AKADEEMIYAHA DHAQANKA

WASAARADDA HIDDAHA
IYO TACLHNTA SARE

« NAXWAHA AF
SOOMAALIGA »
waxaa qoray
Jaalle Shire Jaamac Axmed

8000000000000000000000000000000000000000000000000000000

JAMHUURIYADDA DIMOQRAADIGA SOOMAALIYA

XAMAR, 1976.
 MAHADNAQ

Buuggan waxaa iga soo gaaray dhibo badan oo aan la soo

koobi karin. Ariutrintiisuna waxay igu qaadatay sanooyin badan oo
aan ula kaashaday wixii buugag ahaa oo ay Af Soomaaliga ka qo-
reen qorayaal shisheeye. Inltastoo aa« isku dayey inaan wax ka qab-
to arrimaha u waaweyn dliismaha Aflceeima liooyo, haddana hawslia
Maxwaha Af Soomaalig weli fari kama qodaa oo way dihin tahay.

Si kastaba ha ahaatee, waxaan filayaa in wax weyn laga faa'-

iideysto buuggan. Waxaan mahad u naqayaa intii igu kaalisay buug-
gan, siiba madaxda Wasaaradda Hiddaha iyo Tacliinta Sare.

Jaalle Shire Jaamac Axmed

 T U S M A D A

1. H a d a l ............................................. 1
2. Af S o o m a a lig a .............................. . . . » 1
3. X u r u u f t a ..................................... . . . » 2
4. Dhawaaq iyo Astaamaha Afka . . . . » 3
5. Erayada, Xubnaha iyo Xuruufa . . . . » 3
6. Kala qaybiska xubnaha . . . . » 4
7. S h a q a lla d a ..................................... . . . » 4
8. M a g a c ............................................ 4-6
9. Magac Dheddig, Magac Lab . . . . » 6-8
10. Kooxaha Af Soomaaliga . . . . » 8-14
11. Ku C elis............................................ 14-15
12. Magacyada Afafka Shisheeyaha . . . » 15-16
13. Magac Kadin ah (kadinley)
14. Qaybaha Magacyada . . . . . . . » 17-18
15. Jaangooyo Xaaladley . . . . . . . » 19-20
16. Caynta Magacyada iyo Jaangooyo
Xaaladleyda Habayntooda . . . » 21-22
17. Tilmaamayaasha Af Soomaaliga . . . . » 22-24
18. M agacuyaallada.............................. . . . » 24-25
19. Managaadeyaalka . . . . . . . » 26
20. N a g aa d ey a alk a .............................. 26-27
21. Salka iyo Laanta Falidda . . . . » 28
22. Falidda iyo Qaybahooda . . . . » 28

- I -
23. Gooraynta F a lid a h a .....................................
24. Joogto D a re e rto ............................................
23. Astaanta Joogto D areerto..............................
26. Astaanta Diiddooleyda oo Joogto Dareerio .
27. Astaanta Weyddiinleyda iyo Sugidleyda » 32-33
28. Astaanta Diiddo Weyddiinleyda oo
Joogto D a reerto ............................................. » 33
29. Ku C e l i s .................................................... » 33-35
50. Lihiga Af Soomaaliga...................................... » 36-37
3i. Gadaalraaceyaalka Lihiga ee Magaeuyaallada
oo tix'o ku jira . . . . » 37-38
.32. Joogto t a a g a n ............................................. » 39-43
55. Joogto taagan iyo Falidaha Qaabmaqabeyaaika » 44-45
34. Joogto taagan ivo Habka Falidahseda . » 45-47
35. Joogto taagan iyo hawsheeda . . . . » .17.:'0
53. Sifaynta............................................................ » 50-53
37. Labanlaabidda Erayada Sifaynta . » 53-56
58. Erayada W eyddiinleyda.............................. » 56-60
59. K u C d is'........................................................... » 60-65
40. T a g t o ........................................................... » 66
41. Astaamaha T a g ta d a ..................................... » 66
42. Tagto iyo Q a y b a h e e d a .............................. 66-69
43. Tagto iyc Hawlaheeda................................... » 69-71
44. Tagto D a r e e r to ............................................. » 71
45. Tagto Darserto iyo Hawlahceda . » —
/--/~J-■
•;
45. J i m a y n t a .................................................... » 74-75
47. X iriiriy e y a a lk a ............................................ » 75-79
48. Timaaddo Dhowey (Timaaddo Dhowidley) . » / 5-80

— II ”
49. Timaaddo Fogey (Timaaddo Fogidley) . » 80-83
50. Timaaddo Fogey iyo Hawlaheeda . . . . » 83-85
51. F a 1 ......................................................................... » 86-87
52. L a -F ale ..................................... ....... » 87
53. Falaha Qofmaqabaha (La, Loo) » 88
54. Qaab Ereyeedka Af Soomaaliga » 88
55. Dhismaha T i x a h a ............................................. » 89-91
56. La Falaha Qofqabeyaalka..................................... » 92-94
57. }ago Horjoogeyaasha Af Soomaaliga . » 95-97
58. Qofmaqabaha Qudhaalaha (is) . . . . » 98
59. Ku dhufashada E r a y a d a ..................................... » 98-99
60. Qofmaqabaha (La, Loo) iyo Flawlahooda . » 99-101
61. Ku C e l i s ............................................................ » 102-104
62. Shardiley iyo Xiriiriyeyaalkeeda . . . . » 107-112
63. Falkaab ................................................................... » 113-117
64. Abuuridda Magacyada Cuscusub . . . » 117-118
65. Ku dhufashada F a l i d d a ..................................... » 119-120
66. Labanlaabka Falidda ............................................. » 120-121
67. Tirada aan qaabka lahayn..................................... » 122-123
68. Magacuyaallada Af Soomaaliga . . . . » 124-127
69. Gadaalraacyada Magacyada Af Soornaaliga . » 128-130
70. Shaqallada (,0 A) oo o r d a .............................. » 131-132
71. Sugeyaalka (waa, baa, ayaa, yaa) . . . . » 132
72. F a r r i i n l e y ........................................................... » 132-136
73. X i s l e y d a ........................................................... » 137-141
74. Hadal toos ah iyo hadal maldahan . . . . » 141-142

75. Joogto Dareerto iyo tagto goyso . . . » 142-143

— III
76. Ku C e l i s ........................................................... » 144-146
77. Kala d h i g id d a .................................................... » 147
78. Labaynta iyo dheddigaynta magacyada magaa-
looyinka, tuulooyinka, xaafadaha, degmooyin-
ka, iyo gobollada.................................................... » 147-149
79. Salaynta magacyada.............................................. » 149-152
80. Magacyada F a lid a y s a n ..................................... » 152-154
81. Murtida iyo Bibliyograafiga Af Soomaaliga
alaabtiisa buugageed............................................. » 155-156

IV —
 QAYBTA I.

H A D A L

Hadal waxaa la yiraahdaa, wixii aad markii dhegtaadu maqasho,

ay garato; amaba ay dareento. Hadal, afka ayuu ka soo baxaa, dheg-
tuna wav maqashaa. Hadalku xubno ayuu leeyahay. Waa sida dadka
cc krde, arna sida makiinadda. Xubnuhu sida ay isugu xirsirran yihiin,
amaba sida ay hawsha u wada qabanayaan waa inaan fiirinnaa, ee ma
sha sida macnuhu yahay oo keliya. Haddaan iraahdo; «Anigu, waan
dhallin yarahay». Hadalkaas waxaa xira ama fura, erayga ia yiraaltdo
«aniga». Masaa yeelay, haddaan meesha ka bixinno i.aniga) erayga
la yiraahdo, hadalkii oo dharnmi wuu baddelmayaa. Sidaas daraad-
deed, waxaan ogaannay, eraygaasi, inuu yahay furihii ama xirilhi ha-
dalka. Haddaad isaga meesha ka bixisid, hadalkii oo dhammi kuu
furfurartayaa rnacno laga kororsanayaana ma jiraan. Sidaas daraad-
deed, ruaasuada aa.mui joognov dhl.sa.yaaika Naxwului ma i'iinyaan ha-
dalku sida tsu isu wacfa haysto, ama sida uu isugu rakiban yahay hadal
kasta. Middaas iyada ah, waxaa lagu magacaabaa, «Makaanikada
fcnaa'ka».

AF SOOMAALIGA

Inta lagu qiyaaso, Af Soomaaliga, waxaa ku hadla 4-5 malyuun

oo qof. Dadka Soomaalida ahi, dhammaantood, waxay ku hadlaan
Af Soomaali. Af Soomaaligu wuxuu leeyahay murti weyn oo qiimo
dunida oo dhan ku leh, inkastoo uunan hadda ka hor dhignayn. Gumey-
ysigu, wuxuu ku dadaalay, inaan sina Af Soomaaligu marna ku dhig-
min. Dhibaatooyin badan ayuu Gumeysigu hor dhigay sidll uunan
dadka Socmaalidu rnarna kaga gaarin horukac iyo xornimo, dhinaca
aqoonta iyo dhaqanka. Dadka Soomaalida ah waxaa laga qabsaday dhi-
naea fekarka iyo hiudisaha. Taasina, waa gutneysiga maskxda iyo
aqcon;a. Gobonnimo ma jlrteen haddaan. aqooui jirio, aqconina ma jir-
teen haddaan af la lahayn, dadnimana ma jirteen haddii aan dhaqan ji-
rin. Afka Soomaaligu Bahnimo wuxuu ku raacaa afafka kale oon weli
dhignayn, Afafkaasi, waa afafka Qoromaha (Galla), Denkeliga iyo Sii-
daamaha iyo kuwo kale. Intaas oo afaf ah, waxaa lagu magacaabaa
«Bahda Kuushiitigga», Murtidu way ku weyn tahav Bahda Kuushii-
tigga: Ooromaha, Denkeliga iyo Siidaamaha iwni.

1 —
 Dhibaatada ina hor taagan, waxaan keliya oo aynnu kaga bixi
kamaa waxa weeye inaynu Afkeenna xoojinnaa, sidii Recr-Guraaga,
Beeraleyda, Shaqaalaha iyo dadkoo idili wax lagu bari lahaa. Aqoon-
xumada iyo jaahilnimada, afka Soomaaiiga oo keliya ayaa v/ax looga
qaban karaa. Taas keliya ma ahee, isaga ayaan dawladnimo run ah
ku dhisan karnaa; aqoon kacaan lehna, ku abuuran karnaa, Faria iyo
furaheeda in la barto, waa lagama maarmaan.
(Qoraha)

XURUUFTA

Wax waliba waxay leeyihiin fure. Furaha fartu, waa hikaadda

farta. Sidii dadku si degdeg ah, wax ugu baran lahaa waxay u baahan
tahay. in dadku wax akhriska iyo qoridda si wanaagsan u barto.

Xarafka Erayga
A Waa ariga, waa aniga, waa askar
AA Waa aaio, waa aabbe, waa aas
B-baa Waa bir, waa bal, waa bad
D-daa Waa duub, waa dab, waa dad
DH-dhaa Waa dliir, waa dhul, waa dhal
E-ee Waa edeb, waa ebyan, waa elicl
EE- W aa eel, waa eedid, waa eebo
F-faa Waa faras, waa fal, waa fallaar
G-gaa Waa guddi, waa gal, waa guri
H-haa Waa hooyo. waa hal, wca hadal
X-aa Waa xas, waa xil, waa xishcod
f-i Waa il, waa ibo, waa idil
Il-ii Waa ciin, waa ciir, waa siin
J-iaa Waa jiis, waa jid, waa jaad
KH-khaa Waa khamro, waa lchad, waa khayr
K-kca Waa kab, waa kulayl, waa kcob
L-laa Waa laan, waa luqun, waa labo
M-rnaa Waa maro, v/aa miis, waa niaai
N-naa TV
T,"ng nabar, v/aa nal, waa naag
O-co Waa olol, waa omos, v/aa orod
OO-oo Wca oon. waa ood, v/aa xoolo
Q-qaa Waa qab, waa quud, waa qcel
R-raa Waa run, waa rabi, waa raxan
S-saa Waa san, v/aa sun, waa sin
 SH-shaa Waa shan, waa shar, waa shib
T-taa tin. waa tog, waa takar
U-uu Waa ul, waa ur, waa udug
UU-uu Waa uun, waa uus, waa suun
W-waa Waa wan, waa war, waa waxar
Y-yaa Waa yar, waa yaxaas, waa yey
C-caa Waa caro, waa culay, v/aa can.

Ggeysiin:

Shaqallada, waa in dadku dhawaaqooda si wanaagsan u bartaa.

Macallinku waa inuu u kala saaraa ardada dhawaaqay ku kala ged-
ciisan yihiin shaqallada gaagaaban iyo kuwa dhaadheeri!

DHAWAAAQ. IYO ASTAAMQ AFKA

Barashada Af Sooraaaliga iyo xeerkiisu, waxay leeyhiin dhawaa-

qyo iyo astaamo ku saabsan isaga. Dhawaaqa, waxaa lagu aqoon-
sc.daa summado. Barashada Afkana waxaa la yiraahdaa amaba lagu
ms.gacaabr?. ionooloojiya; barashada summaddana waxaa lagu maga-
caaba qoi'r.'I'a (ortografiyEda).

EBAYADA, XUBNAHA IYO XURUUFTA

Haddii aan hadlaynno, ama aan wax qoraynno, innagu, waxaan-

nu ku isiicmaainaa tixo. Ti.vdu wavay ka abuurantaa. erayo' laysu wada
gaeycy. Fsoyubu waray i.a abuurmasn xuhnaSia., xubnuhuna waxay ka
kccbm - r "O: !o. Bal aon soc qaadanno tix sahlan oo faallaynno, «hal-
li yi s w : w Tixdacni, waxay ka abuurantaa laba eray. Eray walbana,
wuxu 1 kcyahay niacno. Siciaas oo kale, ayaa waxaa loo heli karaa,
amaba lco abuuri karaa lixcyaal kale.

«S2exo bmkcoio, haddaan qaybinno. waxaannu ogaanaynaa inay

u qaybsamayso xubno. See-xo lial-kaan. Erayga la yiraahdo seexo,
wuxuu u caybscmaa iaba xibin. Sidoc- kale erayga la yiraahdo
hal-kaan isna, wuxuu u qaybmmna laba xubin. «Sheekooyinka akhri».
Tixdaasna, waxaan u knla qay bin karnaa xubno. Shee-koc-yin-ka, waa
afar xubnood. Akh-ri, waa laba xubnood. Kala barashada xubnaha
erayadu waxay kuu sahashaa intuu. eraygu xubin yahay, hikaadduna
ka bilaabataa.
 KALA QAYBISKA X.UBNAHA

Waxaan aragnay sidii erayga, loogu qaybin karo xubno. Taasina

waa hal xubinle, laba xubinle, saddex xubinle afar xubinle, shan xu-
binle iyo intii tiradu kaga dhammaato, hadba, sidii uu eraygu yahay
xubnuhu waxay ka abuurmaan shibbaneyaal iyo shaqallo laysku
daray.

Shibbanayaasha Af Soomaaliga:

b, t, j, x, kh, d, r. sh, s, dh, c, g, q, k, 1, m, n, w, h, y,dhammaan-

tood v/aa 21 Shibbane.

SHAQALLADA

Dhawaaq gaaban Dhawaaq dheer.

a, i, e, o, u, aa, ii, ee, oo, uu,

Markii laysku daro hal xubin iyo labo shaqaallo waxaa ka soo baxa
hal xubinle, sida shan • nln - gub - mas • mns - wan • yar - wiil - eeed -
laan - cun. Laba xubinleyaaikuna waa: g.abar, walaal, asxaan, gedal,
guri, arday, hiivo. Saddex xubinleyaalkuna waa: askari, geeijhe, fceera-
!ey, makiinad, xafiiska.

M A G A C

Magac. waxaa !a yiraahdaa wixii wax lagu magacaabo, atnaba

vvax loc yaqaan.

Warsame, wuxuu u dhccfay Berbera.

Libaaxii, vvuxuu di’ay hal.
Shinbirxii. waxcv kc duushav geedkii.
Qalinka miiska scar.
Yasnbada beeria ku fal.
Cirku, wuu h:iic:.:cyca.
Anigu, skash iyc kafee. waxaan ka soo cabbay fcaarka.
Dayuuraddii, shelay. waxay ka duushay Hargeysa.

Magacu wuxur. v. kcic baxaa labc waxyaalocd:

4
 1. Magac gaar (magac wax u gocni ah).
2. Magac guud (magac la wada wadaago).

Magaca, wax u gooni ahi waa magac aan laysla wadaagin, ee

wax u gocni ah. Waxaa ka mid ah:

Guleed, wuxuu deggan yahay Soomaaliya.

Afgooys, waa bcied wanaagsan.
Habfccon, v/axay aadday Marka.
Scylac, waa magaalo duqowday.
Wefci Sliabeelie, wuxuu ka soo dhashaa buuraha liniay.
London, waa xarunta dalka Ingriiska.
chkir, wuxuu ka yimid shalay fabuuti.
'

Cafcdi, wuxuu la joogaa aabihiis.

Magaca la wada wadaago, waa magac aan waxna u gaar ahayn:

Nin wej'n, ayaa yimid xalay.
Buiig cusub, ayay Xaliimo soo gadatay.
fk! dhcer, baan qaaday,
Mits korld, ayuu fuulay wiilkii.
Kalliiun baan ku cashaynnay xalay.
Ceel, baa arigsi ka cabbay.
Malsaaniggu, wuxuu sameeyaa biraba.

Magacu haddana wuxuu u kala baxaa laba waxyaaiiood:

1. Magac keii (Magac midaysan).

2. Magac koox (Magac kooxaysan).

Magac keli, waa rnagac qur ah. Wixii ka badan laba waxyaalood,
waxaa la yiraahdaa magac koox.
Magac (keli) Magac koox.
Ey baa civay. Eyo baa ciday.
Faras ayaa orday. Fardo ayaa orday.
Wiil ayaan lesyahay. Wiilal ayaan lceyahay.
Mag.ac (keli). fvlagac koox.
Naag dliesr, ayaan shaiay arkay. Naago dhaadheer, ayaan shalay ar-
kay.
Gcedku wuxuu lceyahay laan, Geeduhu, waxay leeyihiin iaamo.
Anigu, waxaan leeyahay dameer. Annaku, waxaannu 1-eeyahay dame-
erro.
Kab, ayuu wiilkti soo toshay. Kabo, ayay wiilashii soo tosheen.
Ardaygii, dugsigii soo toshay. Ardaydii, waxay aadday dugsiyadii.

MAGAC DHEDDIG, MAGAC LAB

Af Soomaaliga magacu haddana wuxuu u kala baxaa labo jaad:

magac dheddig iyo magac lab.

Magas Dheddig:

1. Caasho way toostay.

2. Geelo waxay alchriyaysaa buug.
3. Cambaro waxay keenaysaa shaab.
4. Hargeysa way qabowdahay.
5. Baydhabo waxay leedahay beero.
6. AsMdro way qurux badan tahay.

Magaca dheddigga ahi, wuxuu leeyahay astaan u gaar ah co loo

yaqaan.

1. Gadard Raacaha (-o) Magaca dheddig ee wax u gaar ah.

Raacaha ;-o) magaca dheddig ee wax u gaar sh . wuxuu

gadaa! uhaaxxaacka ka raaaaa magaca dheddigga ah.

Waxaa ka mid ak: Cas-h-o. G=e!-o. Nuur-o, Ashkir-c, Xa;?iro-o,

Faadum-c. Ha;c yeeshee. markh Af Sccmaaligu uu inagacyo badan ka
amaahday afka Carabiga. xeerkii dhismaha Af Soomaaligu wuu iabay.
Magacyada dheddig ee wax u gaar ah. ee laga sco amaahday afka Cara-
biga qaar way cggolaar. waayeen xeerkii u dsgganaa dhismaha / i Soo-
maaliga. Magacyada dheda;g ee wax u gooni ah way badan yihiin,
waxaana ka mid ah:

Luul, fawaahir. Qarr.ar. Shamsa, Khadar iyo kuwo kc’e oo

badan.
 War-san, Hod-an, Eby-an, Bax-san, Cabb-an, Shaql-an iyo kuwa
Cadaal Raacaka magaca dheddig (-an) (-san) magacyada dheddig,
v uxuu ka galaa gadaal. Waxaa ka mid ah:

War-san, Hod»an, Eby-an, Bax-san, Cabb-an, Sliaql-an iyo kuwa

kale oo badan.

Gadaal Raacaha magaca dheddig (-to) ee wax u gaar afi.

Magacani aad iyo aad ayuu ugu yar yahay Af Soomaaliga, waana
ir.agacyada cusub ee hadda ku abuurmaya Af Socmaaliga, inkastoo uu
cggol yahay xeerkii dhismaha Af Soomaaliga.

Waxaa ka mid ah: Nuur-to Khayr-to, Shoob-to iyo kuwa kale oo

aad ugu yar Af Socmaaliga. Waxaa iyana jira, magacyo kale oo dhsd-
c'ig ee wax u gaar ah, oo aan qaab loo raaco lahayn.

Waxaa ka mid ah: Cadar, Asli, Ubax, Weris, Cosob iyo kuwo
kale oo badan.

Gadaal Raacaha magaca dhcddig (-1a) ee wax u gaar ah.

Gadaal Raacaha: magaca dheddig (-la) ee wax u gaar ah.

Waxaa ka mid ah: Ceeb-la, Cawra-la, Hagar-la, Calaw-la, iyo
kuwa kale oo ku yar Af Sooraaaliga.

Magae Lab.

—- Geelle wuu orciay.

— Abshir wuxuu u dhoofay Gaalkacyo.
—• Kaahiye waa v/ill fahmo badan.
—Cali wuxuu ka shaqeeyaa xafiiska Y/argccxka.
— Nuur wuxuu wadaa baabuur.
— Samatar waa nin dui xun.

Sicla magaca dheddig oo kalc, magaca labi oo gaarka ahi oo keliga

:h v/uxuu leeyahay astaamo loo yaqaan. Hase yeeshee, magacyada
g/ orka ah oo keliga ah dhammaantocd ma wada laha astaamo la
/vada yaqaan, siiba kuwa amaahda nooga yimid Afka Carabiga, sida,
i iaxamed, Axmed, Cabdi Iwm.
2. Gadaal Raacyada Magaca lab ee v/ax u gaar ah.

Afka Soomaaligu wuxuu leeyahay gadaal raacyo lab ee magaca

wax u gaar ah ku jira. Magacyada lab oo wax u gaar ahi ee salka ku
haya xeerkii dhismaha Af Soomaaliga, way ku yar yihiin Af Soomaa-
liga. Taasina, waxay ku dhacday, in magacyada lab ee wax u gaar
ahi, la soo amaahday, ee laga soo amaahday Af Carabiga. Middaas
waxaa ugu wacan diinta Islaamka iyo aqoonta Muslinimada.

Gadasl Raacaha magaca lab (-ye -e) ee wax u gaar ah.

Gadaal Raacahaasi wuu ku badan yahay Af Soomaaliga.

Waxaa ka mid ah: Warsam-e, Klsayrr-e, Raag-e, Caynaansh-e,
Sharmaark-e, Guullan-e, Barr-e, Dhawr-e, Qutnan-e, Shir-e, Kuhan-e,
Faahihi-ye, iyo kuwa kale oc badan.

Gadaal Raacaha magaca lab (-le) ee wax u gaar ah:

Gadaal Raacaha (-le) wuu ku badan yahay magacyada lab ee wax

u gaar ah Af Soomaaliga. Waxaa ka mid ah: Geel-le, Shoob-Ie, Guu-
taa-Ie, Diin-le, Deeb-le, Huur-le, iyo kuwa kale oo badan.

Waxaa ku jira Af Soomaaliga, magacyo badan oo laga soo amaah-

dav Af Carabiga, ee aan oggolayn xeerkii dhismaha Af Soomaaliga.
Waxaa ka mid ah: Cabdi, Nuur, Cabdullaahi, Cabdiraxmaan, Cabdul-
aaadir, Cabdirisaaq, Cabdulkariim, Cabdulfataax, Xasan, Xuseen,
Daahir, Khaliif, faamac, Axmed, Maxamuud, Maxamad, Xaamud
iyo kuwa kale oo aad iyo aad ugu badan Af Soomaaliga. Magacyada
amaahda ahi, waxay u badan yihiin ragga. Haweenka uma badna,
ir.agacyada amaahda ahi sida ragga. Afka Soornaaliga, haddana, waxaa
ku ;ira magacyo lab oo aan lahayn qaab dhismood oo loo raaco. Ku-
waas waxaa ka mid ah: Qawdhan, Liibaan, Qamaan, Bulxan, Guhaad,
Cchayr, Gocni iyo kuwa kale oo badan,

KOOXAHA AF SOQMAALIGA

5:iu Afafka qaarkood, Af Soomaaligu wuxuu ieeyahay kooxo

: Mur kccxaha tiradoodu: waa toddoba. Magac kasta oo ku dham-
"-ucu guiuai raacyada halkaan ka imanaya wuxuu noqonayaa koox-
Y.’. ' i z i i Af Soomaaliga waxay ku tahay lab iyo dheddig laba-

— 8 —■
daba. Kooxda dheddigga ama labka u go’ani kuma jirto Af Soomaa-
liga murtida le’n.

Waayahan danbe,'waxaa dhacday inay Af Soomaaliga soo gashay

kooxo jajaban. Taasi waxay ka soo gashay Af Carabiga. Kooxahaas
waxaa ka mid ah: Macallin (keli) Macallimiin (koox) Muslin (keli)
Muslimiin (koox) Buug (keii) Bawaag (koox) Shiikh (keli) Ma-
shaa’ikh (koox)) Shariif (keli) Ashraaf (koox) Munaafaq (keli) Munaa-
fiqiin (koox) Namiim (keli) Namiimiin (koox) Wakiil (keli) Wakiillo
(koox) Naaib (keli) Naaibtin (koox) tawri (keli) tawriyiin (koox)
Mushtar (keli) Mushtariin (koox) Khaddiib (keli) Khaddiibiin (koox)
Mufti (keh) Muftiyiin (koox) Xaaji (keli) xujey (koox) Weli (keli)
Awliyiin (koox). tntaas iyo boqoUaal eray, ayaa Af Carabiga ka cco
gashay Af Soomaaliga. Erayadaasi waxay oggoiaan waayeen xeerka
dhismaha Af Soomaaliga, sidaas daraaddeed, waxay ku hareen Af Ca-
rabiga. Qof walba oo Soomaaii ahi, wuu yaqaanna iyaga, hase yeeshee
muu yaqaan inay Af Carabi inooga yimaadeen. Gadaal Raacaha (-iin)
oc koox ahi, waa mid ku siyaado ah xeerka dhismaha Af Soomaa-
iiga.
Sidaas darraaddeed, qofka Soomaaliga ahi, wuxuu kala kulrnaa
dhib wcyti, tnarkii uu iyaga kooxaynayo.

2. Cadaai Raacaha ee Kooxaha Magacyada (-yo-) .

Kels Koox

■Qori i sii. Qoryo i sii.

Kiusi qaado. Kursiyo qaado.
Guri dhiso. Guryo dhiso.
IJ'bax u gad gabadha. Ubaxyo u gad gabadha.
Dibi qalo. Dibiyo qaio.
y axaas weligaa rna aragtay? Yaxaasyo weligaa ma aragtay?
Gabay baro. Gahayo baro.
Meeris dhigo. Mcerisyo dhigo.
Wuxuu i siiyay tccrrey. Wuxuu i siiyay toorreeyo.
Bigsl baan wax ku karsadny. Digsiyo baan wax ku karsaday.

Gadaal Raacaha kooxeed (-yo) wuxuu magaca ka galaa dhexda iyo

gadaal, wuxuuna qaataa qodcbka (-da, -ha).

— 9 —
2. Gsdaal Raacaha ee Kooxaha Magaeyada (-yaal-).

Keli Koox
Oday baan maanta arkay. Odayaal baan maanta arkay.
Ardaygu waa geesi. Ardaydu waa geesiysal.
Isagu wuxuu ku dabaashay bdli. lyagu waxay ku dabaasheen balli-
yaal.
Asli, waxay iibsatay girgire. Asli, waxay iifasatay girgireyad.
Anigu waxaan qaaday dliabbs. Anigu, \vaxaan qaaday dkabbeyaah
Isagu wuxuu iibsaday shaatl. Isagu wuxuu iibsaday shaatiyaal.
Ugaartuhu wuxuu dilay waraabs. Ugaartuhu, wuxuu diiay waraabe-
yaal.
lyadu waxay lieshay buste. Iyadu, waxay heshay busteyaal.
Gabadhu waxay ka hadashay gols. Gabadhu waxay ka hadashay gole-
yaal.

Ogeysiis:

Magacyada qaata gadaal raacaha kooxda (-yaal), way ku badan

yihiin Af Soomaaliga, waxayna badnida ku raacaan magacyada qaata
gadaal raacaha kocxda kooxdeeda (-yow).
Gadaal raacaha kooxda kooxdeeda: waxaa aalaaba, raaca crayga
yool gaaridda, muunaynta (badan). Waxaa ka mid ah: gabadhu
waxay ka hadashay goleyow. Tixdaas waxaa loo geyn karaa eravga
yool gaaridda «badan» «gabadhu waxay ka hadashay goleyow badan».

Qodobka kooxdani qaadato waa (-ga), qodobkase kocxcla gadaal

raacaha (-yaal-) waa (-ka) labka, dheddiggana (-sha).

3. Gadaal Raacaha ee Magacyada Kooxaha ah i-oyin-).

Magacyada qaata gadaal raacaha magacyada kocxda (-oyin),

waxay ku badan yihiin Af Soomaaliga. Gadaal raacaha magacyada
kooxda (-oyin) waxaa raaca qodobka ah (-ka). Waxaa ka mid
ah: «Dadku wuxuu ku dhaqmaa magaaIooyinka».

Keli Koox

Waxaan deggannahay tuulo. Waxaan deggannaliay tuulooyin.

10 —
Dadku wuxuu ku dhaqmaa ma- Dadku wuxuu ku dhaqmaa ma-
gaalo, gaalooyin.
Hodan waxay jeceslialiay hedlo. Hodan waxay jecsshahay heelloo-
iyin.
Qssnso fiican iga gado. Qaansooyin fiicfiican iga gado.
Ayeeyaday waxay ii slieegtay Ayeeyaday waxay ii sheegtay sliee-
Skeelco, kooyin.
Wuxuu cayriyay dawoco. Wuxuu cariyay dawocooyin.
Yannyuuriu, waa quruxsan tahay. Yaanyuurooyinku way qurqurxan
yihiin.
Fsaqalyo ayaa geed ka duuchay. Raqalycoyin ayaa geed ka duulay.
ShEuIxda wiiika sii. Shalooyitika wiilasha sii.
V/aaxaan soo rnaray qabiil mecl Waxaan soo maray qabiilooyia
deggan. mccl deggan.

4. Gadaal Raacaha ee Magacyada Kooxaha (-an)-).

Cadaal Raacaha magacayada kooxda (-an-) Afka Soomaaliga aad

iyo aad ayuu ugu yar yahay. Gadaal raacahani wuxuu u dhow yahay,
inuu ka dliintay af Soomaaliga. Afka Soomaaliga waxaa laga helaa
erayo tirsan, ee qaata gadaal raacaha magacyada kooxda (-an-). Maan-
tada !a joogo cladku aalaaba kuma dhaqmo gadaal raacaha kooxda
(-an-), inkastoo dadka lcu hadla afka murtida leh, uu weli ku hadlo.

Ksli Koox
Guriga dhajnx ku dhis. Gtiriga dhagxan ku dhis.
Ugsx ;;a ! h Ugxan iga iibi.

Iladdana waxaa suurtowda, in la yiraahdo «guriga dhagaxyo ku

dhi.s». Qodobka raaca gadaal raacaha magacyada kooxda waa (-ta),
sida (dhagxan-ta) (Ugxan-ta).

5. Gadaal Raacaha ee Magacyada 'Kooxaha (-c-).

Cadaal raacaha magacvada kocxda (-o-) way ku badan yihiin Af

Soomaaliga, Gaclaal raacahaas waxaa raaca Iabo qodbocd (-da) ama
(-ha). Qodohka (-da) waa atsaan dheddigeed, astaanta (-ha)na waa
midda kooxda magaeyada lab. Afka Soornaaliga, waxaa. lagu ya-
qaannaa inav lcooxdu noqoto dheddig iyo lab labadaba, magacii
keli ku ah dheddig, kooxda wuxuu ku noqdaa Iab. Sida fa’Iaarla
(keli dheddig) fallaaraha (kooxda) lab. Waxaase jira, magac keli ku

11 —
ah lab, inuu ku haro labnimadiisa kooxda. Sida Laabka (keli) (lab)
Laababka (kooxda) (lab).

Keli Koox
Caasha waxay aragtay xiddig. Caasha waxay aragtay xiddigo.
Shalay Cumar wuxuu gatay aqal. Shalay Cumar wuxuu gatay aqallo.
Anigu fallaaar ganay. Anigu fallaaro ayaan ganay.
Qalin wanaagsan soo gado. Qalimmo wanwanaagsan soo gado.
Daraiir baa ku da’day Beled We- Daruuro baa ku da'ay Beled Weyne
yne
Waxaan soo maray dameer biyo Waxaan soo maray dameero bivo
sida. sida.
Shalay Shabeel avaa ri cunay. ShaJay Shabeello ayaa cunay ri.
Arigii il-biya ah ayuu ka cabbay. Arigii wuxuu ka cafcbay ilo-biya
ah.
U1 toosan buu wataa inanku. Ufo' toostoosan buu wataa inanku.

6. Gadaal Raacyada Magacyada ee Kooxalia Labanlaabma.

(-ofc. -od. -al. -ar, -as, -ag, -aq, -af Gadaal raacyada magcyacla ee
kooxda labanlaabanta waxav ka abuurmaan xarfaha magaca u danbee-
ya. Magaeyada ku dhammaada shibbaneyaasha halkaan ka iman doo-
r.a. (-fc. -d. -1. -r. -g. -s. -q. -f) ayaa loo gesyaa gadaal raacyadaas
sida d a b -a b . iid -a d , nal —ai, war —ar. buug —ag. af--fa, miis-i-as,
diiqfc-aq.

Qcdcbka gadaal ka raaca magacyadaas, iaba magac mooyee waa

l-ka). sida dababka, jidka, nalalka, wararka afafka miisaska. Labacla
magac co kale waxav qaataan qodbaha (-a, iyo -ga) sida buugagga,
suuqaqa.

Keli Koox ■
Dab i sii. Dabab i sii.
Isagu wuu qab weyn vahay. lyagu way qabab waawcyn yihiin.
Raad libaax baon arkay. Raadad libaax baan arkay,
lid dheer baan qaaday. Jidad dhaadheer baan qaadoy.
Wiil yar ayaan leeyahay. Wiilal yaryar ayaan leeyahay.
Wal ayaa fa shiday (c’aoiay). Nalal ayaa la shiday.
Baabuurku boor ayuu igu kiciyay. Baabuurradu bocrar ayay igu kici-
yeen.

— 12
Gabadhu beerar ayay cuRtay, Gabadhu beer ayay cuntay.
Muus ayaan ku xiirtay. Muusas ayaan ku xirannay.
Mocs ayuu cunay, Moosas ayuu cunay.
Buug ayaad akhrisatay. Buugag ayaad akhrisateen.
Xaag dhuug qabta ayaa timid. Naago dhuugag qaba ayaa yimid.
Diiq ayaa aroortii ciyay. Diiqaq ayaa aroortii ciyay.
Hooyaday suuqa ayay ka timid. Hooyooyinkeen suuqaq ayey ka
ymaadeen.
Isagu wuxttu bartaa Af shisbee- lyagu waxay bartaan afaf shishee-
ye. ye.
Ninku wuxuu leeyahav sfiaf weyn. ’Nimanku waxay leeyibiin shafaf
waaweyn.

Gadaal Raacaha Magacyada Kcexda Kooxdeeda (-ow-yow).

