملرحلة األخرية من التفكيك هي الوصول إىل تقويض الثنائيات واقرتاح بدائل أخرى
ختلوا من فكرة املركز واهلامش.
وتتجلى اآللية التفكيكية يف أوضح صورها يف كتاب ديريدا "صديلية أفالطون" La Pharmacie de Platon
وكذلك يف كتابه اآلخر "عن الكتابة" De la grammatologieحيث يوظف فيه العديد من املصطلحات املزدوجة من
أجل تقويض ثنائية الكالم والكتابة حنو الفارمكون Le pharmakonواألثر La traceوالزايدة .Le supplémentيف
هذا الكتاب يعمل دريدا على تفكيك ثنائية الكالم ابعتباره أصال وحيّا وانطقا ،وهو املمثل احلقيقي للوغوس ،والكتابة ابعتبارها
تكرارا جامدا وصامتا لألصل املنطوق وزايدة عليه .ويبين دريدا طرحه هذا على حماورة "فيدروس" ألفالطون ،وابلتحديد القسم
األخري منها الذي يتحدث عن الكتابة أصلها واترخيها وقيمتها .حيث خيرب سقراط فيدروس أسطورة مصرية عن أصل الكتابة
حيث يقوم اإلله تووت Theuthبعرض صنائعه على ملك مصر آنئذ اتموس Thamousوهو عينه اإلله آمون
Ammonليوافق على منحها لسائر املصريني ،وينتهي إىل عرض احلروف األجبدية ابعتبارها الفارمكون (وهنا مبعىن الرتايق)
873
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
لذاكرة الناس ،لكن اتموس يرفض هذا الفارمكون ابعتباره مسا يهدد ذاكرة الناس إذ سيجعلهم يستغنون عن ذاكرهتم اليت ستضعف
مع الوقت.
السم غري أن
يدور نقاش دريدا ملسألة الكتابة حول مصطلح الفارمكون الذي حيمل يف اللغة اليواننية معنيي الرتايق و ّ
الرتمجات الغربية قامت إبقصاء أحد احملمولني املعنويني للمصطلح اليوانين وقدمته يف ترمجاهتا ابعتباره يعين الرتايق .ويف قراءة دريدا
هلذا املصطلح يف حماورة فيدروس يكشف عن الداللة املزدوجة هلذا املصطلح املستعار للكتابة .إذن فالكتابة م وترايق ،وهذا يعين
سم وترايق فال أفضلية لطرف على اآلخر.
ضمنا أن الكالم أيضا ّ
وملا كان القسم املتعلق أبصل الكتابة ملحقا على موضوع احملاورة الرئيس وهو احلب واجلمال كانت الكتابة وكأهنا زايدة
. supplémentويف هذا إشارة ضمنية من سقراط املنحاز للكالم والذي مل يدون شيئا أن الكتابة هي حمض زايدة على الكالم
فهي متثيل ميت له .والزايدة هي إحدى املصطلحات الدريدية اليت حتمل معنيني األول اهلامشية ابعتبارها زايدة على األصل ،لكنها
يتم إال هبا إذن هي ليست حمض هامش .هنا أيضا تبدو الكتابة هامشا وضرورة يف الوقت عينه
تعين يف الوقت عينه أن األصل مل ّ
والكالم اتما وانقصا يف ذات الوقت.
والكتابة ابعتبارها متثيال للكالم تغدو أثرا traceله ،واألثر من املصطلحات املركزية يف التفكيكية وهو أيضا من املفاهيم
يدل عليه وهو
يدل على أنّه مل يغيب ابعتبار وجود ما ّ
يدل على أن األصل غائب ،لكنه يف الوقت عينه ّ
املزدوجة ،فمن جهة ّ
األثر .أي إن األثر حيمل غياب األصل وحضوره يف الوقت عينه .لذا فليس هو هبامش صرف كما أن "األصل" ليس مبركز صرف.
وعلى صعيد آخر يربط دريدا الكتابة من حيث هي فارمكون أي هي عالمة ذات مضمون لعيب حتتمل داللة السم
والرتايق قي الوقت عينه ،مبصطلح االخـ(تـ)الف La Différenceالذي يعين االختالف والتأجيل يف الوقت عينه ،أي احلركة
وعدم احلسم .مبعىن أن الكتابة ليس مثبتا للعالمات اللفظية بل هي يف حد ذاهتا عالمات لعبية عصية على اإلمساك.وكل قراءة هلا
هي ليست إحالة على مدلول اثبت ،إذ سرعان ما أتيت قراءة جديدة ختطئها فتبقى الكتابة متارس اللعب احلر واالخ(ت)الف أي
االختالف مع املدلول الغائب والتأجيل املستمر له .فضال عن أن العالمة اللفظية يف حد ذاهتا كينونة لعب واخ(ت)الف يف نظر
دريدا .وهنا يطرح دريدا بديله األصيل لثنائية الكالم والكتابة فكالمها ليس أصال وال هامشا أو زايدة ،وال حضورا وال غيااب ،وال
مسا وال ترايقا ،وهذا البديل هو ما يسميه ابلكتابة األصلية Archi-Ecritureإهنا ما مينح العالمة لفظية كانت أو مكتوبة
شرط وجودها ،وهو غياب املرجع أو املدلول .وهذا ما يشرتك به الكالم والكتابة وفق مفاهيم االخ(ت)الف واألثر ...وبذا يقدم
دريدا بديال للثنائية الرتاتبية الكالم والكتابة وهو الكتابة األصلية .إن وجود العالمة لفظية كانت أو خطية ال ميكن أن يتحقق إال
بغياب املرجع وإال ال حاجة لوجودها.
يف املقابل مل خترج الثقافة العربية اإلسالمية يف تعاطيها مع القضااي الدينية واألخالقية والفلسفية الكالمية والثقافية عن
مسار التأطري والتصنيف هلذه املسائل ضمن ثنائيات ارتبطت مع بعضها يف عالقة ضدية عنيفة .فهناك هللا واإلنسان ،وهناك
ولعل ابن عريب هو املفكر األبرز الذي انقلب على هذه البىن الثنائية من
الطاعة واملعصية واملؤمن والكافر ،وهناك جنة وانرّ ...
874
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
خالل نظرية وحدة الوجود اليت انسحبت مفاعيلها على العديد من املسائل الفلسفية والكالمية اليت شغلت الفكر اإلسالمي قدميا،
لكل ثنائية منها انطالقا من نظريته الشاملة وهي وحدة الوجود.
ال سيما القضااي التكوينية واألخالقية .وهو يقدم بديال ّ
ظاهري له.
جتل
ّ
وتتلخص نظرية وحدة الوجود يف أن هللا هو عني كل املوجودات ،وأهنا –أي املوجودات -ما هي إال ّ
وظل له ال ينفصل عنه بل هو صورته وجتليه .وانطالقا
فما يف الوجود سواه .فالوجود كله ظاهر وابطن ،وما الظاهر إال وجه الباطن ّ
من هذا يعمد ابن عريب إىل تفكيك الثنائية التكوينية بتجلياهتا العديدة .مثل ثنائية الواحد وهو هللا ،واملتعدد وهي املخلوقات من
خالل اقرتاح مصطلح جديد هو األحدية اليت هي أصل الواحد والكثرة .فاألحدية موجودة يف هللا الواحد وموجودة يف املخلوقات
وهي ما جتعل كل خملوق فريدا ومميزا عن سواه .وكذلك ثنائية الوجود والعدم اليت يقككها ابن عريب ويقدم بديال هلا هو اخللق
اجلديد أي أن كل شيء يف حالة سريورة من الوجود والعدم يف كل حلظة .وكذلك فكل املراتب الوجودية هي مراتب برزخية والربزخ
أمر موجود ومعدوم يف ذات الوقت.
أما على الصعيد األخالقي فبالعودة إىل نظرية وحدة الوجود حيضر إىل الواجهة تساؤل أخالقي هو :كيف يكون هناك
جتل للجوهر اإلهلي؟ وكيف يق ّدر هللا أن يتجلى فيما هو شرير أو معصية؟
ما قد يوصف ابلشر أو ابملعصية لكنه يف نفس الوقت ّ
جييب ابن عريب على هذه املعضلة من خالل تفكيك ثنائية اخلري والشر واقرتاح بديل هلا هو الفعل احملايد القابل يف ظاهره لكال
األمرين .فاخلري والشر أمران نسبيان ومها يف أصلهما حمايدان ،وكذلك الكفر واإلميان فالكفر واإلميان جوهرمها واحد هو عبادة هللا،
فاإلميان ظاهرا هو عبادة هللا وحده وهذا فيه كفر بتجليات هللا األخرى ،وعبادة الصنم أو احلجر هو عبادة هلل يف إحدى جتلياته
جتل دون آخر.
فقط ،إذن فكالمها يرجع إىل أصل واحد هو عبادة هللا املوجود املطلق والفرق إمنا هو يف عبادته يف ّ
فإذا كان األمر كذلك فوفق أي اعتبار يثاب املؤمن ابجلنة ويعاقب الكافر ابجلحيم؟ هذا ما يقتضي من ابن عريب
تفكيك ثنائية الثواب والعقاب ،أو اجلنة واجلحيم أو النعيم والعذاب.لتتسق مع طرحه األخالقي ودون الوقوع يف مغبة جرح العدالة
اإلهلية .فيعمل ابن عريب على تفكيك ثنائية اجلنة واجلحيم ،أو النعيم والعذاب .فاجلنة واجلحيم إن مها إال حال واحدة خيتلفان
فقط يف قرب ساكنهما من احلق أو البعد عنه ،فاجلنة يف إحدى معانيها اللغوية تعين القرب وجهنم يف إحدى معانيها اللغوية تعين
البعد .وأما عذاب اجلحيم فهو حبمل معنيني األمل والعذوبة أي احلالوة ،فوفق ابن عريب فإن أهل اجلحيم يتنعمون كأهل النعيم إال
أن الفرق يف جتيات النعيم بني هنا وهناك.
إن ما تقدم يكشف عن تقارب ملحوظ بني التفكيكية الدريدية وما ميكن تسميته ابلتفكيكية األكربية ،فاملنطلق واحد
تفكيك الثنائيات النمطية املهيمنة على العقلية الغربية لدى دريدا واإلسالمية لدى ابن عريب .يضاف إىل هذا تشابه منهجي بني
الطرفني يف التعاطي مع الثنائيات الضدية وتفكيكها واقرتاح بدائل هلا .مما ميكننا من القول إن هناك مالمح تفكيكية قدمية يف
الرتاث اإلسالمي القروسطي حتديدا لدى حميي الدين ابن عريب.
املصادر واملراجع
البغدادي ،عبد القاهر .الفرق بني الفرق .حتقيق :حممد حميي الدين عبداحلميد .بريوت :املكتبة العصرية.1998 ،
875
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
البقاعي ،برهان الدين .مصرع التصوف أو تنبيه الغيبّ إىل تكفري ابن عريب .حتقيق :عبد الرمحن الوكيل .القاهرة :دار التقوى،
.1998
التفتازاين ،أبو الوفا الغنيمي" .الطريقة األكربية" .الكتاب التذكاري .القاهرة :دار الكاتب العريب للطباعة والنشر:)1969( ،
.316-295
التفتازاين ،أبو الوفا الغنيمي .ابن سبعني وفلسفة الصوفية .بريوت :دار الكاتب اللبناين.1973 ،
ابن تيمية ،أمحد .منهاج السنة النبوية ( 8أجزاء) .حتقيق :حممد رشـاد سـامل .اململكة العربية السعودية :مؤسسة قرطبة.1985 ،
احلكيم ،سعاد .املعجم الصويف .ط .1القاهرة :دندرة للطباعة والنشر.1981 ،
دريدا ،جاك .صيدلية أفالطون .ترمجة :كاظم جهاد .تونس :دار اجلنوب للنشر.1998 ،
دريدا ،جاك .الكتابة واالختالف .ترمجة :كاظم جهاد .ط .2املغرب :الدار البيضاء ،دار توبقال.2000 ،
ابن رشـد ،أمحد .مناهج األدلة يف عقائد امللة – مع مقدمة يف نقد مدارس علم الكالم .حتقيـق :حممود قاسم .ط .2القاهرة:
مكتبة األجنلو املصرية.1964 ،
أبو زيد ،نصر حامد .فلسفة التأويل .ط .1بريوت :دار التنوير للطباعة والنشر ،دار الوحدة للطباعة والنشر.1983 ،
سلدن ،رامان .النظرية األدبية املعاصرة .ترمجة :سعيد الغامني .ط .4بريوت :املؤسسة العربية للدراسات والنشر.1996 ،
الشهرستاين ،أبو الفتح .امللل والنحل (جزءان) .حتقيق :حممد سـيد كيالنـي .بريوت :دار املعرفة.1980،
الشريازي ،املال صدرا حممد بن إيراهيم .احلكمة املتعالية يف األسفار العقلية األربعة .ط .4بريوت :دار إحياء الرتاث العريب،
.1990
ابن عريب ،حميي الدين .إنشاء الدوائر (يف جملد واحد مع عقلة املستوفز ،والتدبريات اإلهلية يف إصالح اململكة اإلنسانية) .حتقيق:
نيربج .ليدن.1920 :
ابن عريب ،حميي الدين .الفتوحات املكية .أربعة جملدات .بريوت :دار صادر،د.ت .وهي مصورة عن طبعة دار الكتب العربية
الكربى مبصر1329 ،هـ.
ابن عريب ،حميي الدين .جمموعة رسائل ابن عريب (جزءان) .بريوت :دار إحياء الرتاث العريب .وهي مصورة عن طبعة دائرة املعارف
العثمانية ،حيدر آابد الدكن1361 ،هـ.
ابن عريب ،حميي الدين .فصوص احلكم .حتقيق :أبو العال عفيفي .بريوت :دار الكتاب العريب.1946 ،
ابن عريب ،حميي الدين .الفتوحات املكية .أربعة عشر جملدا .حتقيق :عثمان حيىي .مصر :اجمللس األعلى للثقافة ابلتعاون مع معهد
الدراسات العليا ابلسوربون ،اهليئة املصرية العامة للكتاب.1958 ،
ابن عريب ،حميي الدين" .نصوص اترخيية خاصة بنظرية التوحيد يف التفكري اإلسالمي" .الكتاب التذكاري .حتقيق :عثمان حيىي.
القاهرة :دار الكاتب العريب للطباعة والنشر.268-221 :)1969( ،
876
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
.1991، مؤسسة املوارد الثقافية: بريوت.1 ط. إبراهيم مهدي: حتقيق. الرسائل اإلهلية. حميي الدين،ابن عريب
دار الكاتب: القاهرة. الكتاب التذكاري." "األعيان الثابتة يف مذهب ابن عريب واملعدومات يف مذهب املعتزلة. أبو العال،عفيفي
.220-209 :)1969( ،العريب للطباعة والنشر
.33457 [ حليم823] : خمطوط رقم، املكتبة األزهرية: مصر. لطائف اجلود يف مسألة وحدة الوجود. عبد الرمحن،العيدروس
، دار الكاتب العريب للطباعة والنشر: القاهرة. الكتاب التذكاري." "حميي الدين بن عريب وغالة الصوفية. عباس،الغزاوي
.152 -131:)1969(
، دار الكاتب العريب للطباعة والنشر: القاهرة. الكتاب التذكاري." "املعرفة عند حميي الدين بن عريب. حممد،غالب
.208-183:)1969(
، مطبعة مصطفى البايب احلليب: القاهرة.3 ط. شرح الشيخ عبد الرزاق القاشاين على فصوص احلكم. عبد الرزاق،القاشاين
.1987
، الشركة العربية للطباعة والنشر: القاهرة.1 ط. جمموعة من العلماء: حتقيق. املغين يف أبواب التوحيد والعدل.القاضي عبد اجلبار
.1960
، دار إحياء الرتاث العريب: بريوت.1 ط. أمحد بن احلسني بن أبـي هاشـم: تعليق. شرح األصول اخلمسة.القاضي عبد اجلبار
.2001
.1979 ، رسالة ماجستري: جامعة القاهرة." "الوجود والعدم يف فلسفة ابن عريب الصوفية. مجال،املرزوقي
.2012، الرابط، دار األمان: الرابط.1 ط. ابن عريب والفكر املنفتح، نعم وال.حممد،املصباحي
Afifi, Abu Al Ela. The Mystical Philosophy of Muhiddin Din Ibnul Arabi. Cambridge: The University
Press, 1939.
Derrida, Jacques. Speech & Phenomena: & other essays on Husserl′s theory of signs. David Allison (Trans.).
Evanston: Northwestern University Press,1973. Original work published in1967.
Derrida,Jacques. Of Grammatology. Gayatri Chakravorty Spivak. (Trans.). Baltimore & London: Johns
Hopkins University Press, 1976. Original work published in 1967.
Derrida, Jacques. "Structure, Sign, & Play in Human Sciences.". In Richard Macsey & Eugenio. Donato.
(Ed.). The Languages of Criticism & The Sciences of Man: The Structuralist Controversy, Baltimore:
The Johns Hopkins University Press, (1970): 247-272.
Derrida,Jacques. Margins of Philosophy. Alan Bass (Trans.). Chicago: University of Chicago Press, 1982.
Jowett, Benjamin (ed.). Dialogues of Plato: Translated into English, with Analyses and Introduction. London:
Cambridge University Press, 2010.
Nicholson, Reynold A.. A Literary of Arabs. London: Cambridge University press, 1969.
877
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Marka Kişiliğinde Masalların ve Arketiplerin Kullanımı: Marka Maskotlarının
Göstergebilimsel Analizi572
Cansu DEMİREL573
Recep SÜNNETCİ574
Özet
Olağanüstü durumların anlatıldığı olaylar bütünü olan masallar, gerçek hayata
dokunan yanlarıyla insanlar tarafından uzun yıllar boyunca kulaktan kulağa ve dilden dile
aktarılır olmuştur. Halk arasında anlatılan masallardaki davranış kalıpları zamanla insanlar
tarafından sembolleşmeye başlamış ve böylece arketipler ortaya çıkmıştır. Arketipler marka
ve kurumlarca masallardan gelen birikimin pazarlama ve reklam alanında etkin olarak
kullanılmasını sağlamaktadır. Bu birikimin kullanımı özellikle marka kişiliği oluşumlarında
ve marka kişiliğinin tanıtımında öne çıkmaktadır. Marka kişiliğinin öne çıkan yanlarından
“maskot” unsurunun masallar ve arketiplerden beslenen yanı bu çalışmanın odağındadır.
Birçok tüketici farkında olmadan iç dünyalarının ve bilinçaltlarının yansıması olan bu
maskotlar sayesinde markalara karşı pozitif duygular besleyerek satın alma eyleminde hızlı
karar vermektedir. Diğer taraftan birer promosyon ürününe de dönüşen maskotlar, gündelik
hayatta masalların yeni biçimleri halini alırken aynı zamanda markanın da birer taşıyıcısı
rolüne bürünmektedir.
Günümüzde tüketilebilir masal ve hikâye türevlerinin artmasına karşın, insanlık
tarihinin ortak mirası olan masalların, geçmişten günümüze önemini koruduğu halen
markaların tanıtımlarında maskotlar aracılığıyla masal ve masal unsurları tercih etmesiyle
ortaya çıkmaktadır. Kapsamı itibari ile bu çalışma gösterge bilimsel yöntem aracılığıyla
masalların perspektifinde arketiplerin, marka maskotlarında neden, nasıl kullanıldıklarını
anlamak ve anlamlandırmak acısından önem arz etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Masal, Arketip, Marka Kişiliği, Marka Maskotu
The Usage of Tales And Archtypes In Brand Personality: Semiological Analysis Of The
Brand Mascot
Abstract
Tales, which are formed a series of events in which extraordinary situations are told,
have been transferred from ear to ear and from language to language years reflecting real life
by people, for many. The patterns of behavior in the tales, narrated among the people,
gradually became symbolized by people and thus archetypes occur. Archetypes effectively
provide to be used the accumulation of tales by brands and institutions in marketing and
advertising. The use of this accumulation put forward especially in the formation and
572
573
574
Bu makale 19-21 Ekim 2019 tarihleri arasında Antalya’da düzenlenen IV. Uluslararası Sosyal Araştırmalar ve Davranış
Bilimleri Sempozyumu’nda sunulan bildirinin geliştirilmiş halidir.
Yüksek lisans Öğrencisi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Reklamcılık Anabilim Dalı
Yüksek lisans Öğrencisi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Reklamcılık Anabilim Dalı
878
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
advertisement of brand personality. One of the prominent aspects of the brand personality is
the “mascot” factor. Mascot's use of archetypes is the focus of this study. Many consumers
unwittingly have positive feelings for brands thanks to these mascots, which are the reflection
of their inner worlds and subconscious minds. Therefore, customers quickly decide on the
buying action. At the same time, mascots are transformed into promotional items and become
the carrier of the brand.
Nowadays consumable tale and types of story have increased. The tales, which are the
common legacy of human history, are still maintaining its importance from the past to the
present day. Therefore, we can understand the fact that brands still prefer tales and tale
elements through mascots. This study is important to understand and interpret why archetypes
are used in brand mascots in the perspective of tales by means of indicative scientific method.
Keywords: Tale, Archetype, Brand Personality, Brand Mascot
Giriş
Sıfırdan bir marka kişiliği yaratmak özelliklede bu kişiliğin kalıcılaşması zaman alan
bir süreç olduğu için markalar bu konuda yıllardır masallardan ve arketiplerden
faydalanmaktadırlar. Masallar bilindiği üzere her bireyin doğduğu andan itibaren maruz
kaldığı yaşanması mümkün olmayan olayları içeren anlatılardır. İnsanlar tarafından,
masallardaki kişilerin ve insanlığın geçmiş yaşantısındaki bir takım deneyimlerin zamanla
kalıplaşarak, arketip olarak adlandırdığımız bir takım semboller halini almıştır. Geçmişin
yansıması olan masalları ve arketipleri markalar kişilik oluşum sürecinde; marka kişiliğini
yansıtacak bir unsur olan maskotlar üzerinde kullanmaktadır. Bu maskot karakterler markanın
yazılı ve görsel olarak bütün mecralarında gerçekleştirebileceği tanıtım çalışmalarında
değerlendirilmektedir. Bu şekilde markalar kitlesinin bilinçaltına seslenerek dikkat çekmekte,
zamanla benimsenmekte, hatırlanmakta ve hatta sevilmektedir. Bu duygusal bağ eyleme
dönüşerek tüketim halini almaktadır. Belli bir süre sonra yapılan destek ve promosyon
çalışmalarıyla da maskotlar müşterilerinin hayatlarında kimi zaman bir oyuncak kimi zaman
da bir anahtarlık olarak yer bulmaktadır. Geçmişten gelen birikimin sağlam temelleri üzerine
oturtulan bu marka kişiliği, tüketici nezdinde markaya değer olarak dönmektedir. Bu değer
satın alma noktasında tüketicinin pozitif yönde karar vermesini arttırmakta ve marka biricik
olmaya başlamaktadır. Reklam ve de tanıtım malzemesine evrilen maskot karakter
günümüzde biçimsel olarak farklılık geçirmiş olsalar da halen kişilik olarak masal ve
arketiplerden esintiler taşımaktadır. Geçmişten esintiler taşıyan maskot iletişimlerinin veya
promosyon çalışmalarının uzun yıllar hafızalarda yer edinmenin bir yolu olarak görülmesinin
yanında yeni iletişim ve pazarlama faaliyetlerinde de halen masallardan izler taşınması
konunun ölümsüzlüğünü gözler önüne sermektedir.
1.Masal
Masal sözlü edebiyatın en eski ve en önemli türlerinden biridir ve birçok şekilde
tanımlamak mümkündür. Lakin kabaca bir tanım yapmak gerekirse; halk arasında kulaktan
kulağa, ağızdan ağıza aktarılan yer, zaman ve kahramanının belirsiz olduğu olağanüstü
olayların cereyan ettiği hikâyelerdir. Gerçekleşmesi mümkün olmayan, konusu ve
kahramanları tamamen hayali olan masal, yapılan tanımlar ve kendine özgü özellikler ile
diğer türlerden ayrışmaktadır. Her ne kadar Andersen masalları gerçek yaşamdan kesitler
sunuyor olsa masalların gerçeklikle ilişkisi olmayıp sadece anlamsal olarak gerçeğe yakın
anlatılardır (Arıcı, 2004: 160).
Kavramsal olarak '’Arapça "mesel" kelimesinden dilimize geçmiş olan ve Anadolu'da,
"masal" olarak kullanılan terim, diğer Türk diyarlarında "ertegü, ertek, erteki, çöçak" gibi
879
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
kelimelerle ifade edilmektedir’’(Arıcı, 2004: 160). ‘‘ Genellikle halkın yarattığı, hayale
dayanan, sözlü gelenekte yaşayan, çoğunlukla insanlar, hayvanlar ile cadı, cin, dev, peri vb.
varlıkların başından geçen olağanüstü olayları anlatan edebî tür’’ olarak tanımlanmaktadır
(www.tdk.gov.tr).
Bir halk bilimi sayılan masallar, bu konudaki araştırmacılar tarafından ilk olarak sözlü
kültür içerisinde doğduğu ve bu kültüre hâkim olan anlatma yeteneği güçlü kişilerce aktarılan
anonim anlatı türüdür. Yani masalların tarihsel olarak taşınırlığı sözlü olarak gerçekleşmiştir.
Zamanla sözlü ve yazılı kültür içerisinde de aktarımı devam eden masalın amacı güldürürken,
düşündürmek, eğlendirirken nasihat vermektir. Bulunduğu dönemin insanlarının duygu ve
düşüncelerinin yansıtmaktadır (Bayraktar, 2004: 24).
Diğer taraftan masalların kaynağı ve yayılışı konusundaki teorilerin öncüsü ise Alman
Wilhelm Grimm'dir. Bu konuda " Kinder und Hausmärchen (Çocuk ve Ev Masalları)" isimli
eserinde önemli sayılabilir iki görüş sunmuştur. Bu görüşlere göre Hint-Avrupa dil ailesine
giren milletlerin bilinmeyen tarihi zamanlarından miras kaldığını diğer taraftan masalların
eski mitlerin birer parçaları olduğunu söyleyerek masalları Hint-Avrupa mitolojisinin bir
devamı olduğu söylenmektedir. Diğer bir görüşe göre ise, ulaşım imkânlarının kısıtlı olduğu
zamanlarda yolculuk için deniz yolu kullanılırken uzun yolculuklarda vakit geçmesi adına
Hindistan'dan yolcu gemilerine masalcılar alınarak bu masalcıların anlattığı masalları,
yolcular da batıya aktarmıştır. Bu görüşe karşı olarak antropolojik görüş ise masalların tek bir
kaynağının olmadığını ve aynı kültür seviyesinde olan insanların belli ortak paydalarının
benzerliğinden kaynaklı olarak ayrı yerlerde benzer şekilde oluştuklarını ileri sürer (Arıcı,
2004: 159-161). Tüm mitlerde olduğu gibi masallar, göç ettikleri coğrafya ya uyum
sağlamışlardır. Masallar tüm dünyanın ortak paydası olsa da her birinin yerel versiyonları
bulunmaktadır (Sezer, 2010: 3). Masalların kaynağı konusunda diğer bir görüşe göre masallar;
Mitoloji Görüşü, Hindoloji Görüşü, Antropoloji Görüşü şeklinde sınıflandırılmıştır (Arıcı,
2004: 159-161).
Konumuz çerçevesinde masallar; mitler ve rüyalar ile bilinçdışının yansımasıdır. Ve
mitlerdeki ile mitlerden doğan masallardaki kahramanlar birer arketipin karşılık gelmektedir.
Bu konuda öncü isimlerden olan Carl Gustav Jung ‘ın araştırmaları ile konuya açıklık
getirilecektir (Ersoy, (Erişim: 23.10.2019): 1).
2.Kavramsal Olarak Arketipler
İnsanlık tarihinin önemli bilgilerini taşıyan öyküler olan mitler; kişilerin ve
toplumların iç ve dış dünyalarını birleştirerek duygu, düşünce ve algılarını yansıttığı öyküler
olduğu için belli bir süre sonra insanlar bu mitleri anlamlandırmak adına sembolleri
kullanmıştır (Yavuzer, 2011: 194). Mitler insanlığın ortak bilinçdışının yansıması olması
nedeniyle sembolleşerek ortak mirasımız olarak günümüze kadar taşınmıştır.
Bu konuda önemli ve öncü isimlerden olan Jung, sembolleri psikolojinin gerçek bir
yüzü olarak görmüş ve mitleri rüyalara benzeterek, rüyalar gibi incelenerek,
yorumlanabileceğini öne sürmüştür (Jung, 2009: 21). Çünkü rüyalar insanların kontrolü ve
iradeleri dışında gerçekleşen bir takım ruhsal durumdan ibarettir. Diğer taraftan rüyalar ve
aynı zamanda düşler, eski nesiller ile bağlantılı ortak bilinç dışının yarattığı bir durum olduğu
için iradeden bağımsız ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple Jung semboller ile rüyalar arasında bir
köprü kurarak konuyu açıklama yoluna gitmektedir.
Ama Jung’un teorisine geçmeden önce hocası olan Freud’den söz etmek gerekir.
Çünkü Jung’un teorisinin temelini Freud oluşturmaktadır. Çağdaş psikolojinin önemli
880
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
temsilcilerinden olan Freud, 1926 yılında “Ego ve İd” adlı eseriyle ‘yapısal kişilik kuramı’
ortaya atmıştır.
Bu kurama id, ego ve süper-ego olarak üç unsur etrafında açıklık getirilmektedir.
Bunlar arasında konumuz ile ilişkili olan asıl kavram “İd” dir. Çünkü Freud’a göre
doğuşumuzdan itibaren sahip olduğumuz ve kalıtsal olan içgüdülerimizi, gizli güçlerimizi
kapsayan id, nesnel olan gerçekten bağımsızdır. Aynı zamanda id, ego ve süper-egoya da
hizmet etmektedir (Öztekin, 2011: 294). Baktığımızda Freud ‘un ortaya koyduğu id, ilahi
boyuttan uzak olan insanın karanlık kısmına işaret etmektedir. Bu duruma karşılık olarak Carl
Gustav Jung araştırmaları ile insanın manevi boyutu olan ilahi kısım ile kişilik kavramını
örtüştürerek bu konuyu yüce bir tarafa çekmektedir.
Jung rüya teorisiyle birlikte kişiliğin tümünü, kişisel bilinçdışı, kolektif bilinçdışı ve
arketip olarak 3 başlık adı altında incelemeye çalışmaktadır.
Kişisel Bilinçdışı: Kişinin kendisine özgü olan yani özel hayatı ile ilgili bilgiler içerir.
Bilinç ile temasa geçince çatışmaya sebebiyet verdiği için zapt edilmiş tecrübeler
bulunmaktadır (Gençtan, 1995: 173). Bu kısım dışa vurumunu rüyalar ile gerçekleştirmektedir
ki zaten bu rüyalarda her zaman kişinin özel hayatı ile ilişkili olur.
Kolektif Bilinçdışı: Bu bilinçdışı kişisel olmaktan ziyade insanlığın geçmiş
yaşantısından, atalarından ve bütün geçmişini (soy ağacını) kapsayan birikimlerini
kapsamaktadır. Bu yönü ile tamamen evrensellik taşımaktadır. Jung'a göre asıl önem arz eden
bilinç budur. Çünkü düşler, mitler ve masallar buradan açığa çıkar ve bütün bunların
temelinde ortak bilinç dışını oluşturan arketipler yer almaktadır. Literatürde ortak bilinçdışı
diye de geçmektedir. Kolektif bilinçdışı, kişisel bilinçdışının daha derinde olan kısmını temsil
eder ve atalardan kalan miras olması sebebiyle kalıcılık taşımaktadır (Gürses, 2007: 79). Bu
kalıcılık ile ilgili literatürde şu örnek verilmektedir: Bir insanın yılandan ve ya karanlıktan
korkuyor olması için bunları yaşaması ve tecrübe etmesi gerekmemektedir. Çünkü bunlar
kişilere, ataları tarafından yaşanarak aktarılmış olan kalıtsal miraslardır (Gençtan, 1995: 176).
Bir nevi depo görevi üslenerek nesilden nesille sürekliliğini korur.
Arketip: Kelime anlamı olarak ilktip, kalıp, şablon gibi kelimelere karşılık olan arketip
kavramı, insanların uzun dönemler sonucu deneyimledikleri olay ve durumlar karşısında
oluşturdukları davranış kalıplarını ifade eder (Baştürk, 2009: 56). Evrensel olan özelliği
nedeniyle Jung'da arketipleri, insanlığın ortak davranışları içeren, yöneten ve kontrol
edebilen bir sinir sistemi olarak görmüştür (Kazaz, 2016: 42). Diğer taraftan arketipler
insanın uzun yıllar sonucu oluşan deneyimlerine ve ruhlarına karşılık gelmektedir. Her ne
kadar semboller ile ifade edilseler de aslında genel geçer net somut bir göstergeleri ve tek bir
karşılık buldukları anlamları bulunmamaktadır. Arketip kavramı üzerine Jung’un eserlerinde
bahsettiği anne arketipinden örnek verebiliriz. Jung ayrıca Anne arketipinin bir yandan
“sevecen anne” (Hz. Meryem) olabileceğini belirtirken diğer taraftan “kötü anne” (Kali) de
olabileceğini, bize bu örneği üzerinden vurgulayarak arketiplerin bir karanlık bir de aydınlık
tarafı olabileceğini bize anlatmaktadır (Ersoy, (Erişim: 23.10.2019): 1).
3. Marka Kişiliği
Marka kişiliği terimini kavramak için öncelikle kişilik ve marka kavramının
anlaşılması izlenecek yoldur. Bu anlamda tanımlama yapmak gerekirse marka, ürünlerin
pazarda tanıtılması ve rakiplerden ayrımı olabilmesi için kullanılan isim, işaret, şekil, sembol,
tasarım vb. gibi unsurlardan oluşan kimliktir.
881
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Kişilik kavramı ise özü itibariyle maskelemek, gizlemek anlamlarındaki Latince
kelime “persona” dan gelmekle birlikte bireyin davranış kalıplarını ifade eden ve diğer
bireyler içerisinden ayrışmasını sağlayan özelliklerdir (Burger, 2006: 23). Her bir kişilik kendi
içerisinde, bulunduğu kişiye has özellikleri barındırmaktadır. Kişilik, insan dışındaki
canlılarda hatta markalarda da bulunmaktadır. Marka kişiliği kavramının doğuşu, markaların
da tıpkı kişiler gibi canlı hayal edilmesi ile ortaya çıkan bir kavramdır. Bu kavramı ilk
kullanan isim Kapferer olmuştur (Wallenklint, 1998: 11). Ve marka kişiliğini insanların
kişiliği ile benzeştirmiştir ve bu konuda vurgulamalar yapmıştır. Diğer taraftan kavram ilk kez
1995 yılında Gardher ve Levy tarafından ortaya atılmıştır. Sonrasında Jennifer Aaker' in
1997’de yaptığı şekillendirme ve düzenlemeler ile literatürde yer edinmeye başlamıştır
(Özçelik, Torlak, 2011: 363).
Marka kişiliği konusu çerçevesinde yapılan bazı araştırmalar, insanların bazı
markalarda sevdikleri bir takım özellikleri aradığı ya da sevdikleri özellikleri taşıyan
markaları kendilerine yakın görüp sempati ve sevmesine duygularını beslediğini ortaya
koymaktadır. Sonuç olarak bu markalar tanıdık hale gelerek satın alma noktasında tercih
edilebilir marka olma ihtimallerini arttırmaktadır (Yener, 2013: 91). Tüketiciler bir nevi
marka seçiminde kendilerine en yakın özellikleri barındıran ve onlara özel hissettiren tıpkı
arkadaşları gibi olan markaları sevmektedirler. Çünkü insanlar değer ve fayda satın
alırlar. Bu yüzden arayış içerisinde oldukları en iyi değeri pazarlayan sembollere (markalara)
yönelirler.
Markalar bu kişilikleri yaratırken oldukça meşakkatli bir süreçten geçerken bazı yol
gösterici unsurları takip etmektedirler. Bunlar (Aktaran: Dursun, 2009: 85):
-Rakip markalar
-Markanın var olan önceki kişiliği
-Hedef kitledir.
Marka kişiliğini yaratıldıktan sonraki süreçte ise markalar bu kişiliği bütünleşik
pazarlama iletişiminin bütün unsurlarında uygulamalıdır. Böylece hedef kitlenin ikna ve
hatırlanabilirlik düzeyi marka tarafından kolayca aşılabilir. Pazarlamacılar ve reklamcılar,
markaların kişiliklerini göstermek için tüketicinin zihninde oluşan simgeler ile bağlantı
kurarlar. Bu hayali durum tüketiciye belli bir süre sonra gerçek gelmeye başlayarak, marka
tüketiminin sürekliliği artmaktadır (Onur, 2011: 18).
882
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Jennifer Aaker’in marka kişiliğinin teorik çerçevesini oluşturmak için çalışmalar
yürüterek 1997’de marka kişiliğinin, beş farklı marka boyutunu ortaya koyduğu
görülmektedir. Bunlar tüketiciler tarafından değerli hale gelen marka kişiliği özelliklerini
göstermektedir. Bu marka kişiliği özellikleri tüm eleştirilere rağmen genel olarak kabul
görmekte ve dünya genelinde kullanılmaktadır.
Kaynak: Aaker, (1997), “Dimensions of Brand Personality”, Journal Of Marketing Vol: 34, No:3, 352. (Bu
Tablo 1-Marka Kişiliğinin 5 Boyutu ve Özellikleri
MARKA KİŞİLİĞİ
Samimiyet
Coşku
Ustalık
Seçkinlik
Sertlik
Mütevazı
Dürüst
Sağlam
Güleryüzlü
Cesur
Heyecanlı
Kışkırtıcı
Sıradışı
Güvenilir
Zeki Başarılı
Üst Sınıf
Cazip
Dışsal
Sert
çalışma için dilimize uyarlanmıştır).
Tablo 1’de ki marka boyutlarına göre bir marka hem cesur hem lider hem de dürüst
olabilir. Yani marka birden fazla kişilik taşıyabilir. Şirketler bu duruma, markanın doğum
aşamasında karar vererek bu süreci devam ettirmektedirler. Ancak şirketler bazen bu marka
kişiliklerini kullanmakta farklı yöntemler de kullanırlar. Örneğin marka yüzü olarak kendi
kişilikleri ile uyumlu olan ünlüleri tercih edebilirler ve ya kendi marka maskotlarını yaratarak
kullanmayı tercih edebilirler. Şirketler, uzun yıllardır marka kişiliğini yansıtmakta çoğunlukla
maskot kullanımını tercih etmektedirler.
Maskot: Türkçe’de “uğur getireceğine inanılan şey” anlamına gelmektedir
(sozluk.gov.tr). Maskot büyücü kelimesinden türemiş ve tarihi 1880’li yıllara kadar
uzanmaktadır. Diğer taraftan ilk insan topluluklarının kutsal saydığı ağaç, ay, deniz gibi
nesnelerin hayatlarını devam ettirme hususunda kendilerine şans getirdiklerine
inanmaktadırlar. Bu inançlarını giydikleri kıyafetlere de yansıtmaları ilk maskot örneği olarak
karşımıza çıkmaktadır (İlisulu, 2011: 156). Eskiye oranla günümüzde markalar için maskotlar
çok değerlidir ve markaların bütün iletişim çalışmalarında karşımıza çıkabilmektedir. Hatta
günümüzde markalarının yansıması olmuş ve tüketicinin kalbine dokunmuş birçok başarılı
maskot bulunmaktadır. Bu maskotlara Michelin Maskotu “Bibendum” , Turkcell Maskotu
“Cell-O” , Arçelik Maskotu “Çelik” gibi örnekler sayılabilir.
4.Marka Kişiliğinde Masal ve Arketip İkilisi
Arketiplerin varlığı mitolojide, ilkel anlatılarda, peri masallarında geçmekte lakin asıl
kaynağı atalarımızın yaşamlarından kalıtsal olarak miras kalan ve beynimizin ilk oluşan
bölümü olan kolektif bilinçdışı kısmından oluşmaktadır (Laccino, 1998; Yakın ve Ay, 2012:
28). Bu kısım insanların bildikleri ama farkında olmadıkları bilgileri barındırdığı için oldukça
değerlidir. Yıllar boyunca birçok marka tarafından kişilik oluşum süresinde kullanılarak
883
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
insanların tüketim çılgınlığına sürüklenmesine hizmet etmiştir. Hatta bu konuda,“Mark ve
Pearson (2001), marka kişiliklerini de tıpkı insan kişiliklerini algıladığımız gibi ilk olarak
arketipler sayesinde ve hızlı bir şekilde algılayabileceğimiz düşüncesinden hareket ederek
marka (kişiliği) geliştirmede kullanılan on iki ana arketip belirlemişlerdir” (Aktaran: Yakın,
Ay, 2012: 28).
Maskotların oluşumunda markalar genellikle Mark & Pearson tarafından oluşturulan
on iki arketipten faydalanırlar. Bu arketipler örnekleriyle Tablo 2’de yer almaktadır.
Tablo 2-Mark & Pearson’ın Marka Kişiliği Ölçmede Kullandıkları Arketip Ölçeği
ARKETİP
İŞLEVİ
MARKA ÖRNEĞİ
Yaratıcı(Creator)
Yardımsever
(Caregiver)
Kral (Ruler)
Yeni bir şeyler yaratmak
Williams- Sonoma
Koruyucu, Kollayıcı
AT&T (MaBell)
Kontrol sağlayıcı
American Express
Soytarı (Jester)
Sıradan Adam
(RegularGuy)
Aşık (Lover)
Eğlendirici
Miller Lite
Halinden memnun olmak
Wendy’s
Sevgi vermek
Hallmark
Kahraman (Hero)
Cesur davranmak
Nike
Asi (Outlaw)
Kuralları yıkmak
Halley - Davidson
Sihirbaz (Magician)
Calgon
Kaşif (Expolorer)
Etkiyi iletmek
İnancı korumak ve
tazelemek
Özgürlüğü korumak
Bilge (Sage)
Kendi dünyasını anlamak
Oprah’s Book
Masum (Innocent)
Ivory
Levi’s
Kaynak:Mark, M.,& Pearson, C.(2001). The Hero and the Outlaw: Building Extraordinary Brands Through the
Power of Archetypes. New York: McGraw-Hill. 13. (Bu çalışma için dilimize uyarlanmıştır.)
5.Metodoloji
Bu çalışma kapsamında marka kişiliği çerçevesinde, marka maskotlarında masal ve arketip
kullanan markaların maskotları incelenmiştir.
5.1.Yöntem
Uzun yıllardır markalar, marka kişiliği geliştirme aşamasında marka maskotlarını
oluştururken masal ve arketiplerden faydalanmışlardır. Arketipler de temel olarak
mitlerden ve masallardan ilham alınarak oluşturulmuştur. Bu durum ışığında bu masal ve
arketipleri kullanarak marka maskotlarını yaratan markalar, tüketicinin bilinçdışında bulunan
kısma seslenerek tüketicinin kalbine dokunduğu için başarılı olmaktadır. Bu sebeple çalışma
kapsamında masallardan ve arketiplerden esinlenerek marka kişiliği başlığı altında marka
maskotlarını oluşturmuş markalar tercih edilmiştir. Ve bu marka maskotları görsel açıdan
Fransız Dilbilimci Roland Barthes'ın göstergebilimsel analiz yöntemi ile incelemeye tabi
tutulmuştur. Ayrıca ünlü Rus halk bilimci Vladimir Propp tarafından ortaya atılan ve
morfolojik metot olarak nitelendirilen masal çözümlemesi de kullanılıp bunlara ek ve son
884
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
olarak Mark & Pearson’ın marka kişiliği ölçmede kullandıkları 12’li arketip ölçeği ekseninde
de değerlendirme ve ölçümleme yapılacaktır.
Barthes'ın göstergebilimsel anlayışına göre, gösterge: gösteren ile gösterilen arasındaki
ilişkidir. Gösterilen: Göstergeyi kullananın ondan anladığı 'şey' dir. Onu gösterenin karşıtı
yapan tek ayrım, gösterenin bir aracı kimliği taşımasıdır. Mit: Birbirleriyle ilişkili kavramlar
bütünü olarak düşünülebilir.
Ona göre “görsel öğelerin ilişkilenmesi ile düz ve yan anlam oluşmaktadır. Bu
oluşumlardan iki düzlemden yararlanılır. Birinci düzlem dizisel (düzanlam)
boyutudur. Bu düzlemde nesneler seçilir. Diğer düzlem olan dizimsel (yananlam)
ise, seçilen öğeleri anlamlandırarak bir bütün oluşturmak için kullanılır. Barthes
çözümleme yaparken dört temel ilkeye bağlı kalır. Biçimselleştirme, yayıncılık,
çoğulluk ve işlemsellik ilkeleri sırayla yapıtı anlamlandırmak için kullanılır”
(Karaman, 2017: 31).
Rus halk bilimci Vladimir Propp’un masal çözümlemesi uygulama kısmında
kullanılacaktır. Lakin Propp’un masallarda tespit ettiği 31 işlev, maskotlar görsel çerçevede
incelendiği için ve bir olay örgüsü bulunmadığından kullanılmayacaktır. Sadece Propp’un
masallarda tespit ettiği 31 işlevin dağıldığı 7 eylem alanı ve kişilik fonksiyonları
kullanılacaktır. Bu fonksiyonlar hakkında bilgi edinmek yerinde olacaktır.
Propp’un 7 eylem alanı veya yapan kişiler (Temel, 2005: 87):
- Saldırgan (Kötü Kişi)
- Bağışçı (Sağlayıcı)
- Yardımcı
- Prenses ve babası (Aranan kişi)
- Gönderen (Görevlendiren)
- Kahraman
- Düzmece kahraman
Mark & Pearson’ın marka kişiliği ölçmede kullandıkları 12’li arketip sınıflamasında
çalışmanın uygulama kısmında kullanılacağı için hakkında bilgi vermek gerekir. Bunlar
(Mark, Pearson, 2001: 13):
Arketip
İşlevler
Yaratıcı (Creator)
Yeni bir şeyler yaratmak
Yardımsever (Caregiver)
Koruyucu, kollayıcı
Kral (Ruler)
Kontrol sağlayıcı
Soytarı (Jester)
Eğlendirici
Sıradan Adam (Rugular)
Halinden memnun olmak
Aşık (Lover)
Sevgi bulmak ve vermek
Kahraman (Hero)
Cesur davranmak
885
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Asi (Outlaw)
Kuralları yıkmak
Sihirbaz (Magician)
Etkiyi iletmek
Masum (Innocent)
İnancı korumak veya tazelemek
Kaşif (Explorer)
Özgürlüğü korumak
Bilge (Sage)
Kendi dünyasını anlamak
5.2.Kapsam ve Sınırlılıklar
Çalışma kapsamında sadece Turkcell, İş Bankası, Coca-Cola, Garanti BBVA ve
Algida markalarının, marka maskotları görsel açıdan incelenecektir. Diğer yandan görseller
Fransız dil bilimci Roland Barthes'ın göstergebilimsel analiz yöntemi içerisinde düz anlam ve
yan anlam boyutlarında ele alınacaktır. Ayrıca ünlü Rus halk bilimci Vladimir Propp
tarafından ortaya atılan ve morfolojik metot olarak nitelendirilen masal çözümlemesi
içerisinden sadece 7 eylem alanı ve kişilik fonksiyonları kullanılacaktır. Bunlara ek ve son
olarak Mark & Pearson’ın marka kişiliği ölçmede kullandıkları 12’li arketip sınıflaması da
uygulama kısmında faydalanılacak bir diğer sınırlılıktır.
5.3.Amaç
Bu çalışmanın temel amacı marka kişiliği başlığı altında markaların tüketicileri ile bağ
kurmakta kullandıkları bir yol olarak maskot kullanımlarında masalların rolünün, masallardan
ilham alınarak oluşturulmuş örnek marka maskotlarının incelenmesi yolu ile gözler önüne
serilmesidir.
5.4.Araştırma Soruları
Marka kişiliği oluşumunda kullanılan maskotların yaratımında hangi masallardan
ve masal kahramanlarından esinlenilmiştir?
Masalsı marka maskotlarının, marka reklamlarındaki kişilik fonksiyonları nelerdir?
Masalsı marka maskotlarının arketipleri ve bu arketiplerin işlevleri nelerdir?
5.5.Araştırma Örneklemi
Marka kişiliği oluşturma aşamasında masallardan ve arketiplerden esinlenerek
oluşturulmuş marka maskotları incelenmiştir. Tercih edilmiş olan bu beş markanın maskotları,
masal ve arketiplerden izler taşıdığı gerekçesi ile seçilmiştir. Bu markalar: Turkcell, İş
Bankası, Coca-Cola, Garanti BBVA, Algida’dır. Analiz sürecinde Roland Barthes'ın
göstergebilimsel metodu, Propp’un masal çözümlemesi ve Mark & Pearson’ın marka kişiliği
ölçmede kullandıkları 12’li arketip sınıflaması kullanılmıştır.
6.Markalar
Marka olarak Turkcell, İş Bankası, Coca-Cola, Garanti BBVA ve Algida tercih
edilmiştir. Uygulama kısmına geçmeden önce bu markalar ve maskotları hakkında bilgi sahibi
olmak yerinde olacaktır.
6.1.Turkcell
Turkcell, Türkiye’de kurulmuş iletişim ve teknoloji hizmetleri sunan bir operatör
şirketidir. Müşterilerine mobil ve sabit şebekeler üzerinden bireysel ve kurumsal, ses, data,
TV hizmetleri servisler sunmaktadır. Türkiye'de mobil iletişim döneminin başlangıcı Şubat
1994'te Turkcell'in hizmete girmesiyle başlamıştır. 27 Nisan 1998'de T.C. Ulaştırma
886
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Bakanlığı ile 25 yıllık GSM lisans anlaşması imzalayarak müşterilerine hizmetlerin
çeşitliliğini, kalitesini arttırarak gelişimini sürdürmüştür. Günümüzde Türkiye’deki geniş
kapsama alanını ve yurt dışında kullanım hizmetlerini geliştirme konusunda çalışmalarını
sürdürerek varlığına devam etmektedir (www.turkcell.com.tr).
Turkcell Marka Maskotları
Fikriye Emocan
Maskotlar içerisinde
edenlerdendir.
en sosyal
medya
tutkunu olup
gündemi
takip
Görsel 1-Fikriye Emocan Maskotu
Kaynak:(www.turkcell.com.tr/emocanlar [Erişim Tarihi: 23.10.2019]
Reklam Ajansı: Rafineri Reklam Ajansı
Zeki Emocan
Adından ve kullandığı gözlük aksesuarından anlaşılacağı üzere emocanlar
arasında zeki görünümlü olanlardandır.
Racon Emocan
Maskotlar arasında; sert bakışlı, ağır abi duruş sergileyen emocan olduğu için
bilardo ile tavla oynamak, maça gitmek hobileri arasında bulunmaktadır.