Kooxda la sii kooxiyey waxay ka abuurantaa magac kadin ah.

Sidaas daraaddeed, kooxda kooxdeedu ka mid tahay kooxaha Af Soo-
maaliga. Gadaal raacaha kooxda kooxdeeda, waxaa raaca qodobka
(-ga); sida geelalyowga, geedoyowga, dhulalyowga.

Kooxda Kooxda Kcoxdeeda

Geelal badan baan leennahay. Geeialyow baan leennahay.
Naago ayaa yimid. Naagayow ayaa yirnid.
Roobkii wuxuu dumiyey guryo. Roobkii wuxuu dumiyey guryoyow.
Roobab baa da’ay. Roobabbow ayaa d a ’ay.
Cido badan avaa guuray. Cidoyow badan (badbadan) ayaa
guuray.
Dhulal badan ayuu soo niaray. Dhulalyow badan ayuu soo maray.
Wiilku wuxuu raacay eh . Wiilku m ixuu raacay ariyow.
Wax degmo ah ma aragtay? Wax dagmayoW ah ma aragtay?
Geedo badan baan dhex iiiray. Gecdayow badan baan dhex jiiray.
Ido badan baan ku siiyay. Idayow badan baan ku siiyay.

Af Soomaaligu wuxuu leeyahay magacyo aan qaab laham. Sida

keliya oo lagu barta waxa weeye, inaad sidooda isaga qaybtaa. Inka-
staba haddana waxaa jira magacyo sabab dhawaaqeed ku baddelmaya.
Magacyadaasi v/aa: nin (keli) niman (koox) wan (keli) wanan (koox)
san (keli) sanan (koox) haan keli) haamo (kcex) laan (keli) laamo
(koox) inan (keli dh.) inamo (koox dh.) inan (keli 1.) inamada (koox 1.)
V'/axaa iyana jira magacyo kale oc iyana aan qaab lcc raaco lahayn,

— 13 -
isi sidooda laysaga barto mooyee. Kuwaas waxa ka mid ali: faras
(kcli 1.) fardo (keex 1.) haweeney (keli dh.) haween (koox dh.).
Gayb kale oo iyana aan qaab lahayn ayaa jirta. V/aa qaybta: hablo
(koox dh.) rag (koox i.) qaybtaasi waxay ka mid tahay qaybta kadin-
leyda ah.
KU CELIS
Ks jav/aab weydiimahaan:

1. Slieeg intay magacyadu u kala qaybsamaan?

2. Magaca labka ku ahi keli, markuu qaadan karo qodobka
dhedaigga kocxda?
3. Sheeg gadaal raacaha magacyada kooxda (-yow-) iyo mee-
shuu magacyada ka galo? Gadaalraacaka magacyada kooxda
('•yaak): qcdobkee raacaa?
4. kiaxaa saddex xubinle la yiraahdaa? Keen eray saddex xu-
b:n!c ah.
5. Eray afar xubinle ah keen, mid kale oo shan xubinle ah
keem
6. Tix maxaa ]a yiraahdaa? Ma kala taqaannaa waxa ku kala
jira ohawaaqa ivo farta? Dhawaaq maxaa la yiraahdaa, ma-
aCcsc cc:l:b la vii'aeT-dr.:.?

7. Tixakccn, vraxaad u baddrxhaa kuwo kocxo icb:

o) hVTcaau arkny shalay wiil.
h') Gchadku waxay ka tkvid baydhaba.
d) Ardaygu wuxuu dhigtaa mecriska.
e) Macaiiinku wuxuu u soc raacaa dugsiga taksi.
f) Arkgu waxaan jedahay bivhkuievi.
g) Saaxiibkay Samantar wuxuu dhigtaa galaaska labaad
go dugsiga sare.

8. Tixahaan waxaad u baddashaa tixo kocxo ku jiraan.

Wiil baa ymid.
Yaxaas ma aragtay?
iAvg ayaa timia ristoorantiga.
Ain baa ka qadaynaya Huteelka Shafceelle.
Dadku wuxuu degaa magaaiada.
Shanlada wiiika sii.
Ukunta gorovadau waxay ieedahay waxtarmo weyn.

14 —
 Jid toosan baan qaaday.
Nalka qawladdu v/uu densan yahay.
Mas iyo abeeso ayuu dilay ninku.
injiyeerku wuxuu dhisaa guri.
Anigu v/axaan soo rnaray rnaroodi ka cabbaya war.
Beerluhu wuxuu beerta ku falayaa taraktar.
Makaaniggu wuxuu ka siiaqeeyaa warshadda,
Saaxiibkay wuxuu ka shaqeeya beeraha.
karmashistuhu wuxuu ii qoray daawo.

BARO TIXAHAN K.UNA CELCELI INTII AAD KA BARATID.

Geelle, lo’ faahiya ayuu raacay.
Colkii gumeysiga waa laga adkaaday.
Cid baa meei degtay.
Rag ayaa siiir u fariistay,
Raxan biciid ah ayaa iga didday.
Kooshin illin-geel ah ayuu ceeika ka fuliyay.
Tiro-ariya ayay Xaliimo lecdahay.
Cid-duddo ah ayay iyagu la deggan yihiin.

9. Qodobka ku habboon geli tixahaan, kaddibna, akhri.

Libaax ayaa ciyay.
Laan geed ku taalia ayuu jabsaday.
Shinbir ayaa ka duushay geedkaas weyn.
Wiilashii waxay aadeen dugsi.
Macallinku wuxuu wax ku dhigaa looxa (sabuuradda).
Fatuuraddu v/axay ku jirtaa garaashka.
Xaliimo waxay ka soo gadatay buug cusub biblioteekada.
Raadiyuhu wuxuu sheegay v/arkii dunida.

MAGACYADA AFAFKA SHISHEEYAHA

Afafka Shisheeyuhu, siiba afka Talvaaniga iyo kan Ingiriiska

iyo Carabiga waxay soo geiiyeen afka Soomaaliga erayo badan oo
hodan ka dhigay. Erayadaas waxay la yimaadeen gadaal raacyo ku
cusub Af Soornaaiiga. Waxaa dhacday in,tagu qaatay sidocdii ay ku
yimaadeen. Taasi rnarkii ay dhacday kaddib, ayaa erayadii isku qaa-
teen gadaal raaeihii Socmaaliga iyo kii shisheeyaha. Sida Elektrij-
istaha, makaanistaha, sooshaalistaha, marooristaha, bioloojistaha,
kiimistaha, matamaatigga, datoorka, istaatistaha, agronoomistaha,

15 —
telegraafistaha, ministarka, biblioteekarka, makiinisiaha, jeloojistaha,
filosofka, falkolooristaha, fisikistaha, sayntistaha, geografistaha, jeofii-
kaha, fannaanka, (carabiga), muusikistaba, aktoorka, shiinimatogra-
fistaha, ekonoomistaha iyo kuwo kale oo badan, gadaal raacaha maga-
cyada keli (-ist-) wuxuu ka mid noqday sidaas daraaddeed gadaal raa-
cyada Af Soomaaliga, sidoo kale gadaal raacaha (tor-tar) ivo (-ar-) akt-
oorka, bibliyoteekaarka.

Afka Soomaaliga haddana waxaa soo galay magacyada ku tusa

xiddigiska ee nocga yimid Af Carabiga iyo Talyaaniga iyo Ingi-
riiska, kuwa Af Carabiga ka yirnid waa: Axad, Isniin, Talaada, Ar-
baca, Khamiis, jamce, Sabti. Kuwa Talyaaniga iyo Ingiriiska nooga
yimid waa: ]annaayo, Febraayo, Maarso, Abriil, Maajo, Juunyo,
Luulyo, Agoosto, Sebtembar, Oktoobar, Nofembar, Disembar.

Gadaal raacaha keli oo shisheeyaha (dh. I.).

Gadaal raacaha keli oo shisheeyaha oo dheddig, wuxuu inooga

yimid Af Carabiga. Si weynna wuu u saarneeyey Aflca Soomsahga.

Keli Dheddig Keli Lab

Makaanik-ad-da Makaanigga
Macallirnadda Macallinka
Dhaktaradda Dbaktarka
Injiyeeradda Injiyeerka
Fannaanadda Fannaanka

Gadaal raacahaasi markiisii hore, wuxuu nooga yimid Af Carabi-

ga, kaddibna waxaa Soomaalidu ugu isticmaashay erayada Afafka shi-
sheeye nooga yirnid ee aan maanta qofka Soomaaliga ah, shisheeye ka
ahayn, inkastoo ay erayadaasi salkoodu ahaa shisheeye. Aflcii dadku
maanta ku badlo, erayada ku jira oo shisheeyaha ahi shisheeye naga-
ma aha.

MAGAC KADIN AH (Kadinley ah)

Magaca kadinka ahi, waa magac isku guntan oo kooxaysan.

Kooxdii isku guntani amaba isu geysani waa koox kadin ah. Kooxda
kadinka ahi, tiradeeda lama yaqaan, waase koox. Sidaas daraadded,
waxaa lagtt magacaabay Koox kadinley ah.

16 —
 Koox Koox kadinley
Maroodi ayaan arkay. Raxan-maroodi ah ayaan arkay.
Ninku libaax ayuu dilay. Raxan-libaax ah ayay nimankii di-
leen.
Ceelka waxaa ka cabbaya geel. Ceelka waxaa ka cabbaya kadin
geel ah.
Warsame wuxuu soo gatay ari. Warsame wuxuu soo gatay tiro-ari
ah.
Geelie walaalkiis wuxuu siiyay lo’. Geelle walaaikiis wuxuu siiyay
fadhi lo’ ah.
Rag ayaa maanta shir u fariistay. Rag guuto ah ayaa maanta shir u
fariistay.
Wiiiku (io’, ari, geel) ayuu raacay. Wiilku (lo’, ari, geel) horin ah ayuu
raacay.
Ari ayaan maanta suuqa ka iib- Ari-xayn ah ayaan maanta suuqa ka
saday. iibsaday.
Aqallo ayaa maanta gubtay. Tuulo ayaa maanta gubatay.
Rag baa maanta duulay. Col (ciidan), ayaa maanta duulay.
Rag baa shalay yimid. Guuto-camarrey, ayaa shalay timid.
Cid ayaa shalay meel degtay. Duddo-cid ah ayaa shalay meel
degtay.

Erayda koox kadinleyda ku tustaa way ku badan yihiin Af Soo-

maaliga. Waxaa ka mid ah: raxan, kadin, illin, tiro, fadhi, guuto, horin
xayn, ciidan, madax, tuulo, duddo, dhawr, qaar. Erayada koox kadin-
leyda waxaa gadaal ka raaca taageeraha falidda (ah) ee isagu muuji-
nayo guntinta koox kadinleyda, waxaa ka mid ah: «ari xajyn ah», «cii-
dan lug ah», «madax eal ah».

QODBAHA MAGACYADA

Qodbuhu magacyada waxay ka raacaan gadaal, hawsha ay iyagu

magacyada ka qabtaanna waxa weeye, in ay caddeeyaan cayntiisa.
Qodbaha keliya ayaa muujin kara magaca cayntiisu in ay tahay dhed-
dig iyo lab.

Qodbuhu markay niagaca wataan:

Qodbuhu waxay magaca ka raacaan gadaal, sida: laanta, ninka,
illowse, nimanka, raha, daaha, laamaha, qodbaha: (-ka) iyo (-ha) oo

— 17 —
ku jira magacyada kooxda ah, keli iyo koox niidna kuma tusaane,
waxa wax naga tusayaa magaca v/aa macnihiisa siimaantiga ali, ee ah
waxa wax naga tusayaa tnagaca waa macnihiisa siimaandga ah, ee ah
caynta macnaheeda. 'Qodobka keli ku jira, isana waa wax doocfi lea
furan tahay in qodobku uu muujinayo magaca cayntiisa iyo macaaha
siimaantikadu uu muujmayo magaca cayntiisa.

Inkastaba maantada la joogo, waxaa dunida caan ku ah uu yahay

dhismaha Naxwaha oo caadada ku dureersaday xeerka Naxwaha reer
yurub. Aniga oon taas ka tegayn, ayaan waxaan u qaybinayaa qodhaha
laba qaybood. Qaybta dheddigga ah iyo qayba labka aix.

I. Bheddig:
(-t-, -sh-, -d-), laanta, hasha, goroyada,

II. Lab:
(-k-, -g-, -h-, iyo qodob eber ah) ninka, curralxa, guriga, qodobka
eberka ahi, waa (suuqa, shiikha, looxa, kuraca),

Xusuus:
Cayn Labeebshe ahi ma ku jirtaa af Soomaaliga?
Arrintaasi waa mid u baahan dood iyo baaris.
Anigase waxay ila tahay inaysan ku jirin.

18 —
 QAYBTA II.

fAAKGOOYO XAALABLEY

Jaangooyada xaaladdu waa maxay? Waa xaalad jaangooya leh.

Waa magacu hadba xaaladdii uu noqonayo. Magac kasta oo tix ku
iira, wuxuu qaataa xaaiad. Afka Soomaaligu wuxuu ieeyahay saddex
jaangooyo xaaladley:

1. faEsigooyo xaalacllsyda falaha (-ii, ninkii, ninku). Jaan-

gooyo xaaladlcyda falafca oo ku jira tixo: «Ninkii wuu tegay, ama Nm-
ku wuu tegay».

Labada xubnoodba ninku, wuu jaango’an yahay. Waa nin aan

hla ogeyn, Ninkii, ninku, waa mid aan v/ada naqaanno amaba aan
i.-.Ia ogeyn. Sidaas daraaddeed, xaaladda ninku way jaango’an tahay.
Erayga (ninkii) waa looga aqoon badan yahay (ninku).

Jaangooyo xaaladleyda falaha, waxay na tustaa qofkii wax falay.

Yas. iegay? Waxaa tegay ninkii aan isla ogeyn. Jaangooyo xaaladleyda
lalaha, waxaa raaea faliddii uu falay faluhu. (1)

2, faangooyo xaaladieyda la falaha (-II, gurigii -a, guriga).

Jr.angooyo xaaladleyda la faluliu, waxay ku tustaa qofkii amaba wixii
iVJiddu ku dhacday. Falidda faluhu v/axay ku dhacaysaa la falaha.
Wixii wax falay, waa inay wax ku faleen. Sidaas daraaddeed, faluhu
wuxuu ku xiran yahay falidda, la faluhuna wuxuu ku xiran yahay faiid-
da falaha. Af Soornaaliga falaha iyo la faluhuba waxay ka gaiaan
tixda horey ama gadaa.1 amaba dhexda. Sida Ninkii wuu yimid.
Faluliu tixda wuxuu ka galay horay. Illowse, wuu yimid ninldi.
Faluhu wuxuu tixda ka galay gadaai. «Aniga, ninku, wuxuu igu yiri
iska tag». Tixdaan faluhu v/uxuu kaga jiraa dhexda.

Jaangooyo xaaladley waa xaajadda magaca jaangoyneysa. Magac

kasta oo aan jaangooyo lahayn waxa weeye magac jaangcoyo ma qabto
ah. Waxaa ka mid ah: «Nin ayaa yimid». «Bm?g ayuu sqo gatay».

— 19 —
«Wiil ayaa dhashay>>. «Dad ayaa shalay diriray». Markii aan leen-
nahay (nin ayaa yimid). Ma naqaanno (ninkii) yimid. (Buug ayuu soo
gatay). Ma naqaanno (buuggee) buu soo gatay.

3. laangooyo xaaladley.

(1) Ninkii wuu tegay. Waa nin aan isla ognaliay amafca aan wada niqiin
mar hore, ee lagama maarmaan ma aha inaan wada ogeyn amaba aan mar hore
wada niqiin, inkastoo xaaiaddiisu jaan go’an tahay.

— 20 —
 CAYNTA MAGACYADA IYO JAANGOOYO XAALADLEYDA
HABAYNTOODA

Magaca Caynta Qodbaha Jaangooyo

magaca Xaaladleyda Tixda
magaca

ul - - sh - - ii way qalloocatay.
mindi - -d- -u way afbeeshay.
cir - -k - - ii wuu da’ay maanta.
kursi - -O C' - -u wuu jabay.
xareed - -d- - ii way gurtav.
nin - -k - -a waan arkay.
inacailin - -k- - ti dersi ayuu dhigay.
aqal - -k- -a waan soo maray.
goroya - -d- -u ilmo ayay leedahay.
libaax - —---- - ii waan dilay.
SUUq - -.....- - ii waan ka imid.
buug - -g - -a waan akhristay.
lacag - -t- -a wuu lumiyaa.
dad - -k - -a wuu caayaa isagu.
curri - -h - - ii wuu iga dhintay.
arday - -d - -u waxay ku cayaartaa
kubbad.

Magacyada aan jaangooyo xaaladley u baahnayn way ku jiraan

Af Soomaaliga. Magacyadaas waxaa ka mid ah: Sonkor, hilib, cusbo,
biyo, caano, abti, hooyo, aabbe, awoowe, aaeer, ayeeyo, walaal, roob,
daruur, subag, xalay, shalay, berri, iyo kuwa kale.
Magacyadaasi inkastoo ay qaadan karaan jaangooyo xaaladley,
haddana uma baahna in la jaangooyo. Magacyada ku dhammaadaa
shibbaneyaasha: (q, c, x, dh, kh, h) ma ay qaataan qodobbo ee waxay
qaataan jaangooyo xaaladley (-ii, -u, -a).

Ogeysiis:

Jaangaayo eeaaladley, (u, ii.) waxay gashaa falaha iyo la falaha

labadoodaba. Waxaa ka mid ah: Nink(ii, u,) wuu dhoofay. Shalay
waxaan arkay macallink(-ii, -a). Mama ma suurtowdo, inaad

— 21 —
tirraahdid: «Sha!ay, waxaan arkay macaliinka». Taasi, waxay ku
tahay Af Soomaaliga qalad iyo gaf aan la qaadan karin,
Tixahaan akhri, oo jaangooyo xaaladlayda falaha, lagu falalia, ka
soo saar. Qodohhada dheddigta ah iyo knwa labkana ka sos saar,

Laanta ii soo goo. Laan ii soo goo. Laamaha ii soo goo. Ceebla,
xalay ayay ka timid Hargevsa. Naago badan, ayaa Ceebla la socday.
Shiikhii, wuxuu ka addimay masaajidka Xamar weyne. Ardadu, wa-
xay akhrisatay joomaallo. Buugaggii cuscusbaa dadkii wtiu akhristay.
Isagu wux«u u sheegay iyada hadalkii. Iyadu waxay fuushay Fatuu-
raddii. Isagu wuxuu u sheegay hadalkii. Ivagu way neceb yihiin agaa-
simaha. Gabdhihii waxav ku cayaareen Pingpong. Shinbirtu waxay
ka duushay geed dhanias ah.

TILMAAMAYAASKA A f SOOMAALiGA

Tilrnaanu waa maxay? Waa wixii wax lagu tilmaamo. Qofka

haulayaa markii uu wax tilmaamayo, farta ayuu raaciyaa tilmaantiisa.
Markaasuu haddana erayga tilmaania kuhadlaa. Tilmaamayaashu -waa
dhov/r. Ivaga wax ayaa lagu tilmaansadaa. Sidaas daraadded, wa-
xaa lagu magacaabay tilmaamaamayar.1. Tilmaainayaashu waxay u
'xaan dhedciig iyo lab, keli iyo koox.

Keli la.b IQIi f'iieddw

Kan Tan
Kcas ;faas
Kcer i ccr
Koo Tco

Kocx !sb Kooic dheJd?;

Kuv/aan Kuwaan
Kuwaas Kuwaas
\\ '"\T-” \ “ Ku wccr
L\ 1V.v J Kir.'WO

Tilmaaniayaashaan waxaa lcaioo sco ruaca tiimaan kalc. «Ku-

wakan» Kuv/akan = Kuwaan -f kan = Kuwakan.

Tiimaamayaashu hadba, waxay gadaal ka raacaan qodobba-

— 22 —
cia magacyada iyo jaangooyo xaaladleyda. Sidaan oo kaie ayay
tilmaamayaashu u hawl galaan.

Keli lab Keli dbeddig

Gi’riya + aan = Guay/’ i. Ulsha+aan = ushaan
Gurlga+aas — Gviigins llisha + aas = ushaas
Guriga+ eer = G urigeer Uisha+eer = usheer

Magacyacloo iclil sidaas oc kale ayay tilmaamayaashu uga hawl

galaan. Sida sandmiqan, sanduuqaas, sanduuqeer, gafaadhan, gaba-
dhaas, gabadheer, currahan, currahaas, currabeer, currahoo, yaanfaa-
dan, yaaebadaas, yaanbadeer, looxan, looxaas, looxeer, looxoo', jeertan,
jeertaas, jeerteer.

l'ilmaamayaasha runta abi waa: -aan, -aas, -eer, -oo.

Tilmaamaaayaasha runta ahi, waxay galaan magac keli ah iyo
magac koox ah. Weligood, tilmaamayaashu, qodbaha magacyada iyo
jaangooyo xaaladleyda waxay ka raacaan gadaal, sida:

Keii Koox
'h '*+:vcn Guryafaaan
i I' 'g.:rs Guryahaas
vhvigcer Guryaheer

Cgeysiis:

Kan, tan, kuwaan, guryahaan, dugsiyadan. Waa tilmaan

dhow. Kaas, taas, k+vaas, guryahaas, dugsiyadaas. Waa til-
maan fog. ICeer, teer, kuweer, guryahser, dugsiyadeer. Waa til-
maan aan fogeyn oo dhoweyn. Tilmaanta too, koo, kuwoo, aalaaba,
gobollacloo dhan loogama wada hadlo ee aad waxaa looga hadlaa Go-
boika Banaaclir iyo Shabeellada Hocse iyo tan kore.

Tilmaamayaasliu keligoodna way istoogi karaan, waxna way la

xiriiri karaan:

Keli ahaantood La xinirkood

Kanu waa. wiil wanaagsan. Wiilkaanu, wuu v/anaagsan yaliay.
Tani waa gabar qurxan. Gabadhaani way qurxan tafaay.

23 —
Kaasi waa wiil xun. Wiiikaasi wuu xun yahay.
Kuwaani waa wiilal wanwanaan- Wiilashaasi way wanwanaagsan
san. yihiin.
Kuweeru waa buugag xunxun. Buugaggeeru way xunxun yihiin.
Kuwaasu waa jidad dhaadheer. lidadkaasu way dhaadheer yihiin.

Tilmaamayaasha oo ku jiro tixo weydiinley, sugidly iyo diid-

daley ah:

Weydiinley Sugidley
Ninku, waa kee? ninku waa kan!
Ninku waa kee? ninku waa kaas!
Ninku waa kee? ninku waa keeri
Naagtu waa tee? naagtu waa tan!
Naagtu waa tee? naagtu waa taas!
Naagtu waa tee? naagtu waa teer!
Nimanku waa kuwee? nimanku waa kuwaan!
Nimanku waa kuv/ee? nimanku waa kuwaas!
Nimanku waa kuwee? nimanku waa lcuwakan!

Diiddaley
ninku kan ma aha.
ninku kaas ma aha.
ninku keer ma aha.
naagtu tan ma aha.
naagtu taas ma aha.
naagtu teer ma aha.
nimanku kuwaan ma aha.
nimanku kuwaas ma aha.
nimanku kuwakan ma aha,

MAGACUYAALLADA

Magacuyaalladu waa magac kasta oo wax ka jooga. Magacu-

yaalladu waxay ka joogaan magacyada dadka iyo nafleyda iyo nafma-
qabtoleyda dunida ku ncol. Af Soomaaligu ma leh cayn labeebshe ah
(neuter gender) sida afafka kale oo reer Yurub. Magacuyaalladu
v/axay ka joogi karaan qof, ama neef amaba dhagax. Sidaas daraad-
deed, magacuyaalladu ^ma go’na dadka keliya sida ay ugu go’an yihiin
dadka, markii laga hadlayo dhismaha naxwaha afafka reer Yurub.

— 24 —
Taasina waxay ku tusaysaa, in xeerka u degsan afafka reer Yurub iyo
Icojikada afafkooda inayan Af Soornaaiigu qaadan karin. Hase
yeeshee, haddana afafkoo idili meelo badan ayay isaga imaanayaan.
Qofna nia inkiri karo loojikada xeerka afafka reer Y\xrub u degsani
L'.ay wax weyn ka qabatay afafka hommarintooda. Xeerse af u deg-
sarJ, af wciliba ma qaadan karo. Magacuyaaliadu waxay u qaybsa-
r:?,an labo qaybood:

1. Nagaadeyaat.

2. Managaadeyaal.

Nagaadeyaalka magaeuyaalaadu waa toddoba (waan, waad, wuu,

vay). Waan waxaa ioogu isticmaalaa dheddigga iyo labka, keli iyo
kcaxba. Waad waxaa loogu isticmaalaa dheddigga iyo labka, keli iyo
kocxda. Wuu waxaa loogu isticmaalaa keli lab keliya. Way waxaa
lc-ogu isiicmaalaa keli dheddig keliya.

Magacuyaallada iyana waa toddoba (aniga, adiga, isaga, iyada,

annaga ama (innaka), idinka, iyaga). Aniga waxaa loogu isticmaalaa
cheddigga iyo labka iyo keli keliya qofka hadlaya. Adiga waxaa
loogu isticmaalaa dheddigga iyo lab keli keliya qofka lala hadtayo.
Isaga vcaxaa loogu isticmaalaa lab keli oo keliya qofka laga hadkiyo.
lyr.ca v/axaa loogu isticmaalaa dheddig keli oo keliya qofka laga had-
layo. Innaga, iyo Innaka, waxaa loogu isticmaalaa dheddig iyo lab koox
oo ah kuwa iyagu iska hadlaya. Idinku waxaa loogit isticmaalaa
dheddig iyo lab koox oo ah kuwa lala hadlayo. lyagu waxaa locgu is-
ticmaalaa dheddig iyo lab koox oo ah kuwa lala hadiayo.

Managaadeyaalku — sida nagaadeyaalka — ma aha magacuyaal-

lada neg. lyagu hadba rugtooda way baddelaan. Sidaas daraad-
deed, ayaa waxaa loogu magacaabay Managaadeyaal. Managaade-
}aalku tixda v/axay ka galaan gadaal ama horay amaba dhexda. lyagu
goobna kuma negaadaan sida nagaadeyaalka. Waxaa ka mid ah:
wuxuu la kulmay «isaga». Tixdaan managaadaha «isaga»,
wuxuu kaga jiraa horay iyo gadaal. Tixdaan kale wuxuu la kulmay
isagu issga. managaadaha «isaga», wuxuu kaga jiraa dhexda iyo gadaa-
sha. Managaadaha hore waa fale, managaadaha danbana waa la
falahn.

— 25 -
 MANAGAADEYAALKA

Keli Koox
innaga (annaga)
adiga idinka
lsaga lyaga
iyada

NAGAADEYAALKA

v/aannu
waan waan
v/aynnu
waad waad (waydin)
wuu way
v/av

Managaadeyaalka iyo nagaadeyaalka

magacuyaallada oo tixo ku jira

Anigu v/aan tegayaa maanta. Innagu waan tegaynnaa maanta.

Adiga v/aad tegaysaa maanta. Idinku waad tegaysaan maanta.
Isagu v/uu tegayaa maanta. Iyagu way tegayaan rnaanta.

Nagaadeyaalku waxay abuurmaan Iaba

eray oo laysu geeyay

Waa + aan = waan (ke. dh. 1.). Waa + aan = waan (ko.dh. 1.)
Waa + aad = waad (ke. dh. k). Waa + aad = waad (ko. dh. I.)
W aa-f ay = (ke. dh.). Waa + ay =; way (ko. dh. I.).
W a a f uu = wuu (ke. 1.).

Sida aad halkaan ku aragto, nagaadeyaalka marna waa la ballaa-

rin karaa, marna waa laysu geyn karaa iyadoon macnuhu waxba ka
beddelmin. «Anigu, w aa+ aan = waan tegayaa maanta». Halkaan
rnanagaadaha (aniga) iyo nagaadaha (waan) way isla jiraan. Markii
ay isla jiraanna hawsha ayay adkeeyaan.

— 26 —
 MANAGAADEYAALKA

Keli Kqox
d (qofka koowaad = dh). Id innaga (annaga) qofka koowaad
(qofka dhsddig = dh. 1.). oo kooxda ah oo dh. 1.).
d adiga (qofka lab = 1.). 2d idinka (qofka kooxda ah dh. 1).
d isaga (qofka ke. L). 3d qofka labaad=ko. dh. 1. sidaas,
ayaa lagu aqocnsadaa magaeu-
yaallada oo dhan.
 QAYBTA IH.

SALKA IYQ LAAIMTA FALIBAHA

Xaggee bay faliduhu ka abuurmaan? Faliduhu waxay ka soo dha-

shaan salka erayga, kaddibna waxay sii maraan laanta. Inkastaba Af
Socmaaligu wuxuu leeyahay qaab u go’an. Afka Soomaaligu ma laha
waxa la yiraahdo xadlaawe (infimtives) sida afafka kale oo Yurub.

Wuxuuse leeyahay laan. Laantaas ayaa faliduhu ka abuurmaan.

Salkii ku dhamrcaada shaqalladan, shaqal ka mid ah, ayaa waxaa iagu
daraa shibbanaha « - n».

Shaqalladu waa (e, o, i) sida:

Saika Laama
Samee. kaxee. gee, soeo, noqo, Samayn, kaxayn, geyn, socon,
eri. ilaali, icbi. noqon, gcyn, erin, ilaalin, jcbin.

FALIDAHA 1YO QAYBAHOODA

Fa'icuhu Af Soomaaliga, waxay u qarbsamaan lix faiidocd.

Hawma ay ka qabtaan Af Soomaaliga waa isku mid. Falidda waxaa
Iagu vaqaannaa hawl iyo goor iyo uhnqdhaqacn, H•?.•’.’! Ixcta oo la
qabto. waxav leedahsy goor iyo dhaqdhaqaaq. Sidans daraaddeed,
hm.vshm goorta iyo clhaqdhaqaaqu ay caau ugu yihiin faliclaha.
Goore.yr.::: iyo hawsha iyo dhaqdhaqaaqa, falidu.I.u kuma kaia duwa-
na. ee wr.x2 y ku hala duwan yihisn summorL-ha. Summad hrstaa,
vr.xcy k.v. :vs:aa gooraynta falidda. Goor waliba sidaas daraaddeed
waxoy lemYhav summad.

Qaybaba Faliduhu waa;

I. Falidchc kv dhammaada shibhaneyaaslm (e, sooe, q, liq, x, tax,

d, wad, w. bilow, h, taah, y, (ee laba xubnood ah), kaalay, kh,
tookh).
II. Falidaha ku dhammaada shibbaneyaasha (-e, samee, -a, daa, -I,
sii, -y, liay (ee hal xubinlaha ah ama labaalaha ah)).

28
III. raiidaha ku dhammaada shaqaika (-0 , soco, sheego iyo faiiar fali-
deedka-so, dhegayso, shaqayso, kaxayso),
IV. Falidaha ku dhammaada shibbanaha (-1 ee labada xubin leh sida
Iiadal, maqal, iyo kuwa lial xubin laha ah sida fal, tol).
V. Falidana ku dhammaada shibbaneyaasha (-g, sheeg, -sh, shiish,
-s, miis, -n, cun, -r, qor, sar, -b, nab, sasab, kab, (isku-kab), -f,
gef (f.) clhoof, faf.
VI. Falidaha qaab maqabeyaalka ah (oollow, aqood, hnow, ahow,
dheh).

GOORAYNTA FALIDAHA

Goovuynia faiiduhu waxay u kala baxaan siddeed goorood.

1. Joogto dareerto.
2. Jooto taagan.
5. Tagto.
4. Tagto dareerto.
5. Timaaddo dhowey ama timaaddo dhowidley.
6. Timaaddo fogey ama imaaddo fogidley.
7. Shardiley.
8. Fan’iinley.

JOOGTO DAREERTO

loogio dnreerto, waa falid joogta, ee hawsheedu dareersan tahay.

Hawshii hadda faraha lagu hayo waa hawl dareersan 00 aan weli
dhatrimaan. Sidaas daraaddeed, ayaa waxaa lagu magacaabay joogt-
adaan joogto clareerto, Faiidda joogto dareerto, waa falid aan weli
dhammaan ee lagu guda jiro.

Joogto dareerto 00 ka jirta tixo:

Tixahaan bai akhri 00 ka soo saar falidaha joogto dsrwvw.

1. Yuusttf, hilib avuu cunayaa.
2. Daanyeerku, geed ayuu fuulayaa.
3. Diiriye, dugsiga sare ayuu u soconayaa.
4. Gabadhu, way heesevsaa.
5. Habartu, ul ayay ku tukubaysaa.
 6. Macallinku ardada ayuu wax barayaa.
7. Wiilku, kubbad ayuu ku cayaarayaa.
8. Gorayadu, ugxan ayay ku fariisanaysaa.
9. Makaaniggu, wuxuu ka shaqaynayaa' garaashka.

ASTAANTA JOOGTO DAREERTO

FALIDDA CUN

Keli ICoox
Anigu waan cun-ayaa hilibka. Innagu waan cun-aynnaa hilibka.
Adigu waad cun-aysaa hilibka. Idinku waad cun-aysaan hilibka.
Isag’J wuu cun-ayaa hilibka. Iyagu way cun-ayaan hilibka.

FALIDDA KEEN

Anigu waan keen-ayaa joornaal. Innagu waan kecn-aynnaa joornaal.

Adigu waad kee-aysaa joornaal. Idinku waad keen-aysaan joomaal.
Isagu wuu keen-ayaa joornaal. Iyagu way keen-ayaan joomaal.
Iyadu way keen-aysaa joornaal.

FALIDDA CAB

Anigu waan cabb-ayaa shaah. Innagu waan cabb-aynr.aa shaah.

Idigu waad cabb-aysaa shaah. Idinku waad cabb-aysaan shaah.
Isagu wuu cabb-ayaa shaah. Iyagu way cabb-ayaan shaan.
Iyadu way cabb-aysaa shaah.

FALIDDA HADAL

Anigu waan hadl-ayaa. Innagu waan hadl-aynnaa.

Idinku waad hadl-aysaa. Idinku waad hadl-aysaan.
Isagu wuu hadl-ayaa. Iyagu way hadl-ayaan.
Iyadu way hal-aysaa.

FALIDDA SOCO

Anigu waan socon-ayaa saaka. Innagu waan socon-aynnaa saaka.

Adigu wuu socon-ayaa saaka. Idinku waad socon-aysaan saaka.
Isagu wuu socon-ayaa saaka. Iyagu way socon-ayaan saaka.
Iyadu way socon-aysaa saaka.

3G —
 FALIDDA SAMEE

Anigu waan samayn-ayaa haw- Innagu waan samayn-aynnaa liaw-

sha. sha.
Adigu waad samayn-aysaa haw- Idinku waad samayn-aysaaa haw-
slia. sha.
Isagu wuu. samayn-ayaa hawsha. Iyagu way samayn-ayaan hawsha.
Iyadu way samayn-aysaa liawslia

FALIDDA AKHRI

Anigu waan akhrin-ayaa buugga. Innagu waan akhrin-ayanaa

buugga.
Adigu waa akhrin-aysaa buugga. Idinku waad akhrin-aysaan buugga.
Isagu wuu akhrin-aysa buugga. lyagu way akbrin-ayaan buugga.
lyadu v/ay akhrin-aysaa biwgga.

Markii. la abuurayo joogto dareerto salka waxaa Jagu daraa astaa-

maha joogto darecrto:

Keli Koox
-ayaa (ke. dh, L). -syanaa (ko. dh. 1.).
-aysaa (ke. dh. k). -oysaan (ko. dh. L).
-ayaa (ke. ].). -ayeati ko. dh. k).
-ayaa (ke. dh.).