Görsel 3-Racon Emocan Maskotu
Kaynak:(www.turkcell.com.tr/emocanlar [Erişim Tarihi: 23.10.2019]
Reklam Ajansı: Rafineri Reklam Ajansı
887
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Organik Emocan
Emocanlar arasında görünüm ve yaşam tarz olarak en doğal
olanlardandır. Görünüşünden de anlaşılacağı üzere hippi tarzını
benimsediği görülmektedir.
Görsel 4-Organik Emocan Maskotu
Kaynak:(www.turkcell.com.tr/emocanlar [Erişim Tarihi: 23.10.2019]
Reklam Ajansı: Rafineri Reklam Ajansı
Pamuk Emocan
Davranışsal olarak sevgi kelebeği gibi davranan emocanlardandır. Diğer
emocanlara göre sinemaya gitmek, müzik dinlemek gibi daha sosyal aktiviteler
ile ilgilenen maskottur.
Görsel 5-Pamuk Emocan Maskotu
Kaynak:(www.turkcell.com.tr/emocanlar [Erişim Tarihi: 23.10.2019]
Reklam Ajansı: Rafineri Reklam Ajansı
Tıstıs Emocan
Maskotlar içerisinde en korkak olan ve davrananlardandır. Hayatında yaptığı ve
yapacağı her şey için çekimserlik göstermektedir.
Görsel 6-Tıstıs Emocan Maskotu
Kaynak:(www.turkcell.com.tr/emocanlar [Erişim Tarihi: 23.10.2019]
Reklam Ajansı: Rafineri Reklam Ajansı
Sefa Emocan
Diğer emocanlar içerisinden keyfine düşkünlüğü ile dikkat çeken ve bunu hayatına
da yansıtan emocan olarak sunulur.
Görsel 7-Sefa Emocan Maskotu
Kaynak:(www.turkcell.com.tr/emocanlar [Erişim Tarihi: 23.10.2019]
Reklam Ajansı: Rafineri Reklam Ajansı
888
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
6.2.İş Bankası
Cumhuriyet döneminin ilk ulusal bankası olan İş Bankası, Atatürk'ün direktifleriyle İzmir
Birinci İktisat Kongresi'nde alınan kararlar doğrultusunda 26 Ağustos 1924 tarihinde
kurulmuş genel müdürü Celal Bayar'ın liderliğinde iki şube ve 37 personel ile hizmete
başlamıştır. Günümüzde halen bankacılık sektöründe önemini koruyan ve hizmet vermeye
devam markalardandır (www.isbank.com.tr).
İş Bankası Maximum Kart Reklamı;
İş
Bankası’nın
Maximum
kart
kampanya
reklamlarının
tanıtımlarında reklam yüzü olarak Cem Yılmaz’ın canlandırdığı
“sihirli cin” karakteri markanın kampanya maskotudur. Kart
kullanımı ve kampanyalar hakkında mizah karışımı ile bilgiler
sunmaktadır.
Görsel 8-Sihirli Cin Maskotu
Kaynak:(www.instagram.com/maximumkart[Erişim Tarihi:23.10.2019]
Reklam Ajansı: Medina Turgul DDB
6.3.Coca-Cola
1886 yılında Dr. John S. Pemberton eczanesinde bir içecek üretmiş ve ürettiği içeceği Jacob
eczanesine götürerek satılmasını istemiştir. Bardağı 5 Centten satılan bu içecekten ilk yıl
günde 9 bardak satılmıştır. Pemberton’un ortağı Frank Robinson, iki büyük C harfinin yan
yana güzel duracağını düşünerek bu içeceğe Coca-Cola adını vermişlerdir. Coca-Cola
dünyanın en büyük içecek şirketlerinden biri olarak dünyanın pek çok yerinde üretim ve satış
kanallarına sahiptir(www.coca-colaturkiye.com).
889
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Amerikalı karikatürist, Thomas Nast, (1863) tarafından çizilen Noel
Baba karakteri aslında, MS. 3. yy sonunda, Türkiye’nin Antalya
Şehrindeki antik Patara bölgesinin küçük bir köyünde doğmuş olan
Nikolas isimli bir din adamıdır. Nikolas, tüm mal varlığını hasta, yaşlı,
bakıma muhtaçlara yardım için kullanıyordu. Hayatını Tanrı’ya ve
insanlara hizmete adamış biri olarak tanımlanıyordu. Coca-Cola markası
bunu marka değerini ön plana çıkarmak adına bir dönem maskot olarak
reklamlarında kullanmıştır(bianet.org).
Görsel 9-Noel Baba Maskotu
Kaynak: (www.hurriyet.com.tr[Erişim Tarihi:23.10.2019]
Reklam Ajansı: D'Arcy Advertising Agency
6.4.Garanti BBVA
Garanti BBVA ya da eski adıyla Garanti Bankası 1946 yılında Ankara’da kurulan bir
bankadır. 30 Eylül 2014 tarihi itibarıyla 107,0 milyar
ABD Doları’na ulaşan konsolide aktif büyüklüğü ile
Türkiye'nin
en
konumundadır.
büyük
Kurumsal,
ikinci
özel
bankası
ticari,
KOBİ,
ödeme
sistemleri, özel, bireysel ve yatırım bankacılığı dâhil
bankacılık sektörünün tüm iş kollarında faaliyet
Görsel 10-Garanti Marka Maskotları
Kaynak:(pazarlamasyon.com/sucu-cocugun-taburelerinde-bremen-mizikacilari/[Erişim Tarihi:23.10.2019]
Reklam Ajansı: Alametifarika
gösterir.
2019 yılında Türkiye Garanti Bankası Anonim Şirketi olan marka Garanti BBVA olarak
yeniden adlandırılmıştır. Marka 2011 yılı içerisinde Bremen Mızıkacıları Masalı’ndan ve
kahramanlarından esinlenerek Eşek, Köpek, Tavuk, Kuş hayvanlarını belli bir dönem boyunca
maskot olarak kullanmıştır. Basılı reklam görsellerinde hayvanların fiziksel duruş ve
dizilişleri masala yapılan bir atıf misali gösterge olarak karşımıza çıkmaktadır
(en.wikipedia.org).
890
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
6.5.Algida
Görsel 11 - Algida "Aslan Max" Maskotu
Görsel 12 - Algida "Aslan Max" Maskotu
Kaynak:(www.aslanmax.com[Erişim Tarihi:23.10.2019]Kaynak:(www.facebook.com/aslanmax[Erişim
Tarihi:23.10.2019]
1990 yılında Türkiye’de bulunan bir dondurma markası olan Algida markasının hedef kitlesi
yedisinden yetmişine herkesi kapsamaktadır. Marka, çocuk dondurması Max, gençlerin
dondurması Cornetto, ev dondurması olan Carte d’or ve Magnum dondurması ile 27 yıllık bir
serüvene sahiptir (www.algida.com.tr).
7.Bulgular ve Yorumlama
Masalların bilinirlikleri ve onlara duyulan sempatinin hedef konumunda olduğu marka
iletişimlerinde markaların kurumsal kimlik ve kişiliklerinin birer sunumu olarak maskotları
kullandıkları çalışmanın bulgularınca gözler önündedir. Bu noktada kişilerin reklam ve
pazarlama faaliyetlerine gösterdikleri zihinsel direncin yıkıcısı olarak masallardan
faydalanmak iletişim çabalarına sempatik bir katkı yapmakta diğer taraftan markanın
iletilerine verdiği biçim ile mesajları güçlendirmektedir. Markaların maskotları özelinde bir
değerlendirme yapmak gerekirse;
7.1.Turkcell Marka Maskotları: Emocanlar
İncelenen ilk yedi gösteren, Turkcell markasının maskotlarıdır. Racon, Zeki, Sefa, Organik,
Pamuk, Tıstıs, Fikriye isimlerinde toplam yedi tane marka maskotu ile karşımıza çıkan marka,
kullandığı emocanlar ile tabloya göre: gösteren konumunda Emocan, gösterilen olarak
Turkcell markası görülmektedir. Bu maskotların, Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler
Masalı’ndan esinlenerek oluşturulduğu sayıları ve maskotların özellikleri ile ortaya
çıkmaktadır.
891
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 3-Turkcell Markası “Racon Emocan” Maskotu Analizi
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Sarı Renkli,
Sert Bakışlı,
Antenli
Turkcell
Racon
Markası
Emocan
Emocan
Yan
Anlam
Pamuk
Prenses Ve
Yedi Cüceler
Masalı
Propp’un
Kişilik
Fonksiyonları
Sağlayıcı
Mark &
Pearson
Marka Kişilik
Arketipleri
Asi
Mark &
Pearson
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Kuralları
Yıkmak
Öfkeli Cüce
Turkcell maskotlarından Tablo 3’dekine ilk baktığımızda gördüğümüz sarı renkli, bıyıklı, sert
bakışlı yüz ifadesi takınan antenli bir maskot olan Emocan’dır. Diğer taraftan gösterilmek
istenen ve işaret edilense Turkcell markasıdır. Barthes'ın göstergebilimsel analizindeki düz
anlama Racon Emocan karşılık gelmesinin nedeni aklımıza gelen ve hatırladığımız karşılığın
o olmasındandır. Çağrıştırdığı şey yani yan anlam olarak karşımıza çıkan ise Pamuk Prenses
ve Yedi Cüceler masalındaki cücelerden, “Öfkeli cüce”’dir. Ayrıca öfkeli cüce ile karşılık
bulan karakterin bıyığı ve tesbihi ile ülkemiz kültürel kodlarına ve gündelik hayat
aksesuarlarına yaptığı göndermeler ile anlatı ve karakterinin kültürümüze adapte edildiği
söylenebilir. Propp’un masal çözümlemesindeki kişilik fonksiyonlarından “Sağlayıcı” olması
markanın müşterilerine hizmet sağlayan bir marka olmasından gelmektedir. Mark &Pearson
marka kişilik arketiplerinde “Asi arketip’’ine karşılık gelmesinin nedeni bu arketipin
“Kuralları yıkmak’’ işlev ve fonksiyonunu sahiplenmiş olmasıdır ki bu da genel olarak bütün
anlatı ile uyuşmaktadır.
Tablo 4-Turkcell Markası “Zeki Emocan” Maskotu Analizi
Propp’un
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Sarı Renkli,
Gözlüklü,
Turkcell
Zeki
Antenli
Markası
Emocan
Emocan
Yan Anlam
Kişilik
Fonksiyonlar
ı
Pamuk Prenses
Ve Yedi Cüceler
Masalı
Bilgin Cüce
Mark & Pearson
Mark & Pearson
Marka Kişilik
Arketipleri
Kişilik Arketip
İşlevleri
Kendi
Sağlayıcı
Bilge
Dünyasını
Anlamak
892
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Turkcell maskotlarından Tablo 4’deki maskotumuz da gösteren; sarı renkli, antenli, gözlüklü,
çok meşgul halleri ile bize sunulan Emocan’dır. Gösterilen ise Turkcell markasının kendisidir.
Barthes'ın göstergebilimsel analizindeki düz anlamı ile bize sunulan Zeki Emocan, çağrışım
ile bize sunulan yan anlamı ise yedi cücelerden “Bilgin Cüce”’ dır. Bilginliği ifade eden bir
gösterge olarak emocan diğer emocanlardan farklı olarak gözlük takmaktadır. Propp’un masal
çözümlemesindeki
kişilik
fonksiyonlarından
“Sağlayıcı’’
olması
maskotun
marka
müşterilerine hizmet sağlamasına göndermedir. Diğer taraftan Mark & Pearson marka kişilik
arketiplerinde “Bilge”
arketipine karşılık gelmekte nedeni
ise
‘’kendi
dünyasını
anlamlandıran, her şey hakkında bilgili olma’’ özelliğini barındırmasıdır.
Tablo 5-Turkcell Markası “Sefa Emocan” Maskotu Analizi
Gösteren
Sarı Renkli,
Güleç Yüzlü,
Antenli Emocan
Gösterilen
Düz
Anlam
Turkcell
Sefa
Markası
Emocan
Yan
Anlam
Pamuk
Prenses Ve
Yedi Cüceler
Masalı
Mark &
Pearson
Propp’un
Mark &
Kişilik
Pearson
Fonksiyonları
Marka Kişilik
Arketipleri
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Sağlayıcı
Soytarı
Eğlendirici
Salak Cüce
Turkcell markasından Tablo 5’deki maskotumuzda gösteren sarı renkli, güleç yüzlü, mutlu ve
antenli bir varlık olan sefa emocandır ve onunla gösterilen ise Turkcell markasının kendisidir.
Barthes'ın göstergebilimsel analizindeki düz anlamı ile akla gelen ilk karşılık basit tanımı ile
“Sefa Emocan” iken çağrışımda bulunulan yan anlamında yedi cücelerden “Salak Cüce”’dir.
Propp’un masal çözümlemesindeki kişilik fonksiyonlarından “Sağlayıcı’’ olması maskotun
marka hizmetlerini müşterilerine sağlamasından gelmektedir. Mark & Pearson Marka Kişilik
Arketiplerine göre de “Soytarı” olması maskotun görünüş itibari ile barındırdığı eğlendirici
duruşudur.
893
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 6-Turkcell Markası “Organik Emocan” Maskotu Analizi
Mark &
Pearson
Propp’un
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Sarı Renkli,
Gitar Çalan
Antenli
Emocan
Yan
Turkcell
Organik
Markası
Emocan
Kişilik
Anlam
Fonksiyonları
Marka Kişilik
Arketipleri
Sağlayıcı
Aşık
Pamuk
Prenses Ve
Yedi Cüceler
Masalı
Mark & Pearson
Kişilik Arketip
İşlevleri
Sevgi Bulma
Ve Vermek
Mutlu Cüce
Turkcell markasından Tablo 6’daki maskotumuzda gösteren yine sarı renkli, antenli ama bu
sefer elinde gitarı ile doğal duruş sergileyen -yaygın deyimi ile- hippi tarzlı bir Emocan’dır ve
onunla gösterilen ise Turkcell markasının kendisidir. Barthes'ın göstergebilimsel analizindeki
düz anlamı ile akla gelen ilk karşılık “Organik Emocan”’dır, çağrıştırdığı ikinci anlamında ise
masal kahramanı olan yedi cücelerden, “Neşeli Cüce’’’ye karşılık gelmektedir. Propp’un
masal çözümlemesinde bulunan kişilik fonksiyonları arasından “Sağlayıcı”dır. Mark &
Pearson Marka Kişilik Arketiplerinden “Aşık” olması onun “Sevgi bulma ve vermek’’
özelliğini müzik ile aynı zamanda doğallığı ile yansıtmasıdır.
Tablo 7-Turkcell Markası “Pamuk Emocan” Maskotu Analizi
Mark &
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Sarı Renkli,
Sevimli,
Antenli
Emocan
Turkcell
Markası
Pamuk
Emocan
Yan
Anlam
Pamuk Prenses
Ve Yedi Cüceler
Masalı
Propp’un
Pearson
Kişilik
Marka
Fonksiyonları
Kişilik
Arketipleri
Sağlayıcı
Masum
Mark &
Pearson
Kişilik
Arketip
İşlevleri
İnancı
Korumak
Mutlu Cüce
Turkcell markasından Tablo 7’deki maskotumuzda gösteren sarı renkli, sevimli duran antenli
Emocan. Bundan hareketle gösterilen ise Turkcell markasıdır. Barthes’in analizindeki düz
anlam ile ilk karşılık “Pamuk Emocan’’ iken bize çağrışımda bulundurduğu karşılık ise yedi
cüceler arasından “Neşeli Cüce”’dir. Neşeli cüce olmasındaki sebep onun görünüş itibari ile
sevimli olarak sunulmasıdır. Propp’un masal çözümlemesindeki kişilik fonksiyonları
içerisinden üstlenmiş olduğu özellik nedeni ile diğerleri gibi “Sağlayıcı” rolü üstlenmektedir.
894
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Mark & Pearson marka kişilik arketipleri arasından da temsil ettiği görünüş nedeni ile
“Masum” olması iken işlev olarak sahiplendiği durum “İnancı korumak”dır.
Tablo 8-Turkcell Markası “Tıstıs Emocan” Maskotu Analizi
Gösteren
Anlam
Sarı Renkli,
Korkak,
Antenli
Emocan
Mark &
Pearson
Mark &
Pearson
Kişilik
Marka
Fonksiyonları
Kişilik
Arketipleri
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Yan
Düz
Anlam
Gösterilen
Propp’un
Turkcell
Tıstıs
Markası
Emocan
Pamuk
Prenses Ve
Yedi Cüceler
Masalı
Sağlayıcı
Kâşif
Özgürlüğü
Korumak
Çekingen
Cüce
Turkcell markasından Tablo 8’deki maskotumuzda gösterenimiz; sarı renkli, antenli, korkak
duruş sergileyen diğer bir emocandır. Gösterilen ise Turkcell markasıdır. Barthes’in
analizinden hareketle ilk karşılık(düz anlam) “Tıstıs Emocan” iken çağrışımı ise (yan anlamı),
yedi
cüceler
içerisinden
“Çekingen
Cüce”’yi
işaret
etmesidir.
Propp’un
masal
çözümlemesindeki kişilik fonksiyonu ise diğerleri gibi “Sağlayıcı”’dır. Mark &Pearson marka
kişilik arketipleri içerisinden “Kâşif” arketipe karşılık gelmektedir.
Tablo 9-Turkcell Markası “Fikriye Emocan” Maskotu Analizi
Propp’un
Gösteren
Gösterilen
Sarı Renkli,
Antenli
Kız,
Emocan
Turkcell
Markası
Düz
Anlam
Fikriye
Emoca
n
Yan
Kişilik
Mark &
Pearson
Anlam
Fonksiyonlar
ı
Marka Kişilik
Arketipleri
Pamuk Prenses
ve Yedi
Cüceler Masalı
Sağlayıcı
Kâşif
Mark & Pearson
Kişilik Arketip
İşlevleri
Özgürlüğü
Korumak
Meraklı Cüce
Turkcell markasından Tablo 9’deki maskotumuzda göstergemiz; son emocan olan sarı renkli,
antenli ve cinsiyeti kız olan bir varlıktır. Gösterilen Turkcell markası iken Barthes’in
analizinde düz anlamı da “Fikriye Emocan’’ dır. Buna karşılık yan anlamı yani ikinci
çağrışım yaptığı masal kahramanı ise yedi cücelerdeki “Meraklı Cüce”’nin kendisidir. Çünkü
Fikriye Emocan, emocanlar arasında gündemi en sıkı takip edenlerdendir bu yüzden Mark &
895
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Pearson Marka Kişilik Arketipleri arasından “Kâşif” arketipi ve işlevlerine görünürdür.
Ayrıca Propp’un masal çözümlemesindeki kişilik fonksiyonu yine diğer emocanlarda olduğu
gibi “Sağlayıcı”’dır.
Sonuç Olarak; Görülen odur ki,
maskotlar arasında bağlayıcı ve
benzeşen
hayli
özellik
bulunmaktadır. Bu maskotların
bir bütün olarak sunumlarında
hem
görsel
estetik
hem
de
masalda ki cüce yedilisine bir
bütün olarak gönderme yapmanın
Görsel 13-Turkcell Marka Maskotları
bir yolu olarak tercih edilmiş
olabilir. Diğer taraftan Propp’un kişilik fonksiyonlarından “sağlayıcı” rolün baskınlığı dikkat
çekmektedir. Bu durumu markanın genel iletişim faaliyetleri gözlemlendiğinde şu şekilde
çözümlemek mümkündür. Turkcell birçok hedef kitle grubuna aynı anda hizmet vermektedir.
Birçok hizmet paketi ile birçok iç görünün karşılık geldiği bu pazarlama ortamında
birbirinden farklı özellikler ile öne çıkan maskotların kullanımı aslında aynı zamanda
markanın farklı taleplerde ki hedef gruplarına ulaşmak için tercih ettiği bir yol olarak
görülebilir. Bu bağlamda maskotları ile ayrı özellik ve isteklerin sahibi gruplara ulaşırken
genel çerçevede marka bir bütün olarak “ben her gruptan ve iç görüden müşterimin taleplerini
düşünüyor ve onlara özel olarak çözüm ve hizmetler geliştiriyorum” iletisini beslemektedir.
Bu anlamda markanın genel mesajının arka planda güçlenen yanı günümüzde kitleden özele
yönelen pazarlama faaliyetlerinin bir gerekçesi olarak karşımıza çıkmış olabilir. Bununla
birlikte maskotlarında hem kurumsal kimliğinin hem de geçmişte kalan iletişim
faaliyetlerinin/marka yüzlerinin/maskotlarının izlerinin taşındığı görülmektedir. Bu özellikle
emocanların renklerinin seçimi, antenleri ile öne çıkmaktadır. Diğer taraftan bir tanımlama
olarak “emocan” kavramının tercih edilmesi sonuna “can” eklenerek sempatik bir kültürel
gönderme sayılabilecekken, gündelik hayatın artık bir normali haline gelen “emoji” kavramı
ile bizden ve hayatımızdan bir parça olamaya gönderme sayılabilir. Diğer taraftan emojiler
küresel olarak artık yeni nesil bir iletişim biçimi ve hatta yeni bir dil olarak kabul görmeye
başlamışken markanın “bir iletişim sağlayıcısı” olmasına gönderme sayılabilir. Bu hali ile
896
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
emoji kavramının “Emo”’su, kültürel bir gönderme ve sempatiklik taşıyıcısı olan “can” eki
ile birleşerek markaya özel kavramsallaştırılmış görülmektedir. Bununla birlikte maskotların
renk tercihlerinin ve yüz tasarımlarının da emojilere benzeyen yanı göz ardı edilmemelidir.
Pamuk prenses ve 7 cüceler masalının tabi ki kültürden kültüre ve bulunduğu zamana göre
birçok varyasyonu bulunmaktadır. Ancak genel olarak dikkat çeken masalın eski
versiyonlarında cücelerin birer ismi olmayışıdır. Tabi ki cüceler karakteristik özellikleri öne
çıkarak birbirinden ayrılmaktadır ancak bu öne çıkan yanlarının isimlerini var etmesi masalın
sonra ki versiyonlarında yer alan bir özelliktir. Bu anlamda cüceler ile emocanlar arasında ki
isimlendirmeler de maskotların halka sunulan isimlerinin kültürel kodlar ile adapte edildiği
görülmektedir.
7.2.İş Bankası
Sekizinci sırada yer alan, İş Bankası markasının Maximum Kart maskotudur. Marka maskotu
olarak Cem Yılmaz’ın hayat verdiği Sihirli Cin’i kullanmaktadır. Alaaddin’in Sihirli Lambası
Masalı’ndan esinlenerek oluşturulan maskot, masalda ki “lambadaki cin” yada “sihirli cin”
isimleri ile biline gelmiş iken kültürel kodlarımız gereği maskot bu sıfat ile hiç çağırılmıyor.
Diğer taraftan iletişim faaliyetlerinde aslında cinin problem çözen yanı öne çıkarılmaktadır.
Ve marka maksimum kartı cinin bu özelliği ile bağdaştırmaktadır. Karakterin görsel
betimlemesi, kıyafet olarak sarık ve takılarıyla etnik bir gönderme yaparken, diğer taraftan
kıyafetlerinde ki renklerin canlılığı ile karakter ortamda dikkat çekici bir öğe olarak
sunulmaktadır. Hem kültürel bir gösterge olarak hem de masala atıf yapan karakter ayrıca
makyaj olarak sürme sürülmüş halde karşımıza çıkar. İletişim faaliyetlerinde markanın
maskotunun enerjik bir yapıda sunulması ile birlikte ayrıca karakterin cinin lambası ile
bağdaştırılmak üzere markanın telefon uygulaması(APP) ile bağdaştırıldığı görülmektedir.
Tablo 10-İş Bankası Markası “Sihirli Cin” Maskotu Analizi
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Yan Anlam
Propp’un
Mark &
Kişilik
Pearson
Fonksiyonları
Marka
Kişilik
Arketipleri
Cin
Kostümlü
Erkek
Oyuncu
Cem
Yılmaz
Komedyen
Alaaddin’in
Sihirli Lambası
Masalı
Yardımcı
Sihirbaz
Mark &
Pearson
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Etkiyi
İletmek
Lamba Cini
897
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Tablo 10 bağlamında göstergebilimsel ölçekte gösteren; ünlü ve kostümlü erkek oyuncu,
Gösterilen ise Cem Yılmaz’ın kendisidir. Barthes’in analizine göre düz anlamı ile ilk karşılık
bulan onun bir “komedyen/oyuncu” olmasıdır. Yan anlam olan bizde ki çağrışımı,
Alaaddin’nin Sihirli Lambası’ndaki dilekleri yerine getirebilen, sorunları çözen Lamba
Cini’dir. Özellikleri nedeni ile Mark &Pearson marka kişilik arketipleri’nden “Sihirbaz”
arketipine ve bu arketipin “etkiyi iletmek” işlevine sahiptir. Ayrıca Propp’un masal
çözümlemesindeki kişilik fonksiyonu “Yardımcı”dır. Bu yanları ile sunulan ürün gündelik
hayatta sihirli bir çözüm ortağı olduğuna kullanıcıyı çekmek adına, masalda aynı işlevin
göstergesi ile bağlaştırılmıştır.
7.3.Coca-Cola
Dokuzuncu sıradaki maskotumuz Coca-Cola markasının eski Noel Baba marka maskotudur.
Tablo 11-Coca-Cola Markası “Noel Baba” Maskotu Analizi
Gösteren
Gösterilen
Yan
Düz
Anlam
Yaşlı
Noel
Noel
Adam
Baba
Baba
Anlam
Yeni Yıl,
Hediye,
Sürpriz,
Mutluluk
Propp’un
Mark & Pearson
Mark & Pearson
Kişilik
Marka
Fonksiyonları
Kişilik Arketipleri
Kişilik Arketip
İşlevleri
Masum
Sağlayıcı
Yardımsever
Sihirbaz
İnancı Korumak
Ve Tazelemek,
Koruyu Kollayıcı,
Etkiyi İletmek
Tablo 11’e göre maskot analizinde gösteren; yaşlı tonton bir amca iken gösterileni ise Noel
Baba’dır. Akla ilk gelen anlamı alan Barthes’in analizine göre düz anlamı, yine Noel
Babayken çağrıştırdığı yan anlamda bugün ki evrilen hali ile yeni yıl, hediye, sürpriz,
mutluluk ve hediyelere gönderme yapmaktadır. Bu noktada markanın tüm iletişimlerinde
kullandığı “mutluluk” iletisinin bir güçlendirici olarak kullanılan noel baba ayrıca kurum
kimliğinin baskın göstergesi kırmızı ile kostümleştirilmiştir. Çağrışımlar ve özellikleri onu
Mark &Pearson marka kişilik arketipleri arasından “Masum- Yardımsever- Sihirbaz”
arketipini işaret etmektedir. Çünkü “İnancı korumak ve tazelemek, Koruyu kollayıcı, Etkiyi
iletmek” işlevini yerine getirmektedir. Son olarak Propp’un masal çözümlemesindeki kişilik
fonksiyonu “Sağlayıcı” olmaktadır.
7.4.Garanti BBVA Maskotları
898
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Garanti Bankasının bir dönem kampanyaları bize ileten dört maskotu incelememizin
konusudur. Garanti 2011 yılında bu maskotlarını Eşek, Köpek, Tavuk ve Güvencin olarak
bize sunmaktadır. Hayvanların yarattığı çağrışımlar bizi masal olarak Bremen Mızıkacılarına
götürmektedir. Orijinal Bremen Mızıkacıları masalında karakterlerden horozun tavuğa,
kedinin ise güvencine değişim göstermesi markanın sunmak istediği marka kimliğinin bir
sonucu olabilir. Bununla birlikte markanın maskotları ile kurduğu iletişimde jingle sözler
hafızalarda hayli yer edinmiştir ki maskotların çağrışım yaptığı masalın kahramanları da şarkı
söylemeleri ve çalgı çalmaları ile öne çıkmaktadır. İncelememizde ki maskot sıralaması
orijinal masalın olay örgüsüne göre masala dahil olan kahraman sırası ile yapılmıştır.
Tablo 12-Garanti Markası “Eşek” Maskotu Analizi
Mark &
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Yan
Anlam
Propp’un
Pearson
Kişilik
Marka
Fonksiyonları
Kişilik
Arketipleri
Eşek
Eşek
Mızıkacıları
Masalı
Hayvan
Kuralları
Yıkmak
Soytarı
Asi
Kahraman
Cesur
Davranmak
Kahraman
Eşek
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Asi
Bremen
Sevimli,
Gülen,
Mark &
Pearson
Eşek: Tablo 12’de bir gösteren olarak karşımıza sevimli, gülen bir hayvan olarak çıkarken
gösterilen de eşek’tir. Bununla birlikte Barthes'ın gösterge bilimsel analizinde bulunan düz
anlamı da onun bir Eşek olduğuna karşılık gelir. Diğer taraftan bizde yaptığı çağrışım ile yan
anlam bağlamında Bremen Mızıkacıları masalındaki eşek kahramanı/karakteridir. Bizde bu
çağrışımı yapan genel çerçevede eşeğin rol birliği, hem de hayvanların yerleşim biçimidir.
Tablo 13-Garanti Markası “Köpek” Maskotu Analizi
Gösteren
Şaşkın
Hayvan
Gösterilen
Köpek
Düz
Anlam
Köpek
Yan
Anlam
Bremen
Mızıkacıları
Masalı
Köpek
Propp’un
Kişilik
Fonksiyonları
Kahraman
Mark & Pearson
Marka Kişilik
Arketipleri
Mark &
Pearson
Kişilik Arketip
İşlevleri
Asi
Kuralları
Yıkmak
Soytarı
Asi
Kahraman
Cesur
Davranmak
Köpek: Tablo 13’de bir gösteren olarak karşımıza şaşkın bakışlı bir hayvan olarak karşımıza
çıkıyor. Gösterilen ise “köpek” kavramının karşılığıdır. Bununla birlikte Barthes'ın gösterge
899
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
bilimsel analizinde bulunan düz anlamı da köpeğe karşılık gelirken bizde yaptığı çağrışım ile
yan anlam bağlamında Bremen Mızıkacıları masalının kahramanlarından köpektir.
Tablo 14-Garanti Markası “Tavuk” Maskotu Analizi
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Yan
Anlam
Propp’un
Kişilik
Fonksiyonları
Bremen
Mızıkacıları
Mutlu
Tavuk
Hayvan
Tavuk
Masalı
Kahraman
Kedi
Mark & Pearson
Marka Kişilik
Arketipleri
Mark &
Pearson
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Asi
Kuralları
yıkmak
Soytarı
Asi
Kahraman
Cesur
davranmak
Tavuk: Tablo 14’de bir gösteren olarak karşımıza kanatlı, tonton, mutlu bir hayvan olarak
yer almaktadır. Gösterilen ise bir tavuktur. Bununla birlikte Barthes'ın gösterge bilimsel
analizinde bulunan düz anlamı da yine tavuğa karşılık gelmekte iken bizde yaptığı çağrışım
ile yan anlam bağlamında Bremen Mızıkacıları masalına atıfta bulunmaktadır. Ancak bu
noktada iki durum vardır. İlki Bremen mızıkacılarının diziliş sıralamalarına göre tavuğun
kediye karşılık gelme durumudur. İkinci durum ise tavuğun türdeş olarak horoza karşılık
gelme durumudur. Her iki bağlamda da karakterlerin tür ayrımları dışında gerek masal gerek
markanın sunduğu maskotların yapısı itibari ile verilen mesaj tüm maskotlar aracılığı ile
gerçekleştiği için toplamda ki iletiye bu değişim etki etmemektedir sadece tavuğun asıl
masalda neye karşılık geldiği üzerine zihinde ki çatışma güvencine dikkati çekmektedir. O
halde güvencin kime/neye karşılık gelmektedir?
Tablo 15-Garanti Markası “Güvercin” Maskotu Analizi
Mark &
Gösteren
Gösterilen
Düz
Anlam
Yan
Anlam
Propp’un
Pearson
Mark & Pearson
Kişilik
Marka
Kişilik Arketip
İşlevleri
Fonksiyonları
Bremen
Mızıkacıları
Uçan
Hayvan
Güvercin
Kuş
Masalı
Horoz
Kahraman
Kişilik
Arketipleri
Asi
Kuralları Yıkmak
Soytarı
Asi
Kahraman
Cesur Davranmak
Güvencin: Tablo 15’de bir gösteren olarak karşımıza kanatlı, uçabilen, diğerlerine
göre daha dinamik yapıda bir hayvan olarak karşımıza çıkmaktadır. Gösterilen olarak ise
güvercindir. Bununla birlikte Barthes'ın gösterge bilimsel analizinde bulunan düz anlamı da
900
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
yine güvercine karşılık gelmekte iken bizde yaptığı çağrışım ile yan anlam, bağlamında
Bremen Mızıkacıları masalına atıfta bulunmaktadır. Ancak bu noktada daha önce de dile
getirdiğimiz iki durum vardır. İlki Bremen mızıkacılarının diziliş sıralamalarına göre horoza
karşılık gelme durumudur. İkinci durum ise tavuğun horoza karşılık gelme durumunda
güvercinin kedi ile eşleşme halidir. Daha önce de belirtildiği üzere genel çerçevede
maskotların tamamının bir iletiyi desteklediği için karakter değişimi bu durumu
sarsmamaktadır.
Propp’un masal çözümlemesine göre dört maskotunda edindiği kişilik fonksiyonu ise,
hem beslendiği hikaye bağlamında hem de Garanti markasının yeni sunulan olay ve masal
öyküleri bağlamında kahramanın özelliklerini taşımalarından dolayı “Kahraman”’dır.
Kahramanlık rolünde ki maskotlar halktan farklı gelir grubunda ki insanların problemlerinin
dile getiricisi ve çözüme kavuşturucusu olarak karşımıza çıkarken bunu masala atıf
yaparcasına müzikal bir biçimde bize sunarlar. Bu noktada reklam filmleri ile desteklenen
marka maskotlarının Türkiye kültüründen esintileri tavla gibi sembolik aksesuarlar ile
desteklerken, karakterlerin söylem biçimleri de yine kültürel kodların taşıyıcısı olmuştur.
Mark & Pearson marka kişilik arketipleri içerisinden dört maskotunda edindiği “AsiSoytarı-Kahraman”dır. İşlev olarak da “Kuralları yıkmak, Asi ve Cesur davranmak”
özellikleri ile karşımıza çıkan maskotlar ayrı ayrı görünseler de aslında bütün olarak
karşımıza çıkmaktadırlar. Onlar kampanya kapsamında “garantisiz kimse, kalmasın bizce”
sloganı ile müzikal bir biçimde kuruma davet sağlarken aslında önce ki kural ve tercihleri de
yıkarak yeniye davet etme cesurluğunu gösterirler.
7.5.Algida: Aslan Max
Algida markası “Max” ismini verdiği dondurma çeşidinin lansmanını “Aslan Max”
maskotu ile yapmıştır. Algida, Aslan Kral masalının başkahramanı olan “Aslan Kral” la atıf
yaparcasına maskotuna “Aslan Max” ismini verirken tabi ki maskotunu da genç ve dinamik
bir aslan karakteri olarak karşımıza çıkarır.
Tablo 16-Algida Marka “Aslan Max” Maskot Analizi
Gösteren
Kıyafet
Giymiş,
Sempatik,
Hayvan
Gösterilen
Aslan
Düz Anlam
Aslan Max
Yan
Anlam
Aslan Kral
Masalı
Aslan Kral
Propp’un
Kişilik
Fonksiyonları
Kahraman
Mark &
Pearson
Marka Kişilik
Arketipleri
Mark &
Pearson
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Kral
Kontrol
Sağlayıcı
Soytarı
Eğlendirici
Kahraman
Cesur
Davranmak
Tablo 16’ya göre gösteren; kıyafet giymiş, genç ve dinamik bir animasyon karakter
olan bir hayvandır. Gösterilen ise “aslan”’dır. Bununla birlikte Barthes'ın gösterge bilimsel
analizinde bulunan düz anlamı markanın sunduğu “Aslan Max” karakterine karşılık
gelmektedir. Bizde yaptığı çağrışım ile yan anlam, bağlamında Aslan Kral masalına atıfta
bulunmaktadır.
Propp’un masal çözümlemesinde karşılık geldiği kişilik fonksiyonu “Kahraman”’dır.
Çünkü hem atıfı yapılan masalda aslan kral kendi serüveninin kahraman yolculuğunu
tamamlar hem de aslan max karakterinin marka tarafından desteklenen pazarlama
901
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
faaliyetlerinde TV programı, çizgi filmleri ile marka karakterini bir kahraman konumuna
sokmaktadır.
Mark & Pearson marka kişilik arketipleri içerisinden “Kral-Soytarı-Kahraman”
arketiplerini taşımaktadır. Arketipsel işlevleri ise “Kontrol sağlayıcı, Eğlendirici ve Cesur”
davranmaktır. Bu arketipler hem aslan kral hem de Aslan Max’ın ortak olarak yansıttığı öne
çıkan yanlardır. Bu noktada maskot; hem marka kimliğinin bir taşıyıcısı hem de masal
kahramanının yeni bir kimlik harmanlanarak güncellenen bir versiyonudur.
8.Sonuç
Marka kişiliği yaratımında ve bu kişiliğin servis edilmesinde geçmişten günümüze
marka maskotlarının kullanımı kabul görmüş bir gerçektir. Diğer taraftan marka maskotlarının
markaya ve satın almaya pozitif etki etmesi bağlamında halkların iç görüleri ve samimiyetleri
ile temas etmesi çerçevesinde masallardan faydalanıldığı da çalışmamızın örneklerince ortaya
koyulmuştur. Bu anlamda maskotlarda küresel ölçekte bilinirliği yüksek masallar olması
dikkat çekmektedir. Diğer taraftan markaların masallardan esinlenmekte marka kişiliklerini
veya yansıtmak istedikleri vaatleri temel aldıkları da incelenen örneklerce gözler önündedir.
Bu çalışma odağında maskotların masallar ölçeğinde ele alınması ile reklam faaliyetlerinde
ortaya konulan kişilik fonksiyonları, markaların veya kampanyanın vaadini destekler nitelikte
olduğu görülmüştür. Bu durum marka maskotları için tercih edilmiş ve yansıtılması
planlanmış arketip ve arketipsel işlevler içinde geçerlidir.
Turkcel
l
Turkcell
Turkcel
l
Turkcel
l
Turkcel
l
Turkcel
l
Marka
Tablo 17-Çalışma Kapsamındaki Tüm Marka Maskotları ve Analizleri
Gösteren
Sarı Renkli,
Sert Bakışlı,
Antenli
Emocan
Sarı Renkli,
Gözlüklü,
Antenli
Emocan
Sarı Renkli,
Güleç Yüzlü,
Antenli
Emocan
Sarı Renkli,
Gitar Çalan
Antenli
Emocan
Sarı Renkli,
Sevimli,
Antenli
Emocan
Sarı Renkli,
Korkak,
Antenli
Emocan
Gösterilen
Düz
Anlam
Turkcell
Markası
Racon
Emocan
Turkcell
Markası
Zeki
Emocan
Turkcell
Markası
Sefa
Emocan
Turkcell
Markası
Organik
Emocan
Turkcell
Markası
Pamuk
Emocan
Turkcell
Markası
Tıstıs
Emocan
Propp’un
Kişilik
Fonksiyonu
Mark &
Pearson
Marka
Kişilik
Arketipleri
Mark &
Pearson
Kişilik
Arketip
İşlevleri
Sağlayıcı
Asi
Kuralları
Yıkmak
Sağlayıcı
Bilge
Kendi
Dünyasını
Anlamak
Sağlayıcı
Soytarı
Eğlendirici
Sağlayıcı
Aşık
Sevgi
Bulma Ve
Vermek
Pamuk Prenses
Ve Yedi
Cüceler Masalı
Mutlu Cüce
Sağlayıcı
Masum
İnancı
Korumak
Pamuk Prenses
Ve Yedi
Cüceler Masalı
Çekingen Cüce
Sağlayıcı
Kâşif
Özgürlüğü
Korumak
Yan
Anlam
Pamuk Prenses
Ve Yedi
Cüceler Masalı
Öfkeli Cüce
Pamuk Prenses
Ve Yedi
Cüceler Masalı
Bilgin Cüce
Pamuk Prenses
Ve Yedi
Cüceler Masalı
Salak Cüce
Pamuk Prenses
Ve Yedi
Cüceler Masalı
Mutlu Cüce
902
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
Turkcel
l
Sarı Renkli,
Antenli Kız,
Emocan
Turkcell
Markası
Fikriye
Emocan
İş Bankası
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Cin Kostümlü
Erkek
Oyuncu
Cem
Yılmaz
Komedyen
Pamuk Prenses
Ve Yedi
Cüceler Masalı
Meraklı Cüce
Alaaddin’in
Sihirli
Lambası
Masalı- Lamba
Cini
Sihirbaz
Etkiyi
İletmek
Asi
Soytarı
Kahraman
Tavuk
Bremen
Mızıkacıları
Masalı
Kedi
Kahraman
Asi
Soytarı
Kahraman
Kahraman
Asi
Soytarı
Kahraman
Kahraman
Kral
Soytarı
Kahraman
Coca-Cola
Kahraman
Garanti
BBVA
Köpek
Bremen
Mızıkacıları
Masalı
Köpek
Garanti
BBVA
Asi, Soytarı
Kahraman
Garanti
BBVA
Kahraman
Garanti
BBVA
Eşek
Bremen
Mızıkacıları
Masalı
Eşek
Uçan
Hayvan
Güvercin
Kuş
Bremen
Mızıkacıları
Masalı
Horoz
Algida
Masum
Yardımsever
Sihirbaz
Mutlu
Hayvan
Kıyafet
Giymiş,
Sempatik
Hayvan
Aslan
Aslan
Max
Aslan Kral
Masalı Aslan
Kral
Tavuk
Yardımcı
Sağlayıcı
Şaşkın
Hayvan
Köpek
Özgürlüğü
Korumak
Yeni Yıl,
Hediye,
Sürpriz,
Mutluluk
Sevimli,
Gülen,
Hayvan
Eşek
Kâşif
Noel
Baba
Yaşlı
Adam
Noel
Baba
Sağlayıcı
İnancı
Korumak
Ve
Tazelemek,
Koruyu
Kollayıcı,
Etkiyi
İletmek
Kuralları
Yıkmak
Asi,
Cesur
Davranmak
Kuralları
Yıkmak
Asi
Cesur
Davranmak
Kuralları
Yıkmak
Asi
Cesur
Davranmak
Kuralları
Yıkmak
Asi
Cesur
Davranmak
Kontrol
Sağlayıcı
Eğlendirici
Cesur
Davranmak
İncelenen markaların maskotları tablo 17’de bulgular ışığında derlenmiştir. Maskotların
oluşturulmasında markaların masallardan faydalandığı göz önündedir. Ancak masalların
doğrudan kullanılmadığı markaların kişilik ve vaatlerince yeniden tasarlandığı çalışma
ekseninde anlaşılmıştır. Markaların maskotlarında masalları tercih etmesinin sebebi belki de
bugün bir masalı/hikâyeyi insanlara ulaştırmanın ne denli zorlu ve maliyetli olmasındandır.
Zira marka kendi hikâyesini/masalını yaratmak isterse bunu (eğer küresel bir marka ise)
küresel ölçekte yayması hayli maliyetli/zorlu olacaktır. Üstelik göze alınsa bile insanlar marka
iletilerinin ve “beni seç” çağrılarının havada uçuştuğu günümüzde markadan gelen masala
903
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
dirençle karşılık verecektir. Bu durum geçmişten bu yana bizden bir parça olan masalların
markalarca kullanılmasını markalar perspektifinde mantıklı gösterirken tüketiciler bağlamında
ise açık bırakılmış bir yandır. Diğer taraftan incelememiz sırasında örneğin Coca-Cola
markasının bir masalı değiştirebilme ve ona sahip olma gücünü de ele almıştık. Bu şekilde
masalların yerini yenileri ile değiştirilebilmesi tüketim toplumu bağlamında negatif, marka
yönetimi bağlamında ise pozitif olarak ele alınabilecek istisnai bir durumdur. Maskotların
birer kostümden/animasyondan ibaret olmadıkları, gelişen ve büyüyen rekabet ortamında ne
denli öneme sahip oldukları, bu rekabet ortamından sıyrılmak için geçmişin gücünün nasıl
kullanıldığı bu çalışma ile ortaya koyulmuştur. Ve arketipler ve marka kişiliği ekseninde bu
durum kavranmaya çalışılmıştır.
9.Kaynakça
Aaker, 1997. “Dimensions of Brand Personality”, Journal Of Marketing, 34(3), ss. 347-352.
Arıcı, A. F., 2004. “Tür Özellikleri Ve Tarihlerine Göre Türk Ve Dünya Masalları”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 11(26), ss. 159-169.
Baştürk, F., 2009. “Marka Kişilik Kuramında Arketip Yaklaşımı”, Doktora Tezi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Bayraktar, Z., 2014. “Geleneğin Güncellenmesi Bağlamında Masaldan Çizgi Filme Keloğlan
Tipi Üzerine”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 49(49), ss. 19-51.
Burger, J. M., 2006. Kişilik Psikoloji Biliminin İnsan Doğasına Dair Söyledikleri, Kaknüs
Yayınları, İstanbul, 784.
Dursun, T., 2009. “Marka Kişiliği Yaratma Süreci ve Marka Kişiliği Üzerine Bir Araştırma”,
Marmara İletişim Dergisi, 14(14), ss. 80-92.
Ersoy, E.. “Jun’un Arketip Kavramı”. Anadolu Aydınlanma Vakfı, ss. 1-4.
https://www.academia.edu/25355991/Jungda_Arketip_Kavram%C4%B1 (Erişim: 23.10.2019)
Gençtan, E.,1995. Psikanaliz ve Sonrası, Remzi Kitabevi, İstanbul, 345s.
Gürses,
İ.,
2007.
“Jung’cu
Arketip
Teorisi
Bağlamında
Tasavvufî
Öykülerin
Değerlendirilmesi: Sîmurg Örneği”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(1), ss.
77-96.
904
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
İlisulu, T. İ., 2012. “Reklamlarda Yükselen Değer: Marka Maskotları”, Sanat Dergisi, 0(20),
ss. 155-169.
Jung, C.G., 2009. İnsan Ve Sembolleri, Okyanus Yayınları, İstanbul, 311s.
Karaman, E., 2017. “Roland Barthes Ve Charles Sanders Peirce’ın Göstergebilimsel
Yaklaşımlarının Karşılaştırılması”, İstanbul Aydın Üniversitesi Dergisi, 9(2), ss. 25-36.
Kazaz, N., 2016. “Jung’ın Arketip Nitelendirmesi Açısından Gazellerin Psikolojik Analizi
(Necati Ve Fuzuli “Gayri” Redifli Gazelleri)”, Araştırma Dergisi,0(28),ss. 40-53.
Laccino, F. J., 1998. Jungian Reflections within the Cinema, Westport,Connecticut, London:
Praeger Publishers.
Mark, M. ve Pearson, C., 2001. “The Hero and the Outlaw: Building Extraordinary Brands
Through the Power of Archetypes”, McGraw-Hill, New York, 401s.
Onur, M. B., 2011. “Marka Kişiliği ve Marka Sadakatini Etkileyen Faktörlerin İlişkisi ve
Hazır Giyim Sektöründe Bir Uygulama”,Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Özçelik, D. G., ve Torlak Ö., 2011. “Marka Kişiliği Algısı ile Etnosentrik Eğilimler
Arasındaki İlişki: Lewis ve Mavi Jeans Üzerine Bir Uygulama”, Ege Academıc Revıew,
11(3), ss. 361-377.
Öztekin, A., 2011. “İbn Arabî’nin “Âyân-ı Sâbite”si ile Jung’un “Arketipler”i Üzerine Bir
Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52(1), ss. 293-303.
Temel, S., 2005. “Propp Metodu Ve Bir Karagöz Metnine Uygulanması”, Sanat Dergisi,0(8),
ss. 85-106.
Wallenklint, J., 1998. “Brand Personality –Brand Personality as a way of developingand
Maintaining Swedishbrands”, Master’s Thesis, Lulea Tekniska Universitet, Swedish.
Yakın, V. ve Ay, C., 2012. “Markaların Kişilik Arketiplerinin Algılanması Üzerine Bir
Araştırma”, The Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 2(3), ss. 27-36.
Yavuzer, N., 2011. “Perseus Kahramanlık Mitinin Arketipsel Sembollerle İncelenmesi”,
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(19), ss. 193-205.
Yener, D., 2013. “Marka Çağrışım Unsurlarının Marka Kişiliği Üzerine Etkisi”, Electronic
Journal of Vocational Colleges, 3(1), ss. 89-103.
905
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Web Kaynakları
www.tdk.gov.tr[Erişim Tarihi: 23.10.2019]
www.sozluk.gov.tr[Erişim Tarihi: 23.10.2019]
www.turkcell.com.tr/emocanlar [Erişim Tarihi: 23.10.2019]
www.turkcell.com.tr[Erişim Tarihi:23.10.2019]
www.isbank.com.tr/TR/hakkimizda/bizi-taniyin/tarihimiz/o-gunlerden-bugunlere/Sayfalar/o
gunlerden-bugunlere.aspx[Erişim Tarihi:23.10.2019]
https://www.instagram.com/maximumkart/?hl=tr[Erişim Tarihi:23.10.2019]
https://www.coca-colaturkiye.com/tarihcemiz/dunyada[Erişim Tarihi:23.10.2019]
https://bianet.org/biamag/dunya/143066-noel-baba-efsanesi-ve-coca-cola-gercegi[Erişim
Tarihi:23.10.2019]
https://en.wikipedia.org/wiki/Garanti_BBVA[Erişim Tarihi:23.10.2019]
https://pazarlamasyon.com/sucu-cocugun-taburelerinde-bremen-mizikacilari/[Erişim
Tarihi:23.10.2019]
https://www.algida.com.tr/algida-hakkinda/algida-tarihcesi.html[ErişimTarihi:23.10.2019]
www.aslanmax.com[Erişim Tarihi:23.10.2019]
www.facebook.com/aslanmax[Erişim Tarihi:23.10.2019]
Görseller ve Tablolar
Görsel 1-Fikriye Emocan Maskotu
Kaynak: www.turkcell.com.tr/emocanlar
Görsel 2-Zeki Emocan Maskotu
Kaynak: www.turkcell.com.tr/emocanlar
Görsel 3-Racon Emocan Maskotu
Kaynak: www.turkcell.com.tr/emocanlar
Görsel 4-Organik Emocan Maskotu
Kaynak: www.turkcell.com.tr/emocanlar
Görsel 5-Pamuk Emocan Maskotu
906
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Kaynak: www.turkcell.com.tr/emocanlar
Görsel 6-Tıstıs Emocan Maskotu
Kaynak: www.turkcell.com.tr/emocanlar
Görsel 7-Sefa Emocan Maskotu
Kaynak: www.turkcell.com.tr/emocanlar
Görsel 8-Sihirli Cin Maskotu
Kaynak: www.instagram.com/maximumkart
Görsel 9-Noel Baba Maskotu
Kaynak: www.hurriyet.com.tr
Görsel 10-Garanti Marka Maskotları
Kaynak: www.pazarlamasyon.com
Görsel 11-Algida "Aslan Max" Maskotu
Kaynak: www.aslanmax.com
Görsel 12-Algida "Aslan Max" Maskotu
Kaynak: www.facebook.com/aslanmax
Görsel 13-Turkcell Marka Maskotları
Kaynak: turkcell.com.tr aracılığıyla bu çalışma için oluşturulmuştur.