L Wsyddlkilcy 2. Sugldlcy
Ma waxaan kecn-ayas lacag? V/axaan keen-uyaa lacag
Ma waxaad keen-aysaa laeag? V/axaad keen-ayaa iacag
Ma wuxuu keen-ayaa lacag? Wuxuu keen-ayaa iacag
Ma waxay keen-aysaa iacag? Waxay keen-aysaa lacag

Ma waxaan keen-aynnaa lacag? Y/axaan keen-aynnaa lacag

Ma waxaad lceen-aysasn laccg? Waxaad keen-aysaan lacag
Ma waxay keen-ayaan iacag? Waxay lceen-ayaan lacag

Ma waxaan cabb-ayaa biyo? Waxaan cabb-ayaa biyo

Ma waxaad cabb-ajcoo- biy j ? M'axaad cabb-aysaa bivo
Ma wuxuu cabb-aya.; h'- V/uxuu cabb-aysa biyo
Ma waxay cabb-aysaa Inyc? Waxay cabb-nvsaa biyo
Ma v/axaan cabb-aynnaa biyo? Waxaan cafcb-aynnaa biyo
Ma waxaad cabb-aysaan biyo? Waxaad cabb-aysaan biyo
Ma waxay cabb-ayaan biyo? Waxay cabb-ayaan biyo

3. Diiddoley 4. Biidclo weydiinley

Ma aan keen-ayo lacag Miy aan-an keen-ayn lacag?
Ma aad keen-aysid lacag Miyaad-aa keen-ayn iacag?
Ma uu keen-ayc iacag Msyuu-nan keen-aya lacag?
Ma ay keen-ayso iacag biiyay-nan keen-ayn lacag?

Ma aan keen-aynno lacag Miyaan-naan kccn-ayn lacag?

Ma m d keen-aysaan lacag Miyaad-naan keen-ayn lacag?
Ma ay keen-ayaaa iacag Miyay-nan. keen-ayn lacag?

Ma aan cabb-ayo biyo Idiyaan-an cabb-ayn biyo?

Ma aad cabb-aycid btyo iiyaad-an cabb-ayn biyo?
Ma uu cabb-ayo biyo i.I.yuu-nan cabb-ayn biyo?
Ma ay cabb-ayso biyo i,i;yay-nan cabb-ayn biyo?

Ma aan cabb-aynno biyo ? bynan-nsae csbb-ayn biyo?

Ma aad cabb-aysaan biyo !■. iyaad-naan cabb-ayn btyo?
Ma ay cabb-ayaan biyo Miy.iy-san cabb-ayn biyo?

ASTAANTA DIIDDOLEYDA 0 0 JOOGTO DAREERTO

Sida aad sbaraxaan ku aragtay astaanta v/eydiinleyda iyo sugid-

leyda joogto dareero, v/aa isku mid, waana:

-ayaa -aynnaa
-aysaa -aysaan
-ayaa -ayaan
-aysaa

ASTAANTA WEYDDIINLEYDA IYO SUGIDLEYDA

Id m a-f aan keen-ayo Jd ma + aan keen-aynno

2d m a-faad keen-aysc (,'sid) 21 nia + aad keen-aysaan
3d ma + uu keen-ayo 3d m a+ av keen-aya?:>:-
3d ma-|- ay keen-ayso

— 32 —
 -ayo -aynno
-aysid (ayso) -aysaan
-ayo -ayaan
-ayso

ASTAANTA DIIDDO WEYDDIINLEYDA

0 0 JOOGTO DAREERTO

ld m iy -faan + an = miyaanan id miy + aan + naan = keen-ayn.

keen-ayn.
2d miy-r aad-fan = miyaadan 2d miy + aad+naan = miyaad-
keen-ayn. naan keen-ayn.
5d miy + uu-fnan = miyuunan 3d iniy ayJ, nan = miyaynan
keen-ayn. kccn-ayn.
3d miy + ay + nan = niiyaynan
keen-ayn.

Ogeysiia:

Ogow, in erayga weydiinluhu (ma) uu raaco nagaadeyaalka .'-aan,

-aad, -uu, -ay, (ke.). Sidoo kale, erayga diiddo weydiinlum (miy-) inuu
raaco nagaadeyaalka kaddibna, markaas, waxaa gadaal ka raaca na-
gaadeyaalka fallar diiddoweydiinleyda (-an, -nan, -naan). Markaas
kaddib, ayaa falidaha waxaa raaca fallar falideedka (-ayn) sida
keen-ayn), ee isagu aan marna beddelmayn.

(rna) waa erayga weydiinlaha.

(miy-) waa erayga diiddo weydiinlaha.
((-an), -nan, -naan)) waa fallar diiddo weydiinleyda nagaadeyaalka
(-ayn) waa fallar falideed.

Weydiinleyda iyo sugidleyda iyo diiddoleydu, dhammaantoodu

waxay isaga mid yihiin qofka labaad (2d.) iyo qofka saddexaad (3d.)
oo kooxaysan (k) astaamahooda (-aysaan, -ayaan).

KU-CELISKA

I. Ka jawaab weydiinleydaan.

Tilmaamayaashu immisay u kala baxaan?

Tilmaamayaasha tiradoodu waa intee?

33 —
 Tilrnaan maxaa la yiraahdaa?
Tiimaanu maxay adiga ku tustaa?
Tilmaamahaan tixo ka samee?

Kan................ Taas................ Teer................ Kuwaan................

Kuweer.................... Kuwaas...................... Kuwakan.....................

Tilmaanta dheddigu maxay kaga duwan tahay tilmaanta labka

ah? Maxaa laga abuuraa tilmaanta? Ma sheegi kartaa tilmaanta
runta ah? Ma ii sheegi karta tilmaamaha keligood meel istaagi kara
iyo kuwa aan meel istaagi karin, inay wax la xiriiraan rnooyee?

II. Tilmaamaha ku qcro buuggaaga, kaddibna waxaad ka dhigtaa

tilmaamo weydiiuley.

a) aqalku waa kan .......................................................................

b) geedku waa kan dheer ...........................................................
d) naagtu waa tan taagan ...........................................................
dh) buuggu waa kan guduudan ..................................................
e) gurigu, waa keer cad ...............................................................
f) gabadha yari waa teer gabdhaha waaweyn la socota............

III. Tilmaamahaan, waxaad u beddashaa diiddoley.

a) nimanku waa kuwaan hallcaan fadhiya....................... .......

b) baabuurtu waa kuwaan halkaa xiimaya.......................... .......
d) carruurtu waa kuweer cararaya halkaas .............................
dh) macallinku waa kan wax dhigaya..........................................
e) gurigu waa keer cad ...............................................................
f) gabadha yari waa teer gabdhaha waawevn la socota.............

IV. Magacuvaalladu intee u kala baxaan? Magacuyaal maxaa la

yiraahdaa? Magacuyaalldu maxay ka jocgaan?

Magacuyaallada halkaan ku qoro oo tixo ka samee ....................

anigu waxaan ahay macallin...........................................................
iyadu waxay tahay karraaniyad......................................................
isagu wuxuu yahay m akaanig...........................................................
adigu waxaad tahay jeoloojiste ....................................................
ninku wuxuu yahay arday...............................................................

34
V. Faliddu maxay ka abuurantaa? Sbeeg intay falidubu u qaybsa-
maan? Tixahaan dhammaystir, adiga oo ku daraya summadaha
joogto dareerto.

1. an'gu waxaan c u n ............................................................hilib.

2. macaiiinku wuxiru waxbar....................................... ardada.
3. naagtu waxay d h a q ........................................................ maro.
4. adigu waxaad a k h ri........................................................buug.
5. nimanku waxay kaxayn....................................................geei.
6. idinku waxaad te g .................................................. maanta.
7. saaxiibkay wuxuu d h ig .......................................... warqad.
8. Nuurre jidka dbexdiisa ayuu ord..........................................
9. askerigu wuxuu ila alin ............................. bankiga dadka.
10. Hobboon waxay waraabin ......................................... ariga.
1i . Raage shir ayuu ka qaybgal..................................................
12. Cosoble wuxuu d i r .................................................. warqad.

VI. Tirrdiaan v rxaad u beddashaa sugidley, oo markaas kaddib

a) anigu ma waxaan cabbayaa ..................................................

b) adigu ma waxaad fuulaysaa ..................................................
d) ardaydu ma waxay aadaysaa ..................................................
dh) macailimiintu ma waxay qaadayaan .....................................
e) naagtu ma bser b a y ...................................................................
f) ilmibu ma waxay ka cararayaan..............................................
g) geelashu ma waxay ka fulayaan..............................................
h) geeduhu ma waxay ubxinayaan..............................................

VII. Tixahaan waxaad u baddasliaa diiddoley.

1. xaaskaygu wuxuu dhoofayaa berri.

2. wiilku baas ayuu u raacayaa Hargeysa.
3. Sharmarke wuxuu noqonayaa injiveer.
4. idinku waxaad baranaysaan af Ingiriis,
. 5. ninku wuxuu ka shaqaynavaa Muqdisho.
6. Hcoyaday waxay raadinaysaa waiaalkay.
7. Aabbahay wuxuu maanta ii soo iibinayaa jccrnaalka car-
ruurta.
8. Abshir wuxuu dhegaysanayaa raadiyaha Muqdkho.
 QAYBTA IV.

LXHIGA AF' SOOMAALIGA

Liliigu Af Soomaaliga wuxuu u qaybsamaa sadclex lihi. Liliigu

wuxuu ku tusaa wax hanasho iyo wax lahaan. Qofku markii uu lee-
yahay, waxaan anaa iska leh, wuxuu ku isticmaalayaa erayo uu ku
muujinavo lihiga. Saddexda qaybood oo lihigu v/aa:

I. Lihiga magacyo la isu keenay.

II. Lihiga magacuyaalka.

v;

III. Magacyada lihiga oo wata gadaa! raacayaasha lihiga

(-ood, -eed).

I. Lihiga magacyo laysu geeyay, wuxuu ka abuurmaa laba magac

oo laysu keenay sida wiilkii Geelle, •dukaankii Abshir, dugsiga
Macallin faamac, faamacadda Muqdisho. Lihigu haddana, wuxuu
ka abuurmaa saddex magac oo laysu keenay. Sida, reer Cali
wiilkiisa, rocbkii degmada woqooyi, xarunta degmsda Hiiraan.

A. Lihigu markii uu ka abuurmo laba magac.

1. Halkaas ayay deggan tahay gabadhii Geelle.

2. Degmada Hiiran, ayay ku nooshahay Ina-Cumar.
3. Shalay waxaan la kulmay ilmihii Samantar.
4. Ma aad aragtay Ina-Xasan?
5. Ciidankii Soomaalidu wuxuu ka adkaaday ciidanka eadawga.
6. Fatuuraddii Sharmaarke waxay ku gaddocntay jidka Afgooye.
7. Markab Talyaaniya ayaa wuxuu ku shiiday badda Hindiya.
8. Waxaan soo maray reer Kulmiye.

B. Lihigu markii uu ka abuurmo saddex magac.

1. Gabayadii Ina-Cahdille Xasan, way i saameeyaan.

2. Walaalihii haweeneyda Warsame, way maqan yihiin.
3. Waalidyadii haweeneyda aahbahay, way maqan yihiin.

— 36
 4. Umihii reer Ibrahim v/ay nabad qabaan.
5. Biyihii roobkii shalay da’ay waxay burburiyeen aqallo.
6. Dabayshii xalay fiidkii kacday aad ayay u kululayd.
7. Makhaayaddii reer Cartan way gubatay.
8. Shaqaalihii beeraha Jlamaame way dhan yihiin.

II. Magacuyaallada lihiga.

Magacuyaalka lihigu, iyaguna waxay caddeeyaan lihi. Ga-

daalraacayaalka lihiga, ee magacuyaallada qaarkood waxay eray-
ga kala xiriiraan gadaal iyo hore, keligoodna meel ma istaagi ka-
raan. Iyagu waxay ku tusaan lihi, gadaalraacyada gadaal iyo
horay rnagaca kala xiriiraa, v/aa gadaalraacayaalka keli qofka
koowaad iyo kan labaad, inta soo hartayna waxay ka raacaan
horay keliya. Waxaa ka mid ah.

Keli Koox
ld - ay - - eenna (wadajir) ama -aya (kelijir).
2A - aa - - iinna (keiijir).
3d - iisa - ooila (kelijir).
5u - ooda

GADAALRAACEYAALKA LIHIGA EE MAGACUYAALLADA

OG TIXO KU JIRA

Keli Koox
aqalk-ay-ga ma gashay? aqalk-eenna ama aqalk-aya-ga ma
gashay?
wiilk-ay-ga ma aragtay? wiilk-cemia ama wiilk-aya-ga ma
aragtay?
fcuug-ay-ga ma akhisatay? buugg-eenna ama buugg-aya-ga ma
akhrisatay?
beert-ay-da ma gashay? beert-aya-da ma gasbay?
sanduuq-ay-gii baa jabay. sanduuq-aya-ga baa jabay.
carruurt-ay-dii ayaa timkl. carruurt-aiyadii ayaa timid.
lacagt-aa-da hayso. iacagt-iinna haysta.
bcert-aa-da falo. beert-iinna fasha.
xoolah-aa-ga dhaqaalayso. xoolili-iinna dhaqaalaysta.
mirah-aa-ga guro. mirih-iimia gurta.
dugsig-aa-ga baro. dugsig-iinna barta.
qalink-iisa wax ku qoro. qalimad-ooda v/ax ku qoro.

— 57 —
farabk-Ika iauL fardah-ccda fuula.
gurig-iisa gal. guryah-ooda gala.
hiiibk-eeda cun. hilibah-ooda cuna.
kafeecl-eeda ccb, kafeeyad-ooda cabba.
marad-eeda qaado. maryah-ooda qa a ta.

Ogeysiin:

Gadaalraaceyaalka lihiga ce MagacuyaalSadu hor iyo gadaal ayay

wax kaia xiriiraan.

1. kuwa hore iyo gadaal wax kala xiriiraa, waxa wecye:

-ay-, - aa - aya-.
2. kuwa horay keliya wax kala xiriiraana waxa weeye:
-iis, -eeda, -eenna, -iinna, -ooda.
3. Lihiga rnagacyada laysu keenay, magaca hore ayaa la lce-
ydmy kan danbana wax ayuu Secyahay. Sida «CHdankiI
Sooraaalidu wuxuu ka adkaaday ciidankii cadawga».

III. Magacyada lihiga oo wata gadaalraacaha lihiga (-ood, eed), iya-

gtma waxay ku tusaan lihii. Lihigu wuxuu ka abuurmaa laba
magac oo lavsu keenay iyo gadaalraacaha lihiga co horay ka
raaca. Sida Caqli-naag-ood ama Caqli-naag«sed.

Magacyada lihiga oo wata gadaalraacaha liliiga (-ocd, -yeed, -eed)

oo tixc ku jira.

1. Caqli naag-ood, wuu dheer yahay.

2. Muruq rag-eed, wax ayuu soo dhalin karaa.
5. Maskax dad-eed, wax weyn ayay qaban kartaa.
4. Xirti maal agoon-sed, ayuu dhacay.
5. Geelle dugsi gabdh-eed, ayuu galay.
6. Xaliimo. waxay leedahay xoog rag-eed.
7. Daanyeerku, wuxuu leeyahay aragti qofced.
8. Elektrocniggu, wuxuu leeyahay rnaskax dad-ecd.
9. Warsame, wuxuu ii keenay gogol carb-sed.
10. Mayran, waxay leedahay midab hindi-yeed.
11. Ninku, wuxuu leeyahay xoog dameer-ced.
12. Gecddi, wuxuu keyahay dabeecad bakhayl-eed.

— 3S
 QAYBTA V.

JQOGTQ TAAGAN

Joogto taagan, waa falid maalin waiba la falayo oo hawsheedu

taagan tahay. Qofku maalin walba hawl ayuu qabtaa. Qofku wuu
kallahaa oroor walba, wuu qubeystaa, wuu quraacdaa, hawi ayuu
e.adaa, wuu hawshocdaa, wuu qadeeyaa, wuu seexdaa, maadeysyada
ayuu tegaa. Faiidahaas oo idilu, waxay ku tusaan joogto taagan.
Jeogto taagan waa falid taagan bad iyo goor.

JOQGTQ TAAGAN OO TIXO KU JIRTA

Keli Koox
Anigu waan dhis-aa aqalka. Annagu waan dhis-naa aqalka.
Adigu waad dhis-taa aqalka Idinku waad dhis-taan aqalka.
Isagu wuu dliis-aa aqalka. lyagu way dhis-aan aqalka.
Iyadu way dhis-taa aqaika.

FUR
Anigu waan fur-aa iridda. Annagu waan fur-naa iridda.
Adigu waad fur-taa iridda. Jdinku waad fur-taan iridcla.
Isagu wuu fur-aa iridda. lyagu way fur-aan aqalka.
Iyadu way dhis-taa aqaika.

Ogeysiin:

Qaybta faliddaha joogto taagan ee ku dhammaada shibbaney-

aasha (-g, -sh, -s, -n, -r, -b, -f) waxay qaataan summad falideedda keli
(-aa, -taa, -aa, -taa) iyo koox (-naa, -taan, -aan).

SAMEE

Keli Kooda
Anigu waan samee-yaa qado. Innagu waan samay-naa qado.
Adigu waad samey-saa qado Jciinku v/aad samay-saan qado.
Isagu wuu samee-yaa qado. lyagu way samee-yaan qaclo.
Jyaclu way samey-saa qado.

Z3 —
 KEXEE

Anigu waxaan kexee-yaa 16. Innagu waxaan kaxay-naa 16.

Adigu waxaad kaxay-saa 16. Idinku waxaad kaxay-saan 16.
Isagu wuxuu kexee-yaa 16. Iyagu waxay kexee-yaan 16.
Iyadu waxay kaxay-saa 16.

U DAA

Anigu carruurta cayaarta u daa-yaa.

Adigu carruurta cayaarta waad u dey-saa.
Isagu carruurta cayaarta wuu u daa-yaa.
Iyadu carruurta cayaarta way u dey-saa.
Innagu carmurta cayaarta waan u dey-naa.
Idinku carrurta cayaarta waad u dcy-saan.
lyagu carruurta cayaarta way u daa-yaan.

ILAALI

Anigu waxaan ilaali-yaa hawsha. Innagu waxaan ilaali-inaa hawsha.

Adigu waxaad ilaali-saa hawsha. Idinku waxaad ilaali-saan hawsha.
Isagu vmxuu ilaali-yaa hawsha. Iyagu waxay ilaali-yaau hawsha.
Ivafu waxav :!aali-saa hsv.-sha.

SII

Amgu, isaga iacag aycan su-yaa. Innagu. isaga lacag ayaan sii-nnaa.
Acigu. isaga lacag ayaad sii-.na, Idinku isaga lacag ayaad sii-saan.
Isr.gu. isaga lacag ayuud sii-yna. lyagu. isaga lacag ayay sii-yaan.

HAY

Anigu waxaan hay-aa buug wa- Innagu waxaan hay-naa buug wa-
naagsan. naagsan.
Adigu waxaad hay-saa buug wa- Idinku waxaad hay-saan buugag
naagsan. wanwanaagsan.
Isagu wuxuu hay-aa buug wa- lyagu waxay hay-aan buugag wan-
naagsan. wanaagsan.
Iyadu waxay hay-saa buug wa-
naagsan.

— 40
Ogeysiis:

Joogto taagan oo qaybta falidaha ku dhammaadafee) samee kexee,

iyo kuwa ku dhammaada(-a, -aa, -laa'), iyo kuwa ku dhammaada-(i) sii,
ilaali, jebi iyo kuwa ku dhammaada(-y) ee hal xubinle ah, joogtada taa-
gan, waxay qaataan summad falideedka keli, (-yaa, -saa, -yaa, -saa) iyo
koox(-naa, -saan, -yaan, (-aan)).

SOCO

Anigu riyaha iyo idaha waan lcala sooc-aa.

Adigu riyaha iyo idaha waad kala sooc-daa.
Isagu riyaha iyo idaha wuu kala sooc-aa.
lyadu riyaha iyo idaha way kala sooc^daa.
Innagu riyaha iyo idaha waan kala sooc-naa.
Idinku riyaha iyo idaha way kala sooc-aan.

LIQ

Anigu daawo ayaan liq-aa. Innagu daawo ayaan liq-naa.

Adigu daawo ayaad liq-daa. Idinku daawo ayaad liq-daan.
Isagu daawo ayuu liq-aa. Iyagu daawo ayay liq-aan.
Ivadu daawo ayay liq-daa.

U BAX

Anigu Jamce walba waxaan u bax-aa Afgooye.

Adigu Jamce walba waxaad u bax-daa Afgooye.
Isagu Jamce walba wuxuu u bax-aa Afgooye.
lyadu Jamce walba waxy u bax-daa Afgooye.
lyagu Jamce walba waxay u bax-aan Afgooye.

WAD

Anigu waxaan wad-aa baabuur, Innagu waxaan wad-naa baabuurro

Adigu waxaad wad-daa baabuur.Idinku waxaad wad-daan baabu-
urro.
Isagu wuxuu wad-daa baabur. Iyagu waxay wad-aan baabuurro.
Iyadu waxay wad-daa baabuur.
— 41 -
 ILLOW

Anigu waan illow-aa magaciisa. Innagu waan illow-naa magacyad-

ooda.
Adigu waad illoow-daa magaciisa. Idinku waad illow-daan magacya-
ooda.
Isagu wuu illow-aa magaciisa. Iyagu way illoow-aan magacyad-
iinna.
lyadu v/ay illoow-daa magaciisa.

TAAH

Anigu waan taah-aa habaynkii. Imiagu waan taah-naa habaynkii.

Adigu waad taah-daa habaynkii. Idinku waad taah-daan habaynkii.
Isagu wuu taah-aa habaynkii. Iyagu way taah-aan habaynidi.
Iyadu waxy taah-daa habaynkii.

1 LA KAALAY

Anigu waan la kaalay-aa shaah. Innagu waan la kaaiay-naa shaah.

Adigu waad la kaalay-daa shaah. Iainku waad la kaalay-daan shaah.
Isagu wuu la kaalay-aa shaah. Iyagu way la kaalay-aan shaah.
Iyadu wax lakaalay-daa shaah.

TOOKH

Anigu waan tookh-aa had iyo jeer. Innagu waan tooh-naa haa lyo jeer.
Adigu waad tookh-daa had iyo Idinku waad tookh-daan had iyo
jeer. jeer.
Isagu wuu tookh-aa had iyo jeer. lyagu way tookh-aan had iyo jeer.
Iyadu wax tookh-daa had iyo jeer.

■Ogeysiis:

Qaybta falidaha joogto taagan oo ku dhammaada shibbaneyaasha

(-c, sooc, dhac, -q, iiq, baq, -x, tax, bax, -d, wad, sid, -h, taah, daah, -y,
la kaalay -kh, tookh waxay qaataan summad falideedda keli (-,aa, -daa,
-aa, -daa) iyo koox (-naa, -daan, -aan).

42 —
 DHEGEYSO

Anigu waan dhegeys-taa hadalka. Innagu waan dhegeys-anaa hadal-

ka.
Adigu waad dhegeys-taa hadalka. Idinku waad dhegeys-ataan hadal-
ka.
Isagu wuu dhegeys-taa hadalka. Iyagu way dhegeys-taan hadalka.
Iyadu way dhegeys-ataa hadalka.

U SOCO

Anigu waan u soc-cka Xafiiska. Innagu waan u socon-naa Xafiiska.

Adigu waad u soco-taa Xafiiska. Idinku waad u soco-taan Xafiiska.
Isagu wuu u soc-daa Xafiiska. Iyagu way u soc-daan Xafiiska.
lyadu wax u soco-taa Xafiiska.

Ogeysiis:

Qaybta falidaha joogto taagan oo ku dhammaada shaqalka: (-o,

scco, sheego, qabo) waxay qaataan summad falideedka joogto taagan
keli (-daa, -taa, -daa, -taa) iyo koox (-naa, taan, -daan).

Qaybta falidaha ku dhammaada fallar falideedka (-so,) waxay

qaataan summad falideedka keli (-taa, -ataa, -taa, -ataa) i yo kooxda
(-naa, -taan, -daan).

HADAL

Anigu waan hadl-aa mar walba. Innagu waan hadal-naa mar walba.
Adigu waad hada-shaa mar walba. Iclinku waad hada-shaan mar wal-
ba.
Isagu wuu hadl-aa mar walba. Iyagu way hadl-aan walba.
Iyadu way hada-shaa mar walba.

FAL

Anigu v/aan fal-aa fceerta. Imiagu waan fal-naa beerta.

Adigu waad fa-shaa beerta Idinku v/aad fa-shaan beerta.
Isagu wuu fal-aa beerta. Iyagu way fal-aan beerta.
Iyadu way fa-shaa beerta.

43 —
Ogelsiin:

Qaybta falidaha joogto taagan oo ku dhammaada shibbanaha (-1,

hadal, maqal, fal) waxay qaataan summad falideedda joogto taagan,
keli (■’aa, -shaa), iyo kooxda (-naa, -shaan, -aan).

JOOGTO TAAGAN IYO FALIDAHA QAABMAQABEYAALKA

OOLLOW

Anigu waan aa-llaa Innagu waan n-aallaa

Adigu waad t-aallaa Idinku waad- t-aalla-an
Isagu wuu y-aallaa Iyagu way y-aalla-an
Iyadu way t-aallaa

AQOOD

Anigu waan a-qaannaa Innagu waan n-aqaannaa

Adigu waad t-aqaannaa Idinku wraad t-aqqaanna-an
Isagu wuu y-aqaannaa Ivagu wav v-aoaanna-an
Iyadu way t-aqaannaa

IMOW

Anigu waan i-maadaa Innagu waan n-imaad-naa

Adigu waad t-imaaddaa Idinku wraad t-imaad-daan
Isagu waa y-imaadaa Iyagu way y-imaad-aan
Iyadu way t-imaaddaa

AHOW

Anigu waan a-hay Innagu wraan n-ahay

Adigu w'aad t-ahay Idinku waad t-ihi-in
Isagu wuu y-ahay Iyagu way y-ihi-in
Iyadu way t-ahay

Ogeysiin:
Qaybta falidaha qaabmaqabeyaalku waxay leeyihiin qaab dhib
badan oo raacistiisu adag tahay. Qofku waa inuu sidooda falidahaas
isaga bartaa. Falidaha kale waxay leeyihiin qaab sal leh, shantaan moo-
yee. Hase yeeshee, astaamaha lagu tilmaami karaa qaabmaqabeyaalku
waxay yihiin:

— 44
 Keli (a-, (aa-), t-, y-,) iyo koox (n-, t- + taan (-aan, -in) y- + -aan
(-an, -in)). Waxaa laysku wada raacsan yahay, in falidahaasi ay ka soo
jeedaan asal af Saamiitig ah, sida Afka Carabiga oo falidihiisu leeyi-
hiin qaabkan oo kale, (aquumu, taquumu, yaquumu, naquumu, taquu-
muuna, yaquumuuna iwm).

DHEH 1.

Anigu waan iraahdaa saas. Innagu waan niraahnaa saas.

Adigu waad tiraahdaa saas. Idinku waad tiraahdaan saas
Isagu wuu yiraahdaa saas. Iyagu yiraahdaan saas.
lyadu way tiraahdaa saas.

DHEH 2.

Anigu waan dhahaa saas. Innagu waan dhahnaa saas.

Adigu waad dhahdaa saas. Idinku waad dhahdaan saas.
Isagu wuu dhahaa saas. Iyagu way dhahaan saas.

JOOGTO TAAGAN IYO HABKA FALIDAHEEDA

1. Qaybta falidaha ku dham- 2. Qaybta falidaha ku dhammaada

maada shibbanaha: (-c, -q, shibbaneyaasha: (-a, -e, -i).
-x, -d, -h, -y).

waan liq-aa waan sii-yaa

waad liq-daa waad sii-saa
wuu liq-aa wuu sii-yaa
way liq-daa way sii-saa

waan liq-naa waan sii-naa

waad liq-daan waad sii-saan
way liq-aan way sii-saa

waan wad-aa waan daa-yaa

waad wad-daa waad day-saa
wuu wad-aa wuu daa-yaa
way wad-daa way day-saa

waan wad-naa waan dayn-naa

waad wad-daan waad day-saan
way wad-aan way daa-yaan

— 45 —•
3. Qaybta falidaha ku dhamma- 4. Qaybta falidaha ku dhammaa-
da shaqalka: (-o). da fallar fali deedka: (-so).

waan soc-daa waan hays-taa

waad soc-taa waad hays-ataa
waad soc-daa wuu hays-taa
way soc-daan way hays-ataa

waan socon-naa waan haysan-naa

waad soco-taan waad hays-ataan
way soc-daan way rays-taan

waan noq-daa v.man rays-taa

waad noqo-taa waad rays-ataa
wuu noq-daa wuu rays-taa
w'ay noqo-taa way hays-taan

waan noqo-naa waan raysan-naa

waad noqo-taan waad rays-ataan
way noqo-daan way rays-ataa

5. Qaybta falidaha ku dhammaa 6. Qayfata falidaba ku dhammaa-

da shibbanaha: (-1). daa shibhaneyaasha: (-g, -s, -n,
-r, -b, -f).

waan fal-aa waan dhis-aa

v/aad fa-shaa wead dhis-taa
wuu fal-aa v.-uu dhis-aa
way fa-shaa way dhis-taa
waan fal-naa waan dhis-naa
waad fa-shaan v/aad dhis-taan
way fal-aan wuu dhis-aan
waan hel-naa waan keen-aa
waad he-shaa waad keen-taa
way hel-aan wuu keen-aa
wuu hel-aa v/ay keen-taa

waan hel-naa waan keen-naa

waad he-shaan waad keen-taan
way hei-aan v/ay keen-aan

46 -
 7. Qaybta falidalia qaab ma qabeyaalka (imow, oollow, aqood,
ahow, dheh).

JOOGTO TAAGAN IYO HAWSHEEDA

SOCO

Weydiinley Sugidley
Anigu ma soc-daa? Anigu waan soc-daa
Adigu ma soco-taa? Adigu waad soco-taa
Isagu ma soc-daa? Isagu wuu soc-daa
lyadu ma soco-taa? Iyadu way soco-taa

Innagu ma socon-naa? Innagu waan socon-naa

Idinku ma soco-taan? Idinku waad soco-taan
lyagu ma soc-daan? Ivagu way soc-daan

SII

Anigu ma sii-yaa? Anigu waan sii-yaa

Adigu ma sii-saa? Adigu waad sii-saa
Isagu ma sii-yaa? Jsagu wuu sii-yaa
Iyadu ma sii-saa? lyadu way sii-saa

Innagu ma siin-naa? Innagu waan siin-naa

Adinku ma sii-saan? Idinku waad sii-saan
lyagu ma sii-yaan? Iyagu way sii-yaan

FAL

Anigu ma fal-aa? Anigu waan fal-aa

Adigu ma fa-shaa? Adigu waad fa-shaa
Isagu ma fal-aa? Isagu wuu fal-aa
Iyadu ma fa-shaa? Iyadu way fa-shaa

Innagu ma fal-naa? Innagu waan fal-naa

Adinku ma fa-shaan? Idinku waad fa-shaan
Iyagu ma fal-aan? Iyagu way fal-aan

- 47 —
 soco
Diiddoley Diiddo weydiinley
Anigu ma soc-do Anigu miy-aan-an socon?
Adigu ma soco-tid Adigu miy-aad-an socon?
Isagu ma soc-do Isagu miy-uu-nan socon?
Iyadu ma soco-to Iyadu miy-ay-nan socon?

Innagu ma socon-no Innagu miy-aan-naan socon?

Idinku ma soco-taan Idinku miy-aad-naan socon?
Iyagu ma soc-daan Iyagu miy-ay-nan socon?

SII

Anigu ma sii-yo Anigu miy-aan-an siin?

Adigu ma sii-sid Adigu miy-aad-an siin?
Isagu ma sii-yo Isagu miy-uu-nan siin?
Iyadu ma sii-so Iyadu miy-ay-nan siin?

Annagu ma siin-no Innagu miy-aan-naan siin?

Idinku ma sii-saan Idinku miy-aad-nan siin?
Iyagu ma sii-yaan Iyagu miy-ay-nan siin?

FAL

Anigu ma fal-o Anigu miy-aan-an falin?

Adigu ma fa-sho Adigu miy-aad-an falin?
Isagu ma fal-o Isagu miy-uu-nan falin?
Iyadu ma fa-sho Iyadu miy-ay-nan falin?

Innagu ma fal-no Innagu miy-aan-naan talin?

Idinku ma fa-shaan Idinku miy-aad-naan falin?
Iyagu ma fal-aan Innagu miy-aanaan falin?

Ogeysiin:

1. Qaybta falidaha ku dhammaada shibbaneyaasha: (-c, -q, -x, -d,

-h, -y) summadda diiddoleyda joogtada taagan, waxay noqotaa
keli (-o, -do, -o, -do) iyo koox (-no, -daan, -aan).

— 48 —
Qaybta falidaha ku dhammaada shaqallada: (-e, -i, -a) summa-
daha diiddoleyda joogtada taagan, waxay nodaan koox (-yo, -so,
-yo, -so, -sid) iyo koox (-110 , -saan, -yaan).

Qaybta falidaha ku dhammaada shaqalka (-0 ) summaadaha diid-

doieyda joogtada taagan, waxay noqdaan keli (-do, -to, -do, -to)
iyo koox (-no, -taan, -daan).

Qaybta faiidaha ku dhammaada failar falideedka: (-so), summa-

daha diiddaleyda joogtada taagan waxay noqdaan keli (-to, -atid
(ato) -to, -ato) iyo koox (-no, -taan, -aan).

Qaybta falidaha ku dhammaada shibbanaha: (-1) summadalia

diiddoieyda joogtada taagan, waxay noqdaan keli (-0 , -sho, -o
-sho, iyo koox (-no, -shaan, -aan).

Qaybta falidaha ku dhammaada shibbaneyaasha: (-g, -s, -n, -r, -b,

-f) summadaha joogtada taagan keli, waxay noqdaan (-aa, -taa,
-aa, -taa) iyo kooxaynta (-no, -taan, -aan).

Qaybta falidaha qaab ma-qabeyaalka ah iyaguna, sida kmva kale

ayay noqdaan, keligood waxaa weeye (-do, -ddo, -do, -ddo) iyo
koox (-UO', -daan, -aan).

49 —
 OAYBTA VI.

SIFAYNTA

Sifayn maxaa la yiraahdaa? Sifayn ama tusmo waxaa la yiraah-

daa magac sifaysan oo midabaysan. Tusmadu waxay ka mid tahay
waxyaalaha aan la taaban karin Af Soomaaliga, tusamadu waxay ka
gadaal martaa magaca. Afafka kale, siiba afafka Yurubka, tusmadu wa-
xay ka horreysaa magaca, sida «good man», af Soomaaligase, mar kasta
tusmadu waxay ka danbaysaa magaca. Sida «nin wanaagsan». Had-
daan iraahdo «niaku wuu foolxun yahay» amaba «ninku wuu gaaban
ya!iay» taasi waxay ku tustaa tusmo ninka loo yeelayo oo ah foolxumo
iyo gaabnaan. Astaamaha tusmadu waa gadaalraacayaalka.

1. Gadaalraacaha tusmada -san sida nin wanaag-san

2. Gadaalraacaha tusmada -an sida nin ballaar-an
3. Gadaalraacaha tusmada -ah sida nin askari-ah
4. Gadaalraacaha sifaynta -leh (-le) sida nin xoolo-leh
5. Erayga sifayn -daran sida nin xurma-daran
6. Erayga sifayn -badan sida naag qurux-badan
7. Erayga sifayn -yar sida nin-yar
8. Gadaalraacaha sifaynta -yar sida nin-yar.
9. Gadaalraacaha sifaynta -aad u sida nin aad u yar.
10. Gaclaalraacaha sifaynta -la’ sida nin indha la .
11. Gadaalraacaha sifaynta -qab sida nin ciil-qaba.