Tablo 1-Marka Kişiliğinin 5 Boyutu ve Özellikleri
Kaynak: Aaker, (1997), “Dimensions of Brand Personality”, Journal Of Marketing Vol: 34,
No:3, 347-352.(Bu çalışma için dilimize uyarlanmıştır).
Tablo 2-Mark & Pearson’ın Marka Kişiliği Ölçmede Kullandıkları Arketip Ölçeği
Kaynak: Mark, M.,& Pearson, C.(2001). The Hero and the Outlaw: Building Extraordinary
Brands Through the Power of Archetypes. New York: McGraw-Hill. 1-401. (Bu çalışma için
dilimize uyarlanmıştır.)
*Tablo 3’den Tablo 16’ya kadar olan tablolar bu çalışma kapsamında ki maskot analizlerini
içermektedir. Tablo 17 ise tüm analizlerin derlenmesini içermektedir.
907
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sürdürülebilir Turizm Kapsamında Permakültür Uygulamalarının Değerlendirilmesi
Meriç BALCI575
Engin DERMAN576
Özet
Turizm endüstrisi yerel ve küresel boyutta ekonomik, sosyal, kültürel ve çevresel
etkilere sahiptir. Bu etkiler iyi bir turizm planlamasıyla olumlu olabileceği gibi, plansız turizm
uygulamalarıyla olumsuz da olabilmektedir. Sürdürülebilir turizm faaliyetlerinin
gerçekleşebilmesi için turizmin olumsuz etkilerini azaltmak, olumlu etkileriyle birlikte sürekli
hale gelmesini sağlamak gerekir. Bu noktada sürdürülebilirlik kriterleri devreye girmektedir.
Son yıllarda adından söz ettiren permakültür çalışmaları bitkiler, hayvanlar, binalar ve altyapı
çalışmalarıyla ilgili farklı disiplinleri bir araya getirdiği için geniş kapsamlı bakış açısına
sahip olup mümkün olan en küçük alanı kullanarak sadece köyler için değil aynı zamanda
şehirler için de doğal yaşamı destekleyen sistemler oluşturmayı hedeflemektedir. Bu amaçla
arazinin ve yapıların karakteristiğini bitki ve hayvanların doğal özellikleriyle birleştirerek
uzun vadede sürdürülebilir, ekolojik olarak sağlıklı ve ekonomik olarak uygulanabilir
sistemler yaratır. Bu kriterlere uygun turizm uygulamaları turizmin olumlu etkilerini
artıracaktır. Bu bakış açısı ile gerek turizm işletmelerinde gerekse turizm merkezlerinde
permakültür çalışmaları, sürdürülebilir turizm olgusunu güçlendirecektir. Bu çalışmada
sürdürülebilir turizm ve permakültür üzerine kavramsal bir analiz yapılarak ortak yönleri ve
birbirlerine nasıl katkı sağlayacakları vurgulanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilir Turizm, Permakültür, Sürdürülebilirlik
Evaluation of Permaculture within the Scope of Sustainable Tourism
Abstract
The tourism industry has economic, social, cultural and environmental impacts on a
local and global scale. These effects can be positive with good tourism planning and negative
with unplanned tourism practices. In order to implement sustainable tourism activities, it is
necessary to reduce the negative effects of tourism and to ensure that it becomes continuous
with its positive effects. At this point, sustainability criteria come into play. Permaculture has
a comprehensive perspective as it brings together different disciplines related to plants,
animals, buildings and infrastructure works and aims to create systems supporting natural life
not only for villages but also for cities by using the smallest possible area. For this purpose,
by combining the characteristics of land and structures with the natural characteristics of
plants and animals, it creates sustainable, ecologically healthy and economically viable
systems in the long term. Tourism applications that comply with these criteria will increase
the positive effects of tourism. With this perspective, permaculture studies in both tourism
enterprises and tourism centers will strengthen the concept of sustainable tourism. In this
study, the conceptual analysis of sustainable tourism and permaculture emphasizes the
common aspects and how they can contribute to each other.
Key Words: Sustainable Tourism, Permaculture, Sustainability
575
576
Dr. Öğr. Üyesi, Akdeniz Üniversitesi, Manavgat Meslek Yüksekokulu, mericbalci@akdeniz.edu.tr
Dr. Öğr. Üyesi, Akdeniz Üniversitesi, Manavgat Turizm Fakültesi, ederman@akdeniz.edu.tr
908
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
GİRİŞ
Dünya Turizm Örgütünün (UNWTO) verilerine göre 2018 yılı içerisinde dünyada
yaklaşık 1 milyar 400 bin turist nüfusu kayda geçmiştir. Bir başka değişle 2018 yılında dünya
nüfusunun yaklaşık beşte biri turistik amaçlı yer değiştirmiş ve bu amaçla da büyük oranda
deniz, hava, kara ve tren gibi fosil yakıtlarla çalışan araçları kullanmıştır. Turistik seyahat
faaliyetinin daha ilk aşamasında gerçekleşen bu olumsuz etki turizm endüstrisinden
kaynaklanan diğer faaliyetlerle birlikte daha da abartı sonuçlar doğurmaktadır. 2009 yılında
dünya turizm endüstrisinin ürettiği sera gazı emisyonu 3,9 gt CO2 olup bu oran 2013 yılında
4,5 gt CO2’e çıkmıştır. Yani 2013 yılında, toplam sera gazı emisyonunun yaklaşık olarak %8’i
dünya turizm endüstrisinden kaynaklanmaktadır (Lenzen vd. 2018).
Özellikle kitle turizminin etkisiyle tarımsal nitelikli toprakların mevcut arazi
kullanımının değişmesi neticesinde yok olması, doğal çevre ve bitki örtüsünün tahribatı, doğal
çevreye uyumsuz yapılar sayesinde özellikle kıyı şeritlerinin çirkinleşmesi ve tahribatı,
mevcut altyapının kaldıramayacağı oranda çöp ve kanalizasyon sorunları çevresel sorunların
başında gelmektedir. Turizmin negatif etkileri sadece çevreyle sınırlı kalmamakta, bu
olumsuzluk tarihi alanların ve sit alanlarının tahribi, sosyal yaşam, adetlerde ve
alışkanlıklarda değişiklikler ve bozulmalar gibi sosyal ve kültürel alanlarda da etkisini
göstermektedir (Yoon vd. 2001).
Hem rakamların gösterdiği gerçeklerin hem de çevresel, sosyal ve kültürel anlamda
şahit olunan yıkımın zaman içinde abartı boyutlara ulaşması hükümetleri ve de konuyla
ilgilenen duyarlı birey ve grupları harekete geçirmiş, zaman içinde gündeme “Sürdürülebilir
Turizm” kavramı gelmiştir.
Sürdürülebilir Turizm
Ekolojik tartışmaların yoğun bir biçimde yaşandığı 1970’li yıllarda tartışmaların ana
teması sürdürülebilirlik olmuştur. Sürdürülebilir turizm kavramının olgunlaşması ve çıkış
yapması ise 1990’lı yılları bulmaktadır. Takip eden yıllarda konu ciddi merciler tarafından ele
alınmış ve ilgili atılımlar ve gelişmeler görülmeye başlanmıştır. Birleşmiş milletler 2017 yılını
Gelişim için Sürdürülebilir Turizm yılı olarak ilan etmiştir (Bramwell vd. 2016).
Küresel iklim değişikliğinin yarattığı telaş ve endişeden dolayı sürdürülebilir turizmle
ilgili ele alınan ilk konular çevresel içerikli olmuştur (Scott 2011; Scott vd. 2016a; Scott vd.
2016b, Weaver 2011). Bugün sürdürülebilir turizm konu kapsamını genişletmiş sosyal,
kültürel, ekonomik ve politik konular da bu başlık kapsamında yoğun olarak ele alınmaya
başlanmıştır. Bu sayede disiplin olarak sadece “Turizm” ile sınırlı kalmayıp farklı disiplinlerle
işbirliği gerektirdiği için diğer alanları da bünyesinde alarak kapsamını genişletmiştir
(Bramwell vd. 2016).
Sürdürülebilir turizmin Dünya Turizm Organizasyonu tarafından tanımı şu şekildedir:
“Ziyaretçilerin, endüstrinin, çevrenin ve ev sahibi toplulukların ihtiyaçlarını karşılayan
mevcut ve gelecekteki ekonomik, sosyal ve çevresel etkileri tam olarak dikkate alan turizm.”
(Anonymous 2005)
Birleşmiş Milletler’in turizmin sorumluk sahibi, sürdürülebilir ve erişilebilirliğini
teşvik etmek için özel olarak oluşturulan kolu olan Dünya Turizm organizasyonu tarafından
belirlenen 17 ana hedefi aşağıda açıklamalarıyla birlikte özetlenmiştir (Anonymous 2017):
909
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
1. Her yerde her türlü yoksulluğu sona erdirmek: Dünyanın en büyük ve hızlı
büyüyen sektörlerinden biri olan turizm her seviyedeki ekonomik gelişim ve büyümeyi
teşvik etmek ve istihdam sağlamak için çok elverişli bir pozüsyondadır. Sürdürülebilir
turizm gelişimi ve onun topluluk düzeyinde etkisi girişimciliği ve küçük ölçekli işletmeleri
desteklemek ve ayrıca gençler ve kadınlar gibi dezavantajlı grupları güçlendirerek ulusal
yoksulluğu azaltma hedefleri ile ilişkilendirilebilir.
2. Açlığı yok etmek, gıda güvenliğini ve iyileştirilmiş gıda teminini sağlamak,
sürdürülebilir turizmi desteklemek: Turizm, turistik bölgelerde yerel ürünlerin üretimi,
kullanımı ve satışını destekleyerek tarımsal verimliliği ve bu verimliliğin turizm değer
zincirine tam entegrasyonunu sağlayabilir. Yerel topluluklarda elde edilen gelir daha güçlü
bir tarıma önderlik edebilir ve turizm deneyiminin değerini artırılabilir.
3. Sağlıklı yaşamı mümkün kılmak ve her yaşta herkes için refahı
desteklemek: Turizmin ekonomik gelişmeye etkisi sağlık ve refaha da yansıyacaktır.
Turizmden elde edilen dış kaynaklı kazançlar ve vergi gelirleri anne sağlığını geliştirmek,
çocuk ölümlerini azaltmak ve hastalıkları önlemek gibi sağlık ve bakım servislerine
yatırım amaçlı kullanılabilir.
4. Kapsayıcı ve adil bir kalitede eğitim sağlamak ve herkes için yaşam boyu
öğrenme fırsatlarını teşvik etmek: İyi eğitimli ve yetenekli iş gücü turizmin gelişimi için
çok önemlidir. Turizm sektörü eğitim ve mesleki eğitim ile ilgili yatırımlar için teşvikler
sağlayabilir, ayrıca işçinin mesleki rolü ve lokasyon değişimini mümkün kılmayı sınır ötesi
anlaşmalar, standartlar ve sertifikasyon yoluyla destekleyebilir. Özellikle gençler, kadınlar,
yaşlılar, yerel halklar ve özel ihtiyaçları olanlar turizmin birleştirici, toleranslı, barış dolu,
şiddetsiz ortamında eğitim ve öğretim araçlarından faydalanmalıdır.
5. Cinsiyet eşitliği sağlamak ve tüm kadınları ve kızları güçlendirmek:
Turizm, özellikle iş fırsatı sağlamak ve küçük ve büyük ölçekli turizm ve otelcilikle ilgili
işletmelerdeki gelir getirici fırsatlar aracılığıyla kadınları çeşitli şekillerde güçlendirebilir.
İstihdam edilen kadın ve girişimcilerin payının en yüksek olduğu sektörlerden biri olarak
turizm, kadınların potansiyellerini ortaya çıkarmalarını sağlayarak toplumun her alanında
tam olarak bulunmalarına ve liderlik yapmalarına yardımcı olabilir.
6. Herkes için erişim ve sürdürülebilir su yönetimi ve sağlık yönetimi
sağlanması: Turizm, herkes için hijyen ve sanitasyonun yanı sıra suya erişim ve
güvenliğin sağlanmasında kritik bir rol oynayabilir. Turizm sektöründe suyun etkin
kullanımı, uygun güvenlik önlemleri, atık su yönetimi, kirlilik kontrolü ve teknoloji
verimliliği ile birleştiğinde, en değerli kaynağımızı korumanın anahtarı olabilir.
7. Herkes için ekonomik, güvenilir, sürdürülebilir ve modern enerjiye
erişimin sağlanması: Önemli enerji girişi gerektiren bir sektör olarak turizm, yenilenebilir
enerjiye geçişi hızlandırabilir ve küresel enerji karışımındaki payını artırabilir. Sonuç
olarak turizm, sürdürülebilir enerji kaynaklarına sağlam ve uzun vadeli yatırımları teşvik
ederek, sera gazı emisyonlarını azaltmaya, iklim değişikliğini azaltmaya ve kentsel,
bölgesel ve uzak bölgelerde yenilikçi ve yeni enerji çözümlerine katkıda bulunmaya
yardımcı olabilir.
910
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
8. Herkes için aralıksız, kapsamlı ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi, tam
ve üretken istihdamı ve düzgün bir işi mümkün kılmak: Turizm, küresel ekonomik
büyümenin itici güçlerinden biridir ve şu anda dünya genelinde 11 iş alımından 1'i
turizmden sağlanmaktadır. Turizm sektöründeki iyi iş fırsatlarına erişim sağlanılırsa,
toplumdaki bireyler (özellikle de gençler ve kadınlar) artan beceri ve mesleki
gelişmelerden faydalanabilir.
9. Esnek altyapı oluşturmak, kapsamlı ve sürdürülebilir sanayileşmeyi
desteklemek ve yenilikçiliği teşvik etmek: Turizm gelişimi iyi kamuya, özel olarak
tedarik edilen altyapıya ve yenilikçi bir ortama dayanmaktadır. Sektör aynı zamanda
hükümetleri, altyapılarını yükseltmek ve endüstrilerini güçlendirmek için teşvik eder,
onları turistler ve diğer yabancı yatırımları çekmek için bir araç olarak daha sürdürülebilir,
verimli ve temiz bir hale sokar. Bu durum aynı zamanda ekonomik büyüme, gelişme ve
yenilik için gerekli olan sürdürülebilir sanayileşmeyi de kolaylaştırmaktadır.
10. Ülkeler içinde ve ülkeler arasındaki eşitsizliği azaltmak: Turizm, eğer yerel
nüfus ve gelişimindeki tüm kilit paydaşları içine alırsa toplumun gelişimi ve eşitsizliği
azaltmak için güçlü bir araç olabilir. Turizm, kentsel yenilenmeye ve kırsal kalkınmaya
katkıda bulunabilir ve topluluklara menşe yerlerinde başarılı olma fırsatı vererek bölgesel
dengesizlikleri azaltabilir. Turizm aynı zamanda gelişmekte olan ülkelerin küresel
ekonomide yer alması için etkili bir araçtır. 2014 yılında, En Az Gelişmiş Ülkeler
(AGÜ'ler) uluslararası turizmden yapılan ihracatta 16.4 milyar ABD doları, 2000 yılında
2,6 milyar ABD doları kazanmıştır. Bu durum da sektörü bu ülkelerin ekonomilerinin
önemli bir ayağı haline getirmiş (toplam ihracatın% 7'si) ve AGÜ statüsünden çıkmalarına
yardımcı olmuştur.
11. Şehirleri ve insan yerleşimlerini kapsamlı, güvenli, esnek ve sürdürülebilir
hale getirmek: Vatandaşları için iyi olmayan bir şehir turistler için iyi değildir.
Sürdürülebilir turizm, kentsel altyapıyı ve evrensel erişilebilirliği geliştirme, çöküşte olan
bölgelerin yenilenmesini teşvik etme ve turizmin dayandığı varlıklar olan kültürel ve doğal
mirası koruma potansiyeline sahiptir. Yeşil altyapıya daha fazla yatırım yapılması (daha
verimli ulaşım tesisleri, azaltılmış hava kirliliği, miras alanlarının ve açık alanların
korunması vb.), yalnızca sakinlerin değil aynı zamanda turistlerin de faydalanabileceği
daha akıllı ve daha yeşil şehirlerle sonuçlanmalıdır.
12. Sürdürülebilir tüketim ve üretim modelleri sağlamak: Sürdürülebilir
tüketim ve üretim uygulamalarını benimseyen bir turizm sektörü, küresel değişimin
sürdürülebilirliğe doğru hızlandırılmasında önemli bir rol oynayabilir.
13. İklim değişikliği ve etkileri ile mücadele etmek için acil olarak harekete
geçmek: Turizm iklim değişikliğine katkıda bulunur ve bundan etkilenir. Dolayısıyla
turizm sektörün kendi çıkarlarından ötürü iklim değişikliğine küresel tepki katkısında öncü
bir rol oynamaktır. Turizm, özellikle ulaşım ve konaklama sektöründe, enerji tüketimini
azaltarak ve yenilenebilir enerji kaynaklarının yönünü değiştirerek zamanımızın en acil
sorunlarından birinin üstesinden gelmeye yardımcı olabilir.
911
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
14. Sürdürülebilir kalkınma için okyanusları, denizleri ve deniz kaynaklarını
korumak ve sürdürülebilir bir şekilde kullanmak: Turizmin özellikle Gelişmekte Olan
Küçük Ada Ülkeleri (GOKAÜ) için en büyük segmenti olan kıyı ve deniz turizmi, sağlıklı
deniz ekosistemlerine dayanmaktadır. Turizm bu bağlamda GOKAÜ ve AGÜ'lere deniz
kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı yoluyla ekonomik faydalarının artırılması
konusunda yardımcı olabilir.
15. Karasal ekosistemlerin sürdürülebilir kullanımını korumak, restore etmek
ve teşvik etmek, ormanları sürdürülebilir şekilde yönetmek, çölleşme ile mücadele
etmek, arazi bozulmasını durdurmak ve tersine çevirmek, biyolojik çeşitlilik kaybını
durdurmak: Görkemli manzaralar, el değmemiş ormanlar, zengin biyolojik çeşitlilik ve
doğal miras alanları, turistlerin bir destinasyonu ziyaret etmelerinin ana nedenleridir.
Sürdürülebilir turizm, yalnızca biyolojik çeşitliliğin korunmasında değil, aynı zamanda atık
ve tüketimin azaltılmasına yönelik çabaları, yerel flora ve faunanın korunması ve
farkındalık arttırıcı faaliyetleri nedeniyle karasal ekosistemleri açısından önemli bir rol
oynayabilir.
16. Sürdürülebilir kalkınma için barışçıl ve kapsayıcı toplumları teşvik etmek,
herkes için adalete erişim sağlamak ve her seviyede etkili, hesap verebilir ve kapsayıcı
kurumlar oluşturmak: Turizm sektörü, farklı kültürel geçmişe sahip insanlar arasındaki
milyarlarca karşılaşmaya olanak sağladığı için kültür ve inançlar arası hoşgörü ve anlayışı
geliştirerek daha barışçıl toplumlar için temel oluşturmaktadır. Yerel topluluklara fayda
sağlayan ve onları ilgilendiren sürdürülebilir turizm aynı zamanda bir geçim kaynağı
sağlayabilir, kültürel kimlikleri güçlendirebilir ve girişimcilik faaliyetlerini teşvik edebilir.
17. Sürdürülebilir kalkınma için uygulama araçlarını güçlendirmek ve
küresel ortaklığı yeniden canlandırmak: Sektörler arası doğası gereği turizm, özel /
kamu ortaklıklarını güçlendirme ve birçok paydaşı (uluslararası, ulusal, bölgesel ve yerel),
Sürdürülebilir Gelişim Hedefleri ve diğer ortak hedeflere ulaşmak için birlikte çalışabilme
becerisine sahiptir.
Permakültür
Permakültür Bill Mollison ve David Holmgren tarafından 1974 yılında ortaya atılmış
bir kavram olup sürdürülebilir insan yerleşimleri yaratma amaçlı bir tasarım sistemi olarak
tanımlanabilir. Sadece “kalıcı tarım” (permanent agriculture) sözcüğünden değil “kalıcı
kültür” (permanent culture) sözcüğünden de oluşmaktadır. İlk ortaya atıldığı yıllarda mimari,
biyoloji, tarım, ormancılık, hayvancılık gibi birçok farklı disiplini bünyesinde barındırdığı ve
onlar arasındaki olumlu ve olumsuz ilişkileri göz önünde bulundurarak sistemler geliştirdiği
için profesyonel çevrelerce tepkiyle karşılanan bu başlık günümüzde gittikçe benimsenmeye
başlanmıştır (Mollison 1991).
Permakültür de zaman içerisinde içerik açısından sürdürülebilir turizmle benzer bir
evrim sergilemiştir. 1970’lerde permakültür sadece aile ve toplulukların kendilerine yetecek
kadar ürün elde ettikleri uzun vadede sürdürülebilir, ekonomik olarak uygulanabilir ve
ekolojik olarak sağlıklı sistemler ya da çiftlikler yaratmak üzerine kurulu bir sistemdi. Ticari
olarak gelir elde etme ancak aile ya da topluluğun permakültür uyguladığı alanda kendilerine
912
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
yeten üründen daha fazlasını üretebildikleri ölçüde mümkündü. Günümüzde ise permakültür
toprak erişimini, ticari yapıları ve bölgesel otofinansman stratejilerini de içeren uygun kanuni
ve mali straetjileri de kapsar hale geldiği için daha da bütüncül bir sistem haline dönüşmüştür
(Mollison 1991).
Permakültür ektik ve ilkeleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir (Mollison, B 1991):
Uzun vadeli, çoklu fayda düşünülerek sürdürülebilir sistemler yaratmak,
Yerel türlerin ve kaynakların kullanımı,
Mümkün olan en küçük toprak parçasının en efektif kullanımı ,
Monokültürel tarım yerine polikültürel tarımın teşviki,
Sistemin toplam getirisinin önemi,
Enerjiyi eldesi için düşük enerjili çevre dostu sistemlerin kullanımı,
Şehirlerde gıda yetiştiriciliği, kendine yeterlik ve topluluk sorumluluğuna teşvik,
Ardıllığı ve evrimi hızlandırarak yeniden ağaçlandırma, toprağa verimliliğini
kazandırma isteği,
Bilginin cömert paylaşımı,
Ata bilgileri ve modern teknolojinin birleşimi ile etkin enerji planlaması,
Sürdürülebilir Turizm ve Permakültür
Her türlü açlık ve yoksullukla savaşta en önemli faktör bireylerin kendilerini idare
edebilecek bilgi ve beceriye sahip olmasıdır. Özellikle dezavantajlı grupların kendi
kendilerine yetebilmeleri ve güçlenebilmeleri hem birey hem de toplum refahı üzerine büyük
etki yaratacak bir faktördür.
Permakültür sistemler, her ne kadar faklı disiplinleri bir araya getirse de felsefe olarak
hem ekonomik hem de pratik anlamda kolayca uygulanabilir sistemler geliştirmeyi
hedeflediği için uygulama anlamında zorlayıcı değildir. Bununla beraber çalışmalar
sonucunda elde edilen bilgilerin de mümkün olduğu kadar hiçbir ayrım gözetilmeksizin
herkes tarafından paylaşılmasını hedeflediği için küçük, orta ve büyük ölçekli işletmeler
tarafından kolayca benimsenip uygulanabilir.
Yerel halk sürdürülebilir turizmin bir alt başlığı olan ekoturizm kapsamında,
permakültür kavramını öğrenip uygulayabilirse her türlü ihtiyacını oluşturduğu sistemden
karşılayarak, kendi enerjisini üreterek, enerjiyi tutumlu kullanarak, ürün fazlasını satarak,
evini pansiyon olarak işleterek ve öğrendiklerini öğrenmek isteyen bireylere anlatarak
kendisine alternatif gelir kaynağı elde edebileceği gibi hayat kalitesini de her anlamda
artırabilir. Bu bilgi ve sistem köy ve şehir gibi büyük ölçeklerde yayılır ve uygulanırsa herkes
için tam ve üretken bir istihdam olanağı ortaya çıktığı için zaman içerisinde köy ve şehir
arasındaki gelir ve imkan eşitsizlikleri ortadan kalkabilir. Bu bağlamda permakültür her yaşta
ve herkes için refahı ve sağlıklı yaşamı mümkün kıldığı için sürdürülebilir turizm
hedeflerinden çevresel temizlik, fiziksel bütünlük, ziyaretçi tatmini, istihdam kalitesi, sosyal
eşitlik ve yerel kontrol hedeflerini de karşılamaktadır.
Permakültür var olan düzeni yıkmak değil iyileştirmeyi de amaçladığı için hâlihazırda
bir işletim yeri olarak faaliyet gösteren orta ve büyük ölçekli işletim sahipleri mevcut
sistemlerindeki enerji açıklarını permakültür ilkeleri doğrultusunda kapatabilir, zamanla
bunun da üstüne çıkarak kendi enerjisini elde edebilir ya da besinini üretebilir, permakültür
hakkında eğitimler düzenleyebilir.
913
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Gerek bitki ve hayvan türlerinin seçimi, gerekse sistemin oluşturulması esnasında
seçilecek malzeme ve iş gücünün temini konusunda yerel kaynakların tercihini özendirmesi
açısından permakültür sürdürülebilir turizm hedefleri kapsamındaki ekonomik canlılığı ve
yerel refahı artırma konusunda yardımcı olabilecek bir sistemdir.