Gadaalraacayaalka tusmadu waa:

Gadaalraacaha oo idilu waxay raacaan falidda ah.

Falidda «ah» iyo sifaynta gadaalraacaha (-san) oo tixo leh

Keli Koox
Anigu waan degdeg-san ahay. Innagu v/aan degdeg-san nahay.
Adigu waad degdeg-san tahay. Idinku waad degdeg-san tihiin.
Isagu wuu degdeg-san yahay. lyagu way degdeg-san yihiin.
Iyadu way degdeg-san tahay.

Falidda «ah» iyo gadaalraacaha sifaynta (-an) oo tixo ku jira

Anigu waan gaab-an ahay. Innagu waan gaagaab-an nahay.

50
Adigu waad gaab-an taliay. Idinku waad gaagaab-an tiliiin.
Iiagu wuu gaab-an yaliay. Iyagu way gaagaab-an yihiin.
Iyadu way gaab-an taliay.

Falidda «ah» iyo gadaalraacaha sifayuta «ah» oo tixo la jifa

Anigu waxaan ahay nin miskiin Innagu waan tabar dardaran nahay.
ah. saakiin ah.
Adigu waxaad tahay nin miskiin Idinku waxaad tiliiin niman ma-
ah. saakiin ab.
Isagu wuxuu yahay nin xoola lyagu waxay yihiin niman masaa-
kiin ah. Idin ah.
Ivadu waxay tahay naag miskiin
' ah.

Falidda «ah» iyo gadaalraacalia sifaynta «leli» (-!e) oo tixo la jira

Anigu waxaan ahay nin xooia Innagu waxan nahay niman xoola
!sh. leh.
Adigu waxaad tahay nin xoola Idinku waxaad tiliiin niman xoola
leh. leli.
Isagu wuxuu yahay nin xoola lyagu waxay yihiin niman xoola
leh. leh.
lyadu waxay tahay naag xoola
ieh.

Falidda «ah» iyo gadaalraacalia sifaynta «daran» oo tixo ku jira

Anigu waan tabar daran ahay. Innagu waan abar dardaran nahay.
Adigu waad tabar daran tahay. Idinku waad tabar dardaran tihiin.
Isagu wuu tabar daran yahay. Iyagu way tabar dardaran yihiin.
lyadu way tabar daran tahay.

Falidda «ah» iyo erayga sifavnta «badan» oo l:u jira tixo

Anigu waan lugo la al:ay. Irnnsu waan luso la nahav

Adigu waad lugo 1« dahay Idinluj waad lugo 1k dihiin"
Isagu wuu lugo la yahay. Ivaau vtav luso Ia vihiin
Iyagu way lugo la daliay.

51
 Falidda «ah» iyo etayga sifaynta «badan» oo ku jira tixo

Anigu waan orod hadan ahay Innagu waad ororod badan nahay
Adigu waad orod badan tahay Idinku waad ororod badan tihiin
Isagu wuu orod badan yahay Iyagu way ororod badan yihiin
Iyadu way orod badan tahay

Falidda «ah» iyo erayga sifaynta «yar» oo Ia jira tixo

Anigu waxaan ahay nin dhallin Innagu waxaan nahay niman dhal-
yar ama lin yaryar ama
Anigu waan dhallin yar ahay Innagu waan dhaliin yaryar nahay
Adigu waad dhallin yar tahay Idinku waad dhallin yaryar tihiin
Isagu wuu dhallin yar yahay lyagu way dhallin yaryar yihiin
Iyadu way dhallin yar tahay

Falidda «ah» iyo erayga sifaynta (-aad -aad-u) oo ku jira tixo

Anigu waan ahay nin aad u Annagu waan nahay niman aad u
jirran jirran
Adigu waad tahay nin aad u Idinku waad tihiin niman aad u
jirran jirran
Isagu wuxuu yahay nin aad u Iyagu way yihiin niman aad u
jirran jirran
Iyadu way tahay naag aad u
jirran

Falidda «ah» iyo erayga «aad-u» oo tixo ku jira

Anigu aad baan u ladan ahay Innagu aad baan u ladladan nahay
Adigu acd baad u ladan tahay Idinku aad baad u ladladan tihiin
Isagu aad buu u ladan yahay Iyagu aad bay u ladladan yihiin
Iyadu aad bay u ladan tahay

Falidda «ah» iyo gadaalraacaha «qab -h ah = qaba» oo tixo ku jira

Waxaan ahay nin ciil qaba Waxaan nahay niman ciil qaba
Wuxuu yahay nin ciil qaba Waxaad tihiin niman ciil qaba
Waxaad tahay naag ciil qabta Waxay yihiin niman ciil qaba.
Waxay tahay naag ciil qabta

52
Ogeysiin:

Era;/ada sifaynta (badan, yar, daran) liaddii lagn daro erayga

yoolgaaraha ah (aad-u) sifayntu waxay noqotaa yoolgaarid. Waxaa ka
mid ah «ninku aad uma caqli dheera», ama «ninku aad buu u caqli
dheer yahay».

LABANLAABIDDA ERAYADA SIFAYNTA

Erayada sifaynta (daran - badan - yar), niarldi ay raacaan maga-

cyada kooxda ah, v/ay labanlaabmaan.
Erayada sifaynta oo kale iyana sidoo kale ayay noqdaan.

Keli Koox
nm yar niman yaryar
nin ladan niman ladjadan
nin dheer nirnan dheerdheer (dhaadheer)

Kell Koox
nin gaaban niman gaagaaban
nin buuran r-iman buurbuuran
nin madow niman madmadow
nin xim niman xunxun
naag xun naago xunxun
naag ead naago cadcad
wiil jirran wiilal jirjinan
qain jaban qalimo jajaban (jabjaban)

Erayada sifaynta (cad, madow, dheer, fog, dhow, cas, iyo kuwa
kale) lagama maarmaan ma aha, inay raacaan gadaalraacayaasha sifa-
ynta (-san, -an, -leh, -D) maxaa yeelay iyaga ayaa sifaysan.

Ogeysiis:

Ogow in erayga sifaynta (aad-u) uu isla wada jiro tixaha qaar-

kood, iyo in ereyga sifaynta (-aad-u) uunan isla wada jirin. Erayga
(aad-u) markii uu tixaha ku jiro, wuu kala go’aa. Sida «waxaan ahay
nin aadu caqli badan» iyo Anigu, aad baan u caqli badan ahay.
Waayahaan danbe waxaad mooddaa, in dadku uu ka tegayo

- 53 —
labanlaabka erayda sifaynta oo si ka liawl varaysanayo celceliska era-
yada sifaynta. Taas waxaa ka mid ah «ninku wuu yar yahay» keli iyo
«nimanku way yaryar yihiin» ama intii la dhihi lahaa «nimanku way
ladladan yihiin» in la oranayo «nimankii way ladan yihiin». Dadka
maanta joogaa. wuxuu yiraahdaa «nimankii way ladan yihiin». Sidaas
daraaddeed, dadkii wuxuu ka tegayaa labanlaabka erayada sifaynta.

Ogow, in erayada sifayntu, ay noqon karaan falido- Faliduhu,

waxay ka abuurmi karaan sifaynta. Taas, waxaa ka mid ah haddaan
iraahdo, «ninkii, wuu yaraan-ayaa». Waa j oogto dareerto. «Ninku
wuu yar-aa». Waa tagto labanlaabka erayada sifayntuna waxaa ka
abuurma sidoo kale falido, waxaa ka mid ah, haddaan iraahdo, «Ni-
maanku way waaweyn-aan-ayaan». «Iyagu way yaryaraan-ayaan».

YAR

Weydiinlevda Su.gidleyda
Anigu ma yar ahay? Anigu waan yar aiiay
Adigu ma yar tahay? Auigu waad yar tabay
Isagu ma yar yahay? Isagu wuu yar yahay
lyadu ma yar tahay? lyadu way yar tahay

DHEER

Anigu ma dheer altay ? Anigu waan ciiiecr vutay

Adigu ma clheer taliay? Adigu waad dheer tahay
Isagu ma dheer yahay? Isagu wuu dheer yahay
lyadu ma dheer tahay? lyadu way dheer tahay

YAR

Innagu ma yaryar rtabay? Inaagu waan yaryar naiioy

Idinku ma yaryar tiliiln? Idliiku waad yaryar tihiin
Iyagu ma yaryar yihiin? lyagu way yaryar yihiin

DHEER

Innagu ma dhaadheer nahay? Innagu waan dhaadheer nahay

Idinku ma dhaadheer tihiin? Idinku war.d dltandheer ‘ihiin
Iyagu ma dhaadheer yihiin? lyagu way dhaadlieer yihiin

— 54 —
 CAS

Anigu ma cas ahay? Anigu waan cas ahay

Adigu ma cas tahay? Adigu waad cas tahay
i'sagu ma cas yahay? Isagu wuu cas yahay
Iyadu ma cas tahay? lyadu way cas tahay

Innagu ma cascas nahav? Innagu waan cascas nahay

Idinku ma cascas tihiin? Idinku waad cascas tihiin
lyagu ma cascas vihiin? lyagu way cascas yihiiu

YAR

Diiddoleyda Diiddo weydilnleyda

Anigu ma yar-i Anigu miy-aan-an yarayn?
Adigu ma yar-id Adigu miy-aad-an yarayn?
Isagu ma yar-a Isagu miy-uu-nan yarayn?
lyadu ma yar-a iyadu miy-yay-nan yarayn?

Innagu ma yaryar-in Innagu miy-aan-naan yaryarayn?

Idinku ma yaryar-idin Idinku miy-aad-naan yaryararayn
lyagu ma yaryar-a lyagu miy-yay-nan yaryarayn?

DHEER

Anigu ma dheer-i Anigu miy-aan-an dheerayn?

Adigu ma dheer-id Adigu miy-aad-an dheerayn?
Isagu ma dheer-a Isagu miy-uu-nan dheeravn?
Iyadu ma dheer-a lyadu miy-ay-nan dheerayn?

Innagu ma dhaadheer-in Innagu miv-aan-naan dhaadhee-

rayn?
Idinku ma dhaadheer-idin Idinku miy-aad-naan dhaadhee-
rnyn
lyagu ma dhaadheer-a lyagu miy-ay-nan dhaadheerayn?

CAS

Anigu ma cas-i Anigu miy-aan-aan casayn?

Adigu ma cas-id Adigu miy-aad-an casayn?
Isagu ma cas-a Isagu miy-uu-nan casayn?

— 55 —-
Iyadu ma casa Iyadu miy-ay-nan casayn?
Innagu ma cascas-in Innagu miy-aan-naan cascasayn?
Idinku ma cascas-idin Idinku miy-aad-naan cascasayn?
Iyagu ma cascas-a Iyagu miy-ay-nan cascasayn?

ERAYADA WEYDDIINLEYDA

Erayada wediinleyda oo tixo kula jira laba falideed «jir iyo ah»

Erayada weydiinleydu waa shan qaybood:

I. Weydiinleyda magacuyaalka: max, yaa, kee, tee, kuwee, kuma,

tuma, kuwama.

II. Weydiinleyda goobeed: xaggee, meeshee, dhinacee, barbarkee,

geestee.

III. Weydiinleyda siyeed: see, sidee.

IV- Weydiinleyda ineed: intee, immisaa, meeqa.

V. Weydiinleyda gooreed: goortee, (goorma), markee (marma),

waqtigee (waqti ma), saacaddee (saacad ma) sannaddee (sanan-
ma), toddobaadkee (toddobaad ma), gu’gee (gu’ma) dayrtee
(dayr-ma) jiilaalkee (jiilaal-ma) xagaagee (xagaa-ma) bishee
(bilma) maalintee (maalin-ma).

I. Weydiinleyda Magacuyaalka.

Anigu maxaan ahay? Anigu waxaan ahay wiil

Adigu maxaad tahay? Adigu waxaad tahay wiil
Isagu muxuu yahay? Isagu wuxuu yahay will
Iyadu maxay tahay? Iyadu waxay tahay naag

1. Innagu maxaan nahay? 2. Innagu waxaan nahay wiilal

Idinku maxaad tihiin? Idinku waxaad tihiin wiilal
Iyagu maxay yihiin? Iyagu waxay yihiin wiilal

5. Anigu ma ah-i wiil

Adigu ma tih-id wiil
Isagu ma ah-a wiil

— 56 —
 Iyadu ma ah-a naag

Innagu ma ah-in wiilal

Idinku ah-idin wiilal
lyagu ma ah-a wiilal

Weydiml&yda magacuyaallada fyaa,+ aad,+ uu, + ay iwm).

1. Anigu yaaa ahay? 2. Anigu waxaan ahay wiil

Adigu yaad tahay? Adigu waxaad tahay wiii
Isagu yuu yahay? Isagu wuxuu yahay wiil

3- Anigu ma ah-i wiil

Adigu ma ah-id wiil
Isagu ma ah-a wiil

Innagu ma ah-in wiilal

Idinku ma ah-idin wiilal
lyagu ma ah-a wiilal

Weydimleyda magacuyaallada, kee, tee kuwee:

1. Arr'gu kee ahay? 2- Arnigu waxaan ahay wiil

Adigu (kee) (tee) tahay? Adigu waxaad tahay wiil
Isagu wuxuu yahay wiil
Isagu kee yahay? Innagu waxaan nahay wiilal
lyadu tce tahay? Idinku waxaan tihiin wiilal
lyagu waxay yihiin wiilal
Innagu kuwee nahay?
Idinku kuwee tihiin?
Iyagu kuwee yihiin?

3. Anigu ma ah-i wiil

Adigu ma ah-id v/iil
Isagu ma ah-a wiil
lyagu ma ah-a gabar

Innagu ma ah-in wiilal

Idinku ma ah-idin wiilal
lyagu ma ah-a wiilal
 Weydiinleyda magacuyaallada: kuma tuma kuwama (kuma, tuma,
kuwama + aan.

1. Anigu kum + aan ahay? 2. Anigu waxaan ahay wiil

Adigu kum—aad tahay? Adigu waxaad tahay wiil
Isagu kum + uu yahay? Isagu wuxuu yahay wiil
Iyadu tum + ay tahay? Iyadu waxay tahay gabar.

Innagu kuw am +aan nahay? Innagu waxaan nahay wiilal

Idinku kuwam + aad tihiin? Idinku waxaad tihiin wiilal
Iyagu kuwam + ay yihiin? Iyagu waxay yihiin wiilal

3. Anigu ma ah-i wiil

Adigu ma ah-id wiil
Isagu ma ah-a wiil
Iyadu ma ah-a gabar

Innagu ma ah-in wiilal

Idinku ma ah-idin wiilal
Iyagu ma ah-a wiilal

II. Weydiinleyda goobeed: xaggee, meeshee, dhinacee, harbarkee,

eestee, halkee, iwm).

Xaggee jiraa Nuur? Nuur wuxuu jiraa dugsiga

Xaggee jirtaa Xaliim? Xaliima waxay jirtaa dugsiga
Xaggee jirtaa iyadu? Iyadu waxay jirtaa suuqa
Meeshee jiraa wiilku? Wiilku wuxuu jiraa baarka
Meeshee jiraan iyagu? Iyagu waxay jiraan ristoorantiga
Barbarkee buu ku yaallaa Dukaanku wuxuu ku yaallaa
dukaanku? midigta
Barbarkee buu ku yaallaa Bankigu wuxuu ku yaallaa bidixda
bankigu?
Dhinacee bay ku taallaa shinee- Shineemadu waxay ku taallaa xaa-
madu? fadda koofur woqooyi
Halkee bay ku taallaa makhaa- Makhaayaddu waxay ku taallaa
yaddu? Xamarweyne
Geestee buu ku yaallaa Barla- Barlamaanku wuxuu ku yaallaa
maanku? midigta

58 —
III. Weydiinleyda siyeecl: sidee (see).

Anigu vMet ahay? Anigu waan nabdoon ahay

Adigu sidee taliay? Adigu waad habboon tahay
'segu sidcc yahay? Isagu wuu nabdoon yahay
;: ccj sidee taliay? Iyadu way nabdoon tahay

Innagu sidee nahay? Innagu waan nabdoon nahay

lyagu sidee yihiin Iyagu way nabdoon yihiin

Anigu ma nabdoon-i
Adigu ma nabdoon-id
Isagu ma nabdoon-a
Iyadu ma nabdoon-a.
Iyagu ma nabdoon-a
Innagu ma nabdoon-in
Iyagu ma nabadoon-a

IV. Weydiinleyda ineed: immisaa, intee, meeqa.

Intee sano ayaan jiraa? Anigu waxaa jiraa 20 sano

Intee sano ayaad jirtaa? Adigu waxaad jirtaa 20 sano
Immisaa sano ayuu jiraa? Isagu wuxuu jirranaa 2 sano
Immisaa sano ayay jirtaa? Iyadu waxay jirtaa 20 sano

Meeqa sano yaan jirnaa? Innagu waxaad jirjirnaa 20 sano

Meeqa sano ayaad jirtaan? Idinku waxaad jirjirnaa 20 sano
Meeqa sano ayay jiraan? ama Iyagu waxay jirjiraan 20 sano
(jirjiraan) Wiilku wuxuu jirranaa 20 sano
Meeqa sano ayuu jirranaa
wiilku?

V. Weydiinleyda gooreed: goortee (goorma), markee (marma), waq-

tigee (waqtima), saacaddee (saacadma), jiilaalkee, sannadee (sana-
ma), toddobaadkee (todoobaadma), gu’gee (gu’ma), dayrtee (da-
yrma), jiilaalkee (jiilaalma), xagaagee (xagaama), bishee (bilma),
maalintee (maalinma), galabtee (galabma), subaxdee (subaxma).

— 59 —
Adigu goorm +aad ii imanaysaa? Anigu waxaan kuu imanayaa ga-
labta
Isagu goornmu imanayaa? Isagu wuxtm imanayaa aroortii
lyadu niarkee (bay) imanaysaa? lyadu waxay imanaysaa Jtamyo
Innagu kolkee imanaynnaa? Innagu waxaan imanaynnaa
Axadda
Idinku goormaad imanaysaan? Idinlcu waxaad imanaysaan 5:00
galabeed

lyagu markee bay imanayaan? Iyagu waxay imanayaan Caawa

Ardadu goormay imanayaan? Ardadu waxay imanaysaa Gu’gcan
Nimankii goormay imanayaan? Nimankii waxay iinanayaan
Dayrta

Ogeysiin:

Ogow, in erayga weydiinleyda runta ahi, uu yahay (-ee). Erayga we-

ydiinluhu (ee), wuxuu raacaa erayada, weydiinleyda (kita, sida, lurwa,
Idi, tii) markaasay waxay noqdaan sidaan oo kale (inta + ee=intee?
kmva + ee= kuwee? kii + ee + kee, tii + ee —tee iyo laiwo ka!e).

Ogow in falidda (ah), diiddadeeda keli tahay (-i, -id, -a) iyo koox
inay tahay (-in, -idin, -a). Eravga diiddoleyda ahi, (ma) wuu ka hor-
maraa falidaha diiddoieyda ah.

KU CELISKA

1. Magaeyadaan lca abuur lihiga labada magac oo laysu ksenay oo

tix ka samee?

Geel .................................................. Abshir

Gun ^ ............................. ..................... Qamaan
C-aDauii ...................................... ....... Axmed
W aiaa!.................................................. Ina-Cabdille Xasan
Beer .......................... ........................ Cabdille
Oabay ..................... Cabdille-Guure
Sliufeer .............................................. Parfasoor
Fatuurad ........................ ...................... Cilmi
Wey? ..................... ............................. Sac,

— 60' —
2. Magacyadaan ka abuur lihiga saddex rnagac ka koobma?

A ri.............. re e r............................. Ciimi

Iimo ........... haweeney......... ........... Ciise
Askar.......... degm o......................... Hargeysa
Baabuurro ... urur................ ............. shaqaale
QawlacS ...... w iil............................. Faarax
Buug -........- inan ......... ..... .......... Geelie
Ciid .......... degmo............ ............. Jamhuuriyadda Dimoq-
Soomaaliya
Kacaanka .. 21 Oktoobar ........... ........................................-
Madaxweyn, Jainhuuriyadda............Demoq............. Soomaaii

3. Erayada likiga ah oo magacuyaalka afa shceg? Tiradoodu waa

immisaa? ................. ........................... ...........................................

A, Tixahaan v/axaad geiisaa eray lihi ah oo ku habboon, kad-

dibna tifaftir:

a) gtmri ........... gal

b) lacagt ........... i sii
d) farask .......... fuul
dh) Xaliimo hiiib cun
e) Fatuurad...... wado
f) Beert ........... ha faslieen.

B. Emyada lihiga ah oo magaeuyaaika ah ee gadaal iyo horayba

wax k a h xiriira ma ii sheegi kartaa?

1. Ma ii sheegi kartaa magacuyaalka lihiga ah ee erayada horay

kcliva wax kala xiriira?

Tirada magacuyaalka Hhigu waa immisa?

4. Ilrmkaaa waxnad fui dartaa summadaha joogto faagan.

■a> Anigu waxaan:d h is.......................... ........... guri

b) iyadu waxay a:A, ................ ... • macallin
dB. ,1'huku v.'uxuu lis............ sacy,|
dli) lyadii waxay qor...................... ............ warqad

- 51 —
 e) Ardadu waxay baro ................................. dersiga
f) Wiilku wuxuu a a d ..................................... dugsija
g) Gabadhu waxay akhri............................. joomaai
h) Cabdi wuxuu samee ................................. kabo
x) Carruurtu waxay ku cayaar......................... goobta dugsiga
i) Anigu waxaan g o o ..................................... geedka
j) Askerigu wuxuu ilaaliy ............................. dalka
k) Isagu wuxuu kala sooc ............................. riyaha iyo i iaha
kh) Innagu waxaan ka shaqee.......................... beeraha Jamm.
l) Iyadu waxay diid ..................................... xumaanta
m) Ninku wuu ta a h ......................................... nabaynkii
n) Idinku waad illo w ........•........................ ........ buugaggiinii
o) lyagu way tookh.......................................... mar walba

5. Summadaha joogto taagani, intay ti kala baxdo sheeg?

Ma ii sheegi kartaa meeshii ay ku kala duwan yihiin?

6. U beddel weydiinleydaan diiddooley.

a) Anigu ma seexdaa? ...............................................................

b) Adigu ma maqashaa hadalka? ..............................................
d) Iyadu ma u dhooftaa Hargeysa? ..........................................
dh) Isagu ma shaqeeyaa maalin w a lb a?.....................................
e) Innagu ma akhrinaa wargeyska? ..........................................
f) Idinku ma aaddaan fasaxa? ... ..............................................
g) Iyagu ma fuulaan fardaha? ..................................................

7. U beddel weydiinleydaan sugidley kaddibna diiddo weydiinley.

a) Anigu ma seexdaa sariirtaan? ..............................................

b) Isagu ma dhegeystaa raadiyo Muqdishow? .........................
d) Adigu fasax walba ma u dhooftaa Marka? .........................
dh) lyadu ma ka shaqaysaa bankiga dadweynaha?....................
e) Innagu ma akhrinaa maalin v/alba joomaalka Xiddigta
Oktoobar?................................................................................
f) lyagu ma fuulaan fardaha? .......... ...... .................... .......... .

— 62 —
8. Halkaan waxaad ku dhigtaa astaamaha lagu yaqaanno diiddoo-
leyda joogto taagan?

1...............................................................................................
2 ..............................................................................................................................................................
3 ............................................................................................
4 ............................................................................................
5 ............................................................................................
6 .........................................................................................................................................................

A. Ku dar gadaalraacayaalka sifaynta tixahaan, aadoo gelinaya

meesha bannaan, kaddibna labanlaabaya magacyada sifaynta.

1. Anigu waan degdeg.................................................. ahay

2. Naaguhu way qurux —.......... yihiin
3. Gabdhuhu way gaab ........... yihiin
4. Geedkii wim qallooc........- ................................. yahay
5. Dergsui wuu sahal.................................................. yahay
6. Walaalahay way y a r .............................................. yihiin
7. Nimanku way foolxun .......................................... yihiin
8. Biyuhu way badan.................................................. yihiin
9. Ardaygu wuu buur.................................................. yahay
10. Magool way adkeyso............................................... tahay

B. Dhammaystir tixahaan adigoo ku daraya gadaalraacaha

sifaynta ama erayada sifaynta.

1. Anigu waxaan ahay nin m iskiin..............................................

2. Isagu wuxuu yahay nin c a q li..................................................
3- lyadu waxay tahay naag maskax ..........................................
4. Ardaygu wuxuu yahay wiil d ad aal......................................
5. Xaliimo waxay tahay gabar dhugmo .....................................
6. Askhir wuxuu yahay caajis......................................................
7. Habboon waxay tahay gabar deeqsi .....................................
8. Kooxda cayaaraha raadiyo Muqdisho waxay tahay koox........

D. Geli meelahaan bannaan gadaalraacayaalka sifaynta la’, yar,

badan ama leh.

1. Idinku wrnxaad tihiin niman lacag ......................................

2. Dugsiyadu way macallimiin ..................................................

- 63 —
 3. Afgooye waa beled geedo......................................................
4. Muqdishow waa magaalo baabuur .....................................
5. Isagu wuxuu yahay nin x e e l..................................................
6 . Gabadhu waxay tahay gabar tabar ......................................
7. Miskiinku wuu lugo .............................................. yahay
8 . Wiilku wuu in d h o .................................................. yahay
9. Naaguhu way shaqo .... .......................................... yihiin
10 Farasku wuu orod ....... ........................................... yahay
-

11. Wiilku wuu caqli .................................................. yahay

12. Tuugadu way fiiro............................................... . tahay
13. Iyagu waa niman dhallin.......................................................
14. Ninkii caqli..................................... isaga ayay u roon tahay
15. Haweeneydii shiddo...... ....................... waa la naceb yahay
16. Ardaygii dadaal............... ..........mncallmku wuu jecel yahay.

Dh. Erayada weydiinleyda intee, immisaa, halkee, xaggee, intee,

geli tixahaan.

a) wiilku ...... . jirw:?

b) Isagu ............ jitaa?
d) Caasha ........ jirtaa?
dh) Makaanigyadii jiraan?
e) lyadu ............ jiraan?
f) Masaajidkii ku yardjaa?
g) macallinkii .... lekjar ka akhrinayaa?

E. Sifayntu ma leedahay astaamo lagu yaqaanno?

Haddav leedahay ma ii sheegi kartaa? .......................
Sifayn maxaa la yiraahdaa? ........................................

Tixahaan, waxaad u beddashaa, tixo weydiinley ah:

1. Anigu waxaan ahay dhakhtar................................

2. Wiilku wuxuu yahay arday....................................
3. Aabbahay wuxuu yahay makaanig yo eliektrijiste
4. Idinku waxaad tihiin beeraley ............................
5. lyagu waxay yihiin Injiyeerro................................

Tixahaan waxaad ka dhigtaa tixo diiddoley ah.

1. Anigu waxaan ahay Soomaaii ................................

— 64
 2. Idinku waxaad tihiin Talyaani
3. Ninku wuxuu yahay macallin ..
4. Naagtu waxay tahay shaaqiyad

F. Meelahaan bannaan waxaad gelisaa weydiinleyda magacuyaallaa-

da, kee, tee, kuwee, kuma tuma amaba kuwama, oo markaas kad-
dib dhammaystir.

1. Isagu ............................. yahay?

2. lyadu ............................. tahay?
3. Nimanku ..................... yihiin?
4. Naaguhu .......................................................... yihiin?
5. Raggu................................................................... yihiin?
6. Hooyaadaa .......................................................... tahay?
7- Idinku.............................. tihiin?
8. Gurigu ............................................................... yahay?
9. Askerigu.........................>..................................... yahay?
10. Ristoorantingu ............u.................................... yahay?

G. L) baddel weydiinley, kaddibna waxaad ka dhigtaa sugidley:

a) Anigu waxaan hay dhakhtar..................................................

b) Ninku wuxuu yahay karraani ..............................................
d) Iyadu waxay tahay macallimad ..........................................
dh) Idinku waxaad tihiin reer m iyi..............................................
e) Innagu waxaan nahay geeljireyaal..........................................
f) Iyagu waxay yihiin jeoloojistayaal .....................................

H. Meelahaan bannaan, waxaad gelisaa erayada weydiinleyda ineed

(intee, meeqa iyo immisaa).

1 . Anigu ................ ........ sano jira?

2. Isagu .................... ........ bilood jiraa?
3. Idinku ................ ..................F - .......................... ........ galaas dhammayseen?
4. Tiradu ................ ........ tahay?
5. Ariga tiradiisu ... ........ tahay?
6. Kirada g urigu....... .......... tahay?

— 65 —
 QAYBTA VII-

T A G T O

Tagto waa waxa la falay oo tegey mar hore, amaba mar dambe,
waxay ku tustaa, wax dhammaaday oo la sameeyey, hal daqiiq oo
tagtay, ama hal sano oo tagtay, waa wax tegay. Tagto waa falid dham-
maatay.

Tagto oo tixo la jirta

Keli Koox
waan teg-ay shalay waan tag-nay shalay
waad tag-tay shalay waad tag-teen shalay
wuu teg-ay shalay way tag-een shalay
way tag-tay shalay

Tagto oo misana tixo la wehelisa

1. Guure wuxuu arkay goroyo

2. Asli, waxay aragay shinbir
3. Shinbirihii waxay ka duuleen geedka
4. Libaax ayaa webiga jiinkiisa maray
5. Faras iyo darmaan yar, ayaa ku orday jidka
6. Qarammada Midoobay ayaa shalay shir u fariistay
7. Isbageeti ayaan shalay ku qadeeyey
8. Suleymaan buug cusub ayuu ka soo iibsaday bibliyoteekada
9- Qaylo ayaa dalluun ka yeertay
10. Daad ayaa soo rogmaday.

ASTAAMAHA TAGTADA

Keli Koox
ld (1. dh. ke.) -ay ld (ko. dh. 1.)1 -nay
2d (1. dh. ke.) -tay 2d (ko. dh. 1.)' -teen
3d (1. ke.) -ay 3d (ko. dh. 1.) -een
3d (dh- ke.) -tay

66 —
 TAGTO IYO QAYBAHEEDA

1. Qaybta falidaha ku dham- 2. Qaybta falidaha ku dhammaa-

maada shibbaneyaasha da shaqallada (-o, -i)
(-c, -q, -x, -d, -h, -y, -w)

Liq Sii
Waan liq-ay Waan sii-yay
Waad liq-day Waad sii-say
Wuu liq-ay Wuu sii-yay
Way liq-day Way sii-say

Waan liq-nay Wraan siin-nay

Waad liq<leen Waad sii-seen
Way liq-een Way sii-yeen

Wad Daa
Waan wad-ay Waan daay-ay
Waad wad-day Waad day-say
Wuu wad-ay Wuu daa-yey
Way wad-day Way day-say

Waan wad-nay Waan dayn-nay

Waad wad deen W'aad day-seen
Way wad-een WAay daa-yeen

3. Qaybta falidaha ku dham- 4. Qaybta falidaha ku dhammaada

maada shaqalladda (-o) fallar falideedka (-so)

Soco Hayso
Waan soc-day Waan hays-tay
Waad soco-tay Waad hays-atay
Wuu soc-day WYiu hays-tay
Way soco-tay Way hays-atay

Waan socon-nay Waan haysan-nay

Waad soco-teen Waad hays-ateen
Way soc-deen Way hays-teen

67
 Noqo Rayso
Waan noq-day Waan rays-tay
Waad noqo-tay Waad rays-atay
Wuu noq-day Wuu rays-tay
Way noqo-tay Way rays-atay

Waan noqon-nay Waan raysan-nay

Waad noqo-teen Waad rays-ateen
Way noq-deen Way rays-teen

5. Qaybta falidaha ku dham- 6. Qaybta falidaha ku dhammaada

maada Shibbanaha (-1) Shaibbanaha (-g, -s, -n, -r, -b, f)

Fal Dhis
Waan fal-ay Waan dhis-ay
Waad fa-shay Waad dhis-tay
Wuu fal-ay Wuu dhis-ay
Way fa-shay Way dhis-tay

Waan fal-any Waan dhis-nay

Waad fa-sheen Waad dhis-teen
Way fal-een Way dhis-een

Hel Keen
Waan hel-ay Waan keen-ay
Waad ne-shay Waad keen-tay
Wuu hel-ay Wuu keen-ay
Way he-shay Way keen-tay

Waan hel-nay Waan keen-nay

Waad he-sheen Waad keen-teen
Way hel-een Way keen-een

7. Qaybta falidaha Qaab-ma qabe-

yaalka (imow, oollow, aqood,
ahow, dheh).

Imow Dheh
Waan imid Waan iri
Waad timid Waad tiri

— 68 —
 Wuu yimid Wuu yiri
Way timid Way tiri

Waan nimid Waan niri

Waad timaadeen Waad tiraahdeen
Way yimaadeen Way yiraahdeen

Ogeysiin:

Qaybta falidaha tagto iyo joogto taagan, yaynan isaga kaa dar-
min. lyagu summadahoodu way isku dhow yihiin, illowse dham-
maadka falidaha tagtada, waxaa u danbeeya astaamahan: Sida (-ay,
-tay, -nay, -teen, -een). Haddaad aad u fiirsatid kala soocoodu dhib
ma laha.

TAGTO IYO HAWLAHEEDA

soco

Weydiinley Sugidley
Anigu ma soc-day? Anigu waan soc-day
Adigu ma soco-tay? Adigu waad soco-tay
Isagu ma soc-day? Isagu wuu soc-day
Iyadu ma soco-tay? lyadu way soco-tay

Innagu ma soco-nay? Innagu waan socon-nay

Idinku ma soco-teen? Idinku waad soco-teen
lyagu ama soc-deen? lyagu way soc-deen

SII

Anigu ma sii-yay? Anigu waan sii-yay

Adigu ma sii-say? Adigu waad siisay
kagu ma sii-yay? Isagu wuu sii-yay
Iyadu ma siisay? Iyadu way sii-say

Innagu ma siin-nay? Innagu waan siin-nay

Idinku ma sii-seen? Idinku waad sii-seen
Iyagu ma sii-yeen? Iyagu way sii-yeen

- 69
 FAL

Anigu ma fal-ay? Anigu waan fal-ay

Adigu ma fa-shay? Adigu waad fa-shay
Isagu ma fal-ay? Iyadu way fa-shay
Iyadu ma fa-shay? Isagu wuu fal-ay

Innagu ma fal-nay? Innagu waan fal-nay

Idinku ma fa-sheen? Idinku waad fa-sheen
Iyagu ma fal-een? Iyagu way fal-een

Diiddoley Diiddo weldiinley

Anigu ma socon (nin) Anigu miy-aan-an socon-nin?
Adigu ma socon (nin) Adigu miy-aad-an socon-nin?
Isagu ma socon (nin) Isagu miy-uu-nan socon-nin?
Iyadu ma socon (nin) Ivadu miy-ay-nan socon-nin?

Innagu ma socon (nin) Innagu miy-aan-aan socon-nin?

Idinku ma socon (nin) Idinku miy-aad-naan socon-nin?
Iyagu ma socon (nin) lyagu miy-ay-nan socon-nin?

Anigu ma siin (nin) Anigu miy-aan-an siin-nin?

Adigu ma siin (nin) Adigu miy-aad-an siin-nin?
Isagu ma siin (nin) Isagu miy-uu-nan siin-nin?
Iyadu ma siin (nin) Iyagu miy-ay-nan siin-nin?

Innagu ma siin (nin) Innagu miy-aan-naan-siin-nin?

Idinku ma siin (nin) Idinku miy-aad-naan siin-nin?
Iyagu ma siin (nin) Iyagu miy-ay-nan siin-nin?

Anigu ma fal-in Anigu miy-aan-an fal-in?

Adigu ma fal-in Adigu miy-aan-an fal-in?
Isagu ma fal-In Isagu miy-uu-nan fal-in?
Iyadu ma fal-in Iyadu miy-ay-nan fal-in?

Innagu ma fal-in Innagu miy-aan-naan fal-in?