Permakültür sistemlerde eylemlerin uzun vadeli sonuçlarını göz önünde bulundurarak
sürdürülebilir sitemler yaratmak başlıca hedeftir. Büyük ölçekli, enerji tüketen kapsamlı
sistemler yerine küçük ölçekli, enerjiyi tutumlu kullanan yoğunlaştırılmış sistemler tercih
edilir. Sistemdeki her bir öğe (ev, gölet, yol vs.) birbirine hizmet edecek şekilde yerleştirilir
ve her öğenin birçok işlevi vardır. Öğeler yerleştirilirken etkin enerji planlaması yapılır.
Arazideki her şey mümkün olduğu kadar geri dönüştürülür yani sisteme giren enerji
kullanılmaz hale gelmeden önce kontrol altına alınır, depolanır ve kullanılır.
Enerjiyi saklamak ve dönüştürmek için düşük enerjili çevresel (güneş, su rüzgar) ve
biyolojik (bitki, hayvan) sistemleri kullanır. Amaç eski, yoğun iş gücü gerektiren günlere
dönmek değildir. İş gücü ve oluşturulan sistemdeki enerji kayıpları sıfıra indirilerek minimum
enerjiyle maksimum kazanç sağlamaya çalışmaktır. Bu bağlamda pemakültürün hedefleri
sürdürülebilir turizmin herkes için ekonomik, güvenilir, sürdürülebilir ve modern enerjiye
erişim imkanı ve çevresel temizlik hedefleriyle de örtüşmektedir.
Permakültür çalışmalarında su hasatı üzerinde önemle durulan bir konudur. Zaman
içerisinde geliştirilen sistemlerle hem yağışlarla hem de yer altında var olan su kaynaklarının
yok olup gitmeden kullanımı ve değerlendirilmesiyle ilgili çalışmalar, herkes için
sürdürülebilir turizm hedeflerinden sürdürülebilir su yönetimini mümkün kılmaktadır.
Permakültür gıda yetiştiriciliğini sadece kırsalda değil şehirlerde başlatmaya çalışır ve
insanları kendine yeterlik konusunda destekler, topluluk sorumluluğuna teşvik eder.
Öğrenmek isteyen bireylere bilgiyi cimrilik etmeden paylaşma felsefesini benimsediği için
iletişimi güçlü bir akımdır. Permakültürde uygulamalar sürekli olarak geliştirilip deneyimler
paylaşıldığı için bilgi sürekli yenilenir, modern sistemler gündeme gelir. Bu da permakültürde
öğrenmeyi güncel, dinamik ve yaşam boyu kılar.
Ata bilgileri ve modern bilgiyi bir araya getirmeyi hedeflediği için yöre halkıyla temas
halinde kalarak onun bilgi ve kültürel deneyiminden faydalanır. Bu anlamda özellikle tarım ve
hayvancılığın kullanılması gibi geleneksel metotların yaşatılması ve paylaşılması konusunda
sürdürülebilir turizm hedeflerinden kültürel zenginlik hedefine de yardımcı olmaktadır.
Permakültür sistemlerde her türlü soruna çözüm doğal yollarla elde edilmektedir.
Sistemin sadece kuruluş aşamasında ağır iş makineleri kullanılır ama sistem bir sefer
oturtulduktan sonra çiftliğin çapalama ya da toprağı havalandırma vs… gibi ihtiyaçları basit
bahçe araç gereçleri ve traktör hayvanlar dediğimiz tavuk, ördek vs. gibi canlılar tarafından
gerçekleştirilir. Kompost ve malçlama yapılarak, baklagil ağaçlar ve bitkiler dikilerek, ardıllık
ve evrim hızlandırılarak toprağa bitkilerin sömürüsü sonucunda kaybettiği besin maddeleri
geri kazandırılır. Permakültür yerel türleri kullanarak, minimum alanda yoğun bahçecilik
çalışmaları gerçekleştirir. Sistemde mümkün olduğu kadar girinti ve çıkıntı yaratarak (kenar
etkisi) biyolojik çeşitliliği artırmaya çalışır. Bu anlamda da sürdürülebilirlik hedeflerinden
fiziksel bütünlük, biyolojik çeşitlilik ve çevresel temizlik hedeflerini de karşılamaktadır.
Yapılarda kullanılan malzemeler doğayla ve yöreyle uyumludur. Doğaya karşı değil
doğayla birlikte felsefesi benimsendiğinden doğal sistemler bozulmaz hatta sisteme dahil
edilir. Örneğin yol üstünde duran bir ağaç ya da kaya kesilmek ya da kaldırılmaya çalışılmak
yerine evin ya da yapının içine ondan fayda sağlayacak şekilde dahil edilebilir. Böylece hem
estetik anlamda hem de işlevsel anlamda fayda sağlanmış olunur. Doğal olarak sistemde
914
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
yetiştirilen ürünlerin ve sistemin yarattığı ortamın kalitesi doğal, olabildiğince organik ve
sağlıklı olduğu için üst düzeydedir.
Permakültür ilkeleri doğrultusunda dizayn edilmiş turistik işletmelerde uygulamanın
yapım aşamalarının anlatıldığı kurs programları boyunca gerek barınma gerekse yeme içme
gibi ihtiyaçlar tesisten karşılanacağı için ayrı bir gelir kapısı imkânı doğmaktadır. Bununla
beraber bilginin yayılımı ve erişimini zorlaştıracağı için tamamen kar amaçlı düşünülerek
acımasız rakamlarla permakültür bilgisini satmaya çalışmak sistemin etik anlayışına ters
düşmektedir. Burada amaç bilgiyi erişebilir kılmak ve samimi bir şekilde tecrübeleri
paylaşmak bunu yaparken de kurs ya da diğer eğitimler süresince yapılan masrafları
karşılamak olmalıdır.
2000’li yıllardan itibaren, ufkunu genişletmek, kendine ve çevresine karşı farkındalık
geliştirmek, hayatı sadeleştirmek, doğa ile baş başa kalmak, yeni deneyimler kazanmak
niyetiyle turizme katılan kişilerin, toplam turist talebi içindeki oranının %45’lere çıktığı
görülmektedir. Demografik açıdan değerlendirildiğinde, bu bilinçte olan turistlerin eğitim
seviyesi ve çevre bilinci yüksek, kaliteli hizmeti önemseyen, daha duyarlı bireylerden
oluşacağı ileri sürülmektedir (Soykan 1999, 2003). Bu profilde olan müşteri ise genelde
işletme sahibi için daha az sorun, daha fazla gelir ve daha iyi referans demektir.
SONUÇ ve ÖNERİLER
Permakültürün diğer sürdürülebilir yaklaşımlardan ön plana çıkan özellikleri bütüncül
yaklaşımı, birlik bilinciyle hareket etmesi, bilgi paylaşımının kolay ve hızlı olması ve ana
felsefesinin bireyleri özgürleştirmek, kendine yeterlik kazandırmak olmasıdır. Bütün bu
çabaları doğrultusunda permakültür, kuruluşundan beri insan eliyle yapılan iklim değişikliği
ve çevresel tahribatlara en kısa sürede ve hızlı bir şekilde çözüm bulmaya çalışan yegane
oluşumlardan biridir.
Dünya Turizm Organizasyonu tarafından belirlenen 17 maddelik Sürdürülebilir
Turizm hedefleri ve Permakültür etik ve ilkeleri bir arada değerlendirildiğinde, permakültür
sistemin küçük, orta ve büyük ölçekli işletmelere uygulanmasının sürdürülebilir turizm
hedeflerini yakalamak açısından büyük oranda yardımcı olacağı düşünülmektedir.
Bu samimi felsefenin sindirilip benimsenerek zaman içerisinde köy, kasaba gibi daha
büyük yerleşim alanlarının topluca dizaynı söz konusu olduğunda ise sadece bireylere, küçük
topluluklara ya da işletme sahiplerinin değil, yerel halka ve toplum refahına da büyük oranda
etki edeceği öngörülmektedir.
KAYNAKLAR
Anonymous. 2005. Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers, UNEP
and UNWTO, 2005, p.11-12
Anonymous. 2017. Tourism and the Sustainable Development Goals – Journey to 2030,
Highlights. UNWTO, Spain, 30.
Anonymous. 2018. International Tourism Results 2018 and Outlook 2019. Web sitesi:
http://cf.cdn.unwto.org/sites/all/files/pdf/unwto_barometer_jan19_presentation_en
.pdf Erişim tarihi: 12.11.2019
915
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Bramwell, B. Higham, J., Lane, B. and Miller, G. 2016. Twenty-five years of sustainable
tourism and the Journal of Sustainable Tourism: looking back and moving
forward. Journal of Sustainable Tourism.
Lenzen, M., Sun Y.Y., Faturay, F., Ting, Y.P., Geschke, A. & Malik, A. 2018. The carbon
footprint of global tourism. Nature ClimateChange, 8, 522-528
Mollison, Bill. 1991. Permakültüre Giriş. Sinek Sekiz Yayınları, 280s.
Scott, D. 2011. Why sustainable tourism must address climate change. Journal of
Sustainable Tourism, 19(1), 17–34
Scott, D., Gossling, S., Hall, M., & Peeters, P. ( 2016a). Can tourism be part of the
decarbonized global economy? The costs and risks of alternate carbon reduction
policy pathways. Journal of Sustainable Tourism, 24(1), 52–72.
Scott, D., Hall, C.M., & Gossling, S. ( 2016b). A report on the Paris Climate Change
Agreement and its implications for tourism: Why we will always have Paris.
Journal of Sustainable Tourism, 24(7), 933–948.
Soykan, F. 1999. Doğal Çevre ve Kırsal Kültürle Bütünleşen Bir Turizm Türü: Kırsal Turizm.
Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi. (Mayıs-Haziran), 67-75.
Soykan, F. 2003. Kırsal Turizm ve Türkiye Turizmi İçin Önemi.Ege Coğrafya Dergisi.12, 111.
Weaver, D. 2011. Can sustainable tourism survive climate change? Journal of
Sustainable Tourism, 19(1), 5–15.
Yoon, Y., Gursoy, D. ve Chen, J. S. (2001). Validating a Tourism Development
Theory With Structural Equation Modelling, Tourism Management, 22: 363-372.
916
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sürdürülebilir Turizm Kapsamında Yeşil Yıldızlı Bir Otel İşletmesinde Permakültür
Uygulamalarının Değerlendirilmesi
Engin DERMAN577,
Meriç BALCI578
Özet
Turizm sektörü dünyada ve Türkiye’de en hızlı büyüyen sektörlerdendir. Bu büyüme
beraberinde sürdürülebilirlik konusunu gündeme getirmektedir. Bu noktada sürdürülebilir
turizm uygulamaları önem arz etmektedir. Turizm sektörü içerisinde otel işletmeleri önemli
bir yere sahiptir. Günümüzde otel işletmelerinin sunduğu hizmet çeşitliliğine baktığımızda, bu
hizmetler neredeyse turistlerin tüm ihtiyaçlarını karşılayacak niteliktedir. Bu hizmetlerin
sunum sürecindeki uygulamalar, sürdürülebilir turizm kapsamında değerlendirildiğinde otel
işletmelerine önemli katkılar sağlamaktadır. Permakültür kavramı da sürdürülebilirlik adına
yapılan çalışmalarda farklı disiplinleri bir araya getirmesi, uzun vadeli ve çoklu fayda içeren
bakış açısıyla son yıllarda adından söz ettiren bir kavram haline gelmiştir. Turizm
Bakanlığı’nın ‘Yeşil Yıldız’ uygulaması da sürdürülebilir turizm kapsamında çevreye
duyarlılığı artırmak amacıyla otelleri teşvik eden bir uygulamadır. Bu çalışmada Manavgat
Titreyengöl Bölgesinde yeşil yıldızlı bir otel işletmesinde permakültür çalışmalarının
uygulanabilirliği incelenmiştir. Araştırmada nitel veri toplama yöntemlerinden mülakat ve
gözlem teknikleri kullanılmıştır. Otel sahibi ile yarı yapılandırılmış mülakat yapılmış ve
işletmede muhtelif zamanlarda gözlemler gerçekleştirilmiştir. Sonuçta permakültür
çalışmalarının sürdürülebilir turizmin doğasına çok uygun olduğu, bu otel işletmesine iyi bir
planlama ile uygulanabileceği ve neticede işletmeye önemli katkılar sağlayacağı ortaya
konmuştur.
Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilir Turizm, Permakültür, Yeşil Yıldız, Otel İşletmesi
Evaluation of Permaculture Applications in a Green Star Hotel within the Scope
of Sustainable Tourism
Abstract
The tourism sector is one of the fastest growing industries in the world and in Turkey.
This growth brings along the issue of sustainability. At this point, sustainable tourism
practices are important. Hotel businesses have an important place in the tourism sector.
Today, when we look at the variety of services offered by hotel businesses, these services will
meet almost all the needs of tourists. Applications in the process of providing these services
make significant contributions to hotel businesses when evaluated within the scope of
sustainable tourism. The concept of permaculture has become a notorious concept in recent
years by bringing together different disciplines in the studies carried out in the name of
sustainability and with a long-term and multi-benefit perspective. The Green Star ’application
of the Ministry of Tourism is an application that encourages hotels to increase environmental
awareness within the scope of sustainable tourism. In this study, the applicability of
permaculture studies in a green star hotel in Manavgat Titreyengöl Region was investigated.
Interview and observation techniques were used in the research. A semi-structured interview
577
578
Dr. Öğr. Üyesi, Akdeniz Üniversitesi, Manavgat Turizm Fakültesi, ederman@akdeniz.edu.tr
Dr. Öğr. Üyesi, Akdeniz Üniversitesi, Manavgat Meslek Yüksekokulu, mericbalci@akdeniz.edu.tr
917
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
was conducted with the owner of the hotel and observations were conducted at various times.
As a result, it has been shown that permaculture studies are very suitable for the nature of
sustainable tourism, can be applied to this hotel with good planning and as a result will make
significant contributions to the business.
Keywords: Sustainable Tourism, Permaculture, Green Star, Hotel Management
Giriş
Sanayileşmenin getirdiği yeni düzen, düşünsel ve davranışsal açıdan önemli bir
toplumsal dönüşüme neden olmuştur. Özellikle çevresel boyutta kendisini gösteren bu
dönüşüm, doğal kaynak tüketimini çarpıcı boyutlara ulaştırmıştır. Sürdürülebilir kalkınma
anlayışıyla başlayan süreç birçok sektör gibi turizmi de etkilemiş ve günümüzde sürdürülebilir
turizm kavramına zemin oluşturmuştur. Konunun öncelikle toplumsal açıdan ilişkilendirilmesi
önemlidir. Nitekim sanayi devriminin ideal toplum hayali yine insan eliyle oluşan ve çevresel
bozulmalarla karamsar bir gerçekliğe dönüşmüştür. Bu dönüşüm, turizm ve çevre ilişkisinde
de kendini göstermektedir. Turizmden beklenen ekonomik fayda, beklenmeyen çevre
sorunlarıyla çatışmaktadır (Çalışkan, 2017).
Turizm sektöründe otel işletmeleri gerek nicelik olarak gerekse turistlere sunulan
hizmet çeşitliliği bakımından büyük yer tutmaktadır. Bu kapsamda otellerin sürdürülebilir
turizm uygulamalarının tüm sektöre yansıması olacaktır. Bu uygulamalar işletmelere müşteri
memnuniyeti, uzun dönemde maliyetlerde azalma ve pazarlama gibi konularda fayda
sağlayacağı gibi, makro ölçekte ülkenin sürdürülebilir turizm politikalarına da destek
olacaktır. Bu kapsamda çalışmada Manavgat destinasyonunda yer alan beş yıldızlı ve yeşil
yıldız sahibi bir otel işletmesi ele alınmıştır. İşletmede gözlemlerde bulunulmuş ve otel sahibi
ile mülakat gerçekleştirilmiştir. Sürdürülebilirlik amacını güden permakültür uygulamalarının
otel işletmesi için uygunluğu araştırılmıştır.
Sürdürülebilir Turizmin Gelişimi
İnsanların yaşam süreleri içerisinde bazı değerlerin değişmesi normaldir. Değişim,
vazgeçilmez bir süreçtir, ancak bu değişim sırasında özgün değerlerin korunması ve
sürekliliğinin sağlanması gerekmektedir (Beyhan & Ünügür, 2010). Doğal, kültürel ve tarihi
değerler turizm sektörünün kaynaklarını oluşturmaktadır. Özellikle çevre üzerindeki olumsuz
etkilere karşı alternatif olarak sürdürülebilirlik yaklaşımları ortaya çıkmıştır. Doğal
kaynakların sürdürülebilirliğini güvence altına alan, yöre halkının ekonomik açıdan gelişimini
sağlayan ve sosyo-kültürel değerlerin korunması olarak değerlendirilen bu yaklaşımlar;
ekolojik sistemin korunması ve gelecek nesillere aktarılması yönünde sorumluluk taşıyan
doğa temelli turizm aktivitelerini içerir (Kuter & Ünal, 2009).
Turizm faaliyetlerinin birçok ekonomik faaliyetle doğrudan ve dolaylı ilişkide olması
ve bu faaliyet alanlarında ekonomik gelişmeyi uyarıcı etkisi turizm sektörünün önemini daha
da arttırmaktadır. Turizmin gelişiminde çevresel sürdürülebilirlik faktörleri üzerinde duran
yeni rekabet modelleri mevcuttur. Çevresel sürdürülebilir turizm gelişimi yalnızca üretim
boyutunu içeren geleneksel yaklaşımlardan farklı olarak, hem üretim hem de talep boyutunu
dikkate almaktadır. Turizm gelişiminin gelecekte de sürmesi ve çevre bilinci yüksek turist
kitlesi için çekiciliğinin uzun dönemde devamı, söz konusu kitlenin motivasyonlarını arttıran
çevresel ve doğal değerlerin korunmasına bağlıdır. Bölgenin özgün kaynaklarının ve
çekiciliklerinin korunması ve geliştirilmesi yanında, sürdürülebilir turizm talebi üzerinde
durulmalıdır (Ayaş, 2007).
918
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sürdürülebilir turizm, sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin turizm endüstrisinin
ihtiyaçları bağlamında uygulanmasıdır. Bu ilkeler, her türlü turizmin gelişiminde planlama
aşamasından başlayarak uygulanan temel kriterler olmalıdır. Sürdürülebilir turizm
politikasının geliştirilmesinde tüm paydaşların, özellikle yerel halkın katılımı önemlidir (Pelit,
2015). Yerel halkın turizmin başarılı ve sürdürülebilir gelişiminde desteği gereklidir.
Özellikle gelişmekte olan turistik destinasyonlar için bu durum büyük önem taşımaktadır.
Yerel halk genellikle sürdürülebilir turizm gelişimine büyük oranda katılım göstermektedir.
Yerel halkın en fazla katılım gösterdiği boyut çevresel sürdürülebilirlik olarak dikkat
çekmektedir (Biçici, 2014).
Otel İşletmelerinde Sürdürülebilir Turizm Uygulamaları
1990'lı yılların başından beri, çoğunluğu otel işletmeleri olan turizm şirketleri,
sürdürülebilir turizme olan bağlılıklarını göstermek için farklı girişimlerde bulunmuşlardır.
Bunların en yaygın olanları çevresel davranış kuralları, en iyi çevresel uygulamalar, ekoetiketler, çevre yönetim sistemleri ve çevresel performans göstergeleridir (Ayuso, 2006).
Seyahat acentelerinin web siteleri, acentelerin çevre konusundaki ilgi ve duyarlılığını
yansıtan iletişim araçlarından birisidir. Çevre koruma, çevresel eğitim, yerel kalkınma ve
katılımcılık, sürdürülebilir kullanım gibi göstergeler sürdürülebilir turizm ilkeleri ile
bütünleşmektedir. Acentelerin çevreye verdikleri önemi ve çevresel faaliyetlerini acente web
sitelerinde paylaşmaları ve sadece kendilerini değil aynı zamanda turistleri de çevresel
bağlamda geliştirme gibi sürdürülebilir turizm faaliyetlerinde bulunmaları gerekir (Erdoğan,
2012).
Sürdürülebilir turizm gelişmekte olan ülkeler için çok önemlidir. Bu ülkelerde turizm
genellikle ekonominin ana dayanağı olmaktadır. Dolayısıyla, paydaşların sürdürülebilir başarı
için çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik ilkelerini benimsemeleri gerekir. Otelciler
otel işletmelerinin çevresel sürdürülebilirliğe katkıda bulunması ve olumlu ekonomik, sosyal
ve kültürel etkileri olması gerektiği konusunda hemfikirdir (Prayag, Dookhony-Ramphul, &
Maryeven, 2010).
Otel işletmelerinde sürdürülebilir uygulamalar ekonomik, çevresel ve sosyo-kültürel
unsurların yanında, müşteri memnuniyeti, çevre eğitimi konularını da içerir. İnsan
kaynaklarının önemi yanında, çevre eğitimi, biyoçeşitlilik göz önünde tutulmalıdır.
Sürdürülebilir turizm gelişiminde paydaşlarla ortaklıklar kurulmalıdır (Mihalič, Žabkar, &
Cvelbar, 2012).
Hilton Otelleri Avrupa kıtasında faaliyet gösteren 70 Hilton Worldwide otelinin
çevresel performansını arttırmaya yönelik bir program geliştirmiştir. Kurumsal sosyal
sorumluluk ile insan kaynakları yönetimi arasında yakın ilişkiler kurulmuştur. Kurumsal
çevrecilik anlayışı geliştirilmiştir. 16.000'den fazla çalışanı kapsayan program, tüm çalışan
seviyelerini birbirine bağlayan otele özel eylem ekiplerini içermektedir. Metrekare başına
enerji kullanımı % 15, misafir başına su kullanımı ve CO2 emisyonu üç yılda % 8
azaltılmıştır. Düşürülen maliyetler toplamı 16 milyon ABD dolarıdır ve bunun 9,6 milyon
ABD doları insan davranışlarındaki değişimlere bağlıdır (Bohdanowicz, Zientara, & Novotna,
2011).
Çevre yönetimi oteller için rekabet avantajı sağlamada bir kaynak olarak
değerlendirilebilir. Otellerin çevresel proaktiflikleri ile ekonomik performans düzeyleri
arasında bir ilişki söz konusudur. Otellerde elde edilen çevresel proaktivite derecesi
919
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
büyüdükçe performans seviyeleri artmaktadır (Claver-Cortés, Molina-Azorín, PereiraMoliner, & López-Gamero, 2007).
Sürdürülebilir otel uygulamaları misafirleri bu uygulamalara katılmaya motive edecek
şekilde ve memnun kalmalarını sağlayacak nitelikte olmalıdır. Çevre dostu bir otel için fazla
para ödemeye hazır bir kitle mevcuttur. Sürdürülebilir otel uygulamaları bir niş pazarın
ötesinde çekici bir pazar haline gelmiştir. Otel yönetimi misafirlerinin sosyo-kültürel
geçmişini göz önünde bulundurarak planlama yapmalıdır (Berezan, Millar, & Raab, 2014).
Son zamanlarda otellerde enerji kullanımında çevresel açıdan daha uyumlu ve
sürdürülebilir alternatifler tartışılmaktadır. Yenilenebilir enerji kaynaklarının yanı sıra pasif
soğutma/ısıtma sistemleri ve otel binalarındaki karmaşık enerji gereksinimlerini karşılamada
aydınlatma/gölgeleme sistemlerinin kullanımı geliştirilmelidir. Düzgün bir şekilde
planlanmış, tasarlanmış ve sürdürülebilir şekilde işletilen oteller, iktisadi, çevresel ve sosyokültürel avantajların yanı sıra sürdürülebilir cazip iş fırsatlarına sahip olurlar (Bohdanowicz,
Churie-Kallhauge, Martinac, & Rezachek, 2001).
Sürdürülebilir turizm talebi günden güne artmakta, seyahat endüstrisi tedarikçileri yeni
yeşil programlar geliştirmekte ve hükümetler turizmde sürdürülebilir uygulamaları teşvik
etmek için yeni politikalar üretmektedirler. Tüketici güvenini ve farkındalığı arttırmak,
verimliliği yükseltmek için ölçülebilir ve güvenilir sistemler gerekmektedir. Küresel
sürdürülebilir turizm kriterleri ortak standartlar belirlemek ve herhangi bir turizm işletmesinin
ulaşması gereken asgari düzeyi ortaya koymak için önemlidir. Dört ana tema mevcuttur; etkili
sürdürülebilirlik planlaması, yerel halk için sosyal ve ekonomik faydaların en üst düzeye
çıkarılması, kültürel mirasa sahip çıkılması ve çevreye olumsuz etkilerin azaltılması. Her ne
kadar kriterler başlangıçta konaklama ve tur işletmeciliği sektörleri tarafından kullanılmak
üzere tasarlansa da, tüm turizm endüstrisine uygulanabilir. Bu kriterler, Birleşmiş Milletlerin
Binyıl Kalkınma Hedefleri doğrultusunda yoksulluğun azaltılması, çevresel sürdürülebilirlik
ve iklim değişikliği gibi konuları da kapsamaktadır (Council, 2015). İnsanların çevre sorunları
konusunda giderek daha fazla endişe duyması, bir otel için yeşil yönetimini rekabet avantajını
arttırabilecek stratejik bir araç haline getirmiştir. Bilişsel, duyusal ve genel imaj kavramlarını
kullanarak yeşil bir otel imajı ile markalaşmayı sağlamak mümkündür. Yeşil bir otel imajı
turistin tekrar gelme, başkalarına olumlu tavsiyeler verme ve fazla ödemeye razı olma niyetini
olumlu etkilemektedir (Lee, Hsu, Han, & Kim, 2010).
Otellerde Yeşil Yıldız Uygulamaları
Çevresel olumsuzlukları en aza indirmek, işletmelerin toplumsal sorumluluklarının
başında gelmektedir. İşletmeler bu sorumluluklarını yerine getirebilmek için üretim
aşamasında çevre konularına duyarlı olmalı ve üretim ile çevre konularını birlikte
değerlendirmelidir. Çevreye olan duyarlılık son yıllarda hızlı biçimde artmaktadır. İşletmeler
hem çevreye olan duyarlılıklarını göstermek hem de bu yöndeki tüketici taleplerini karşılamak
için farklı uygulamalar geliştirmektedir (Yıldız, 2016).
Turizm işletmeleri için bu bağlamda ‘Yeşil Otel’, ‘Yeşil Yıldız’ uygulamaları
geliştirilmiştir. Yeşil yıldızlı otellerde yeşil yıldız simgesi, T.C. Kültür ve Turizm
Bakanlığı'nın başlattığı "Çevreye Duyarlı Konaklama Tesisleri" projesi ve sürdürülebilir
turizm kapsamında çevreye duyarlı konaklama tesislerine verilen bir tür çevre etiketi
uygulamasıdır. 22.09.2008 tarih ve 27005 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe
giren “Turizm İşletmesi Belgeli Konaklama Tesislerine Çevreye Duyarlı Konaklama Tesisi
Belgesi Verilmesine Dair Tebliğ” doğrultusunda verilmektedir. Çevrenin korunması, çevre
bilincinin geliştirilmesi ve turistik konaklama işletmelerinde çevreye duyarlı yatırım ve
920
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
işletme özelliklerinin teşvik edilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda su tüketiminde tasarruf
sağlama, doğal kaynakların doğru kullanımı, enerji verimliliğinin artırılması, çevreye zararlı
maddelerin tüketiminin azaltılması, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı, konaklama
işletmelerinin çevreye duyarlı şekilde planlanması, tesis çalışanlarının çevre bilincini artırma,
iş gücünün en verimli şekilde kullanımı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından sağlanan
elektrik enerjisi desteğinden faydalanma ve sürdürülebilir rekabet üstünlüğü elde etme gibi
konularda otellere yol gösterici nitelikte standartlar belirlenmiştir (TUYUP, 2017).
Permakültür Kavramı
Permakültür kalıcı kültür veya kalıcı tarımdır. Doğaya karşı çalışmaktan ziyade
birlikte çalışmak felsefesidir; uzun süre ve plansız emek yerine planlı üretim demektir.
Herhangi bir alana tek ürünlü bir sistem olarak bakmak yerine, bitkilere ve hayvanlara tüm
işlevleriyle bakmaktır. Permakültür, ekolojinin kullanımı, entegre gıda üretimi, barınma,
uygun teknoloji ve soyal gelişim sistemlerinin tasarımının temelidir. Permakültür,
ekosistemdeki tüm yaşam biçimleri arasında uyumlu bir denge arayan tarım ve insan
yerleşimi için bir yaklaşımdır. Permakültür, farklı türler de dahil olmak üzere birçok türün
ortak yerleşimi için ekolojik olarak iyi huylu tasarıma tamamen sistematik bir yaklaşımdır.
Permakültür, ticari amaçlı arazi kullanımlarına çevresel olarak sağlam ve insancıl tepkiler
sağlar. Bir kez kurulduktan sonra minimum insan müdahalesine ihtiyaç duyacak, kendi
kendine yeten üretken peyzajların tasarımına ve yaratılmasını sağlar. Permakültür tasarımı, tür
çeşitliliği ve türler arasındaki karşılıklı ilişkileri içerir ve Doğada meydana gelen sürekli
evrimle her biri bir sonraki için çevreyi hazırlayan sitem kurar (Baldwin, 2005).
Permakültür temelli sosyal hareketler, çevresel zorluklara bir cevap, iyi hayatı
sürdürmenin bir yolu ve dünyaya dahil olmak ve ona dahil olmak için daha uyumlu bir yolun
vizyonu olarak çoğalmaktadır. Ekolojik villalar, biyolojik bölgeselleşme ve kentsel dönüşüm
hareketi, sosyal sistemlerin tasarımında permakültür ilkelerini uygular. Permakültürün
çekirdeği, doğada tanımlanan kalıplara dayalı ve onunla uyumlu olarak tasarlanmaktadır
(Aiken, 2017).
Modern endüstriyel tarım, biyolojik çeşitlilik kaybı, toprak bozulumu ve
biyojeokimyasal döngülerin veya sera gazı emisyonunun değiştirilmesi gibi çevresel
sorunlardan büyük ölçüde sorumludur. Tarımsal bir uygulama ve hareketin yanı sıra bilimsel
bir disiplin olan Agroekoloji, daha sürdürülebilir bir tarım oluşturmak amacıyla bu sorunlara
bir cevap olarak ortaya çıkmıştır. Diğer bir cevap, ekosistem taklit ve karmaşık sistem
optimizasyon yöntemleri için bir çerçevenin yanı sıra tasarım ilkelerine dayanan bir tasarım
sistemi olan permakültürün ortaya çıkmasıdır (Krebs & Bach, 2018).
Yöntem
Bu araştırmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Manavgat Titreyengöl
bölgesinde bulunan 5 yıldızlı bir otel işletmesi ele alınmıştır. İşletmede gözlemlerde
bulunulmuş ve otel sahibi ile yarı yapılandırılmış mülakat gerçekleştirilmiştir. Toplanan
veriler betimsel analiz yöntemi ile analiz edilerek belli temalar halinde sunulmuştur.
Bulgular
İşletme Hakkında Genel Bilgiler
Otel işletmesi Antalya ili Manavgat ilçesi Sorgun-Titreyengöl mevkiinde yer
almaktadır. Tesis 1984 yılında önce kamping başlamış, sonra tatil köyüne dönüştürülmüştür.
921
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sonrasında ticari kaygılarla otelciliğe geçilmiştir. Kamping zamanından bu yana 35 yıllık bir
işletme olarak faaliyet göstermektedir. Otel Akdeniz kıyısında denize sıfır, Manavgat
Irmağı’na ve Titreyengöl’e 100 metre mesafede, Sorgun Ormanı ile çevrili konumdadır.
Temalar Halinde Mülakat Verileri
Yeşil Çevre
“Yeşili koruyan bir anlayışla hareket ettik. Çevreye karşı duyarlılığımız yeşille başlar,
doğayı korumakla olur. Biz otel olarak burada yetişecek bütün bitki çeşitlerini
bulunduruyoruz. Yani nardan çama, zakkumundan zeytinine kadar değişik doğal bitkilere
kadar burda barındırıyoruz. Biz bölgemizi yeşillendirmek, çiçeklendirmek istiyoruz. 100 000
TL gibi bir bütçe ile Orman Bakanlığı ve TEMA ile birlikte etrafımızı çiçek açan bitkilerle
süslemek istiyoruz. Bölgemize çiçek bölgesi diyeceğiz. Cennet Kırıydı şimdi de cennet çiçeği
diyeceğiz. Ayrıca Akdeniz Üniversitesi ile birlikte otelimizin bahçesinde organik tarım ve
permakültür uygulamaları yapıcaz.”
Otellerin Çevreye Zararı
“Biz buraya geldiğimiz zaman kır çiçekleri vardı. Bu bölge cennet kırı olan bir bölge.
Deniz, orman, göl, ırmak var, tabii klima var. Bu doğal özellikler kır çiçeklerini
yetiştiriyordu. Ne zaman oteller yapıldı, bu ortam kalmadı. Önceden Manavgat Irmağı’nın
serinliğini alırdık ama şimdi binalar kapattığı için alamıyoruz.”
İşletme Atıkları
“İşletmeden çıkan atıkları bildiğin klasik yöntemle gönderiyoruz, imha ettiriyoruz.
Tekrar dönüşüm olayımız tesisimizde yok. Yağ atıklarını bir firmayla anlaşıyoruz onlar alıp
götürüyor, kanalizasyona verilmiyor. Bizde Avrupa’da evlerdeki gibi cam, plastik, şişe hep
ayrı atılır. Bu durum güvenlik ve kameralar tarafından denetlenir. Kimyasal atık olarak pil
gibi malzemeler çıkıyor, bunlar da daha özel kaplarda toplanıyor.”
Gürültü Kirliliği
“Yerleşim yerlerine uzağız ve gürültü kirliliği yapacak bir aktivitemiz yok. Birinci
problemimiz havayi fişek. Burası Turizm Bakanlığından doğal yaşam alanı, eko bölgesi ilan
edildi, tescillendi. Bölge yönetimi olarak karar aldık; denizin 2 km içinde ancak havayi fişek
atabilmen lazım. Ancak çoğu tesis, havayi fişek atılır ibaresini kullandıkları için, müşteriye
söz verdikleri için bunu hiçe sayıyorlar. Bunlar doğaya, kuşlara, köpeklere, hayvanlara hatta
bebeklere rahatsızlık veriyorlar. Bütün bölge bundan sorumludur, buna dur demeleri lazım.
Burası aynı zamanda 16-17 ülkeden kuşların uğrak yeri ve burada 174 çeşit kuş yaşamakta.
Bu aslında bir turizm kaynağı. Bunu tanıtmayı bırak, böyle pervasızca ne valiliği ne
jandarmayı dinliyorlar, havayi fişek atıyorlar. Elbette karşıyız, kendi ülkelerinde gitsin
yapsınlar.”
Fauna Zenginliği
“Bizim burası aynı zamanda caretta carettaların yumurtlama alanı. Bizler gelerek
buraları onların elinden aldık. Bu sebeple bunlara yaşama hakkı veren tesislerin başında
geliyoruz. Bunların yumurtlama zamanında karartma yapıyoruz. Müşteriye bunu açıklıyoruz,
onlarda anlayışla karşılıyorlar. Bu bakımdan tesisismiz tüm hayvanlara karşı duyarlı. Bu
bölgede sincabımız var. Hayvan çeşitliliğimiz var.”
922
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Aydınlatma
“Aydınlatma işini dip aydınlatmalarla çözdük. Enerji tasarrufu için ışık olup da ısı
vermeyen özel ampuller kullanıyoruz. Ayrıca artık koridorlarda sensörlü sisteme geçiyoruz,
bugünkü çalışmam da oydu, sensörleri sipariş verdirdim. Gelişmiş ülkelerde güneşten,
rüzgardan elektrik elde ediyorlar. Bizde pahalıya geliyor. Avrupada 30 yıllık kredi veriyorlar.
Ama bu sene bunu da düşünücem.”
Temizlik Ürünleri
“Temizlik malzemelerini ehli kişilere, eğitim verdirerek en zararsız hale getirerek
kullandırıyoruz. Daha çok doğal çözücü malzemeleri istiyoruz. Aslında doğal ürünler değil,
kimyasallar pahalıya geliyor. Bunlar zaten Tarım Bakanlığı tarafından sık sık denetleniyor.”
Isıtma
“Isı kaybı için odalarda enerji saver kullanıyoruz. Odalarda ısıyı muhafaza için çift
cam kullanıyoruz. Sıcak suyun %50-60’ını güneş enerjisinden elde ediyoruz. Batıda bu
konuları devlet denetliyor. Bizde görsellik daha öne çıkıyor.”
Su Tüketimi
“Suyu idareli kullanmak için, musluğa ağızlık takıyoruz, suyu hava karışımlı veriyor.
Sensörde kullanıyoruz.”
Çevre Eğitimi
“Çevre konusunda personele birçok eğitim verdiriyoruz. Bu eğitimlere personelin
bakışı birim amirlerinin yönlendirmesine bağlı. Bu belgeler CV lerinde yer alacak. Belgenin
işe yaradığının farkına varıyorlar. Tesisler de belgeli personele daha sıcak bakıyorlar.”
Çevre İle İlgili Belgeler
“Yeşil yıldız ve mavi bayraklı bir işletmeyiz. Bisiklet dostu bir oteliz. Belge veren
kurumlar şikayet olduğunda denetime geliyorlar. Yeşil yıldızı biz 4 yılda aldık. Yeşil yıldız
almak kolay değil. Eskiden yeşil yıldız aldığında elektrikte %25 devlet yardımı vardı. Ama
şimdi yok. Yeşili bilen adam o tesisi seçiyor. Pazarlamada avantajı var.”
Yerel Halk ile İlişkiler
“Çalışanların seçiminde yerel halktan olup olmadığına bakılmıyor. Evi barkı olan
adamı daha çok tercih ediyoruz. Bu Manavgatlı olmuş dışarıdan gelmiş hiç fark etmiyor.
Manavgat ve çevresinde ikamet edenler bizim için daha avantajlı oluyor. Yerel halkı da
kazanmış oluyoruz. Lojmanda başıboş oluyor. Yerel halka sosyal etkinliklerde destek
veriyoruz. Belediyeye destek oluyoruz. Sporculara destek oluyoruz. Okullara desteklerimiz
oluyor. Tedarikçilerimize gelince kim kaliteli kim daha ucuza verirse ondan alıyoruz.
Manavgatlı da olur, Trabzonluda, Mardinli de.”
Yerel Kültürü Koruma
“Yerel kültürü koruma konusunda fazla bir etkinliğimiz yok. Animasyon şovlarda
Kenyalılar, Latin dansları var. Bizim folklorümüzü sergileyemiyoruz.”
Sonuç ve Öneriler
923
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Sanayileşme ile gelen yeni dünya düzeni toplumun düşünce ve davranış yapısını
derinden etkilemiştir. Özellikle çevresel boyutta bir dönüşüm yaşanmaya başlamıştır. Doğal
kaynakların dikkat çekici boyutlarda tüketilmesiyle, çevreci yaklaşımlar önem kazanmıştır.
Sanayi devriminin ideal toplum hayali çevresel bozulmalarla karamsar bir gerçekliğe
dönüşmüştür. Sürdürülebilir kalkınma anlayışıyla güç kazanan çevreci yaklaşımlar çoğu
sektörü olduğu gibi turizmi de etkilemiş ve günümüzde çokça konuşulan sürdürülebilir turizm
kavramına zemin oluşturmuştur.
Turizm faaliyetlerinin birçok ekonomik faaliyetle doğrudan ve dolaylı ilişkide olması
ve bu faaliyet alanlarında ekonomik gelişmeyi uyarıcı etkisi turizm sektörünün önemini daha
da arttırmaktadır. Doğal, kültürel ve tarihi değerler turizm sektörünün kaynaklarını
oluşturmaktadır. Turizm gelişiminin gelecekte de sürmesi ve çevre bilinci yüksek turist kitlesi
için çekiciliğinin uzun dönemde devamı, söz konusu kitlenin motivasyonlarını arttıran
çevresel ve doğal değerlerin korunmasına bağlıdır. Sürdürülebilir turizm politikasının
geliştirilmesinde tüm paydaşların, özellikle yerel halkın katılımı önemlidir. Yerel halkın en
fazla katılım gösterdiği boyut çevresel sürdürülebilirlik olarak görülmektedir.
Otel işletmelerinde sürdürülebilir uygulamalar ekonomik, çevresel ve sosyo-kültürel
unsurların yanında, müşteri memnuniyeti, çevre eğitimi konularını da içerir. Çevre yönetimi
oteller için rekabet avantajı sağlamada bir kaynak olarak değerlendirilebilir. Otellerin çevresel
proaktiflikleri ile ekonomik performans düzeyleri arasında bir ilişki söz konusudur. Otellerde
elde edilen çevresel proaktivite derecesi büyüdükçe performans seviyeleri artmaktadır.
Düzgün bir şekilde planlanmış, tasarlanmış ve sürdürülebilir şekilde işletilen oteller, iktisadi,
çevresel ve sosyo-kültürel avantajların yanı sıra sürdürülebilir cazip iş fırsatlarına sahip
olurlar.
Otellerde “Yeşil Yıldız” uygulaması sürdürülebilir turizm kapsamında çevreye duyarlı
konaklama tesislerine verilen bir tür çevre etiketi uygulamasıdır. Çevrenin korunması, çevre
bilincinin geliştirilmesi ve turistik konaklama işletmelerinde çevreye duyarlı yatırım ve
işletme özelliklerinin teşvik edilmesi amaçlanmıştır.
Araştırmaya konu olan “Yeşil Yıldız” sahibi otel işletmesi genel olarak çevreci
uygulamalar yürütmektedir. Atık yönetimi konusunda yapılması gerekenler vardır. Otel
işletmesi maliyet yüksek olduğu için yenilenebilir enerji kaynaklarını tam olarak
kullanamamaktadır. Oysa otelin bulunduğu bölge güneşi, rüzgar ve su kaynakları bakımından
çok zengindir. İşletme yerel halka spor sponsorluğu ve sosyal yardımlarla destek olmaktadır.
Ancak çalışanlarını ve tedarikçilerini yerelden temin etme konusuna daha fazla önem
vermelidir. Otel sahibi ile yapılan görüşmeler neticesinde otel bahçesinde yaklaşık 2 dönüm
arazide permakültür çalışmaları başlatılmıştır. Özünde sürdürülebilirliği barındıran ve kendi
kendine yeten sistemler oluşturmayı hedefleyen bu çalışmalar işletmeye yol gösterici
olacaktır.
KAYNAKÇA
Aiken, G. T. (2017). Permaculture and the social design of nature. Geografiska Annaler,
Series B: Human Geography. https://doi.org/10.1080/04353684.2017.1315906
Ayaş, N. (2007). ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM GELİŞMESİ. Gazi
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi.
924
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Ayuso, S. (2006). Adoption of voluntary environmental tools for sustainable tourism:
Analysing the experience of Spanish hotels. Corporate Social Responsibility and
Environmental Management. https://doi.org/10.1002/csr.103
Baldwin, G. (2005). Permaculture Definitions. In Permaculture Activist.
Berezan, O., Millar, M., & Raab, C. (2014). Sustainable Hotel Practices and Guest
Satisfaction Levels. International Journal of Hospitality and Tourism
Administration. https://doi.org/10.1080/15256480.2014.872884
Beyhan, Ş., & Ünügür, S. (2010). Çağdaş Gereksinmeler Bağlamında Sürdürülebilir Turizm
Ve Kimlik Modeli. İTÜDERGİSİ/A.
Biçici, F. (2014). Datça Yerel Halkının Sürdürülebilir Turizm Gelişimine ve Turizm
İşletmelerine Yönelik Tutumları. Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi.
Bohdanowicz, P., Churie-Kallhauge, A., Martinac, I., & Rezachek, D. (2001). EnergyEfficiency and Conservation in Hotels – Towards Sustainable Tourism. 4th
International Symposium on Asia Pacific Architecture.
Bohdanowicz, P., Zientara, P., & Novotna, E. (2011). International hotel chains and
environmental protection: An analysis of Hilton’s we care! programme (Europe,
2006-2008). Journal of Sustainable Tourism.
https://doi.org/10.1080/09669582.2010.549566
Çalışkan, C. (2017). Sürdürülebilir Turizmin Çevre İkilemi: Toplum ve Tüketim. İnsan ve
Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi.
https://doi.org/10.15869/ITOBIAD.315860
Claver-Cortés, E., Molina-Azorín, J. F., Pereira-Moliner, J., & López-Gamero, M. D. (2007).
Environmental strategies and their impact on hotel performance. Journal of
Sustainable Tourism. https://doi.org/10.2167/jost640.0
Council, G. S. T. (2015). Global Sustainable Tourism Council Criteria for Hotel and Tour
Operators. Global Sustainable Tourism Council. https://doi.org/10.1016/B978-07506-6438-7.50012-1
Erdoğan, N. (2012). Çevre Duyarlılığı Bağlamında Seyahat Acentelerinin Web Siteleri
Üzerine Bir Değerlendirme / An Evaluation of Environmental Concerns of Travel
Agencies in Their Web Sites. Journal of History Culture and Art Research.
https://doi.org/10.7596/taksad.v1i4.64
Krebs, J., & Bach, S. (2018). Permaculture-scientific evidence of principles for the
agroecological design of farming systems. Sustainability (Switzerland).
https://doi.org/10.3390/su10093218
Kuter, N., & Ünal, H. E. (2009). Sürdürülebilirlik Kapsamında Ekoturizmin Çevresel,
Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Etkileri. Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi
Dergisi.
Lee, J. S., Hsu, L. T., Han, H., & Kim, Y. (2010). Understanding how consumers view green
hotels: How a hotel’s green image can influence behavioural intentions. Journal of
Sustainable Tourism. https://doi.org/10.1080/09669581003777747
Mihalič, T., Žabkar, V., & Cvelbar, L. K. (2012). A hotel sustainability business model:
Evidence from Slovenia. Journal of Sustainable Tourism.
https://doi.org/10.1080/09669582.2011.632092
925
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Pelit, E. (2015). Sürdürülebilir Turizm Mi? Turizmde Sürdürülebilirlik Mi? Kavramsal Bir
Tartışma. Gumushane Universitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi.
https://doi.org/10.17823/gusb.220
Prayag, G., Dookhony-Ramphul, K., & Maryeven, M. (2010). Hotel development and tourism
impacts in mauritius: Hoteliers’ perspectives on sustainable tourism. Development
Southern Africa. https://doi.org/10.1080/0376835X.2010.522832
Yıldız, E. (2016). Yeşil Pazarlama. Gumushane Universitesi Sosyal Bilimler Elektronik
Dergisi. https://doi.org/10.17823/gusb.340
926
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
İş Sağlığı Ve Güvenliği Kültürü Oluşturmada Proaktif Stratejik Eğilim
Özlem Dalkıran
Dr. Öğr. Üyesi Işık ÇİÇEK
Özet
Günümüzün artan rekabet koşullarında işletmeler, çevresel belirsizliklere karşı
öngörülerini doğru belirleme ile ilgili yaklaşıma çok daha ihtiyaç duymaktadırlar. Çevresel
faktörlerin sayısı ve çevresel faktörlerin değişim hızına bağlı olarak tanımlanacak belirsizlik
hizmet ve üretim sektörü alt iş kollarında farklı düzeylerde değerlendirilmekte, çevresel
bileşenlerin aralarındaki etkileşim arttıkça işletmelerin maruz kalacakları belirsizliğin
olumsuz etkileri proaktif stratejilerin doğru tanımlanması ile önlenebilecektir. Belirsizlikle
ortaya çıkan risklerin işletmeler açısından azaltılması ile ilgili proaktif eğilim, iş sağlığı ve
güvenliği uygulamaları için de yararlı bir yaklaşım olacaktır. Kendi içinde riski doğal
dinamikleri ile içeren iş kazalarının ortaya çıkışını önceden belirlemeye yönelik proaktif
stratejiler, önemi gittikçe artan iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının geliştirilmesinde
işletme süreçlerinin yönetimi ile ilgili alınacak farklı hiyerarşik düzeylerdeki kararların
belirlenmesinde etkili olabilecektir. Bu bağlamda proaktif stratejik eğilim, kurum içinde iş
sağlığı ve güvenliği kültürünün geliştirilmesinde etkin bir rol üstelenebilecektir. Bu
çalışmada, iş sağlığı ve güvenliği açısından düşük düzeyde (C sınıfı) tanımlanan turizm
işletmelerinde kurumun genel anlamda stratejik eğiliminin iş sağlığı ve güvenliği kültürü
oluşturmada nasıl bir farklılık ortaya çıkaracağını tespit etmek amaçlanmıştır. Beş yıldızlı otel
işletmelerin en az departman müdürü ünvanlı orta-üst düzey 72 yöneticiden oluşan
örneklemden ölçekler aracılığıyla veri toplanmıştır. Araştırma için ölçümlenen iki ana
değişken iş sağlığı ve güvenliği kültürü ve proaktif stratejik eğilimdir. Verilerin
incelenmesinde betimleyici istatistik teknikleri ve kruskal Wallis testi kullanılmıştır. SPSS,
22 programı ile gerçekleştirilen analiz sonucuna göre, işletmelerin bir proaktif stratejik eğilim
belirtisi olarak değişim olgusuna yaklaşımları açısından iş sağlığı ve güvenliği kültürü
farklılığı ortaya çıkmamıştır.
Anahtar kelimeler: İş sağlığı ve güvenliği, güvenlik kültürü, strateji, proaktif,
belirsizlik
Abstract:
The companies need to determine correct vision regarding environmental uncertainties
much more than the past in the competitive environment. Uncertainty that can be defined
according to the number of environmental factors and speed of change in these factors is
evaluated in different perspectives depending sub-fields in production and service sectors.
Depending on interaction among environmental factors, the adverse affects of uncertainty that
the companies face can be prevented through correct strategies. The proactive approach about
the limiting adverse affects that stems from uncertain conditions can be utilized for job health
and safety applications. Job accidents covering the risk in terms of structural dynamics can be
prevented via proactive strategic decisions that are different with hierarchical levels. In this
context, proactive strategic tendency can have a critical role to form job health and safety
culture. In this research, the effect of the difference in proactive strategic tendency on job
health and safety culture for tourism companies that are categorized as C for risks. 72 middle
927
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
and high-level manager from five-star hotels are selected for sampling. Two main variables
are proactive strategic tendency and job health-and safety culture for this study. Descriptive
statistic techniques and Kruskal Wallis test are utilized for diagnosing data and relationships.
According to results, change of attitude as proactive strategic tendency does not have
significant effect for dimensions of job health and safety culture.
1.GİRİŞ:
Günümüzün artan rekabet koşullarında işletmeler, çevresel belirsizliklere karşı
öngörülerini doğru belirleme ile ilgili yaklaşıma çok daha ihtiyaç duymaktadırlar. Çevresel
faktörlerin sayısı ve çevresel faktörlerin değişim hızına bağlı olarak tanımlanacak belirsizlik
hizmet ve üretim sektörü alt iş kollarında farklı düzeylerde değerlendirilmektedir. Çevresel
bileşenlerin aralarındaki etkileşim arttıkça işletmelerin maruz kalacakları belirsizliğin
olumsuz etkileri proaktif stratejilerin doğru tanımlanması ile önlenebilecektir.