Idinku ma fal-in Idinku miy-aad-naan fal-in?
lyagu ma fal-in lyagu miy-ay-nan fal-in?

— 70 —
Ogeysiin:

a) Astaanta tagto diiddoleyda ku dhammaata shibbaneyaasha

oo dhan, waxay noqotaa (-in) sida ma liq-in, ma sheeg-in, ma
hadl-in, ma teg-in-

b) Astaanta tagto diiddoleyda ku dhammaata shaqallada oo

dhan, waxay noqotaa (-n, -an (nin)) sida ma socon(nin) ma
dhegeysan(-nin) ma dayn(-nin) ma siin(-nin) ma haysan(-nin).
Sidoo kale ayay noqotaa astaanta tagtada diiddo weydiinley-
da. Sida (miyaanan teg-in, miyaadan hadl-in miyuunan sheeg-
in miyaynan keen-in).

Fallarka diiddo weydiinleyda nagaadeyaalkana raacaa waa:

Keli Koox
ld (1. dh. ke.) miy-aan-an ld (dh. 1. ko.) miy-aan-naan
2d (1. dh. ke.) miy-aad-an 2d (dh- 1. ko.) miy-aad-naan
3d (1. ke.) miy-uu-naan 3d (dh. 1. ko.) miy-ay-nan
3d (dh. ke.) miy-ay-nan

TAGTO DAREERTO

VI. Tagto dareerto waxay ku tustaa falid tagtay oo had iyo jeer dhici
jirtay, amaba ahayd caado in falo. Haddaan iraahdo: «Waxaan
qaadan jiray daawo» taasi waxay ku tustaa, inaan «waa tegay»
aan mar walba qaadan jiray daawo. Tagto dareerto waa falid
tagtay, een ku dhammaannin tegiddaas. Tagto dareerto waxay ka
abuurantaa Falid+falid taageeraha (jir), summadaha tagtadaasina
(-ay, -tay, -ay, -tay, -nay, -teen, -een). Sida «waan keeni jiray»
«waad keeni jirtay...».

TAGTO DAREERTO 0 0 KU JIRTA TIXO

Keli Koox
Anigu waxaan aadi jir-ay dugsiga Innagu waxaan aadi jir-nay dugsiga
Adigu waxaad aadi jir-tay dugsiga Idinku waxaad aadi jir-teen dugsiga
Isagu wuxuu aadi jir-ay dugsiga Iyagu waxay aadi jir-een dugsiga
Iyadu waxay aadi jir-tay dugsiga

71 —
 TAGTO DAREERTO 0 0 HADDANA KU JIRTA TIXO

1. Anigu waxaan ka shaqayn jiray bankiga.

2. Shaqaaluhu wuxuu ka shaqayn jiray beerta dugsiga.
3. Ebyan waxay raaci jir-tay baaska-
4. Warsame wuxuu raaci jiray 16.
5. Ardadu waxay ku heesi jirtay af Ingiriis, haddase, waxay
ku heestaa Af Soomaali.
6. Geelu wuxuu daaqi jiray meel naq leh.
7. Kacaanku wuxuu horay u marin jirey dalka horukiciisa.
8. Iyagu waxay wax ku qori jireen laabis.
9- Warsan waxay wax ka baran jirtay dugsiga sare.
10. Dhakhtarku wuxuu la diriri jiray cudurrada.

TAGTO DAREERTO IYO HAWLAHEEDA

SOCO

Weydiinley Sugidley
Anigu ma socon jir-ay? Anigu waan socon jir-ay
Adigu ma socon jir-tay? Adigu waad socon jir-tay
Isagu ma socon jir-ay? Isagu wuu socon jir-ay
Iyadu ma socon jir-tay? Iyadu way socon jir-tay

Innagu ma socon jir-nay? Innagu waan socon jir-nay

Idinku ma socon jir-teen? Idinku waad socon jir-teen
Iyagu ma socon jir-een? Iyagu way socon jir-een

SII

Anigu ma siin jir-ay? Anigu waan siin jir-ay

Adigu ma siin jir-tay? Adigu waad siin jir-tay
Isagu ma siin jir-ay? Isagu wuu siin jir-ay
lyadu ma siin jir-tay? lyadu way siin jir-tay

Innagu ma siin jir-nay? Innagu waan siin jir-nay

Idinku ma siin jir-teen? Idinku waad siin jir-teen
lyagu ma siin jir-een? Iyagu way siin jir-een

— 72 —
 FAL
Arigu ma fali jir-ay? Anigu waan fali jir-ay
Aclgu ma fali jir-tay? Adigu waad fali jir-tay
liugu ma fali jlr-ay? isagu wuu fali jir-ay
Iyadu ma fali jir-tay? lyadu way fali jir-tay
Lanagu ma fali jir-nay? Innagu waan fali jir-nay
Iiinku ma fali jir-teen? Idinku waan fali jit-teen
lyagu ma fali jir-een? lyagu way fali jir-een

soco
Diiddoley Diiddo we^ *"-.dky
Anigu ma socon jir-in Anigu miy-aan-an socon jir-in?
Aaigu ma sccon jir-in Acligu miy-aad-an socon jir-in?
Isagu ma socon jir-in Isagu miy-uu-nan socon jir-in?
lyadu ma socon jir-in Iyagu miy-ay-nan-socon jir-in?
Innagu ma socon jir-in Innagu miy-aan-naan socon jir-in?
Idinku rna socon jir-'n Idinku miy-aad-naan socon jir-in?
lyagu ma socon jk-ki lyagu miy-ay-nan socon jir-in

Stl
Anigu ma siin jir-in Anigu miy-aan-an siin jir-in?
Ad'ga ma siin jir-in Adigu roiy-aad-an siin jir-in?
Isagu ma siin jir-in Isagu miy-uu-nan siin jir-in?
Iyadu ma siin jir-in lyadu miy-ay-nan siin jir-in?
Innagu ma siin jir-in Innagu miy-aan-naan siin jir-in?
Idinku ma silri jir-in Idinku miy-aad-naan sii jir-in?
Iyagu ma siin jir-in lyagu miy-ay-nan siin jir-in?

FAL
Anigu ma fali jir -in Anigu miy-aan-aan fali jir-in?
Adigu ma falt iir-in Adigu miy-aad-an fali jir-in?
Isagu ma fali jir-in Isagu miy-uu-nan fali jir-in?
Iyadu ma fali jir-in lyadu miy-ay-nan fali jir-in?
Innagu ma fali jir-in Innagu miy-aan-naan fali jir-in?
Idinku ma fali jir-in Idinku miy-aad-naan fali jir-in?
Iyagu ma fali jir in lyagu miy-ay-nan fali jir-in?

— 73 —
 QAYBTA VIII.

JIMAYNTA

Jimayntu waa wax, wax lala jimaynayo, qof, qof la ag dhigayo oo

laysla siamaayo. Jimayntu waxay ka dhalataa laba magac oo lays ag
dhigayo, amaba laysla simayo. Afka Soomaaliga waxaa ku jira Jimayn
sida afafka kale. Jimayntu waxay u qaybsantaa saddex jimood:

1. Heer jimaynta
2. Heer weheliyaha
3. Yool-gaarid

1- Heer jimaynta oo tixo la jirta.

Wiilku wuu wanaagsan yahay

Ninku wuu gaaban yahay
Geedku wuu dheer yahay
Geelu wuu badan yahay
Gabadhu way qurux badan tahay
Ardadu way edeb badan tahay

2. Heer weheliyaha Jimaynta (ka wanaagsan yahay).

Wiilku wuu Ica wanaagsan yahay wiilka ama (kasii) wanaagsan

yahay wiilka.
Ninku wuu ka gaaban yahay ninka kale ama (kasii) gaaban
yahay ninka.
Geelaani wuu ka badan yatiay geelaas.
Gabadhu way ka qurux badan tahay gabadha kale.
Ardadu way ka edeb badan tahay ardada kale.
Geedku wuu ka dheer yahay geedka kale.

3, Jimaynta Yool-gaaridda (u, ugu, ugu, sii).

Wiilku wuu u (ugu, ugu sii) wanaagsan yahay wiilasha dham-

maatood-

74
 Ninku wuu u (ugu sii) gaaban yahay nimanka.
Geelaani wuu u (ugu, ugu sii) badan yahay geelasha dham-
maantood.
Gabadhu way u (ugu, ugu sii) gaaban tahay gabdhaha dham-
maantood.
Ardadu way u (ugu, ugu sii) edeh badan tahay ardada dham-
maantood.
Geedku wuu u (ugu, ugu sii) gaaban yahay geedaha.

Ogow:

In («wanaagsan») ay tahay «heer jimayn».

In (ka wanaagsan) ay tahay «heer weheliyaha jimaynta».
In (u, ugu) ay tahay «yool-gaarid heerka».
In erayga (sii) uu ku tuso damaan. Markaan iraahdo «Ninku
wuu ugu sii xun yahay nimanka». Taasi waxay ku tusaysaa
in xumaatadu ay ugu daran tahay xumaatada ninku xumaa-
tooyinka nimanka kale. Erayga (sii), wax ayuu sii adkeeyaa-

XIRIIRIYEYAALKA

Xiriir waxaa la yiraahdaa wixii wax lagu xiriirinayo amaba wax

lagu kabayo. Af Soomaaligu wuxuu leeyahay erayo magacyada iyo
tixaha isku xiriiriya. Xiriiriskaasi waa hoggaankii u dhexeeyey erayada
amaba tixaha. Xiriiriyeyaalku waxay u qaybsamaan laba qaybood:

1. Niriiriyeyaalka magacyada (iyo, mise, ama, (amaba) iwm).

Xiriiriyeyaalka magacyada oo ku jira tixo.

a) Maxamad iyo Dhoorre waxay ka yimaadeen Hobyo.

b) Wiil iyo gabar ayaa Kooshin soo agmaray.
d) Muqdisho iyo Hargeysa, waa laba magaalo oo waaweyn.
dh) Shaah iyo caano ii keen-
e) Rooti iyo kafee caana leh ii keen.

Xiriiriyaha magaca (-ba).

1. Nin waliba qoor iyo xeradiisaba, ayuu qaddar ku yeeshaa.

2. Shinbirba shinbirkiisa ayuu la duulaa.
3. Geedba geedkiis ayuu dhalaa.

— 75 —
 4. Hawo iyo licos galbeedba labadooda midna lama gaaro.
5. War la belaaba talo la helaa ayuu leeyahay.
6. Suidaankaba wax baa !a sii baraa.
7. Nin ragihi geeri iyo noloiba waa lagu arkaa.

Xiriiriyaha magaea (mise).

1. Ma shaah baan kuu keenaa mase (mise) kafee?

2. Ma bariis ffiise bilib ayuu doonayaa wiilku?
3. Kee wanaagsan Cabdi mise Nuur?
4. Midkee cusub koobkaan mise koobkaas?
5. Gurigee ku jirtaa ma kan mise kaas?

Xiriiriyalia (ma ah + ee, ma ahee) oo magaca.

1. Ninku kan ma ahee, waa kan kale.

2. Geedku kan dheer ma ahee waa kan gaaban.
3. Wiilashiisu kuwa gaagaaban ma aliee, waa kuwa dhaadheer.
4. Hadalka runtiisu siclaan ma ahee, waa sidaas.
5. Xaaladdu sidaan kuma qummana ee sidaan ayay ku quminan
tahay.
6. Warku sidaas iiguma iman, ee si kale ayuu iigu yimid.

Xiriiriyaha magaca (ama, amase).

1. Iigu yeer Nuur, amase Kaahin.

2. I sii shaatigaan guduudan amase kan cad.
3. IJ gad wbilka koofiyaddaan, amase tan cad.
4. Ka qadee baarkaan, amase ristoorantigaas.
5. Buuggaan amase kaas, kee doonaysaa?
6. Injineernimo amase dhakhtarnimo midkee jeceshahay inaad
barato?

II. Xiriiriyeyaalka Tixaha.

Xiriiriyeyaalka tixaha (intii, goo-rtii, markii, (kolkii), asna (simaha)

haddii, meeshii, markaas, kaddib, sidaas daraaddeed, illowse,
(laakiinse), oo ee» maxaa yeelay, faase yeesfaee, inkasico, sidsas
awgeed, sidar.s daraaddeed, iwm).

— 76 —
 1. Xifilriyaaa tixaha (ifltii).
a) Anigu wax baan baranayaa, intii aan ka liibaano,
b) Isagu wuu sbaqeeyaa intii uu ka daalo.
d) Iyadu wax ayay barataa mtis ay ka qaybto dersiga.
dh) Ninku wuu hadlaa intii uu ka noogo.
e) Geelu biyuhuu cabbaa iiitii uu ka wabxo.
f) Macallinku erayga wuu ku celceliyaa intis ay ardadu ka
garato.

2. Xiriiriyalia tixaha (goortii, raarldi, kolkii).

a) Faadumo marfdl ay ka baxday aqalka ayaan tegay.
b) Warsame markli uu ka dhoofay gagida dayuuradaha
ayaan soo noqday.
d) Xaliimo kolkii ay hadasho waan iska aammusaa.
dh) Nimankii kolkii ay v/ada yimaadeen ayaa slurkii furmay.
e) Kolldi aan hurdada ka kacay ayaa Geelle noo yimid.

3. Xiriiriyaha tixaha ama (amase)..... ama (amase).

a) Ama tag-.... arnase joog!
b) Ama hadai murti leh sheeg...... ama iska aammus!
d) Lacagta ama i sii.... • amase iska dayso!
dh) Ama bood..... ama dhac! wax aan kuu qabanayo lama
arko
e) Ama i cay.... ama i faani, marna hadallcaagu i gelimaayo!
f) Affla nala cayaar!..... amase iska tag!

4. Xiriiriyaha tixaha (haddii).

p.) Haddii uu yimaado waan u sheegi doonaa hadaika.
b) Haddii. uu tago anna waan tegi.
d) Haddii uu i nabad gelin waayo waan la diriri doonaa.
dh) Haddii ay shaqaysan weydo qofna ma rabo iyada.
e) Haddii ay na xumeeyaan annana waan xumeyn doonnaa.

5. XMiriyaha (meeshli) meel.

a) Cirka mseshii aad ka gasho ayaan anna ka geli doonnaa.
b) Meeshii lagu qoyo ayaa lagu qallalsadaa.
d) Meeshii aad igu sugtid anna waan kuugu imanayaa.
dh) Meesbii aad igula ballantid v/aan kuugu iman doonaa.
e) Meeshii ann shalay fadhinay ayaan kuugu iman doonaa.
f) Meeshi ay aoddaba, isna wuu u raacaa.

77 —
6. Xii'imyalia lixaha (markaas kaddib).

a) Warsan way ila sheekaysatay markaas kaddib, ayay iska

tagtay.
b) Mahad wuu qadeeyay markaas kaddib, ayuu badda
aadday.
d) Shineema Xamar ayaan filim ka daawaday, markaas
kaddib ayaan ka cabbay kafee baar Shabeelle.
dh) Hawshaan dhammee markaas kaddib, ayaan wada hadli
doonnaa.
e) Si aad ah wax baro markaas kaddib ayaad nolosha qii-
maheeda ogaan doontaa.
f) Dadka la sheekayso markaas kaddifo, ayaad garan doon-
taa qiimaha dadnimada.

7. Xiriiriyaha tixaha (sidaas daraaddeed).

a) Isagu mar walba wuu igu qayliyaa, sidaas daraaddeed

waan necbahay isaga.
b) Ninku naagaha wuu u daran yabay, sidaas daraaddeed
wuu naago la yahay.
d) War xun ayaa loo soo sheegay, sidaas daraaddeed wa-
xaad aragtaa inuu degdegsan yahay.
dh) Ninku wuu cilmi la yahay, sidass daraaddeed ha ka
sugin inuu ku afgarto.
e) Geel ayuu dhacay sidaas daraaddeed, ayaa loo xiray.
f) Waan daallan nahay sidaas daraaddeed ma shaqayn
karo.

8. Xiriiriyaha tixalia, illowse laakiinse, hase yeeshee, hase

ahaatee).

a) Beeraha ayaan galay, illowse miro kama guran.

b) Hadalkii waan kuu sheegay, illowse, ma aadan garan
ujeeddayda.
d) Waxaan iri wax ma haysto, laakiin ima aadan rumaysan.
dh) Dugsigii waa la furay, hase yeeshee, isagu muusan tegin.
e) Dadka waad waanisaa, hase ahaatee, adigu ma waan-
sanid.
f) Iyadu way shaqaysaa, waxayse qaadataa lacag yar.

— 78 —
 9. Xiriiriyaha tixaha, (oo, ee) (-na, ba).
a) Seexo oo ha qaylin!
b) I dhegeyso oo wax baro!
d) Shaaha cabb ee iska tag!
dh) Fariiso oo waxbaba ha ii sheegin!
e) Gacmaha ka shaqee maskaxdana ku dar!
f) Beerta bannee, dhirtana wax ha u dhirnin!
g) Hilibka cun oo Cabdi wax ka sii!

10. Xiriiriyaha tixaha maxaa yeelay, waayo, maxaa waeay iwm.

a) Xasan wuu iska tegay, maxaa yeelay, waad ka caray-
siisay.
b) Lacagtu way ka dhammaataa isaga maxaa yeelay,
khamrada ayuu cabbaa!
d) Dugsi ma dhigan karo maxaa wacay, waan bukaa!
dh) Shalay kuuma irnan waayo, waxaan lahaa hawl!
e) Xalay wuu dhaxay waayo, roob ayaa jidka ku helay!
f) Gurigii hore waannu ka baxnay, maxaa wacay nal iyo
biyo muusan lahayn.

Ogeysiin:
Xiriiriyayaalkaas waxaa weheliya kuwo kale. Kuwaasi waa:
(ilaa, teer iyo inta. inkasta, si kasta, in ayaa, waa baa, xataa, yaa, iwm).

TIMAADDO DHOWEY (TIMAADDO DHOWIDLEY)

Timaaddo dhowey, waa falid dhow oo gadaal mar dhow ka
imaanaysa, daqiiqad, saacad, maalin, bil ama laba bilood, amase san-
nad. Af Soomaaligu wuxuu leeyahay timaaddo dhowey sida afaf kale.
Timaaddo dhowey waxay la mid tahay joogto dareerto. Joogto da-
reerto waa falid hadda hawsheeda faraha lagu hayo amaba mar clhow
la qaban doono.

TIMAADDO DHOWEY 0 0 LA JIRTA TIXO

CAB

Keli K ogx
Anigu waxaan cabbayaa biyo Innagu waxaannu cabbayna biyo
Adigu waxaad cabbaysaa biyo Idinku waxaad cabbaysaan biyo

- 79 —
 Isagu wuxuu cabbayaa biyo Iyagu waxay cabbayaan biyo.
Iyadu waxay cabbaysaa biyo

Ogeysiis:

Timaaddo dhowey iyo joogto dareerto falidahoodu waqtiga

kuma kala soocna, illowse waxay ku kala soocan yihiin astaarnaha.
Haddaan irahdo, «waan shaqaynayaa», waxay noqon kartaa shaqo
hadda amaba hadhow aan qabanayno. «Samatar wuu imaanayaa
hac!da», «Samatar wuu imaanayaa berrito». waa la oran karaa! La-
bada eray, «hadda», hadhow», waxay kala saaraan waqtiga mudda-
yntiisa. Labadaas eray qofku tusaale badan ayuu ka bixin karaa
isagoo garanaya ujeeddada erayadaas. Mar dfeow, hadhow, gaoe &hsw,
kol dhow, saaddanhe, toddoobaadkaan, bishaan, gugaan, dayrtaan,
sanada dliow.

Erayadaas oo dhammi waxay ku tusayaan timaaddo dhowey,

TIMAADDO FO'GEY (Timaaddo Fogidley)

Timaaddo fogey ama timaaddo fogidley, waa timaaddo gadaal ka

imanaysa, iIIowrse, lama yaqaanno goortay bilaabanayso. Waa tima-
addo mar danbe bilowgeeda, asaan xad lahayn lagu yaqaanno bi-
lowgeeda. Timaaddo dhowey iyo timaaddo fogey, xad u kala go’an
lama arko. Qofku wuu dhihi karaa: «Anigu waan tegi doonaa berri»,
amaba «Anigu waan tegayaa berri. «Labadaas tee fog, teese dliow?
Tawaabtu hadba waxay ku xiran tabay qofka hadlaya siduu dhowaan
iyo fcgaan ka dhigto, amaba ulajeeddo, berriyu qofna way la dbov/aan
kartaa, qofna way la fogaan kartaa-

Timaaddo fogey (tinaaaddo fogidley) oo tixa ku jirta

TAG

Keli Koox
Anigu waan tegi doonaa Mcr’:a Iiinagu waan tegi doonnaa Marka
Adigu waad tegi dooniaa Mcika Idinku waad tegi docntaan Marka
Isagu wuu tegi doonaa Mc.ika Iyagu way tegi doanacn Marka
Iyadu way tegi doontaa Marka

— 8 0 —
 GEE

Keli ICoox
Anigu waan geyn doonaa alaabta Innagu waan geyn doonnaa alaabta
Adigu waad geyn doontaa alaabta Idinku waad geyn doontaan alaabta
Isagu wuu geyn doonaa alaabta Iyagu way geyn doonaan alaabta
Iyadu way geyn doontaa alaabta

KEEN

Anigu waan keeni doonaa Buu- Innagu waan keeni doonnaa Buu-
gagga gagga.
Adigu waad keeni doontaa Buu- Idinku waad keeni doontaan Buu-
gagga gagga
Isagu wuu keeni doonaa Buu- Iyagu way keeni doonaan Buu-
gagga gagga
Iyadu way keeni doontaa Buu-
gagga

SII

Anigu waan ku siin doonaa beer Innagu waan ku siin doonnaa beer
Adigu waad i siin doontaa beer Idinku waad na siin doontaan beer
Isagu wuu i siin doonaa beer Iyagu way idin siin doonaan beer
lyadu way ku siin doontaa beer

QABO

Keli Koox
Anigu waan qaban doonaa Innagu waan qaban docnnaa
hawsa hawsha
Adigu waad qaban doonaa Idinltu waad qaban doontaan
hawsha hawsha
Isagu wuu qaban doonaa Iyagu way qaban doonaan
hawsha hawsha
Iyadu way qaban doontaa
hawsha

— 81 —
Ogeysiis:
Haddii aad damacdid inaad abuurto timaaddo fogey, falidda sal-
ka ah, (sii, keen, qabo, tag, gee) waxaad ku daraysaa summadda
dhammaadka timaaddo fogey; sidaan oo kale (tegi + doonaa, - + doon-
naa, +doonnaa, + doontaan, + doonaan = tegi doonaa, -doontaa,
-doonaan). Haddii uu ku dhammaado shibbanaha, falidda iyo sum-
madda dhammaadka, waxaa kala dhexgala shaqallada (i) oo xiriir
fooneetig ah, sida (keen-i- doonaa-keen-i-doontaan). Hddiise eraygu
ku dhammaado shaqallada (-i, -sii, -a, daa, -e, samee) falidda iyo sum-
madda dhammaadka, waxaa kala dhexgala shibbanaha (-n) oo xiriirka
dhawaaqa ah, sida samay-n-doonaa, day-n-doontaa soco-n-doonaa, sii-n
doonnaa, jebi-n-doontaan).

Timaaddo fogey (Timaaddo fogidley)

Falidda Xiriirka Summad dhammaadka

sii, keen clhawaaqa (“doontaa, -doonaa)
(-n-, -i-)

ilaali- -n- -doonaa

iiaali- -n- doontaa
ilaali- -n- -doonaa
ilaali- -n- doontaa
ilaali- -n- -doonnaa
iiaali- -n- -doontaan

keen- -i- -doonaa

keen- -i- -doontaa
keen- -i- -doonaa
keen- -i- -doontaa
keen- -i- -doonnaa
keen- -i- -doontaan
keen- -i- -doonnaan
samee- (-y-n-) -doonaa
samee- (-y-n-) -doontaa
samee- (-y-n-) -doonaa
samee- (-y-n-) -doontaa
samee- (-y-n-) -doonnaa
samee- (-y-n-) -doontaan
samee- (-y-n-) -dconaan

— 02
 TIXDA

Waan iiaalin doonaa guriga

Waad ilaalin doontaa guriga
Way ilaalin doontaa guriga
Wuu ilaalin doonaa guriga
Waan ilaaiin doonnaa guriga
Waad ilaalin doontaan guriga

Waa.n keeni doonaa alaabta

Waad keeni doontaa alaabta
Wuu keeni doonaa alaabta
Way keeni doontaa alaabta

Waan keeni doonaa alaabta

Waad keeni doonaan alaabta
Way keeni doonaan alaabta

Waad sameyn doontaa hawsha

Wiru sameyn doontaa hawsha
Way samayn doontaa hawslia

Waan samayn doonaa hawsha

Waad sameyn doontaan hawsha
Way sameyn doonaan hawsha

TIMAADDO FOGEY IYO HAWLAHEEDA

soco
Weydiinley Sugidley
Anigu ma sccon doonaa? Anigu waan socon doonaa
Adigu ma socon docntaa? Adigu waad socon doontaa
Isagu ma socon doonaa? Isagu wuu socon doonaa
lyadu ma socon doontaa? Iyadu way socon doontaa

Innagu ma socon doonnaa? Innagu waan socon doonnaa

Idinku ma socon doontaan? Idinku waad socon doonaan
lyagu ma socon doonaan? Iyagu way socon cloonaan

— 83 —
 SII

Anigu ma siin doonaa? Anigu waan siin doonaa

Adigu ma siin doontaa? Adigu waad siin doontaa
Isagu ma siin doonaa? Isagu wuu siin doonaa
Iyadu ma siin doontaa? Iyadu way siin doontaa

Innagu ma siin doonnaa? Innagu waan siin doonnaa

Idinku ma siin doontaan? Idinku v/aad siin doontaan
Iyagu ma siin doonaan? lyadu way siin docntaa

soco
Diiddoley Diiddo weydiinlcy
Anigu ma socon doono Anigu miy-aan-an socon doonin?
Adigu ma socon doontid Adigu miy-aad-an socon doonin?
Isagu ma socon doono Isagu miy-uu-nan socon doonin?
lyadu ma socon doonto lyadu miy-ay-nan socon doonin?

Innagu ma socon-doonno Innagu miy-aan-naan socon-doo-

nin?
Idinku ma socon-doontiin Idinku miy-aad-naan socon-doonin?
(doontaan)
lyagu ma socon-doonaan lyagu miy-ay-nan socon-doonin?

SII

Anigu ma siin-doono Anigu miy-aan-an siin-doonin?

Adigu ma siin-doontid Adigu miy-aad-an siin-doonin?
Isagu ma siin-doono Isagu miy-uu-nan siin-doonin?
Iyadu ma siin-doonto lyadu miy-ay-nan siin-docnin?
Innagu ma siin-doonno Irmagu miy-aan-naan siin-doonin?
Idinku ma siin-doontaan Idinku miy-aad-naan siin-doonin?
(doontiin)
Iyagu ma siin-doonaan lyagu miy-ay-nan siin-doonin?

Ogeysiin:
a) Astaanta dhammaadka timaaddo fogey diiddoleyda, waxay
ncqotaa keli (-doono, -doontid, -doonto, -doono), iyo koox

— 84 —
 (-doonno, -doontaan (doontiin), -doonaan) sida ma tegi-doo-
-doontid, doonno, -doontaan.

b) Astaanta dhammaadka timaaddo fogey diiddoleyda, waxay

noqotaa (-doonin), (miy-aan-an, socon-doonin, may-aad-an
socon-doonin, -miy-uu-nan socon-doonin, -miy-ay-nan socon-
doonin, miy-ayn-nan socon-doonin). Astaantani waa mid
jocgto ah oo aan beddelmin.

- S5
 QAYBTA IX.

F A L E

Fale waxaa la yiraahdaa, v/ixii wax falay. Sida aan ognahay

wax kastoo dliacaa, v/ax bay ka ciheceen. Wax la falana wax baa
fala. Haddaan iraahdo «qa!mkii ayaa jabay». Taasi waxay ku tusa-
ysaa in wixii jabay uu yahay qalin. Jabiddu ma jirteen haddaan qalinku
jirin. Sidoo kale haddaan iraahdo, «Daruur baa curatay». Taasi
wrsxay ku tusaysaa v/ixii curtay, inay yihiin daruur, maxaa yeelay had-
daan daruurtu jirin curashadu ma jirteen. Sidaas daraaddeed, dartsur-
tii iyo qaliEkli waxay noqdeen (fale). Curashnda waxaa falay da-
ruttria; jabidduna waxay ka timid qalinka. Marka sidaas daraaddeed,
daruurtii iyo qallnkil, waxay noqdeen fale.

FALAHA 0 0 KU ]IR a flX O

Aniga waan tegay maanta

Adign waad tagtay shalay
Gedle wua dabaashay
Pirr ;a! v/ay hscstay
idar.lj,'' -kil wira rogmaday
kry t Tjrr.y ka baxday dttgsiga
v,ay duusiiay
""’r/dri v/;;u wabxay
Inammadii way tageen
Askerigii wuu istaagan yahay
Sraxiibkey Yuusuf wuu dhoofay

Magool waxay is dhooftay IHargeysa.

i'ixahaan haddaad aad u dhuuxdid, waxaad ku arkaysaa in fa~
luliu yahay, anigu, waan, ndigu, waad, geelle, wiuy Magool; way, bsa-
buarkil, wuu, Fay, way, sMnbirti, way, geelii, wuu, inammadii, way,
askerigii, v/in; iyo sHsxiifckay Yui'sul wuu.

MANAGAADEYAALKA IYO NAGAADHYAALKA

Managaadeyaalku iyo nagaadeyaalku waxay yihiin fale tixahaan.

Sldoo kale magacyada wax u go,an (Fay, Geelle, Magool) dhammaan-

— 85 —
;;cd, waxa weeye M e. At Soomaaliga waxuu kaga duwan yahay
Ei'afka kaie, waxa weeye, in magaca wax-u*go'an, -sida Mgaool- iyo
nagaadeyaalku ay is-wada raacaan. Waxaa ka mid ah, haddaan iraado;
cMagool way Tixdaan «Magool» iyo «way» labaduba, waa
fale. Nagaadeyaalku waxay ka joogi karaan magac kasta ama lia
ahaadee, mid wax u go’an, amase, ha ahaadee midaan wax u go’nayn.

LA - FALE
La fale waxaa la yiraahdaa wixii wax lagu falay. Haddaan iraa-
hdo «lsaow.ar ayaan soo v/ac!ay» waxay ku tusaysaa wixii aan soo
waday inuu yahay baabuur, kii wadayna inuu yahay aniga. Ama had-
iaan iraahdo, «waxaan dilay libaax» wixii wax dilay waa aniga, wixii
ia dilayna waa libaax. Haddaanan wax falin, libaaxa lama dileen,
haddaan libaax jirinna; wax dilidu ma jirteen, haddaanan jirinna
lalidu ma jirteen. Anigu iyo libaaxa waxaa noo dhexeeya (falid).
Marka sidaas daraaddeed, anigu waxaan ahay fale, libaaxuna wuxuu
whav la-fale.

LA-FALE 0 0 TfXO KU JIRA

Anigu waxaan dilay mas

Isagu v/uxuu cunay liilifo
Yaanyuurtu waxay cayrisay jiir
Ardadu waxay baranaysaa dersiga
Hooyaday ma aragtay?
Daanyeerku wuxuu cunayaa muiss
Gabdhuhu waxay aadayaan Dugsiga
Raage wuxuu gadaa Dukaan
Ratigu geed ayuu daaqayaa
Macallinlcu wuxuu dhigayaa dersiga

Erayada mas, hilib, jiir, dersiga, hooyaday, muus, dugsiga, du-

kaan, geed, v/axay ku tusaan in ay yihiin la-fale. Iyaga ayaa laliddii
la faluhu ku dhacaday.

Ogeysiis:
La-falaha iyo falaha, v/axaa u dhexeeya falid. Taasina waxay ka
timaaddaa fahdaha qaarkoGd. Falidahaas, waxaa lagu magacaabaa
lalidaha-gudbinta. Falidaha gudbinta, waxa weeye : cun, dil,
baro, arag, samee, aaci, gad, iifci, dhig, cab, sii, iyo ku-wa kale.

— 87 —
 FALAHA QOFMAQABAHA (LA, LOO)

Falaha qof ma qabaha ahi, waa falihii wax falay oo aan la

aqoon, amaba noqon kara falihii qof kasta. Falaha qofmaqabuhu
(La, Loo) fale kasta ayuu ka joogaa oo aan la aqoon. Sidaas daraad-
deed, waxaa lagu magacaabay qofmaqabalia. Qof-ma-qabaha (la, iyo
loo) waxay ka joogi karaan keli iyo kooxba.

«Raggii loo yeer». Tixdaan waxaan ku aragnaa, in raggii loo

yeeray. Qofkiise u yeeray, ma naqaan. Wixii u yeeray waa noqon
karaan fcoox iyo keli. Raggii rag, waa u yeeri karaan, qofna waa u
yeeri karaa, sidaas daraaddeed qof-ma-qabuhu wuxuu ka joogi karaa
keli ama koox.

FALAHA QOFMAQABAHA QO TLXO KU JIRA

a) Wiil baa shalay Iaga saaray Dugsiga

b) Guryo ayaa la dumiyey
d) Biyo ayaa la cabbay
dh) La iibi baabuurtii
e) La kala bax dhaliin iyo waayeel
f) Laysku sheeg ninka
g) Laysku arag meesha
h) Beenti layska diid
x) Lays wada arag
i) La wada kala aammus
j) Nimankii hadalkii loo wada slieeg
k) Ardadii Dugsigii loo dhis
kh) Warsame, loo keen buuggii
l) Ciidankii loo dig shalay

QAAB ERAYEEDKA AF SQOMAALIGA

Af Soomaaligu sida afafka qaarkood ma leh qaab erayeed. Taas

u/aa mid uu kaga duwan yahay afafka qaarkood. Sidaas daraaddeed,
tixaha Af Soomaaliga saddex siyaalood ayaa loo dhisi karaa.

I. Waxaa suurtowda in tixaha falidda lagu horumariyo, lafalahana

lagu xijiyo, faldduna u danbayso sida tixahaan.

— 88 —
 DHISMADA TIXAHA

Fale La-fale Nagaadeyaalka Falidda

Guleed Libaax ayuu dilay
W arsame Ukun ayuu cunay
Ilaaladii ayax ayay sumaysay
Wiilku Baabuur ayuu v/adaa
Anigu Warqad ayaan qoray
Ardadu Dugsigii ayay aadaysaa
Hillaacu dhulka ayuu iftiiminayaa
Beentu dadka ayay ka nixisaa
Runtu dadka ayay ka farxisaa
ICaahiye raadiyaha ayuu dhcgeystaa
Gabadhu soor ayay karinaysaa
Idinku wax ayaad barateen

II. Waxaa suurtowda oo kale tixaha Af Soomaaliga, in la-falaha la

horumariyo, nagaadeyaalkana lagu xijiyo, falidduna ku xigsato,
magacuna ku xigo.

DHISMAHA TIXAHA

La-falaha Nagaadeyaalka Falid Magaca

(falaha) (falaha)
libaax ayuu dilay Warsame
Ukun ayuu cunay Guleed
Ayax ayay sumeysay ilaaladii
Baabuur ayuu waday wiilkii
Warqaddii ayaan qoray anigu
Dugsigii ayay aadaysaa ardadu
Dhulka ayuu iftiimiyaa hillaacu
Dadka ayay ceebaysaa beentu
Raadiyaha ayuu dhegeystaa Kaahiye
Soor ayay karinaysaa gabadhu
Wax ayaad barateen idinku
Dadka ayay ka nixisaa runtu

— 89 —
 DHISMAHA TIXAHA

III. Waxaa kaloo haddana suurtowda in la-falahana la hormariyo,

magacyadana lagu xijiyo, nagaadeyaalkuna ku xigsadaan, falid-
duna u danbayso.