Belirsizlikle ortaya çıkan risklerin işletmeler açısından azaltılması ile ilgili proaktif
eğilim, iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları için de yararlı bir yaklaşım niteliğindedir. Kendi
içinde riski doğal dinamikleri ile içeren iş kazalarının ortaya çıkışını önceden belirlemeye
yönelik proaktif stratejiler, önemi gittikçe artan iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının
geliştirilmesinde işletme süreçlerinin yönetimi ile ilgili alınacak farklı hiyerarşik düzeylerdeki
kararların belirlenmesinde etkili olmaktadır. Bu bağlamda proaktif stratejik eğilim, kurum
içinde iş sağlığı ve güvenliği kültürünün geliştirilmesinde etkin bir rol üstelenebilecektir.
Bu çalışmanın amacı, İş sağlığı ve güvenliği açısından düşük düzeyde (C sınıfı)
tanımlanan turizm işletmelerinde kurumun genel anlamda stratejik eğiliminin iş sağlığı ve
güvenliği kültürü oluşturmada nasıl bir farklılık ortaya çıkaracağını tespit etmektir. Bu
amaçla, araştırmacılar tarafından İş sağlığı ve güvenliği kültürü ölçeği geliştirilmesi yoluna
gidilerek bir ölçek denemesi yapılmıştır.
2. TEORIK ÇERÇEVE
2.1. Örgüt Kültürü
Örgüt kültürü ile ilgili çalışmalar 1950’li yıllara dayanmaktadır Deshpande ve Webster
örgüt kültürünü “kişiye örgütsel işleyişi anlamada yardımcı olan ve kişiye örgüt içindeki
davranışları ile ilgili normlar sağlayan ortak değer yargıları ve inançlar düzeni” olarak
tanımlamaktadır. Schein (1992) ise “dışsal uyum ve içsel entegrasyon sorunlarıyla başa
çıkmak için bir grup tarafından ortaya atılan, keşfedilen, öğrenilerek geliştirilen ve yeni
üyelere bu tür sorunlarla ilişkilerinde algılamaları, düşünmeleri ve hissetmeleri için bir yol
olarak öğretilen varsayımlar modeli” olarak ifade etmektedir Robbins (1996) “çalışanlar
arasında paylaşılan değerler sistemi” olduğu ve bunun bir örgütü diğer bir örgütten ayıran
temel özellik”, Daft (1998) “bir organizasyona yeni katılanlara öğretilen ve organizasyon
üyeleri arasında paylaşılan değerler, inançlar, anlama ve düşünme şekli” olarak örgüt
kültürünü tanımlamaktadır.
Örgüt kültürünün temel fonksiyonları örgüte bağlılığı sağlamak, örgütün stratejilerini
desteklemek, örgüt içinde bireysel ilişkileri düzenlemek, performans kriterlerini belirlemek ve
uygun yönetim şeklini seçmektir.
Örgüt kültürünün ögeleri; görünen ve görünmeyen ögeler olarak ikiye ayrılır. Görünen
ögeler: örgütsel dil, hikayeler ve mitler, törenler, kahramanlar, ritueller, semboller.
928
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Görünmeyen ögeler: normlar ve değerler, inançlar ve varsayımlardır (Eren,2001; Çiçek,
2018).
2.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürü
Zamanla iş sağlığı ve iş güvenliğinin ilerlemesine yönelik tedbirlerin arttırılmasıyla,
yine de devam eden eksiklikler (iş sağlığı ve iş güvenliği kültürü anlayışının çalışanlarda var
olmaması, mevzuat ve çalışmaya yönelik sorunlar vb.) iş kazası ve meslek hastalıklarının
meydana gelmesini önleyememiştir.
Bu sorunlar devam ettikçe; ulusal ve uluslararası yasalarca kontrol altına alınmış olan
çalışma yönetmeliğinin, üzerinde önemli bir tehdit unsuru yaratmaya devam etmektedir
(Kılkış, vd, 2014).
İş hayatında oluşan kazaların %80-95’nde çalışanların itimatsız tavırlardan
kaynaklandığı belirtilmektedir. Böyle bir durumun oluşması, iş hayatında “insan” etmeninin
farklı faktörlerin önemsendiği gibi insan etkeninde önemli ölçüde değerlendirilmesi
gerektiğini göstermiştir.
Bu nedenle; iş kazaları ve meslek hastalıklarının önüne geçilmesi, hal ve hareketlerin
düzeltilebilmesi, çalışma alanına uyum sağlaması için kültürün ne denli önemli olduğu
anlaşılmaktadır. (Dursun, 2012)
Bu problemin toplumsal yönü ve bir de iktisadi açısından değerlendirilmektedir. İş
sağlığı ve iş güvenliğinin sağlanamamasıyla meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları,
çalışanlardan başlanmalı ve işverene, işverenden, işyerinden’de milli ekonomiye varan
birbiriyle etkileşimli sonuçlara yol açarak daha geniş maliyetlere sebebiyet vermektedir.
Şekil 1: İş kazalarının sonuçları ile ilgili oransal bir istatistik
Değerlerin davranışları yönlendirici özelliği göz önüne alındığında (Turgut, 1998), bir
işletme için iş sağlığı ve güvenliği kültürünü oluşturan değerlerin çalışan davranışlarını
929
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
yönlendirici özelliği olduğu ifade edilebilir. Kilmann vd. (1986: 88-89) örgüte doğru yönü
gösteren, hem örgüt bireyleri tarafından genel olarak benimsenen; hem de örgüt üyelerini belli
bir yönde davranmaya iten kültüre pozitif kültür diyerek (Murat ve Açıkgöz, 2007: 3)
kültürün bireyleri yönlendirmedeki etki gücüne dikkat çekmişlerdir.
İş sağlığı ve güvenliği kültürü değerlerinin gelişiminde aşağıdaki faktörler etkilidir:
6331 Sayılı Kanunu (İş sağlığı ve güvenliği kanunu)
Yasal mevzuat-yönetmelikler (Fiziksel risk etmenleri yönetmeliği,
yönetmeliği, vb.)
patlayıcı madde
Sektör/iş Kolu dinamikleri
Yerel Bölge konfigurasyonları
Kurucu lider
Üst yönetim
Bireysel değerlerler
Ödül-Ceza, Pre-mack ilkesi
2.3. Proaktif Stratejiler
Hofer ve Schendel; stratejiyi “Firmanın içsel kaynaklarının, yetenekleriyle dışsal
çevreyi imkân ile vesile ve tehlikelerin aralarında ahenk sağlayan etkinlik”
olarak
tanımlamıştır Vizyon ve misyonun altındaki hiyerarşide yer alan strateji vizyona ulaşmada ve
misyonu gerçekleştirmede kullanılan taktiklerdir. Strateji için pekçok sınıflandırmada
yapılmakta, en çok atfedilenlerden birinin Proaktif-reaktif stratejiler olduğu görülmektedir
(Ülgen ve Mirze, 2014).
Proaktif stratejiler: Çevrede değişimin öncüsü olacak stratejileri oluşturmak
Reaktif stratejiler: Çevrede meydana gelen değişime adaptasyon amacıyla strateji
oluşturmak
İşletmenin “uzun dönemde yaşamını sürdürebilmesini mümkün kılacak yönetim
anlayışı: Stratejik yönetim özellikle proaktif yaklaşımla ilgilenir. Çevrede değişimi öngörerek
bunu yapan öncü almak: Proaktif eğilim:
İş kazaları ortaya çıkmadan önleyici tedbirler: daha az maliyetli (proaktif eğilim)
İş kazaları ortaya çıktıktan sonra düzeltici tedbirler: Maliyet yüksek, sağlık açısından
tehdit (reaktif eğilim) (Ülgen ve Mirze, 2014).
Türkiye’nin de onayladığı iş sağlığı ve güvenliği programında 155 (1981), 161(1985)
ve 187 (2006) maddeli sözleşmelerde ILO Milletlerarası İSG politikası prosedürleri
oluşturulmuştur.
Antlaşmalar ile milletlerarası İSG politikası prosedürlerinde belirttikleri ihtiyaçları,
6331 maddeli İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası ile Milletlerarası İş Örgütü (ILO),böyle bir
bağlamda milletlerarası seviyede önlemlerin alınmasını sağlanması üzerinde planlar
gerçekleştirmiştir.
Olması muhtemel bir kaza veya meslek hastalığı oluşmadan bu kaza veya hastalığı
oluşturan koşullara meydan verilmemesine olanak sağlayacak çalışmaların yapılması ve olası
risk değerlendirmeleri, zarar meydana gelmeden önce bu tehlikelerin meydana çıkaracağı
930
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
şiddetin büyüklüğü ve meydana gelme olasılığın tahmini proaktif stratejik eğilim ile
ilişkilendirilebilir.
Risk = olasılık x şiddet
Proaktif Stratejiler’de, risk değerlendirme İşyerlerinde tehlikelerin tanımlanması,
belirlenen ve böyle zararlara önlemesi gereken tedbirlerin belirlenmesi ve azaltılması
çalışmalarının yapılması, zararları en aza indirgenmesi için yasal kanunlara bütünleşmiş
programların yapıldığı ve uygulandığı, Çalışmaların prosedür haline getirilerek çalışanlara
iletildiği yönetim sistemlerine “İş Sağlığı ile İş Güvenliği Yönetim Sistemi” kurulmasına
olanak sağlamıştır (OHSAS 18001).
3. YÖNTEM
3.1. Örneklem
Turizm Sektöründe, Akdeniz Bölgesinde Antalya ve ilçelerindeki 5yıldızlı 40 otel
işletmelerinin (C sınıfı tehlikeli) en az departman müdürü ünvanlı orta-üst düzey 72 yönetici
ve Genel Müdür pozisyonunda çalışan kolayda örnekleme yolu ile belirlenmiştir.
3.2. Yöntem
Nicel araştırma yönteminin uygulandığı çalışmada araştırmacılar tarafından ölçekler
yardımıyla değişkenlerin değerleri belirlenmiştir.
İş sağlığı ve güvenliği kültürü: İş sağlığı ve Güvenliği kültürü ölçeği: Güven ‘in
(2018) örgüt kültürü ve İş Salığı-İş Güvenliği kültürü paradigmasını konu alan çalışmasının
teorik çerçevesi kullanılarak, araştırmacılarla geliştirilen 20 maddelik ölçektir. Soruların 9
tanesi ters puanlanmaktadır. 6’lı likert ölçeği ile ölçümleme gerçekleştirilmiştir (1:Hiç
katılmıyorum, 6: Tamamen katılıyorum)
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2
3
4
5
6
Hem yasal zorunluluk hem de çalışanları koruma
amacıyla işyeri güvenliği ve çalışanların sağlığı, kurum
yapısının işleyişinde için önemli bir stratejidir.
İşletmenin işyeri güvenliği ve işgören sağlığı,
kârlılığından önce gelir.
İşyeri güvenliği ve işgören sağlığı üzerine yatırımlar
devam etmektedir.
Gelişen işyeri güvenliği ve çalışan sağlığı sistemi
kurumumuzda mevcuttur.
Çalışanlar kaderci bir bakış açısına sahiptir ( R )
İş sağlığı ve güvenliği açısından kurumda bireysel
değil, grup/topluluk düzeyinde sorumluluk hâkimdir
Sendikalı çalışan yoktur. ( R )
Çalışanlar açısından oturmuş bir İş Sağlığı ve Güvenliği
kurumsal altyapı bulunmamaktadır. (R)
İşgörenlerin hayatı ve sağlığı paradan ve kârdan daha
önemlidir
İş sağlığı ve güvenliği sisteminde roller kişiler için
değil, deneyimi ve liyakati en yüksek olanlar içindir (? )
İş kazaları ortaya çıkmadan önce yapılacakların daha az
maliyet olduğu üst yönetimce kabul edilmektedir.
İş kazalarının önlemek için katlanılacak maliyeti
931
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
13
14
15
16
17
18
19
20
düşürmek öncelikli bir amaçtır. Bu nedenle iş kazaları
yine ortaya çıkmaktadır. ( R )
Kurumumuzda
iş
kazaları
son
derece
az
görüldüğünden, kazaların ortaya çıkmaması için
alınacak önlemlerle ilgili harcamaların azaltılması
doğru bir stratejidir. ( R )
Kurumumuzda İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili
halihazırda mevcut sistem uygulamaları değişmelidir. (
R)
Kurumumuzda İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili
sistemsel uygulamalarda bir değişim yapılması,
değişime karşı duyulan genel olumsuz tutum nedeniyle
son derece düşük düzeyde olur ( R )
Kurumumuzda İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili stratejik
planlama yapılmaktadır.
İş kazalarının ortaya çıkmaması için kurum genelinde
güvenli davranışların özendirilmesi için ödül sistemi
uygulanır.
İş kazalarının ortaya çıkmaması için kurum genelinde
güvenli olmayan davranışların önlenmesi için ceza
sistemi uygulanır.
İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili uygulamalar için kurum
genelinde ayrılan bütçe yeterli değildir. ( R)
Kurum genelinde İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili
uygulamalarda
kişilerin
bireysel
insiyatif
kullanmalarına izin verilir. ( R )
Proaktif stratejik eğilim ölçeği: Durgun (2015) ‘un Alpkan, 2000; Özgür, 2007; Sucu,
2010; Yılmaz, 2007’ın çalışmalarını referans alarak hazırladığı «genel stratejik planlama ve
yönetim» alt ölçeğinden değişim ile tek maddesi kullanılmıştır.
Aşağıdaki ifadelerden size en uygun geleni lütfen işaretleyiniz.
( ) Değişim dejenerasyondur
( ) Değişim zaman kaybıdır
( ) Rakipler değişiyorsa, biz de değişmeliyiz ( ) Rakiplerden önce değişmek daha avantajlıdır
Araştırmada ölçeğin güvenirliği cronbach alpha iç tutarlılık katsayısı ile geçerlilik ise
keşfedici faktör analizi ile incelenmiştir. Değişkenlerin betimleyici istatistik bulguları
incelenmiş, normal dağılım çarpıklık ve basıklık katsayıları ile değerlendirilmiştir.
Ortaya çıkacak iş sağlığı ve güvenliği kültürü boyutlarının işletmenin stratejik eğilim
kategorilerine göre (4) ne derecede farklılaştığı non-parametrik bir test olan Kruskal-Wallis
testi ile incelenmiştir.
932
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
5. BULGULAR
5.1 Katılımcıların demografik özellikleri
cinsiyet
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative
Percent
Valid
Missing
Bay
47
65,3
72,3
72,3
Bayan
18
25,0
27,7
100,0
Total
65
90,3
100,0
7
9,7
72
100,0
System
Total
Katılımcılatın çoğu baydır (%65).
yaş
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative
Percent
Valid
20-30
14
19,4
19,4
19,4
31-40
33
45,8
45,8
65,3
41-50
23
31,9
31,9
97,2
51-60
2
2,8
2,8
100,0
Total
72
100,0
100,0
Katılımcıların görece çoğunluğu 31-40 yaş aralığındadır.
eğitimdüzeyi
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative
Percent
Valid
Lise
25
34,7
37,3
37,3
Önlisans-2 yıllık
15
20,8
22,4
59,7
Lisans
25
34,7
37,3
97,0
2
2,8
3,0
100,0
67
93,1
100,0
5
6,9
72
100,0
Lisansüstü
Total
Missing
Total
System
Çoğunluk lise ve lisans mezunudur (%74)
933
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
kurumdakıdem
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative
Percent
6 aydan az
11
15,3
15,5
15,5
2
2,8
2,8
18,3
1-5 yıl
28
38,9
39,4
57,7
6-10 yıl
20
27,8
28,2
85,9
11-15 yıl
5
6,9
7,0
93,0
15 yıl üzeri
5
6,9
7,0
100,0
71
98,6
100,0
1
1,4
72
100,0
6 ay-1 yıl
Valid
Total
Missing
System
Total
Katılımcıların görece çoğunluğunun kurumda çalışma süresi 1-5 yıldır.
hiyerarşikdüzey
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative
Percent
Valid
üst düzey yönetici
21
29,2
29,6
29,6
orta düzey yönetici
32
44,4
45,1
74,6
alt düzey yönetici
16
22,2
22,5
97,2
yönetici olmayan
2
2,8
2,8
100,0
71
98,6
100,0
1
1,4
72
100,0
Total
Missing
System
Total
Katılımcıların çoğunluğu orta düzey yöneticidir (%44,4). Yönetici olmayan iki çalışan ise
doğrudan genel müdüre bağlı olan yetkili pozisyonundaki kişilerdir.
5.2. Değişkenlerin frekans ve betimleyici istatistik değerleri
Minimum
İş Sağlığı ve Güvenliği
kültürü (Ort değişkeni)
1,65
Maximum
4,90
Ortalama
4,0322
Standart sapma
,57691
934
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
PROAKTİF STRATEJİK EĞİLİM
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative
Percent
Değişim dejenerasyondur
3
4,2
5,7
5,7
9
12,5
17,0
22,6
41
56,9
77,4
100,0
Total
53
73,6
100,0
System
19
26,4
72
100,0
Rakipler değişiyorsa biz de
değişmeliyiz
Valid
Rakiplerden önce değişmek
daha avantajlıdır
Missing
Total
5.3. İş sağlığı ve güvenliği kültürü ölçeğinin güvenirlik ve geçerlilik analizleri
Reliability Statistics
Cronbach's
N of Items
Alpha
,703
20
Kabul edilebilen güvenirlik değerindedir (X> 0,7)
KMO and Bartlett's Test
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.
Approx. Chi-Square
Bartlett's Test of Sphericity
,678
401,400
df
153
Sig.
,000
Total Variance Explained
Component
Initial Eigenvalues
Total
% of Variance
Extraction Sums of Squared Loadings
Cumulative %
Total
% of Variance
Rotation Sums of Squared Loadings
Cumulative %
Total
% of Variance
Cumulative %
1
4,073
22,627
22,627
4,073
22,627
22,627
2,894
16,078
16,078
2
3,205
17,806
40,433
3,205
17,806
40,433
2,382
13,232
29,311
3
1,960
10,887
51,320
1,960
10,887
51,320
2,170
12,056
41,366
4
1,272
7,065
58,385
1,272
7,065
58,385
1,957
10,870
52,237
5
1,086
6,035
64,420
1,086
6,035
64,420
1,704
9,467
61,704
6
1,004
5,578
69,998
1,004
5,578
69,998
1,493
8,294
69,998
7
,911
5,058
75,057
8
,790
4,387
79,444
9
,727
4,037
83,480
10
,549
3,049
86,529
11
,451
2,506
89,035
12
,444
2,469
91,504
13
,367
2,041
93,545
14
,313
1,737
95,282
15
,297
1,648
96,931
16
,242
1,345
98,276
17
,184
1,020
99,295
18
,127
,705
100,000
Extraction Method: Principal Component Analysis.
935
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Rotated Component Matrix
a
Component
1
2
VAR00002
,786
VAR00003
,773
VAR00001
,749
VAR00004
,665
VAR00006
,654
3
4
5
6
,437
VAR00010
,780
VAR00013
-,778
VAR00020
-,651
VAR00011
,531
,426
VAR00019
,900
VAR00014
,789
VAR00008
,778
VAR00012
,708
VAR00005
-,443
,605
-,348
VAR00017
,780
VAR00018
,756
VAR00007
-,785
VAR00009
,339
,510
Extraction Method: Principal Component Analysis.
Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
a. Rotation converged in 11 iterations.
Keşfedici faktör analizine göre 6 boyut ortaya çıkmıştır. Söz konusu boyutlar içeriğine göre
aşağıdaki şekilde isimlendirilmiştir. Alt değişkenler için betimleyici istatistik değerleri
sunulmuştur.
Descriptive Statistics
N
Minimum
Maximum
Mean
Std. Deviation
Sistemsel bakış açısı
71
1,00
6,00
5,1915
,81587
Maliyet - İnsan
70
2,50
6,00
3,8857
,77516
Değişimin ekonomik yönü
69
1,00
6,00
3,6087
1,44982
Reaktif yönelim
69
1,00
6,00
3,4783
1,32655
Davranış
71
1,00
6,00
3,2676
1,58527
Kollektif değer
67
1,00
6,00
3,4701
,82057
En yüksek değer sistemsel bakış açısı kültür boyutu için bulunmuş, en düşük iş sağlığı ve
güvenliği kültür boyutu davranış için bulunmuştur.
5.4. İş sağlığı ve güvenliği kültürü boyutlarının işletmenin proaktif stratejik yönelimine
göre farklılaşması
936
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
a,b
Test Statistics
a,b
Test Statistics
isgkültürort
Chi-Square
2,241
df
Asymp. Sig.
a. Kruskal Wallis Test
b. Grouping Variable:
2
Sistemsel
Maliyet -
Değişimin
Reaktif
bakış
İnsan
ekonomik
yönelim
açısı
,326
Chi-Square
df
PROAKTİF STRATEJİK
Asymp. Sig.
EĞİLİM
a. Kruskal Wallis Test
Davranış
Kollektif
değer
yönü
,516
,048
2,011
2,227
,960
4,998
2
2
2
2
2
2
,772
,976
,366
,328
,619
,082
b. Grouping Variable: PROAKTİF STRATEJİK EĞİLİM
6. SONUÇ
İşletmelerin proaktif stratejik eğilim türü açısından iş sağlığı ve kültürü geneli için anlamlı bir
farklılık ortaya çıkmamıştır.(p<0.05)
İşletmelerin proaktif stratejik eğilim türü açısından iş sağlığı ve kültürü alt boyutlar için
anlamlı bir farklılık ortaya çıkmamıştır.(p<0.05)
İşletmelerde iş sağlığı ve güvenliği kültürü gelişimi, işletmenin proaktif stratejik
yöneliminden bağımsızdır.
Kurumun kendi stratejik yönetim anlayışından bağımsız çıkan iş sağlığı ve güvenliği kültürü,
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği kanunu ve ilgili yönetmeliklere bağlı olarak
düzenlenmektedir.
Yasal mevzuatın gerektirdiği yükümlülükler yeterli görülmekte, kurumdaki iş sağlığı ve
güvenliği uygulamaların düzenlenmesi stratejik bakış açısında görülmekte, yasal mevzuatın
önerdiği kadar yetinilmektedir.
Özellikle değişim olgusuna bakış açısı yönünden iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının
proaktif anlayışta değişimi kültürle ilgili farklılığı beraberinde getirmeyecektir.
İş Sağlığı ve Güvenliği kültürünün ortalaması en düşük çıkan davranış boyutu, söz konusu
gereklilik için kurum kültürünü oluşturacak çalışan davranışlarının etkisini yüksek olmadığını
göstermektedir.
KAYNAKÇA
Alpkan, L., 2000. Stratejik Yönetimin Kapsamlılığı, Stratejik Tercihler ve Yönetici
Özellikleri Arasındaki İlişkiler. Doktora Tezi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü,
Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kocaeli.
Çiçek, I. (2018). Özdeşleşme ve kişi-örgüt uyumunun sağlanmasında kurum kültürü ve
organizasyonel yapı etkisi, Yıldız Teknik Üniversitesi, yayımlanmamış yüksek
lisans tezi
Daft, Richard, 1998. Organization Theory and Design. Boston, MA: Cengage Learning
Durgun, G (2015). Türkiye Orta ve Büyük Ölçekli Mobilya İşletmelerinde Stratejik Yönetim,
Kahramanmaraş Sütçü İmam Universitesi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi,
Dursun, S. (2012) İş Güvenliği Kültürü, Baskı Sayısı; 1, Beta Basım Yayım.
937
SADAB 4th International Social Research and Behavioral Sciences Symposium
October 19-21, 2019 / Antalya, Turkey
Eren, E, 2001. Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, İstanbul: Beta Basım Yayım.
Güven (2018). Örgütsel Kültür ile İş güvenliği ve İşgören Sağlığı Kültürü Paradigma Analiz,
Türk İdare Dergisi, 479, 155-170.
Kılkış, İ, Alper, Y, Şen, Ş, Alper, E, (2014), 6331 Sayılı Kanun’da İş Güvenliği Uzmanlığı:
Nitelikleri, Görevlendirilmeleri ve Yetkilendirilmeleri, SGD-Sosyal Güvenlik
Dergisi/Cilt 4, Sayı 2
Kilmann, R.H., Saxton, M.J. and Serpa, R. (1986) Issues in Understanding and Changing
Culture. California Management Review, 28, 87-94.
Murat, G. & Açıkgöz, B. (2007), Yöneticilerin Örgüt Kültürü Algılamalarına İlişkin Bir
Analiz: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Örneği, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (5), 1-20
Özgür, G., 2007. Denizli Kobilerinde Stratejik Yönetim. Yüksek Lisans Tezi. Pamukkale
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli
Robbins, Stephan P. 1996. Organizational Behavior. 7.bs. America: Prentice Hall
International.
Schein, Edgar. H. 1992. Organizational Culture and Leadership. San Francisco: Jossey-Bass
Publishers
Sucu, M. E., 2010. Kobilerde Stratejik Yönetim ve Bir Araştırma (Pamukkale Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.) Denizli
Turgut, Tülay. 1998. Örgütsel Davranışta Değerlerin Yeri. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi-II.
ed. Suna Tevrüz. Ankara: Türk Psikologlar Derneği: 35-48.
Ülgen ve Mirze (2013). İşletmelerde Stratejik Yönetim, Beta Yayınları, İstanbul
Yılmaz, M.L., 2007. İlk 500’de Faaliyet Gösteren Konya’daki İşletmelerin Stratejik
Yönetime
Bakış
Açıları,
Sorunları
ve
Çözüm
Önerileri.
(Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), Konya.
938