La-falaha Magaca Nagaadeyaalka Falidda

(fale) (fale)
Libaax Warsame ayuu dilay
Ayax Guuleed Ayuu sumeeyey
Warqad anigu ayaan qoray
Baabuur wiilku ayuu wadaa
Dugsiga ardadu ayay aadaysaa
Dhulka hillaacu ayuu iftiimiyaa
Dadka runtu way ka nixisaa
Dadka beentu way ceebaysaa
Raadiyaha Kaahiye wuu dhegaystaa

90
Falaha maga- Qoclb. maga-
cuyaalka na- cuyaalka na- Jaangooyo
gaadiyaha, gaadiyaha, xaaladieyda NagaadiyaJ
ama niana. ania mana- falaha
gaadiyaha gaadiyaha
Guuleed wuu
Ani- -g- -u waxaan
Ciisc wuxuu
Cabdi r ____
wuxuu
]ya- -d- -u waxay
Hillaac- — u wuxuu
Jya- -g- -u waxay
Warsame ---- — wuxuu
Xaali — — , waxay
Wa raabi- -h- -ii wuxuu
MacaUin- -k- -u wuxuu
Jnjiyccr- -k- -u wuxuu
Adi- -g- -u waxaad
Nin- -k- -u wuxuu
Hawce.nay- -d- -u waxay
Raadiyu- -h- -u wuxuu
licoraley- -d- -u waxay
Wiil- -k- -u wuu
Xaliiino — — waxay
Inan- -k- -u wuxuu
Askcri- -g- -u wuxuu
Gabadh- -u waxay
Wiii- -k- -u wuxuu
Ari- -cr- -u W U X U ll

Ciidan- -k- -u W UXUU

AValaalkay — wuxuu
Xaas- -k- -u wuxuu
Niman- -k- -u waxay
Makaaning- -g- -u wuxuu
 La-falaha Jaangooyo
lidda ama amagaca Qodbaha xaaladleyda
wa-u-go'an la-falaha

dilay libaax —
-ii
aaday Marka — —

shubay csel- ”JV

1r
-ii
keenay alaab- -t- -ii
qortay warqad- -d- -a
iftiimiyaa dhul- -k- -a
aadeen Dugsi- -ga- -a
akhriyay huug- -g- -a
cabbtay shaah — ■
—
dilay ha- -S il -ii
dhigay dersi- -g- -ii
dhisay guri- -g- -ii
tagtay baar- -k- -ii
waday baabuur- -k- -ii
xaaqday aqal- -k- -ii
sheegay war- -k- -ii
fashay beeri- -h- -ii
keenay lacag- -t- -ii
karisay socr — —
jebiyay koomow- -g- -ii
ilaalinayaa banki- -g- -a
u socotaa suuq- —
-a
ka shaqeeyaa warshad- -d- -a
ka cabbayaa balli- -g- -a
daafacayaa dhul- -k- -a
seexday laba- -d- -a saac
ka qadeeyay Huteel- -k- -a Jubba
galeen shineema- -d- -a Shabeelle
fuulay Fatuurad- -d- -ii
 LA-FALAHA QOF QABAYAALKA

Magacuyaallada managaadeyaalka ahi (aniga, adiga, isaga, iyada,

idinka, iyaga) waxay fariistaan jagada lafalaha, inkastoo maraiarka qa-
arkood laga digtoonaan karo iyaga. Hase yeeshee qofku markuu ku is-
ticmaaio nagaadeyaal (waan, waad, wuu, v/ay) iyo managaadeyaalka,
tixda way adkeeyaan, sida «Anigu waan tegayaa maanta». Tixdaan
waxaan ku isticmaalay managaadaha (anigu) iyo nagaadaha (waan)
oo isla jira. Isla jiriddoodu waxay ku tustaa adkaynta tixda. Mana-
gaadeyaaiku, waxay fariistaaan jagada falaha, sida (Anigu waan te-
gayaa», iyo jagada la-falaha; sida (Caasha waxay igu tiri aniga iska
tag!) Tixdaan waxaad ku aragtaa, in erayga «aniga», uu fadhiyo jagada
la-falaha. La-falaha qof qabeyaalka managaadeyaalku waxay qaataan
xaaladda jaangooyada (-ii, -a) sida, «Isagu, wuxuu i yiri aniga iska
tag»! ama «Isagu wu.u i yiri anigii iska tag»! Sidaas daraaddeed ma-
nagaadeyaalku aniga, adiga, isaga, iyada, idinka, innaga, iyaga); wa-
xay noqdaan lafalaha qof qabeyaalka.

La-falaha qof qabeyaalku waxay u qaybsamaan. saddex qaybood:

I. Qalbta lafalaha qof qabeyaalka managaadeyaalka (aniga, adiga,
isaga, iyada, innaga, idinka, iyaga).

II. Qaybta lafalaha qof qabeyaalka:

Isaga
(ii, kuu, u lyada noo, idiin
lyaga

III. Qaybta lafalaha qof qabeyaalka (i, ku, isaga, iyada, ua, idin).

I. Lafajaha qof qabeyaalka managaadeyaalka (aniga, adiga, isaga,

iyada, innaga, idinka, iyaga) oo tixo ku jira:

a) Cabdi wuxuu ii keenay (aniga) buug

b) Anigu waxaan ku iri (isaga) «iska tag!»
d) Iyadu waxay kuu sheegtay (adiga) war
dh) Wiilku wuxuu siiyay (iyada) lacag
e) Nimanku waxay nagu waaniyeen (innaga) «wax barta».
f) Wiilashu waxay idin ku yiraahdeen (idinka) hadal aoto
leh.
g) Inanku wuxuu u sheegay (iyaga), in Xasan yimid.

— 92 —
 Ogeysiin:
Ogow, in lafalaha qof qabeyaalka managaadeyaalka laga deeqtoo
naan karo oo tixahaas kor ku yaalla iyaga laga bixin karo. Markii iyaga
laga bixiyo tixaha, macnahoodu doorsoomi maayo. Haddiise aan laga
bixin iyaga tixaha, waxay ku tusayaan adkaynta tixaha.

lsaga,
II. LafaMia qof qafceyaalka (ii, kuu, u, iyada, noo, idiin) oo ku
iyaga,
jira tixo:

a) Isagu wuxuu ii sheegay hadal

b) Isagu wuxuu kim sheegay hadai
d) lyadu waxay u sheegtay (isaga, iyada, iyaga,) hadal
dh) lyagu waxay noa sheegeen hadal
e) Anigu waxaan idiiti sheegay hadal

III. Lafalaha qof qabeyaalka (i, ku, isaga, iyada, na, idm, iyaga) co
tixo ku jira:
a) Buug i sii. Wax i bar
b) Isagu wuxuu ku yiri «Iska tag»!
d) Dhar ayaan siiyay isaga
clh) Isagu wuxuu maqlay iyada hadalkeeda
e) Wiilku wuu na maqlay
f) Macallinku wax ayuu idin baray
g) Faarax wuxuu siiyay iyaga buugag

(I) LAFALAFIA QOFQAREYAALKA

Keli Koox
Id (1. dh. ke.) ii Id (1. dh. ko.) noo (wadajir)
2d (1. dh. ke.) kuu 2d (1. dh. ko.) idiin (kala-jir)
3d (1. ke) u(isaga) 3d (1. dh. ko.) u(iyaga) (kala-jir)
3d (dh. ke.) u-(iyada)

(II) LAFALAHA QOFQABEYAALKA

Keli Koox
Id (1. dh. kc.) i ld (1. dh. ko) na(wadajir)

- 93 —
2d (1. dh. ks.) ku 2d (1. dh. ko.) Idin (kala jir)
3d (1. ke.) Isaga 3d (I. dh. ko.) iyaga (kala-jir)
3d (dh. ke.) lyada

Ogsyslin:

La-falaha qof qabeyaalka qaybta iabaad, falidaha ay raacaan

v/axaa weeye: keen, jjebi, gad, iibi, dir, dhis, kari, shiil, amaahi, jeex,
gorgori, naadi, dab, heensee, sheeg, kexee, kaydi, dhaq, fur, xir, aqool,
loog, samee, iyo kuwa kale oo badan.

Lafalaha qof qabeyaalka qaybla saddexaad, faiidaha ay raacaan

vaxa weeye: dheh, sii, gee, ttis, jeelow, necbow, maqal, dhegayso,
ximi, basaas, shceg, fal, sixir, waal, dhib, lur, kexee, fuul, fariisi, dll,
qaxar, wanaaji, bar, cayri, xishood, caraysii, farxi, calwi, nab, qayii,
geesinimo-geli, ka nixi, ka baq, daa, amrnaan-geli, ceebee, abaaldar,
sir, wareeri, iyo kmva kale oo badan.

Ogow in falidaha qaybta labaad oo qof qabeyaaika qaarkood iyo

kuwa qaybta saddexaad qaarkood, inay geli karaan qayb walba. Fa-
lidaha qayb waiba galaa, way badan yihiin. Falidahaasi waxa wesye:
sheeg, amaahi, gee, samee, kexee, weyddii, fur, jebi, iibi, gad iyo kuwa
kale co badan.

Hadclaan iraahdo: «Guriga i tus», iyo haddaan iraahdo; «Guriga

wiilka II tus». Labadaas tixood, macnaha way kala duwan yibiin, in
kastoc tixuhu isu eg yihiin. Labadaas tixood, vvaxay ku kala duwan
yihiin, waxa wceye, qof qabaha lafalaha (ii, iyo i,). Guriga wiilka
ii tus, waxa weeye, asxaan ii samee, oo anigu ma tagi karee, adigu
wiilka guriga ii tus. Qaybta labaad oo qofqabeyaalku waxay ku tu-
saan hawl oof-qof u qabanayo, amaba qof-qof asxaan u falaya. Waxaa
kaloo haddana ka mid ah tixda «1 gee guriga» iyo «Ii ges wiiSka gu-
riga» iyo «1 amaahi lacag» iyo «Ii amaaho lacag» iyo «1 sii shaah, iyo
«Ii sii wiilka shaah».
 QAYBTA X.

JAGO HORJOOGAYAASHA AF SQQMAALIGA

Jago horjoogayaasha Af Soomaaligu waxay ka horreeyaan fali-

daha, rnagacyadana, way ka danbeeyaan, amaba, way la xiriiraan.
Sidaas daraaddeed, ayaa waxaa lagu magacaabay Jago horjoogayaalka.
Jago horjoogayaalku markii ay keligood yihiin wax macna ah oo ay
leeyhihiin larna arko, markii ay tixda ku jiraanse, macno ayay ieeyi-
hiin, amaba ku tusaan. Haddaan iraahdo:

«Kaahiye wuxuu ku jiraa dugsiga». Erayga jago horjoogaha ahi

(ku), wuxuu na tusayaa jagada Kaahiye joogo. Hawsha jago horjoo-
gayaalku, waxa weeye, inay muujiyaan jagada wax ksliya, tixdana, ay
dhanimaystiraan. jago horjoogayaalku waxay u qaybsamaan saddex
qaybood:

I. Kuwo magaca ka danbeeya amaba ka bcrreya.

II. Kuwo falidda ka horreeya amaba ka mid noqday xubinta falidda.

III. Kuwo falidda ku darsamay ee ka mid noqday falidaha.

I. Kuwo magaca ka danbeeya (guriga agtiisa, guriga gadaashiisa,

guriga dhinaciisa, guriga korkiisa, guriga wareeggiisa, guriga
kaadkiisa, guriga harbarkiisa, guriga geestiisa, guriga gasadiisa,
iyo kuwa kale oo badan). Jago horjoogayaalka, waxaa gadaal ka
raaca magacuyaallada lihiga (-ay, -aa -iisa, -eeda, -eenna, -ooda,
-iinna).

JAGO HORJOOGAYAALKA MAGACA KA DANBEEYA

a) Ivooshin wuxuu fadhiyaa guriga agdisa.

b) Khadiijo waxay seexataa aqalka gudahiisa.
d) Ardaau waxay ku cayaaraysaa dugsiga dabadiisa.
dh) Baabuurku wuxuu taagan yahay ristoorantiga horaydiisa.
e) Baarku wuxuu ku yaallaa huteelka dhinaciisa.
f) Baasku wuxuu ku socdaa jidka bartankiisa.
g) Inanku wuxuu marayaa jidka dliexdiisa.

- 95
 h) Ninku wuxuu martida ku socraa guriga gasadiisa.
x) Koobkii wuxuu saaran yahay miiska korkiisa.

II. Jago horjoogayaalka falidda ka horreeya, amaba ka mid noqday

xubnaha falidda oo ku jira tixo.

a) Anigu waxaan ku kalsocnahay arrinta.

b) Isagu wuxuu ka baqay inuu ku dhaco irntixaanka.
d) lyadu waxay ka xishootay inay caydo ninka.
dh) Ninku wuxuu ku siray naagta hadal macaan iyo been run
u eg.
e) Xubnaha baabuurku waxay u qaybsamaan dhawr qaybood.
f) Lacagtii bankigu wuxuu ku baddelay doollar.
g) Dadkii wuxuu ka qayliyay xaqdarr-ada iyo dhaqan xumada.
x) Haweeneydii waxay ka dacwootay maamul xumada xafiiska.
h) Aradii waxay ka dhiidhiday xumaatada dhulkeeda lagu
hayo.
i) Ninkii wuxuu ka gubtay gumeysiga cusub.
j) Geelii wuxuu ka dareeray ceelkii.

III. Jago horjoogayaalka falidda ka horreeya oo tixo ku jira (ka, ku

soo, sii, la, u, ag).

a) Cabdullaahi wuxuu ka tegay aqalka.

b) Faahiye wuxuu ku jiraa huteelka.
d) Asli waxay la jirtaa wlaalkeed.
dh) Baabuurkii wuu soo noqday shalay.
e) Lo'dii waxay sii socotaa rneel fog.
f) Gabadhu waxay u tagtay aabbeheed.
g) Macaliinku wuxuu ag fadhiyaa ardayga.
x) Shuferku wuxuu ka shaqeeyaa garaashka baabuurta.

Ogeysiin:

]ago horjoogayaalka falidda ka horreeya, waa laysku dari kaaraa.

Markii laysku daro iyaga, si gooni ah ayaa loo dhigaa amaba loo akhri-
yaa. Taas, waxaa ka mid ah (ka + soo —kasoo, la + soo = lasoo, ku + sii
= kusii, u + sii = usii, ka + ga = kaga, la + gu = lagu, u + ga = uga, u +
gu = ugu, ku + soo = kusoo iyo kuwo kale).

— 96 —
 JOGO HORJOOGAYAALKA FALIDDA KA HORREEYA
0 0 LAYSKU DARAY

Jago horjoo- Jago hogjoo- Jago horjoo-

gayaalka oo gayaalka ee gayaalka oo
aan wax la aan welilaysku laysku daray Tixda
xiriiri.n darin

ka SOO lcasoo waan kasoo .............

u la ula waan u l a .................
ku sii kusii wuu kusii.................
ku ia kula way k u la .................
ku soo kusoo' waaci kusoo.............
lca ka kaga waan kaga .............
ku ku kugu way kugu.................
u lca ugu wuu ugu .................
u ka uga way uga .................
u sii usii wuu usii ..................
u soo usoo waan usoo ............. ............

Jago horjooga- Jago horjoo-

yaalka oo lasoo gayaalka oo
koobay ka abuurmay Tixda iyaga oo ku jira
hal eray

u, ku, soo ugu soo waxaan ugu soo qoray warqad

ku, la, soo kula soo waxay kula soo baxday caqli
u, la, sii ula sii wuxuu ula sii tegay Nuur
ka, ga, soo kaga soo waxaad kaga soo tagtay Marka.

Jago horjoo. Jago horjoo- Magacuyaalla- laba jago hor-

gayaalkaan gayaalka da nagaadi- jooge oo Summadda
wax ula ka abuurmay yeyaalka is.raacsan faiidda
xiriirin falido ah

ka hor waan ka horr- eeyaa

ka danb (e) waad ka danb- -aysaa
ka hoos wuu ka boos- -eeyaa
u dbex way u dhex- -aysaa

97
 soo dhexmar waad soo dhexmar- -aynnaa
ka wareeg waad ka wareeg- -aysaan
la dhinac wuu la dhinac- -yahay
ku dhexjir way ku dhexjir- -taa

QOFMAQABA'HA QUDHAALAHA «IS»

Qof ma qabaha qudhaalaha (is), waa fale iyo lafalaha qof ma

qabe ah, oo ka jooga qof aan la aqoon. Qof ma qabaha qudhaallaha
(is), wuxuu ka joogaa muuqaasha qofka saddexaad keli iyo kooxda.
Muuqaasha qofka saddexaad, waxay oggoshahay falidda uu ka hor-
reeyo qof maqabaha qudhaaluhu. Sida, «iska tag adigu!) iyo (iska
warrama idinku?)

Falaha qof ma qabaha qudhaalaha (is) oo tixo ku jira.

1. Isu imaada maanta!

2. Iskaga tag (adigu) meesha!
3. Iska warran adigu?
4. Iska jir bahalka!
5. Iska daa hadalka!
6. Iska daaya hadalka!
7. Iska eeg dameerka!
8. Iskaga bax shuqulka!
9. Iska keen alaabta!

Lafalaha qof ma qabaha qudhaalaha (is) oo tixo ku jira

1. Qof qof, (idinku) isu wargeliya!

2. Is xusuusta idinku!
3. Anigu waxaan is iri «isaga tag halkaan wax kuuma yaal-
liine!»
4. Xuseen wuxuu is yiri «adigaa dadka u wanaagsan»!
5. Faahiye wuxuu is mooday inuu dadka u wanaagsan yahay!
6. Carfoon waxay isu malaysay inay naago u gaarisan tahay!
7. lyagu waxay isu sheegeen hadalkii!
8. Ninka laysu wada sheeg!

KU DHUFASAHDA ERAYGA

Af Soomaaliga sida Afafka qaarkood ku dhufashadu waa lagama

— 98 —
maarmaan. Ku dhufasha la’aanteed, erayadu way isu ekaan lahaa-
yeen. Markii laba eray isaga ekaadaan qoridda, waxaa lagu kala
saaraa ku dhufashada (—). Ku dhufashadu magaca iyo falidda laba-
daba way gashaa, macnahana, way kala saartaa. Ku dhufadu (—)
waa kala sooc dhawaaqeed, oo lagu muujiyo macnaha magaca. Ku
dhufashadu waxay ku saabsan tahay erayga siimaantikadiisa Af Soo-
maaliga. Iyadu waxay kala bixisaa macnaha dheddignimada iyo lab-
nimada erayga Af Soomaaliga.

Ku dhufashada oo erayo ku jirta

Inan (1. ke.) dameer (dh. ke). daanyeer (1. ke.)

Inan (dh. ke.) dameer (1. ke. daanyeer (dh. ke.)
Geed (1. ke.) baqal (1. ke.) faras (1. ke.)
Geed (dh. ke.) baqal (dh. ke.) faras (dh. ke.)
Timir (1. ke.) libaax (1. ke.) wiyil (1. ke.)
Timir (dh. ke.) libaax (dh. ke.) wiyil (dh. ke.)
nayl (1. ke.) waxar (1. ke.) niring (1. ke.)
nayl (dh. ke.) waxar (dh .ke.) niring (dh. ke).
bahal (1. ke.) qurun (1. ke.) shinbir (1. ke.)
bahal (dh. ke.) quriin (dh. ke.) shinbir (dh. ke.)

Ogeysiin:

Ogow in afku uu isagu is dhiso maxaa yeelay, haddii ku dhufa-

sliada laga tego, haddana waxa jira si kale oo lagu kala saari karo era-
yada. Taasi, waxaa weeye: in lagu kala saari karo astaanta rnagaca
(dheddigga amaba labka). Waxaa ka mid ah (inanka, inanta, geedka,
geedda, wiyilka, wiyisha, waxarka, waxarta, baqalka, baqasha, timir-
ka, timirta, nirigga, nirigta).

QO'FMAQABAHA (LA, LOO) iyo HAWLAHOODA

Qofmaqabeyaalka (la, loo) waxay fariistaan jagada falaha, wa-

xayna ka joogaan fale aan la aqoon. Qofrna-qabeyaalka(la, loo) wa-
xay ka joogi karaan keli amaba kadin. Iyagu qof kasta way ka joogi
karaan, sidaas daraaddeed, waxaa lagu magacaabay qofmaqabeyaal.
Erayga (wada) kadin muujiyaha, wuxuu raacaa qofmaqabaha (loo)
sida badan, in kastoo qofmaqabaha (la), uu isna raaco erayga kadin-
laha ah (wada).

— 99 —
 Qof ma qabyaalka (la, loo) waxay oggol yihiin falidaha la xiriira.
Falidaha gudbinta (sheeg, aqool, loog, keen, gee, samee) waxay raa-
caan qofmaqabaha (loo). Qofmaqabayaalka (la, loo) waxay raacaan
falaha iyo lagu falaha qofmaqabaha qudhaalaha (is) iyo jogo horjoo-
gayaalka (ka, ku, u, sii, soo).

QOFMAQABAHA (la) oo tixo ku jira

a) Wiil ayaa la dilay

b) Geedo ayaa la jaray
d) Wax la arag waxna laaban
dh) Ilaah la wada bari
e) Beer baa la gubay
f) Maxaa la sheegay?
g) Nabad ayaa la sheegay
h) Sidee la yahay?
x) Waa la nabdoon yahay, waa la nabad qabaa
i) Maxaa laysu wada sheegay?
kh) Waxaa laysu sheegay nafcad

QOFMAQABAHA (loo)

a) Wiikii waa loo yimid

b) Martidii loo wada aqool soortii
d) Nimankii waa loo wada digay
dh) Faarax hadalkii loo sheeg
e) Beertii la wada goosay
f) Geeri iyo nolol waa loo wada siman yahay
g) Baabuurkii loo keen isaga
h) Ciidankii gumeysatada la wada jebi
x) Ninkii meeshii looguma tegin
i) Guddigii waa loo heesay
kh) Dayuuradihii waa la wada kiciyey

Ogeysiin:

Qofmaqabaha (la), wuxuu ku tusaa qof kasta co innaga

naga mid ah. Qofmaqabaha (loo), wuxuu ku tusaa kadinnimo,
amaba halnimo dad ah. Qof-maqabaha (loo), wuxuu ka abuur-
may laba eray (Ia-bu = loo).

— 1 0 0 '
 QOFMAQABAHA (la, loo) QOFMAQABAHA QUDHAALAHA (is) IYO JAGO
HORJQQGAYAALKA IYO KADINLAHA (wada)

Af Soomaaiiga qofmaqabaha (la, loo) iyo qof maqabaha qudhaalaha (is) iyo jago-horjoogayaalka
(ka, ku, la, sii, soo) way isku raaci lcaraan jiridda.
Ahiguruy, r.r.-iyga qud- Qofqab. Jago iior- Erayga Xiriiriye Dhammaantood oo
t]oftj.i!joy. haahdia (is) laialaha joogay- kadinlaha ah iyo iaysku wada daray
lafalaha iyo Q.M.q. aaika diidaha Tixaha
(la, loo) (ma)

— -la- -i- -ka- -wada — layga wada layga wada dhac maalkii
na- -la-is- _ -ku- -wada — nalaysku wada nalaysku wada dir
— -la-is- -u- .— -wada — laysu wada laysu wada keen raggii
— -la- -ii- •— -wada lay wada lay wada sheeg iyaga
-- -la-is- — -la- -wada laysla wada laysla wada arag
na- -la- —. -ka- -wada —. nalaka wada nalaka wada dareer
— -la-is- -u- — -wada laysu wada laysu wada diid xafiiskii
— -ii- -ku- -wada —. iigu wada iigu wada sheeg iyaga hadalka
—- -la- -ii- —■ ma — layma layma dihn aniga
...
-loo- —■ -ka- — — looga iooga teg meeshii
— -la-is- — -ku- -wada — laysku wada laysku wada goo colkii
_— — -i- -ku- — ma iguma iguma diidin hadalkii
na- -la- — -kil- -wada ■
—. naiaku wada nalaku wada yiri hadalkii
-la-is- — — -wada —* lays wada lays wada bar xeeshii
na- -la- — -ka- -wada nala ka wada nala wada kexee nimankii
na- -la- — -ka- -la —» nala kala nala kala sooc.
— -loo- — -ka- -la —- loo kala loo kala bax nimankii
 KU CELISKA

I. Timaaddo fogey iyo timaaddo dhowey maxay ku kala duwan

yihiin? Timaaddo maxaa loogu magacaaby?
Ma ii sheegi kartaa summadda timaaddo dhowidleyda lagu ya-
qaanno?
Haddaad damacdid, inaad abuurto timaaddo fogidley, sidee u
abuuraysaa?
Hadday timaaddo fogidley ku dhammaato shibbane, muxuu no-
qonayaa xiriirka dhawaaqa ahi? Haddayse ku dhammaato shaqal,
xiriirku muxuu noqdaa?
Ma ii sheegi kartaa summadaha dhammaadka timaaddo dhowid-
leyda?

II. Falidahaan ku dar summadihii timaaddo dhowidleyda.

1. Anigu berri ayaan (aad)..... Baydhabo.

2. Fay todclobaadka dhow (dhammee)..... dugsiga sare.
3. Axmad shan saac kaddib, wuu inagu (martiqaad).....
4. Macallimaddu waxay (keen)..... alaabtii dugsiga.
5. Isagu baabuur ayuu nagu (gee)..... Golaha Hiddaha.
6^ Jamcaha dhow dugsigayagu wuxuu la (cayaar)..... dugsiga
Macallin Jaamac.
7. Bisha Oktoobar oo dhow waxaa wada (cayaar)....... kubbad
dugsiga ina-Cabdille Xasan iyo kan Axmed-Gurey.
8. Iclinku berri aroortii waad (shaqee).......
9. Maridu waxay (seexo)..... ristoorantiga martida.
10. Sanada dhow dugsiyada Sare waxaa (ka bax)...... 5000 oo
ardav.

III. Tixahaan waxaad u beddeshaa tixo diiddoley ah.

a) Geelu wuxuu daaqayaa meel naq leh.

b) Kocshin wuxuu aadayaa maanta Berbera.
d) Nimanku waxay na oran doonaan iska taga.
dh) Cabdiyo waxay tahay gabar wanaagsan.
e) Nuuro iyo Gahayr waxay ku dabaalanayaan Liido.
f) Shufeerku wuxuu wadaa baaska.
g) Iniiyeerku wuxuu dhisa guryaha.
x) Ardadu waxay wax ka barataa Jaamacadda Ummadda,

102
 IV. Erayadaan ku dar erayga weydiinlaha ah (ma).

a) Libaax baan arki doonaa.

b) Macallinku wuxuu imanayaa galabta.
d) Shinbir baa duushay.
dh) Raadiyo Muqdisho ayaan dhegaysan doonaa maanta.
e) Isagu wuxuu akhriyayaa joornaal.
f) Kalluunku wuu hilib wanaasan yahay.
g) Nalal ayaan shiday
h) Rag ayaa shir u fariistay.
x) Ardaygu wuxuu qorayaa dersiga.
i) Saaxiibkay Ashkir wuxuu dhigtaa galaaska shanaad.
j) Faadumo waa gabar dadaal badan.
k) Macallimaddayadu aad iyo aad ayay wax noo baartaa.

V. Ka jawaab weydiimahaan.

a) Fale waa maxay? Falaha qofqabeyaalku waa immisa?

b) Faluhu muxuu ku tusaa? Waxaan fale lahayn ma falmaan?
/ d) Qofmaqabaha qudhaaluhu (is) muxuu ku tusaa?
dh) Keen tixo shan ah, oo ay ku jiraan qofmaqabeyaalka (la
iyo loo).
e) Keen saddex tixood oo ay ku jiraan qofmaqabeyaalka (la
iyo loo iyo jago horjoogaha ku).
f) Keen tixo lix ah oo lafaleyaalka qofqabeyaalku ku jiraan?

KU DAR TIXAHAAN FALE

1 ..................................... ayaa yimid.

2. Baabuur ..................... waday.
2 ............................................ ayaa ciyay.
4 .............................................. galay ristoorantiga.
5 ............................................ ayaa da’ay.
6 ............................................ ayaa jabtay.
7.......................................... .... ayaa qaaday hees

VI. Ku dar Tixahaan Falid iyo la-Fale.

1. wuxuu (askeri) .........................Bankiga

2. (Makaanig) wuxuu ka shaqeeyaa (warshad).
3 ......................... waxay akhrisaa ................ (joomaal).

— 103 —
 4. .................... wuxuu w adaa........... .... (taksi).
5. .................... waxay ka shaqaysaa ................ (makhaayad
larnbar afar.
6. .................... waxay galeen............. .... (shineema Xamar)
7. .................... wuxuu dhigt: ............. (dugsiga Xarnar Jajab).
8. .................... waxav wax ka bartaan................ Jaamicadda
Ummadda.
9. .................... wuxuu dhigtaa ........ ........... (galaas labaad).
10. .................... wuxuu markab........... ......... (bad Hindi).
11. .................... waxay cunaan.................... (miro).
12. .................... wuxuu daaweeyaa..... ...........(dad jirran).

Toddoba tixood oo faie iyo lafale ku jiraan soo qor. Arday walba
ha ku soo qoro guriga, hadal ay ku jiraan qofmaqabeyaalka (la,
lo) iyo shan tixood oo uu ku jiro falaha iyo lafalaha qudhaa-
laha (is).

VII. Tixahaan ku dar Jago Horjoogayaalka ku habboon.

/ a) Isagu wuxuu................ jiraa guriga.

b) Geelle wuxuu................ nool yahay Xaafadda Hodan.
d) Taksigu wuxuu................ socdaa jidka..............................
dh) Walaalkay wuxuu deggan yahay Hodan..............................
e) Xaliimo waxay wax............................. barataa dugsiga Sare.
f) Gabadhu waxay......................... jirtaa walaasheed.
g) Wiilku wuxuu.................... socdaa jidka meel fog.
h) Macallinku wuxuu wax................ dhigaa Jaamacadda.
x) Makaaniggu wuxuu................. shaqeeyaa warshadda.
i) lyadu waxay wax...................... gadatay suuqa.
j) lyagu waxav.................... tageen agaasimaha dugsiga Sare.

VIII. Ka jawaab Tixahaan.

a) Lafale maxaa la yiraahdaa? Maxaa loogu magacaabay lafale?

b) Maxaa u dhexeeya falaha iyo lafalaha?
d) Fale hadduunan jirin lafale ma jiri lahaa?
dh) Sheeg gadaalraacayaalka magacyada falaha?
e) Nagaadeyaasha magacuyaalka, xaggee bay fariistaan?
f) Sheeg tix lafaluhu ugu horreeyo?
g) Keen laba tixood oo lafaluhu u horreeyo faluhuna u dan-
beeyo?

— 104
 Ka jawaab Hadalladaan

1. Sheeg qofmaqabaha (la) wuxuu ka joogo?

2. Qofmaqabaha (is) xaggee buu tixaha ka galaa?
3. Keen tixo qofmaqabaha qudhaaluhu ku jiro?
4. Ka faallood tixdaan «Ninkii markuu ila diriray anigu waan
iska qabtajy».
5. Boqorkii intuu raggiisii warmo geliyay, ayuu ku yiri «war isa
safa!» Tixdaas ka faallod.
6. Dayuuraddii way iska duushay shan saac kaddib.
7. Aniga hayska kay qarin.

IX. Magacuyaalka Lafalaha saddexaad oo koox ah, tixuu ku jiro

keen?

1. Qor tixo magacuyaalka lafalaha ku jiraan?

2. Keen tixo ay ku jiraan managaadeyaalka?
3. Ma ii keeni kartaa tixo ay ku jiraan nagaadeyaashu?
4. Sheeg waxa ku jira tixdaan «Anigu waxaan dhcgeysan jirey
l war».
X. Ku dar Taxahaan Astaanta-dhammaadka Tagto Dareerto.

1. Anigu waxaan (aad) ... ............................. magaalada

2. Isagu wuxuu (akhri)................................. joomaalka dalka
3. Xaliimo waxay (samee)............................. soor
4. Geelle wxuuu (qor) ................................. buug
5. Askerigu wuxuu (daafac)......................... dalka
6. Idinku waxaad ku (jir) ............................. guri cusub
7. Warsame wuxuu (illaali)............................. geel
8. Walaalkay wuxuu (ka sl jaqee)..................... Xafiiska Daw-
ladda.
9. Damur ayaa (ka cura) ............................. degmada Mudug
10. Toddobaad walba dayuuradda (Shirkadda Soomaaliyed
waxay (u duul) ......................................... Hargeysa.

XI. Ku dar Tixahaan Gadaalraacyada sifaynta iyo Erayada Sifaynta:

a) Cabdi wuu (wanaag) ... ...................................... yahay

b) Asli way (gaab).................................................. tahay
d) Nimanku way (dheer)........................................... yihiin

105 —
 dh) Ninku wuu (qab) ............................................. yaliay
e) Naagtu way (tabar)................................................tahay
f) Walaalahay way (cad) ..................................... yihiin
g) Wananku way (weyn) ..................................... yihiin
h) Guryuhu way (fog) .......................................... yihiin
x) Askerigu wuu (xoog)..*..................................... yahay
i) Ardadu way (yar) .......................................... tahay
j) Jidadku way (ballaaran)..................................... yihiin
k) Nimanku way hadal (kulul) ............................. yihiin

XII. Ku dar Falidahaan Astaan ku dhammaadka Timaaddo fogey.

1. Anigu waan (tag) ......................... Beledweyne

2. Xasan wuxuu (gal) ......................... Shineemada Hodan
3. Ninku wuxuu (dhoof).................... laba toddobaad kaddib
4. Abshir wuxuu (baro).................... Af Ingiriiska
I 5. Xasan wuxuu (sheeg)..................... warka dunida
6. Nimanku waxay (ka shaqee)........ mashruuca (iskaa wax u
qabso)
7. Nuurre wuxuu (qor) ................ .... warqad lala yaabo
8. Idinku waxaad (shub)........ ;........... ari
9. Iyagu waxay (martisoor)................ martida Afrika
10. Caliyow wuxuu (ka bax)................ dugsiga Sare sannadda
dhow.

- 106 —
 QAYBTA XI.

SHARIDLEY IYO XIRIIRIYAYAALKEEDA

Shardiley waa falid shardi leh oo ka abuuranta laba tixood oo

laysu geeyey. Tixda hore waxay ku xiran tahay tan danbe, waxaana
isku xira labada tixood erayada shardiga (haddii, kolkii). Haddii aad
timaaddo, anna waan imanayaa». «Haddii lowgu ku wiiqo anna waan
wakiyaa» (wiilwaal). Tixda hore, imaatinkaygu wuxuu ku xiran yahay
imaatinkaaga. Tan danbana, low-wiiqmadaadu waxay ii soo jiiday-
saa wakintayda. Wakintaydu waxay ku xiran tahay low-wiiqmadaada.
Tixda hore, waa tixmadaxeed, tan danbana, waa tixshardiyeed, erayga
shardiguna, waa «haddii».

. XIRIIRIYEYAALKA SHARDILEYDA
)
Xiriiriyeyaalka shardileydu waa saddex.

1. Xiriiriyaha gooraynta oo shardiyelda (haddii, kollcii, markii,

waagii, goortii iyo kuwo kale).
2. Xiriiriyaha tixaha (e) ee falidda hore, wuxuu gadaal ka raa-
caa erayga inkastoo xiriiriyahaas laga reebi karo falidda hore.
3. Xiriiriyayaalka tixaha (yaa, ayaa, haa, waxaa, waa).

1. Xiriiriyaha gooreynta oo shardileyda oo tixo ku jira.

a) Haddaad timaaddo, anna waan imanayaa.

b) Hadduu Geelle i dilo, anna waan dilayaa,
d) Hadday aaddo dugsiga, isna wuu aadayaa.
dh) Haddaan si wanaagsan u shaqeeyo, lacag waan helayaa.
e) Haddii biyo la waayo, ciddu meesha way guuraysaa.
f) Haddii roob da’o, ciddu way nagaanaysaa.
g) Haddaad i caydid, anna waan ku caayayaa (caayi).
h) Markuu i ammaan gelin waayay, ayaan la diriray.
x) Ninkii markuu dharbaaxay naagtii, ayay iskaga tagtay gu-
rigii-
j) Geelii markuu ceelkii ka cabbay, ayaan nasannay.
kh) Baabuurkii kolkii la sameeyay, ayaan fuulnay.

— 107 —
 k) Waagu markuu baryey, ayaan ka kacnay hurdada.
kh) Waagaad timaaddo, ayaan wax ku siin doonaa.
l) Waaguu shaqo helo, ayaan wax weydiisanyaa.

2. Xiriiriyaha tixood (e) oo ku jira tixo.

a) Aan tagee, i daa.

b) Aan galee, iga fur ablaabka.
d) Aan dhoofee, baabuur i saar.
dh) Aan seexannee, hadalka naga daa.
e) Ha fariisteene, kursiyo u keen.
f) Ha hadashee, gabadha u daa hadalka.
g) Aad tagtiine, wax yar i suga.
h) Aad tiraahdide, i maqal.
x) Isagu wax ha bartee, buugag u gad.
i) Aan ku daayee, i daa.
j) Aan wax kuu sheegee, i maqal.
k) Ha kaa tagtee (iyadu), lacag sii.
kh) Ha cabbee (isagu), ka bixi shaaha.
l) Ha seexdee, furaha guriga sii.

3. Xiriiriyeyaalka Shardiga tixaha oo tixo ku jira.

a) Markaan caroodo (ayaan) iska aammusaa.

Markaan caroodo (waan) iska aammusaa.
Markaan caroodo (yaan) iska aammusaa.
Markaan caroodo (baan) iska aammusaa.

b) Kolkuu geelu oomo, ayuu olol badnaadaa.

Kolkuu geelu oomo, yuu olol badnaadaa.
Kolkuu geelu oomo, buu olol badnaadaa.
Kolkuu geelu oomo, wuu olol badnaadaa.

d) Haddaad is cuskatid, waad liibaani doontaa.

Haddaan is cuskado, waan liibaani doonaa.
Hadduu is cuskado, ayuu liibaani doonaa.
Hadday is cuskato ayay liibaani doontaa.

dh) Kolkii aan jidkaas maro, ayaa waxaan arkaa guri foolxun.
Kolkii aad jidkaas marto ayaa waxaad araktaa guri foolxun.

108
 Kolkii uu jidkaas maro, ayaa wuxuu arkaa guri foolxun.
Kolkii aan jidkaas mamo, ayaan waxaan aragnaa guri fool-
xun.
Kolkii aad jdikaas martaan, ayaa waxaad aragtaan.
Kolkii ay jidkaas maraan, ayaa waxay arkaan guri foolxun.

Ogeysiin:

Ogow, in laba xiriiriye laysku dari karo. Sida (ayaa + waxaa).....

Markii aan jirrado, ayaan waxaan iska seexdaa meel xasillan.

Markii aad jirrato, ayaad waxaad iska seexataa meel xasillan.
Markii uu jirrado, ayuu wuxuu iska seexdaa meel xasillan.
Markii ay jirrato, ayay waxay iska seexataa meel xasillan.
Markii aan jirranno, ayaan waxaan isku seexannaa meel xasillan.
Markii aad jirrataan, ayaad waxaad iska seexataan meel xasillan.
Markii ay jirradaan, ayay waxay iska seexdaan meel xasillan.

Gooraynta Shardileyda

Shardileydu waxay u qaybsantaa saddex goorood.

1. Timaaddo fogey.
2. Joogto.
3. Tagto.

1. Timaaddo Shardiley oo ku jirta tixo.

a) Haddaan wax barto, waan shaqaysan doonaa.

b) Haddaad wax baratid, waad shaqaysan doontaa.
d) Hadduu wax barto, wuu shaqaysan doonaa.
dh) Hadday wax barato, way shaqaysan doontaa.
e) Haddaan wax baranno, waan shaqaysan doonnaa.
f) Haddaad wax barataan, waad shaqaysan doontaan.
g) Hadday wax bartaan, way shaqaysan doonnaan.

2. Joogto shardiley oo tixo ku jira.

Markii aan daalo, wraan nastaa

Markii aad daashid, waad nasataa
Markii uu daalo, wuu nastaa

— 109 —
 Markii ay daasho, way nasataa
Markii aan daalno, waan nasannaa
Markii aad daashaan, waad nasatan
Marldi ay daalaan, way nastaan

Kolkaan isaga arko, waan yaahaa

Kolkaad isaga aragtid, waad yaablaa
Kolkuu isaga arko, wuu yaabaa
Kolkay isaga aragto, way yaabtaa
Kolkaan isaga aragno, waan yaabna
Kolkaad isaga aragtaan, waad yaabtaan
Kolkay isaga arkaan, way yaabaan

3. Tagto shardiley oo tixo ku jirta.

Haddaan akJhrin lahaa, waan baran lahaa dersiga

Haddaad akhrin lahayd, waad baran lahayd dersiga
Hadduu akhrin lahaa, wuu baran lahaa dersiga
Hadday akhrin lahayd, way baran lahayd dersiga
Haddaan akhrin lahayn, waan baran lahayn dersiga
Haddaad akhrin lahaydeen, waad baran Iahaydeen dersiga
Hadday akhrin lahaayeen, way baran lahaayeen dersiga

Ninka haddaan arki lahaa, waan u sheegi lahaa hadalka

Ninka haddaad arki lahayd, waad u sheegi lahayd hadalka
Ninka hadduu arki lahaa, wuu u sheegi lahaa hadalka
Ninka hadday arki lahayd, way sheegi lahayd hadalka
Ninka haddaan arki lahayn, waan u sheegi lahayn hadalka
Ninka haddaad arki lahaydeen, waad u sheegi lahaydeen
hadalka
Ninka haddav arki lahaayeen, way u sheegi lahaayeen
hadalka.

Ogeysiin:

1. Suramad ku dhammaadka shardileydu, waxa weeye: (-o, -tid,

-o, -to, -taan, -aan). Summad ku dhammadka joogto shardi-
leyda iyo timaaddo shardileyda, waa summad ku dham-
maadka halkaan kore, aan ka soo sheegay. Illowse, sum-
mad ku dhammaadka tagto shardileydu, waxa weeye (-lahaa,
-lahayd, -lahaa, -lahayd, -lahayn, lahaydeen, -lahaayeen).
 2. Xiriiriye tixoodka shardileyda (-e) oo la xiriira tixmada-
xeedda, wuxuu ka abuurmaa faiidda + e. Waxaa ka mid ah
(aan ta g o + e —tagee idaa).

3. Erayada shardileyda (haddii, markii, kolkii, goorti, waaggii),

waxay jiriddoodu u tahay tixaha lagama maarmaan. Eraya-
daasi, haddii aynan jiri laliayn, shardiley ma jirteen.

4. Xiriiriye tixoodka shardileyda (-e) wuxuu raacaa falidda tix-

madaxeedka ku jirta (ha ta g o + e —ha tagee). Xiraariye
tixoodka -ee), waxaa la weheliya nagaadeyaalka magaacu-
yaalka (-aa, -aad, -uu, -ay, -aan, -aad, -ay). Nagaadeyaal-
kaasi, way qaawan yihiin, oo wax horay kala xiriira nia
jiraan. Nagaadiyeyaalkaas, waxaa ka soo horjeeda lafalaha
qofqabeyaalka magacuyaalka (i, ii, ku, kuu, u, isaga, iyada,
iyaga, idin, na, idiin, noo).

Shardiley furan Tuxmadaxeed Tixshardiley

foogto shardiley Wuu shaqaysanayaa, hadduu shaqo helo
Timaaddo shardiley Wuu shaqaysan lahaa, hadduu shaqo helo
Tagto shardiley Wuu shaqaysan doonaa, hadduu shaqo helo

Diiddo shardiley.

Shardiley furan Tixmadaxee Tixshardiley

Joogto sharidiley Ma shaqaysanayo, hadduu shaqo helo
Timaaddo shardiley Ma shaqaysan doono, hadduu shaqo helo
Tagto sharidiley Ma shaqaysteen, hadduu shaqo heli lahaa

1. Joogto diiddo shardiley.

Anigu ma shaqaysan-ayo, markaan shaqo hel-o

Adigu ma shaqaysan-aysid, markaad shaqo he-shid
Isagu ma shaqaysan-ayo, markuu shaqo hel-o
lyadu ma shaqaysan-ayso, markay shaqo he-sho

Innagu ma shaqaysan-aynno, markaan shaqo hel-no

Idinku ma shaqaysan-aysaan, markaad shaqo he-shaan
Iyagu roa shaqaysan-ayaan matkay shaqo hel-aan

111 —
 2. Timaaddo diiddo shardiley.

Anigu ma shaqaysan doon-o haddii aan shuqul hel-o

Adigu ma shaqaysan doon-tid, haddii aad shuqul he-sliid
Isagu ma shaqaysan doon-o haddii uu shuqul hel-o
Iyadu ma shaqaysan doon-to, haddii ay shuqul he-sho
Innagu ma shaqaysan doon-no, haddii aan shuqul hel-no
Idinku ma shaqaysan doon-taan, haddii aad shuqul he-shaan
lyagu ma shaqaysan doon-aan, haddii ay shuqul hel-aan

3. Tagto diiddo shardiley.

Anigu ma shaqays-teen, haddii aan shaqo heli-lahaa

Adigu ma shaqays-ateen, haddii aad shaqo heli-lahayd
Isagu ma shaqays-teen, haddii uu shaqo heli-lahaa
Iyadu ma shaqays-ateen, haddii ay shaqo heli-Iahayd
Innagu ma shaqays-anneen, haddii aan shaqo heli-lahayn
Idinku ma shaqays-ateen, haddii aad shaqo heli-lahaydeen
Iyagu ma shaqays-teen, haddii ay shaqo heli-lahaayeen

Ogeysiin:

Ogow, in summad ku dhammaadka joogto diiddo shardileydu

tahay, keli (-ayo, -aysid, -ayo, -ayso,), iyo koox (-aynno, -aysaan, -ayaan)
in summad ku dhammaadka timaaddo diiddo shardileydu tahay,
keli f-o, -to, -tid, o,) iyo koox (-no, -taan, -aan), in summad ku dham-
maadka tagto diiddo shardileydu tahay, keli haddii ay faliduhu ku
dhammaadaan shaqal (-teen, ateen, -teen, -ateen), iyo koox f-anneen,
-ateen, -een). Haddiise faliduhu ku dhammaadaan shibbane, summad
ku dhammadka tagto diiddo shardileydu tahay, keli (-een, -teen, -een,
-teen) iyo koox (-neen, -teen, -een). Summadahaas oo idilu waa
summad ku dhammaadka tixmadaxeedka shardileyda, summad lcu
dhammaadka tixshardileydu, iyana waa sidaas oo kale, mid keliya ma
ahee. Taasina waa summad ku dhammaadka tixshardileyda (keli)
waxa weeye (-lahaa, lahayd, -lahaa, -lahayd), kooxduna waxa
weeye (-lahayn, -lahaydeen, -lahaayeen).

112 —
 QAYBTA X II.

F A L K A A B

Faikaabktt waa erayo wax muujiya. Erayada falkaabku waxy-

aalo kala geddisan, ayay muujiyaan. Erayadaas qaarkood, waxay muu-
jiyaan meel, qaarkoodna wuxuu muujiyaa gooi% qaarka kalena wuxuu
muujiyaa si, amaba qaab. Sidaas daraaddced, ayaa waxaa lagu ma-
caabay tusayaai falkaab. Intaas keliya ma ahee, haddana, v/axaa fal-
kaab jira rnuujiya jimayn, iyo dan iyo sabab. Sidaas daraaddeed, tus-
raada falkaabku waxay u qaybsantaa siddeed.

I, Falkaab Gooreed.

Goortii, lcolkii, markii, waagii, maalintii, sannaddii, qarnigii,

gelinkii, toddobaadkii, saacaddii, fiidkii, cashadii, aroortii, ga-
labtii, duhurkii, liarkii, maqribkii, casarkii, galab-gaabkii, barqa-
dii, daqiiqadii, gugii, xagaagii, dayrtii, jiilaalkii, saqdiidhexe,
waaberigii, qorrax-dhicii, diraacdii, abaartii iyo kuwa lcaie.

II. Faikaab meeleed.

Halkaan, halkaas (halkaa), haikeer, meesha (rneel), hortii, gadaa-

shii, hoostii, korldi, meel walba, meeluun, meel kasta, dhexda,
dhinaca, barbarka, geesta, meel fog, rneel dhow, rneel ku dhow,
rneel ka fog, xaggii, xag kasta, xag walba, gasada, kaadka, gun-
dhigga, saldhigga, meel ka meel, dhinac ka dhinac, gees ka gees,
goobtii, iyo kuwa kale oo badan.

III. Falkaob siyeed, ama qaabeed.

Si, sidii, aad iyo aad, degdeg, aad, aayar, durbaba, waa yahay,
v/aa hagaag, waa run, waa been, waa la arkaa, way suurtowdaa,
way noqotaa iyo kuwo kale.

IV, Paikaah qiyaaseed.

In yar, in badan, wax yar, wax badan, in weyn, in fudud, in cu-
lus, wax cuius, wax fudud, xig, (kistoo), goror, iyo kuwa kale oo
badan.

113
V. Falkaab weydiimeed.

Erayada falkaabka weydiimeed waxay ka dbasheen wax weydiis

(weydimley), meeqa, intee, intee-jeer (imisaa-jeer, nieeqa-jeer)
xigtee (kistee), iyo kuwa kale.

VI. Falkaab daneed.

Falkaabka daneed, waxaa ka dhashay weydiinley: Maxaa dhacay?

Ma kas iyo kama baa? Maxaad ula dan leedahay? Maxaad ka
waddaa? Maxaad u dan leedahay? Falkaabka daneed eray iyo tix-
ba waxay muujiyaan danta qofka hadlaaya uu ka leeyahay hadal-
kiisa. Waxaa ka raid ah: Ashkir, wuxuu u yiraid, inuu shaqeeyo
maanta. Tixdaasi, waxay ku tustaa imaatinka Ashkir in dani ku
jirto. Falkaabka daneed (sidaas daraaddeed), isaguna wuxuu
muujiyaa sabab iyo dan.

VII. Falkaabka ka horjeedaha ah.

Wuxuu muujiyaa suurtoobid. Qof hadlayaa, marmarka qaar-

kood wuxuu ku hadlaa erayo uu ku muujinayo suurtoohid, amaba
wax dhici kara. Erayada suurtowga muujiyaa waa: hase yeeshee,
inkastoo, si kastaba, wax kastaba, si walba, illowse, iyo kuwa
kale.

FALKAABYO TIXO KU JIRA

I. Falkaabyo gooreed oo tixo jira.

a) Waagii markuu beryay, ayaan hurdada ka kacay.

b) Gu'ga roob ayaa da’a.
d) Saqdiidhexe ayuu hurdada ka salalay,
dh) Fiidkii ayuu ii yimid.
e) ITabeyn barkii, ayay qaylo la soo toostay.
f) Intii uu ka yimaado, ayaan sugay.
g) Ka-gocr-ka-gcor, ayuu wiilku gaaiaysnaa.
h) Had ivo jeer gabadhu wax bay barataa.
x) Sanadii dhaweyd waxaa ii yimid walaalkay.
i) Qorraxdhicii ayaad ka tagtay guriga.
II. Falkaabka meelsed oo tixo ku jira.

a) Minku wuu ka fayow yahay dliiuas walfaa.

b) Gasada aqalka waxaa ku jira haweenay.
d) Buuggii wuxuu yaallaa halkaas.
dh) Xag walba waxaa ka yimid niman.
e) Meel ka meel ayuu faraskaygii u otday.
f) Goobtii raggu fac’hiyey, waxaa ka istaagay wiil yar.
g) Warkii rneel walba wuu saabta.
h) Xaggii loo dhigaba waa gammaan xulashadeediiye (Sayid
M. Cabdiie Xasan).
x) Meel ka fog gurigayaga ayuu dugsigu ku yaallaa.
i) hfeel u dfeow isaga ayuu fariistay.

III. Falkaabka Siyeed oo tixo k« jira.

a) Si xun ayuu isagu ula hadlay.

b) Sidaas oo kale ayuu hawshii u samssyey.
d) Libaaxii aayar ayuu u socday.
dh) Hadalkaasi waa been.
e) Waxaa la arkaa inuu yimaado maanta.
f) Way suurtowdaa in ninku tago.
g) lyadu waxay iga ballanqaadday durbaba inay imaanayso.
h) Aad iyo s.ad, ayay nimankii noola hadleen.
x) Isagu aad ayuu wax u cunaa.
i) Degdeg ayay Xaliimo gurigii uga baxday.

IV. Falkaabyo Qiyaaseed oo tixo ku jira.

a) Idinku waxaad i warsateen xoogaa sonkor ah.

b) Xig bariis ah iga gado.
d) Samantar inyar ayuu ila joogay.
dh) Macallinkaan wax badan ayaan guri wada deggenayn.
e) Xaajadaani wax fudud rna aha.
f) Far la’aantu waa dhibaato culus.
g) Isagu wax badan ayuu iiga sheekeeyay dalka Soomaalida.
h) Kacaanka Oktoobar taariikhda Soomaalida wuxuu ku leey-
ahay in weyn.

a) Mseqa jeer, ayaan hadaika kuugu celcelinavaa?

b) jeer ayaad wax i wejxliinavsaa?

— 1 1 5 -
 d) Xaajadu uma culusa sidaan u malaynayay!
dh) Buuggu ma u adag yahay sidaad ii shecgtay?
e) Intay kari kartay ayay iyadu shaqaysay!
f) Intuu cuni karay ayuu wax cunay.
g) Iyagu waxay sameyn kareen ayay sameeyeen.
h) Wax alla wuxuu fali karay ayuu igu falay.
x) Xigtee xigtaan u haysaa?

VI. Falkaabyo Daneed oo tixo ku jira.

a) Anigu kasiyo kama ayaan kugu caayay.

b) Isagu muxim ula dan leeyahay xaalkaas?
d) Hadalkeeda iyadu maxay ulajeeddaa?
dh) Afgooye waxav u aadeen iaay beeraha ka shaqeeyaan.
e) Dhakhtarku ma shaqayn karo maanta, sidaas daraaddeed
wuxu aaday gurigiisii.
f) Madaxaa i xanuunaya, sidaas daraaddeed, maanta anigu ma
shaqayn karo.

VII. Falkaabyo ka horjeede oo tixo ku jira.

a) In kastoo uu yiri ha ii iman, waan isaga imanayaa isaga.

b) In kastoo ay i neceb tahay, waan la hadli doonaa.
d) Ninku wuu i jecel yahay, hase yeeshee waa nin xun.
dh) Iyadu si kastoo ay hadal qabow igula hadaslio, marna ru-
maysanmaayo hadalkeeda.
e) Wax kastoo laygu sameeyo, hindisahaygu kuma docrsoo-
mayo.
f) Macallinku wuu i faaniyay, illowse waan aqoon xumahay.
g) Idinku waad i xaar xaariseen, illowse idinka caroonmaayo.
h) Si kastaba waxbarashada u deynmaayo.
x) Si kastaba ixawsha waan u wadayaa.
i) jirtoo anigu kurna dhaaran guul (illowse) waxaan ku dhaar-
tay genbis.
j) jirtoo isagu wax wuu bartaa, hase yeeshee dhugmo dhser
rna leh.
k) Ka dhig inaan ku aqaan, aqoon hoosese, kimma lihi.
kh) Ka dhig inuu caroodo, muxuuse samayn karaa?
 QAYBTA XIII.

ABUURIBBA MAGACYADA CUSCUSUB

Eray abuuriddu Af Soomaaliga, way ku badan tahay sida afafka

kale. Waagii kasta, erayo cusub ayaa ku biirsama Af Soomaaliga.
Erayadaasi waxay noqon karaan, erayo ku saabsan horukaca dalka
Soomaalida iyo gaddoonka dhaqanka Soomaalida heer kasta. Ku
hadalka erayadaasi, kuma badna dhaqanka dadka Soomaalida ah, taa-
sina, waxaa sshab tt ah in afka Soomaalidu uunan u helin awood uu
kaga koro c~:aba uu kaga baxsado afafka isaga ciriiriga ku haya, ama-
ba halis weyn u noqday horukiciisa, waa walba iyo qarni kasta. In
kastoo dhibaatadaasi jirtay, haddana afku wuu iska iuudayev oo wuu
rafanayey. Abuuridda erayada cuscusubi, uguma badna sida afafka
horumaray, taasina waa qorid la’aanta ivo xoogag dhaqameed oo isaga
dibudhac ku riday.. Sidaas daraaddeed, eray abuuriddu gadaal
shisheeye oo isu kaachaday. Sidaas daraadeed, eray abuuriddu gadaal
ayay uga dhacday Af Soomaaliga. Eraya abuuriddu waa astaan ku
xiran gaddocnka dhaqanka dadka, iyo horukicidda dalka dhinaca far-
saniada iyo dhinaca teknooloojiga iyo aqoonta. Eray abuuriddu wa-
xav ka abuurantaa amase ka soo dhalataa laba magac oo laysu geeyay
macno hor lehna ku tusa. Eray abuuriddu waa lagama maarmaan si
walba. Erayada abuuriddoodu siyaalo badan ayay ku soo dhashaan.

I. Magac falid loo geeyay iyc gadaalraace.

geeijire (geel -f jir + e = geeljire).
caancole (caano -f leh + e=caanoole).
beensheege (been + sheeg + e = beenshges).
daljire (dal+ jir-f e = daljire).
biyoole (biyo + leh + e = biyoole).
ceebsheege (ceeb + sheeg+e = ceebsheege).
fidnowade (fidno + wad + e = fidnowale).
geeltocsiye •;geei + tocsi + ye = geeltoosiye).
ellcktrijisie (eliektriji + ist + e = ellektrijiste).

II. Magae, magr.e lco geeyey iyo gadaalraacaha qofka.

xooladhaqato (xoolo + dhaqad + to = xooladhaqato).
beeratabcato (teoro tabcad + to = beeratabcato).

— 117 —
 dhuunijecle (dhuuni + jecayl + ie = dhuunijede),
barqogol (barqo+ gogol= baqogogol).
dhuunitaabac (dhuuni + taabac = dhuunitaabac).
gacmodheere (gacmo+ dlieer + e = gacmodheere).

III. Magac loo geeyey gadaalraaeaha qofka iyo qodobka magaca.

caqliile (caqli+leh + e = caqliile).

siiye (sii + (y) + e = siiye).
geelleyda (geel + ley + da = geeileyda).
beloqabaha (belo + qab + a h + a = b e lq a b a h a ).
eaqlilaawe (caqli + la(w) + e = caqlilaawe).
dhegeystaha (dhegeysad + te + ha = dhegeystaha).
dhugmalaawe (dhugmo + la(w) + e = dhugtnolaawe)..
ceeblaawe (ceeb +la(w ) + e = ceeblaawaha).
ceebleyda (ceeb + lev + da = ceebleyda).
xiialaawe (xilo + la(w) + e = xilolaawaha).

— 118 ~~
 QAYBTA XIV.

KU DHUFASKADA FALIDDA

Ku dhufashada falidda Af Soomaaliga waxay ku tahay lagama

maarmaan. Ku dhufashadu haddaynan jirin lama kala bixiyeen fali-
daha qaarkood, ku dhufashada ayaan ku kala saarnaa tagtada iyo
farriinleyda. Ku dhufashadu, waxay leedahay macno siimaantig ah.
Sida aad halkaan ku aragto ku dhufashada keliya, ayaa kala saari karta
labada macnood oo isku si erayadooda loo dhigo, in kastoo labada
falidood ay kala duwan yihiin.

TIXAHAAN GAAGAABAN AKHRI. OO KU

DHUFASHADA KALA BIXI

Faminleyda Tagtada
la-kaalay! la kaalay!
keenl lceen!
arag! arag!
samee! samee!
akhri! akhri!
gee! gee!
bixi! bixi!
is taag! is-taag!
jebi! jebi!
iiaali! ilaali
kexee! kexee!

Eray falideed oo ku dhufasho ah oo tix u dhigma

Wyediinley Sugidiey (jawaan gaahan)

Adigu ma aragtay wiilkii? arkay!
Isagu ma arkay wiilkii? arag!
Iyadu ma aragtay wiilkii? aragtay!
Innagu ma aragnay wiilkii? aragnay!
Idinku ma aragteen wiilkii? aragte!
lyagu ma arkeen wiiikii ? arke!

119 —
Adigu ma cuntay hilibkii? cunay!
Isagu ma cunay hilibkii? cun (cunyay!)
Iyadu ma cuntay hilibkii? cuntay!
Innagu ma cunnay hilibkii? cunnayi
Idinku ma cunteen hilibkii? cunte!
Iyagu ma cuneen hilibkii? cune!

Adigu ma maqashay hadalkii? maqlay!

Isagu ma maqlay hadalkii? rnaqal (maqalyey!)
Iyadu ma maqashay hadalkii? maqasiiayi
Innagu ma maqalnay hadalkii? rnaqalnay!
Idinku ma maqasheen hadalkii? maqashe!
Iyagu ma maqleen hadalkii? maqle

LABANLAABKA FALIDAHA

Falidaha Af Soomaaliga waa la labanlaabaa. Labanlaabidda fali-

duhu waxay ku tustaa hawsha adkaynteeda iyo kooxaynteeda. Falidda
labanlaabkeedu wuxuu ka abuurmaa xaraf qaybiuta hore OO' falidda.
Markii falid la labaniaabayo xaraf qaybinta hore oo falidda ayaa iagu
daraa falidda; sidaan oo kale (celi saca) cel-rceli = celceli saca) haw-
shaas, celceliska ahi, waxay ku tusaysaa hawl dhowr jeer la celceliyey
intii laga gaaro dantii laga lahaa.

Falidaha Labanlaabma oo Tixc Ku jira

Keli Koox
Beerta fal! beerta falfala!
hilibka liq! bilbaha liqliqa!
sheeg hadalka! sheegshecga hadalka!
soo noqo maanta! soo noqnoqda maanta!
guriga xir! guryaha xirxira!
way wadday baabuurkii! way wadwadday baabuurkii!
waan tiriyaa lacagta! v/aan tirtiriyaa lacagta!
waxaad soo marteen guri! waxaacl soo mamiarteen guryo!
alaabti ayuu isugeeyey! alaabihii ayuu isugeegeeyey!
daaqadaha tir! daaqadaha tirtira!
rhnka bal eeg! nimanka bal eegeega!
ha kuuaudin meel! ha kuiidkuudina meelo!

— 120 —
waan ku socday jidka! waan ku socsoconnay jidadka!
v/ay ku wareegtay aqalka! way ku warwareegeen aqallada!
meesha geelu fariisto! meesha geelu farfariisto!
gorgor waa fariisan! gorgor waa farfariisan feero waa
kala jeex! (calikaar)

121 —
 QAYBTA XV.

TIRADA AAN QAABKA LAHAYN

Tirada Af Soomaaliga way ku sahlan tahay sidii lagu abuuri la-

haa. Markii wax la tirinayo, tirada waxaa laga bilaabaa, kow, labo,
saddex, afar,.... illowse, markii tiradu mid keliya tahay, waxa la
yiraahdaa, «waa hal shilin»» ee lama yiraahdo: «waa kow shilin».
Sidoo kale, markii tiriska la bilaabayo, waxaa laga bilaabaa (kow) ee
lagama bilaabo (hal).

Afka Soomaaliga intii ka bilaabata labo, kuna, dhammaata bi-

lyan waa koox. Magac kasta oo tiris ah oo koox ah, magaca kale oo
la xiriiraa isna waa koox. Taas, waxaa ka mid ah, haddaan iraahdo
«iyagu waxay joogaan saddex guryood», amaba «Iyagu waxay leeyi-
hiin bilyan (guri guryood). Af Soomaaliga waxaa ka suurtowda laba
siyood, markii wax la tirinayo. Waxaa la dhiri karaa (kowiyo toban,
labiyo toban, saddex iyo toban) amaba (toban iyo kow, toban iyo labo,
toban iyo saddex). Dadku qof kastaa, siduu jecel yahay ayuu wax u
tiriyaa. Haddii kowaadka laga bilaabo gaf ma aha, haddii tobanaadka
laga bilaabana gaf ma aha.

Gadaalraacayalka tireed.

Magaca kooxda ah oo raaca tirada kooxda; waxaa lagu aqoona-

daa gadaalraacaha kocxda tirada. Magacu hadduu ku dhammaado
gadaalraacaha kooxda magaca (o, geed-o), ama (-yo, gur-yo), waxaa
raaca gadaalraacaha tirada kooxda (-ood, yood), lix iyo toban riyood,
waxaan ku jiraa lix qawlad-ood, amaba, waxaan soo maray shan
gur-yocd). Sidoo kale, shan naagood, boqol gabdh-ood. Magacyada
kooxda ahi, oo raaca tirada kooxda ah, waxay ku haraan sidaas; ga-
daalraacyadooduna, waxa weeye: (-yow, -yin, oyin, -yaal, iyo kooxda
labanlaabanta.

— Shan oday (odayaal), toban goleyaal, lix iyo toban gabayaal,

labaatan shaatiyaal, lixdan waraabayaal, afartan maraadiyaal.
— Kumanyaal geelalyow (kooxayn la sii kooxiyay).
— Lixdan sheekooyin, ayaan akhristay.
— Afar geenyooyin, ayuu soo gatay.

— 122 —
 — Wuxuu soo maray boqol (aal) jidad.
— Waxay leedahay shan koob (ah).
— Waxay igula hadleen lix afaf.
— Dawladdu, waxay dirtay kun baas ('as).

Xiriiriyalia (oo) ee tixda, ayaa tirada kooxda ah, iyo magaca

kooxda ah raaca. Markaas kaddib magacyadu, waxay noqonayaan
sifayn. Taas waxaa ka mid ah, haddaan iraahdo: «Iyagu waxay lee-
yihiin boqol gwri (-yood) oo waaweyn». «shan gabdhood oo dhaa-
dheer, ayaa yimdi». Xiriiriyaha (oo) iyo magaca kooxda oo ka dan-
beeya, waxay ku tusaan sifayn (-00 waaweyn, -0 0 dhaadheer). Sifayntu
waxay ku saabsan tahay tirada iyo magaeyada tirsan.

TIRADA QAABKA LEH

Tirada qaabka luhu, iyadu way ka duwan tahay tirada kale. Wa-
xa.y kaga duwan tahay qoridda iyo akhriska, hase yeeshee, abuuriddee-
du ma leh dhib. Markii la abuurayo tirada (kow, labo, saddex, afar,
shan, lix, toddoba, siddeed, sagaal, toban), ayaa waxaa lagu daraa ga-
daalraacaha tirada qaabka leh (-aad); gadaalraacaha tiradu wuxuu
ka raacaa magacyada tirada qaabka leh gadaal. Gadaalraacaha mar-
kaas kaddib ayaa waxaa raaca qodobka magaca (-ka). Hadda, wa-
xaad arkaysaa qoristooda iyo akhriskooda:

1° koow + aad + ka = koowaadka.

2° laba-f aad + ka = labaadka.
3° saddex+ aad+ ka = saddexaadka.
4° afar + aad + ka = afaraadka.
5° shan+ aad+ k a = shanaadka.
6° lix + aad + ka=lixaadka.
7° toddoba + aad + ka= toddobaadka.
8° siddeed + aad+ ka = siddeedaadka.
9° sagaal + aad + ka = sagaaladka.
10° toban + aad + ka = tobanaadka.
11° kow iyo tob + naad + ka = kow iyo tabnaadka.
12° laba iyo tob + naad + ka = labo iyo tobnaadka.
20° labaatan iyo koow + aad + ka = labaatan iyo koowaadka.
30° soddon + aad + ka = soddomaadka.
100° bcqol + aad —ka = boqo!aadka.
1000° kum + aad + ka = kumaadka.

123 —
 QAYBTA XVI.

MAGACUYAALLADA AF SOOMAALIGA

Sida la og yahay, magacuyaallada Af Soomaaligu waxay u qayb-

samaan sagaal qaybood:

Falaha La-Falaha
Anigu Aniga, i, ii,
Adigu Adiga, ku, kuu,
Isagu Isaga, u, iyada, iyaga,
Iyadu Iyada,
Innagu Innaga, na, noo,
Idinku Idinka, idin, idiin,
Iyaga lyaga.

2. Magacuyaalka qudhaalaha (is).

Falaha La-falaha
Anigu (laftaydu, qudhaydu) Aniga (laftayda, qudhayda)
Adigu (laftaadu, qudhaadu) Adiga (laftaada, qudhaada)
Isagu (laftiisu, qudhiisu) Isaga laftiisa, qudhiisa)
Iyada (lafteedu, qudheedu) Iyada (lafteeda, qudheeda)
Innagu (lafteennu, qudheennu) Innaga (lafteenna, qudheenna)
Idinku (laftiinnu, qudhiinnu) Idinka (laftiinna, qudhiinna)

3. Magacuyaalka lihiga.

Falaha La-falaha
aqalkaygu Aqalkayga
Aqalkaagu Aqalkayga
Aqalkiisu Aqalkkiisa
Aqalkeedu Aqalkeeda
Aqalkeennu Aqalkeenna
Aqalkiinnu Aqalkoodu
Aqalkoodu Aqalkiinna

— 124 -
 Ogow, in Magacuyaalka lihigu uu ka abuiurno magac Kasia. fea-
gacyadaas, waxaa raaca gadaalraacaha lihiga.

aqalk-ay-gu (-ay-)
aqalk-aa-gu (aa-)
aqalk-iisu (-iisa)
aqalk-eedu (-eeda)
aqalk-eennu (eemia)
aqaik-i innu (-iinna)
aqalk-oodu (-ooda)

4. Magacuyaalka Tilmaanecd.

Ksii K-oox
K.c:ii (iao) bitv/aan kuv/a -f kan (dh. 1.)
tan (dlieddig) knwaas (dh. 1.)
kaas (lab)
taas (dheddig) kuweer (uh. 1.)
kanoo kale (i.)
teer (dheddig)
tanoo kale (dii.) kuwaanoo kale (dh.)
taasoo kale (dii.) lu-waasoo kale (dh. 1.)
keeroo kale (1.) kuv/ceroo kale (dh. 1.)
teeroo kale (dh.)

5. Magacuyaalka xadaysan (is).

Magacuyaalka xadaysan (is) waxaa gadaal ka raaca gadaairaa-

cyada lihiga. Sidaas daraaddeed, wuxuu u eg yahay magacuyaalka
qudhaalaha (lafta, nafta, qudha).

isk-ay-gu (-ga)
isk-aa-gu (-ga)
isk-eedu (-eeda)
isk-iisu (-iisa)
kk-eennu (-eennni
isk-iinuu (-iinna)
isk-oodu (-ooda)

dhammaant-iin, waad ieka tagteen

dhammaant-een, waan iska tagnay
 dhammaant-ood, way iska tageen
dhammaant-een, waan iska tagnay
kullig-een, waan iska tagnay
kullig-iin, waad iska tagteen
kullig-ood, way iska tageen

Magacuyaallada xadaysan ama jaango’an, waxaa kaloo la wehe-

liya magacuyaallo jaango’an. lyagu waxa weeye:

Wax kasta, qof kasta, mid kasta, kuwo kasta, nin kasta, rag kasta,
naag kasta, dad kasta, iyo kuwa kale oo badan.

6. Magacuyaallada weydiinleyda ah.

yaa-yaa yimid?
maxaa- maxaa dhacav?
kee- ninku kee yahay? gurigu, kee yahay?
tee- naagtu, tee tanay? laantu tee tahay?
kuwee-nimanku lcuvs'ee yihiin?
kuwee-naaguhu kuwee yihiin?
kuwee-guryuhu, kuwee vihiin?
meeqa-intee, immisaa?
nimanku-intee yihiin?
guryuhu-immisaa yihiin?
dugsiyadu meeqa yihiin?
shaarku-meeqa buu joogaa?
funaanaddu meeqa bay joogtaa?
surweelku immisuu joogaa? (lacagtiisu waa maxay?
hilibku intee joogaa?

7. Magacuyaalka tixaha isku xira amaba ku iiri kara tix la wada og

yahay.

kii (1.) tii (dh.) kuwii (dh. 1.) intii (dh. 1.)
qofkii (dh. 1.), wixii (dh. 1.), midkii (1.)
middii (dh.).

markaan jidka soo maray, waxaan ku arkay kii?

markaad jidka soo martay, ma ku aragtay tii?
markuu jidka soo maray, ma ku arkay kuwii?
niarkay soo martay jidka, waxay ku aragtay midkii.

— 126 -
 markaan soo marnay jidka, waxaan ku aragnay middii.
markaad soo marteen jirdka, waxaad ku aragteen qofkii.
markay soo mareen jidka, waxay ku arkeen wixii.

8. Magacuyaalka diiddaalaha.

qofna, waxna, waxbaba, waxba, midna, ninna, tuna, kuwana,

dadna, ragna, kuna, gurina, geedna.

Anigu qofna ma arkin

Adigu waxna ma haysatid
Isagu waxbaba ma haysto
lyadu waxba ma haysato
Ninku midna ma haysto
Innagu ninna ma aannaan baryin
Idinku dadna ma aadnaan baryin
Iyagu ragna ma ay baryin
Isagu geedna ma harsan
Isagu tuna muunan arag
Wiilku gurina muunan gelin

Ogow, magacuyaalka diiddaaluhu wuxuu raacaa erayada diiddo-

ieyda (ma iyo summad dhammaadka diiddoleyda falidda (-in).

9. Magacuyaalka aan xadaysnayn amaba aan jaangooyo lahayn.

qof, mid, wax, waxuun, ku, tu, kuwo, nin, dad, miduun, ninuun,
naaguun iyo kuwo kale.

qof ayaa yimid maanfa

mid ayaa yimid maarda
ku ayaa yimid maania
tu ayaa timid maanta
kuwo ayaa yimid maanta
nin ayaa yimid maanta
ninuun ayaa yimid maanta
dad ayaa yimid maanta
naag ayaa timid maanta
dad ayaa yimid maanta
wax ayaan soo ogaaday maanta
waxuun ayay soo ogaadeen maanta

— 127 —
 GADAALRAACYADAMAGACYADA AF SOOMAALIGA

Gadaalraacyada magacyadu waxay ka mid yihiin xubnaha erayada.

Eray markuu abuurmo, wuxuu ka abuurmaa xubno dhawr ah. Xub-
nahaas waxaa ka mid ah salka iyo laanta iyo sumrnad dhammaadka
iyo qodobka magaca iyo jaangooyo xaaladleyda magaca amaba gadaal-
raacaha magaca. Gadaalraacyada magacu waxay gadaal ka raacaan ma-
gacyada aan wax u gooni ahayn horay amaba dhexda. Sida afafka kale,
Af Soomaaligu wuxuu leeyahay gadaalraacyo ku tusaya qof &ma wax
kale. Sidaas daraaddeed qaybta gadaalraacuyadu waxav u qaybsa-
rnaan Lix qaybood.

L Gadaalraacyada isagaeyada labka ah qaybtooda:

x.
Gadaalraacaha (-le-) caqli-le, biyoole, geel-le, naagoo-le,
beer-Ie, (beer + re = beerre).
2. Gadaalraacaha (-laawe-) caqii-laawc, dhaqan-laawe, geel-
laawe, diin-laawe).
3. Gadaalraacaha (-e (-ye-) dil-e, shaqee-ye, cun-e, cabb-e.
4. Gadaalraacaha (-te-), dhageys-te, samays-te, jeclays-te.
5. Gadaalraacaha (4ow-), caqli-Jow, been-low, faala-iow,
run-low.
6. Gadaalraacaha (-yaa-, -shaa-, -aa-), gabay-aa, lutni-yaa,
dhaantee-yaa, qayli-yaa ama qay-shaa.
7. Gadaalraacaha (-qabe) belo-qabe, ciil-qabe, naxdin-qabe,
xishood-qabe.
8. Gadaalraacaha (-yahan-), dagaal-yahan, gun-yahan, dhaqan-
yahan.
9. Gadaalraacaha (-vaqaan-) xaajo-yaqaan, xeel-yaqaan, xil-
yaqaan.
10. Gadaalraacaha (-iste-), eleetrij-iste, jeoloj-iste, muusik-iste.
Gadaalraacahani wuxuu inaka soo galay afafka shisheeyaha.
II. Gadaakaacayada Magacyada Dheddiga ah qaybtooda.

1. Gadaalraacaha (-do-) baabuurwad-do, jeex-do, baaq-do, liq-

■do, luud-do.
2. Gadaalraacaha (-to-) sheeg-to, dheegaysa-to, keen-to, xoolo-
dhaqa-to.
3. Gadaalraacaha (-so-), sii-so, kaxay-so, samay-so, gey-so, luml-
so, ilaali-so.

128
 4. Gadaalraacaha (-sho), maqa-sho, hada-sho, fa-sho, lu-sho,
fuu-sho.
5. Gadaahaacaha (-ley-), caqli-ley, ceeba-ley, been-ley, faala-ley,
faan-ley, biyoo-ley.
6. Gadaalraacaha (-la) ceeb-la, calow-la, camal-la, cawra-la,
cood-la, qalam-la, qiil-la, quud-la, harag-la.
7. Gadaalraacaha (-yad-ad-), macallim-ad, makaanik-ad, dhakh-
tar-ad, miskiin-ad, karraani-yad, askeri-yad.
8. Gadaalraacaha (-yahanad-) dagaal-yahanad, dhaqan- yaha-
nad, xil-yahanad.
9. Gadaalraacaha (-qabto) belo-qabto, shar-qabto, ciil-qabto,
habaar-qabto, hagar-qabto, duco- qabto, jirra- qabto.

Ogow inay jiraan gadaalraacyo kale oo nooga yimid afafka shi-

sheeyaha siiba afka Talyaaniga iyo kan Ingiriiska, gadaalraacyadaasi,
waxaa weeye:

1. Gadaalraacaha (-toor) direk-toor-ka, ambaasha-toor-ka, ad-

ministra-toor-ka, raadiye-toor-ka, dat-toor-ka.
2. Gadaalraacaha, (-eer-) -yeer-) inji-yeer-ka, sekret-eer-ka,
minist-eer-ka.
3. Gadaalraacaha (-tar-), dliakh-tar-ka, inispek-tar-ka.
4. Gadaalraacaha (-aal-), jener-aal-ka, miner-aal-ka.

Gadaalraacyadaasi waa inta la hubo inay Afka Soomaaliga soo

galeen oo ay ka soo galeen afafka shisheeyaha, loona baahnaa, in laga
bixiyo erayadaas afka Soomaaliga, maxaa yeelay, gadaalraacyadaasi
waxay ka dhigayaan afkeenna hodan iyo deeq. Af gocni u istaagi karaa
ma jiro adduunka. Af walba, af kale ayuu ka amaahdaa erayada. Si-
daas daraaddeed, afafku way isu baahan yihiin. Sidoo kale erayadii
Af-Carabiga naga soo galay, afkeenna hodan ayay ka dhigayaan, oo
waa inaan u qaadanno erayadaas, sidii dadku u yaqaanno, innaga oo
aan marna halmaamayn in afku isagu uu is-dhiso, oo uu yahay wax
dhaqanka ku saabsan.

III. Gadaalraacyada magacyada qaybtooda:

1. Gadaalraaca (-o-), (-yo-), far-o, naag-o, kolay-o, mindiy-o,

mir-o.
2. Gadaalraaca (-oyin-), tiro-oyin, waddo-oyin, qaanso-oym,
eeddo-oyin.

— 129 —
 3. Gadaalraaca ('-yaal-), girgire-yaal, huuri-yaal, gole-yaal, tuke-
yaal, guulwade-yaal.

IV. Gadaalraacyada magacyada labanlaabma qaybtooda:

1. Gadaalraacaha (-ab), koob-ab, dab-ab, qab-ab, kub-ab,

lab-ab.
2. Gadaaltaacaha (-ad-), jid-ad, qod-ad, fad-ad, wad-ad, cad-ad.
3. Gadaalraacaha (-al-), nal-al, kal-al, wiil-al, kuul-al, buul-al.
4. Gadaabaacaha (-ar-) war-ar, bar-ar, bur-ar, shir-ar, bir-ar.
5. Gadaabaacaha (-as-) muus-as, miis-as, mas-as, bas-as,
moos-as.
6. Gadaairaacaha (-ag-), ruug-ag, tuug-ag, siig-ag, muug-ag,
buug-ag.
7. Gadaalraacaha baq-), suuq-aq, buuq-aq, huq-aq, baaq-aq,
miiq-aq.
8. Gadaalraacaha (-af-), af-af, shaf-af, luf-af, kaf-af, kuf-af.

V. Gadaalraacyada magacyada la sii lcooxeeyey qaybtooda:

1. Gadaalraacaha (-yow-), geeda-yow, naaga-yow, cida-yow,

roobab-yow.

VI. Gadaalraacyada magacyada duugoobay:

1. Gadaalraacaha (-an-), dhagx-an, ugx-an, ama dhagax-yo, ugax-

yo, sag-an.

130 —
 QAYBTA XVII.

SHAQALLADA (O, A) 0 0 ORDA

Af Soomaaligu sida afafka qaarkood, wux'uu leeyahay shaqallada

«0» iyo «A» ee ordaa, waxayna ka galaan falidaha ku dhammaada (1)
dhexda. iyo magacyada ku dhammada (1). Erayadaasi, waxay yihiin
laba xubnaleyda. Sida (hadal), (maqal) (shuqul). Erayadaan sidaad
ku aragtid (a)-du waxay kaga jirtaa erayga dhexda. Illowse haddii
falidaba (hadal, maqal) summad dhammaad la raacsiiyo, (a)-du, mec-
sha way ka baxavsaa oo jagadeedii v/ay ka ordaysaa. Sidoo kale
(o)-duna, waxay ka gashaa erayga dhexda, sida aad halkaan ku aragtid
(orod). Elowse, haddii summad dhammaadka lagu daro, (o)-dii jaga-
deedii way ka tegaysaa (ord-ayaa, hadl- ayaa shuqlan yahay).

DAREENKA (Dareenleyda)

Erayda dareenku waxay ku tusaan dareen inuu dhaco loo ma-

leeyo. Erayadaasi, waxay tixaha ka galaan horay amaha gadaal. Sida
ay u badan yihiin, erayadaasi waxay isku xiraan laba tixood, inkastoo
ay tix geli karaan. Erayada dareenku waxa weeye:

Show, sow, mindhaa, armaa. Erayadaasi markii labada tixood

ay isku xiraan ayay kaddibna macno u yeelaan tixaha. Iyaga waxaa
raaca erayga «Haddii». Erayada dareenka oo tixo ku jira.

Show haddaan hiyaha ku dabaalanno, daad naqaadee!

Sbcw bahalku ku cunee, haddaad u dhawaatid!
Show roob dhex nagu helimaayo, haddaan maanta safamo!
Scw shabeelku ku dilimaayo, haddaadan u deyn ilmihiisa!
Sow haddaadan shaqaysan, gaajo u dhimanmaysid!
Sow hadduunan wax baran, jaahilnimadu dilimayso!
Mindhaa wiilku iga caroodee, haddaan la kaftamo!
Mindhaa naagtu i caydee, haddaan la hadlo!
Mindhaa haddaad waaniso ninka, kaa xumaadee!
Armuu ninku gaajo u baqtiyaa, hadduunan shaqaysan!
Armay baddu na liqdaa, haddaan ku dabaalanno maanta!
Armaa isaga la dilaa, hadduu dembi galo!
Armaad iga naxdaa, haddaan runta kuu sheego!

— 131
Ogeysiin:

Erayada dareenku waxay isku xiraan laba tixood. Tixda danbe,

waxay ku xiran tahay tan hore. Taas, waxay uga eg yihiin shardile-
yda, maxaa yeelay labada tixood way isku xiran yihiin. Haddayan
tan hore jiri lahayn, tan kalena ma jirteen. Sidaas daraaddeed, waxay
uga eg yihiin hawl qabadkooda shardiley.

SUGEYAALKA (waa, baa, ayaa, yaa)

Sugeyaalku waxay sugaan hadalka oo adkeeyaan. Tix kasta oo
ay ku jiraan erayadaasi, wax sugan weeye. Sidaas daraadeed, waxaa
lagu magacaabay sugeyaal. Sugeyaalku waxay sugaan hawsha la qa-
banayo. Sugeyaalka (baa, ayaa, yaa), waxay sugaan qofka shaqadiisa,
illowse ma sugaan qofka qudhiisa. Sugaha (waa), wuxuu sugaa qofka
iyo hawshiisa labadaba. Haddaan iraahdo: «aqal ayaa (aa, yaa) gub-
tay!». Tixdaasi waxay ku tusaysaa inay sugan tahay aqalka gubasha-
diisu lamase yaqaan aqalkii gubtay. Haddaanse iraahdo: aqalkii waa
(wuu) gubtay» gubashada iyo aqalkuba, way sugan yihiin. Sidaas
daraaddeed, waxaan ogaannay in erayga sugaha ah (waa) uu wax sii
suge yahay. Marka sugeyaalka (baa, yaa), waxay yihiin sugeyaal.

Sugeyaalka:

WAX SII SUGAHA

Baa Ayaa (vaa) Waa

Naag baa timid Naag yaa timid Naag waa timid
Aqal baa gubtay Aqal ayaa gubtay Aqal waa gubtay
Geel baa lumay Geel ayaa lumay Geel waa lumay
Dugsi baan galay Dugsi ayaan galay Dugsi waan galay
Soor buu cunay Soor ayuu cunay Soor wuu cunay
Guri baa dumay Guri ayaa dumay Guri wuu dumay
Koob baa jabay Koo ayaa jabay Koob wuu jabay
Geed baa ruqay Geed ayaa ruqay Geed waa ruqay
Askar baa timid Askar ayaa timid Askar waa tirnid
Rag baa shiray Rag ayaa shiray Rag waa shairay

VIII. FARRIINLEY.

Farriinleydu waa falid qofka hadlaya uu farriin farayo qofka lala

— 132
hadlayo; qofka lala hadlayo, wuxuu noqdaa qofka saddexaad oo keii-
ya iyo qofka saddexaad oo kooxda ah. Farriinleydu waxay ka
abuurantaa erayga salkiisa. Erayga salkiisa iyo farriinleydu waa isku
hal. Farriinleydu waxay u qaybsantaa saddex farriinley.

I. Farriinleyda Sahlan (gad, keen, cab, cun, luq, sooc, wad, sheeg).

II. Farriinieyda qudhaaleyda (gado, keeno, sooco, wado, sheego, sha-

qayso iibso).

III. Farriinleyda adag (gelinsii, dhegaysii, maqashii, seexi, fariisi).

— Farriinleyda sahlani waa middii ku dhammaata shibbaneyaa-

sha (-g, -q, -n, -r, -b, -f, -c, -x, -d, -y, -w, -s).
— Farriinleyda qudhaaleydu waa middii ku dhammaata shaqalka
(-0 ) ama summadda (-so).
— Farriinleyda adagi, waa middii ku dhammaata fallar fali-
deedka (-sii,-shii,-i).

Farriinleyda sahlan

Keli Koox
Sheeg hadalka Sheeg-a hadalka
Liq hilibka Liq-a hilibka
Keen qalinka Keen-a qalimada
Iska jir ninka Iska jir-a nimanka
Cab biyaha Cabb-a biyaha
Ku kuf meesha Ku kuf-a meesha
Kala sooc xoolaha Kala sooc-a xoolaha
Ka bax guriga Ka bax-a guryaha
Wad baabuurka Wad-a baabuurrada
La kaalay biyo La kaalay-a biyo

Farriinleyda qudhaleyda

Keli Koox
dhagays-o hadalka dhageys-ta hadalka
seex-o guriga seex-da guryaha
sheeg-o dacwada sheeg-ta dacwada

133
wad-o baabuurka wa-ta baabuurrada
xool-o sooco xoolo soec-da
keen-o ilmaha guriga keen-ta ilmaha guriga
dil-o biciid di-sha biciidyo
fur-o albaabka fur-ta albaabka
fariis-o halkaan fariis-ta halkaan
dheh-o tixdaada iraah-da tixihiinna (dheh-da)
ku soc-o jidka ku soe-da jidadka
faro xal-o faro xa-sha

Farriinleyda adag

Keli Koox
maqa-shii ninka hadalka maqashii-ya nimanka hadalka
gelin-sii nimanka xaajada gelinsii-ya nimanka xaajada
farii-sii ragga fariisi-ya ragga
fuul-i wiilka baabuurka fuuli-ya wiilasha baabuurka
i dhac-sii hadalka na dhacsii-ya hadalka
ii ilaal-i guriga noo ilaali-ya gurvaha
iska kay daa iska kaaya daa-ya
ful-i xaajada fuli-ya xaajada
ka shaqay-sii nimanka ka shaqaysii-ya nimanka
i wargel-i (aniga) na wargeli-ya (innaga)
ka yeer-i buunka ka keeri-ya buunka
ka caray-sii ninka ka caraysii-ya nimanka
hagaaj-i guriga hagaaji-ya guryaha
wanaaj-i martida wanaaji-ya martida
seex-i carruurta seexi-ya carruurta

Ogeysiin:

1. Ogow, in farrikdeyda sahlani ay midaynta ku dhammaato shibaa-

neyaasha (-g, -q -n. -r, -s, -b, -f, -d, -x, -y), (bar shibbanaha, -w,
bar shaqal'ada (y) Keliyeyna farriinleyda sahlani waxay leeda-
hav summad dhammaad. Kooxda farrinleyda sahlani waxay lee-
dahay sumrcad dhammadka kooxda (-a) oo qofka saddaxaad oo
kooxda ah oo lala hadlayo; sida (tag) (ke.) tag-a (ko.).

2. Ogow, in farriinleyda qudhaaleyda keli ku dhammaato shaqalka

(-0 ), farriinhyda keli ee qudhaaleydu waxay leedahay summad

134 —
 dhammaadka (-o). Kooxaynta farriileyda qudhaaleydu waxay lee-
dahay summad dhammaadka kooxda (-ta), markii faliduhu ku
dhammaadaan shaqalka (-0) iyo shibbaneyaasha (-g, -s, -n, -r, b, -f)
haddiise faliddu ku dhammaato shaqalka (-1) kooxda farriinle-
yda qudhaaleydu waxay yeelataa summad dhammaadka kooxda
(-sha), sida (dil-o, di-sha). Markiise faliduhu ku dhammaadaan
shibaneyaasha (-c, -q, -x, -d, -h, -y, -w) kooxda farriinlyeda qu-
dhaaleydu waxay noqotaa (-da), sida (sooc-o, -sooc-da).

3. Ogow, in farriinleyda adagi, keliga ay ku dhammaato, (fallar fali-

deedka (-sii), markii faliduhu ku dhammaadaan shaqallo iyo shib-
baneyaasha (-c, -q, -x, -d, -h, -y) (bar shibbanaha ah), (-w, bar
shibbana'ha ab), keliya farriinleyda maqashii-ya, adagu waxay no-
qotaa faiidahoo idil (-ya), sida shaqaysii-ya, fariisi-ya, fuuli-ya, ka
shaqavsii-ya, ka caraysii-ya).

Diiddoleyda Farriinleyda sahlan

Keli Koox
ha sheeg-in hadalka ha sheeg-ina hadalka
ha liq-in hilibka ha liq-ina hilbaha
ha keen-in qalinka ha keen-ina qalimada
hayska jir-in ninka hayska jir-ina nimanka
ha cabb-in shaaha ha cabb-ina shaaha
ha ku kuf-in meesha ha ku kuf-ina meesha
ha kala socc-in xoolaha ha kala sooc-ina xoolaha
ha ka bix-in guriga ha ka bix-ina guryaha
ha wad-in baabuurka ha wad-ina baabuuradda
ha lakaalay-in biyo ha lakaalay-ina biyo

Diiddoleyda farriinleyda qudhaaleyda

Keli Koox
ha seex-an (nin)guriga ha seexan-nina guriga
ha dhegays-an hadalka ha dhegaysan-nina hadallada
ha sheeg-an (nin) dacwada ha sheegan-nina dacwada
ha wad-an baabuurka ha wadan-nina baabuuradda
ha sooc-an xoolo ha soccan-nina xoolo
ha keen-in ilmaha guriga ha keen-ina (keenin-nina)
ha dil-an biciid ha diian-nina biciidyo

135
ha fur-an albaabka ha furan-nina albaabyada
ha farii-san halkan ha fariisan-nina halkaan
ha ku soc-on jidka ha ku socon-nina jidadka
ha faro xal-an ha faro xalan-nina
ha dhah-an tixdaa ha dhahan-nina tixahiinna

Diiddoleyda farriinleyda adag

Keli Koox
ha maqashii-n ninka hadalka ha maqashiin-nina ninka hadalka
ha gelinsii-n nimanka xaajada ha gelinsiin-nina nimanka xaajada
ha fuul-in baabuurka wiilasha ha fuulin-nina wiilasha baabuurta
hay dhacsii-n hadalka ha na dhacsiin-nina hadalka
hay ilaal-in guriga ha noo ilaalin-ina guryaha
hays kakay dey-n hayska kaayo deyn-nina
ha ful-in xaajada ha fulin-nina xaajada
ha ka shaqaysii-in nimanka ha ka shaqaysiin-nina nimanka
hay war gel-in (aniga) ha na war gelin-nina (innaga)
ha ka yeer-in buunka ha ka yeerin-nina buunanka
ha ka caraysii~n ninka ha ka caraysiin-nina nimanka
ha hagaaj-in guriga ha hagaajin-nina guryaha
ha wanaaji-in martida ha wanaajin-nina martida
ha seex-in carruurta ha seexin-nina carruurta

Ogeysiin:

1. Ogow, in diiddoleyda farriinleyda sahlani keliyeynta ay Iee-

dahay summad dhammaadka diiddo farriinleyda sahlan (-in)
kooxayntuna ay leedahay summad dhammaadka diiddo far-
riinleyda sahlan (-ina).

2. Ogow, in diiddo farriinleyda qudhaaleydu, keliyeynta ay lee-

dahay summad dhammaadka diiddo farriinleyda qudhaa-
leyda (-an), kooxayntuna ay leedahay (-nina).

3. Ogow in diiddo farriinleyda adagi, keliyeynta ay leedahay

summad dhammaadka diiddo farriinleyda adag (-in, n) koo-
xayntuna ay leedahay (-nina). Ogow in erayga diidaha ah
(ha) uu galo diiddo farrinleyda oo idil.

- 136
 AQYBTA XVIII.

X I S L E Y D A

Xisleydu Af Soomaaliga waxay muujisaa xiska qofka hadlayaa,

uu ku muujinayo erayda xisleyda. Xisleydu, waxay cadda-
ysaa qofka hindisihiisa iyo xiskiisa. Qofku xiskiisa oo hadal ku ima-
naya, wuxuu ku rnuujiyaa danqahsadiisa amaba faraxiisa. Xisleydu
Af Soomaaliga, waxay u qaybsantaa sagaal qaybood:

1. Digid:

Digiddu waa erayo qofka hadlayaa uu uga digayo qofka uu la

haulayo wax, Erayada digiddu waa:

Ha!, Ba! Ba'aa! a! oy-yo! Haa! AA! Hiihii! O-O’, AA. AA. suul
baa ka jabay! 0 0 .... 0.... 0 0 . Madaxaa layga hayaa! Ha, ha cunin
hiiibka! AA.... AA.... Calocsha ayaa layga hayaa!

2. Yeerid:

Yeeriddu waa erayo qofka hadlayaa uu uga yeerayo qofka lala

hadlavc. Erayada yeeriddu waa:

War yaa! (lab). Naa yaa! (dheddig). War heedhe! (1.). Naa hee-
dhe! (dh.) War maandhe! Naa maandhay! Maandhow! Maandhay!
Maandhooyin! (k.) Maandheyaal! (k.) War yaa heedhe! Naa yaa hee-
dhe! War yaaya heedhe! (ko.) War yaa heedhe! Yarow! (1.) Yarey!
(dh.) Gabarey! Walaal! Walaaley! Aabbe! Hooyo! Ina-adeerow! Ina-
adeerey! Ina-adeerrayaal! Eeddo! Adeer! Abti! Ayeeyo! W ar heedhe!
maandho, hadalka naga daa! Yarow, jidka ka leexo! Naa yaa, hee-
dhe! maandhay! hadalkaas maaxad u tiri!

3. Bareen iyo yaab:

Dareenka iyo vaabku, waa erayo uu ku tusayo qofku dareenkiisa

iyo yaabkiisa. Erayada dareenka iyo yaabku waa:

Waa balaayo! Waa warey! Waa warey! La hoog lana ba! Hoogay

— 137 —
oo ba’ay! Hoogtay oo ba’day! Hoogay oo ba’ay! JHoognay
oo ba’nay! Hoogte oo ba’de! Hooge oo be’e! Wax la arag,
waxna laaban, maanaa waalan mise dadka! W ar nimanyohow bal xaa-
jadaas ila arka! War ninyohow! Naa haweeney yahay! Waxaanoo
kale weligay iyo waaqay ma arag! War yaa Ilaah yaqaan! War yaa
loo sheegaa xaajadaas oo aan yaabin! Taasina waa hoog iyo ba’,
iyo gablan! W ar hoy heedhe, bal arrintaa foolxumadeeda arka!
War maanaa waalan mase Cadan baa laga heesayaa! War sidee yeelaa!
Cawru waa isagee dhib badanaa! Cawru waa iyadee qallafsanaa!
Cawru waa isagee aqoonxumaa!

Ogow, in dareenku iyo yaabku ay noqdaan eray-eray, amaba

koox-koox.

4. Cay iyo yaqyaqsi:

Cayda iyo yaqyaqsigu waa erayo dadka caydiisa u go’an. Era-

yada cayda iyo yaqyaqsiga muujiyaa waa:

Kis! Kir iyo ban! Uf! ufa! Akh... Akh! War Kac! War iska tag!
War iska taga! Wasakh yohow! Wasakli yahay! Bax... bax... bax! War
bax bax! Naa bax! W ar baxa! Qurun yohow! Qurun yahay! Wax
yohow urayaa iska tag! Wax yahay uraysaa iska tag! Nacallad yohow
naga fogow! Nacalad yahay naga fogow! Bakhtiyohcw iska tag! Caasi
yohow, i daa! Bakhayl yohow i dhaaf! Bakhayl yahay i daa! Iimaan
laawe yohoy i dhaaf! Sirrow yohoy iska tag! Markhaati-beenaala
yohow iska tag! Tuug yohow bax! Seegseeg yohow i daa! Duqon (na-
cas) yohow aammus! Sawaab yohow i dhaaf! Faallow yohow hay
sixrin! Sixirrow yohoy (yahay) hay sixrin! Badow yohow (yahay) iska
aammus! Miskiin yohow wax ma ogid!Baryo-ku-nool-yohow shaqayso!
Afmiinshaar yohow hay lumin! Musuqmaasuq yohow beenta daa!
Laaluush-cune yohow halkaas lagugu dheg! Dhurwaa yohow hay cu-
nin! Jaqjaqle yohow iga aammus! Goroyo yahay haygu qaylin! Ya-
xaas yohow (yahay) hay cunin! Dameer yohow asxaan ma lihid! Xaa-
sid yohow i dhaaf! Daanyeer yohow (yahav) iska tag! Weer yohow
(yahay) ama dhidar yohow iska bax.

5. Aammusid:

S... s... s! Us... us! Us... u! Shib... shib... shib! Heedhe, aam-
mus! aammus... .mmus! Sh... sh... sh... sh!

— 138 —
6 W a r - g u r id :

War guridcSu waa erayo markii labo qof amaba rag shir meel ku
qabo, ay isaga war guraan. Erayada war guriddu waa:

Ha... haa... hsa! HM... hm... hm! Waa saas... Waa saas... waa
saas! Waa yahay! Waa hagaag... waa hagaag! Gartay... gartay... gartay!
Ku gartay... ku gartay... ku gartay! Waan ku maqlayaa... waan ku maq-
layaa! Wad... wad... wada! Gari Ilaan bay taqaan... gari Ilaah bay ta-
qaan... gari Ilaah bay taqaan! Waa guddoon... waa guddoon!.

7. Habaar:

Habaarku wuu ku badan yahay Af Soomaaliga. Qof markuu qof

habaarayo, erayo iyo tixo ayuu ku isticmaalaa. Habaarku wuu ku ba-
dan yahav dhaqanka Soomaalida. Erayada habaarku way ka badan
yihiin erayada ducada. Tixaha ama erayada habaarku waxaa weeye:

Dhimo idam Alla! Kufoo dhac! Lixda lixaad beel! Indhuhu ku

tirme! Indhc-beel! Isbuuro! Jinni kula teg! Alla ku qabay! Bawdo ka
jab! Aabbahaa alla gub! Balaayo kugu dhacday! Ibleys (shaydaan) kula
teg! Waq ha ku dilo! Balaayo beerka ku kala goysay! Khasaarto iyo
hocg Aliaha kuu keeno! Cirka halaayo kaaga soo degtay! Idam Alla
nafta gab! Lagu xabaal! Xiniinyaha iyo xoogga Alla ku qabay! Adoo-
gaa iyo awowgaa Alla cadaab! Caano waa! Cagav (Waraabe) caano
u ag fariiso! Lagu xabaal oo qabrigaagu ma nuuro!

8. Duco iyo samaan:

Ducadu Af Soomaaliga way ku badan tahay in kasta oo ay ka yar
tabay habaarka. Qofku markuu qof jecel yahay, wuu u duceeyaa.
Wuxuu ugu duceeyaa barwaaqo iyo bash-bash in alla siiyo, intuu du-
nida ku nool yahay, hadduu dhintana in Ilaahay Jannadii geeyo. Waa-
lidku wuu u duceeyaa ilmihiisa. Dadkuna wuu isu duceeyaa, markii
uu is jecel yahay, hadduuse is noco, wuu is-habaaraa! Erayda ducadu,
waxay noqdaan eray-eray, amaba tix-tix. Erayadaas iyo tixahaas, wa-
xaa ka mid ah:
Ivhayr Alla ku sii! Allaha ku janneeyo! Alla magan! Alla igama
kaa qaadei Khayr iyo jannaan kuugu duoeeyay! Nebigii Allaha kuugu
bishaareeyo! Bashbash iyo barwaaqo! Naxariis iyo naallo iyo khayr!

139
Naxariis Eebbe Allaha ku siiyo! Asaaggaa ha baryin idam Alla! Lagaa-
ma naxo! Ifkii Jannada Allaha kuugu bishaareeyo! Adduun iyo aakhi-
ro Allaha ku nabad yeelo! Alla kuma cadaabo! Xasanaad iyo sawaab
Allaha ku siiyo! Xurquun badan Allaha ku siiyo! Awliyadii Allaha
kuugu bishaareeyo. Allaha kuu xirsixiro! Cayuun iyo Waleeco Allaha
kaa wareejiyo! Illaaco kuma hesho!

9. Yeeridda Xoolaha iyo Bahallada:

Af Soomaaligu wuxuu leeyahay erayo u gooni ah xooiaha iyo

bahallada. Taasina waxay ka timid nolosha Reer Guuraaga. Eraya-
daas, xoolaha u go’an dadka laguma yiraahdo. Waxaase jirta, markii
qof, qof si-xun u caayayo, wuu ku yiraahdo eraydaas xooiaha u gooni
ah.

Farduhu, markii ay daaqayaan. waxaa la yiraahdaa... deeg....deeg!

Dameerku markuu biyaha sido, waxaa ia viraahdaa... naq... naq... naq!
Riyuhu markii ay daaqavaan meel waxaa lagu yiraahdaa... sh... sh..
sh... sh! oo la kexavnayo! Ariga markii la kaxaynayo waxa la yiraah-
daa... sh... sh... is... s... s! Idaha markii iyagana la kaxaynayo waxaa
la yiraahdaa... Xay... xay... xay!... sh... sh... xay! Ariga riyu haddii ay
ka lunto, amaba arvo kale ku dhex lunto, oo aryahaas ka qalooto, mar-
kay cida dayn weydo, waxaa la yiraahdaa... kaaiay... kaaiay... xow...
xow... xow... kaalay... kaalay... xow!.

Lo’da, amaba saca, markii la kaxaynayo waxaa ia yiraahdaa....

huy... huy... huy! Geela markii la dheelmayo, waxaa ia yiraahdaa....
oohow... oohow... oohow! Ratiga markii la kaxaynayo oo uu socodka
diido, w7axa ia yiraahdaa... oho... oho... oho! Nirgaha iyo nayiaha
markii la kaxaynayo waxaa la yiraahdaa... dig... dig... elig... dig! Ra-
tiga markii la fariisinayo waxaa la yiraahdaa... jmv... juw... juw! Ra-
tiga markii la kicinayona waxaa la yiraahdaa... kac... kac... kac...!
Bahallada hilibleyda ahina waxay leeyihiin erayo u gooni ah. V/araa-
baha markii layska celinayo waxaa la yiraahdaa... Yur... yur... yur...!
sidoo kale, Libaaxana markii layska celinayo, waxaa la yiraahdaa....
Yuryur... war yur... war yur... war yur! Dawacada markii layska celi-
nayo waxaa la yiraahdaa... naahoy dawroco...! Dawoco...! Naahoy...
naahoy... naahoy dawoco! Eyga markii layska celinayo waxaa la
yiraahdaa... Hus... hus... hus! Eyga markii dadka lagu dirayo, waxaa
la yiraahdaa... his qabo... his qabo... his qabo! amaba waxaa la yiraah-

— 140 —
daa... qoolle qabo... qoolle qabo... qoolle qabo! Eygu markuu guryaha
galo waxaa la yiraahda... war kac! War kac... War kac!.

HADAL TOOS AH IYO HADAL MALDAIIAN

Hadal toos ah, waxaa la yiraahdaa hadalkii uu qof ku hadlay oo

loo soo guuriyey, siduu qofku ugu hadlay isagoon wax laga beddelin.
Hadal maldahanna, waxaa la yiraahdaa, hadalkii qof uu ku hadlay, oo
uu soo guuriyey qof kale, isagoo doorsoon, amaba maldahan. Markii
tix loo baddelayo, amaba laga dhigayo hadal maldahan, waxaa loo
kaashadaa faiidda (dheh). Markaas kaddib, ayaa falidihii ahaa jocg-
tada loo badclelaa tagto. Haddii hadalka toosni, uu yahay weydiinley,
hadalka maldahan, waxaa la geliyaa erayga «wcydiiyey amaba shee-
gay, warsaday». Hadalka tooska ah, waxaa la geliyaa xeradaan (.... ).
Xeradaasi waxay ku tustaa, in hadalka la soo guuriyay uu yahay midka
halkaas ku dhigan.

HADALKA TOOSKA AH 0 0 TIXO KU JIRA

Geelle wuxuu yiri, «Adigu ma degdegsan tahay?».

Xaliimo waxay tiri, «Maxaad adigu doonaysaa?».
Anigu waxaan iri, «Maxaa ka dhacay magaalada?».
Adigu waxaad tiri, «Dugsiga waan xirayaa?».
Isagu wuxuu yiri, «Maanta iga tag oo mar kale ii imow?».
lyadu waxay tiri, «Ashkir goormuu ka soo noqnayaa Hargeysa?».
Innagu waxaan niri, «Kooxdii cayaaraha raadiyo Muqdisho, sha-
lay ayay timid».
Idinku waxaad tiraahdaan, «Guddigii Golaha Sare ee Kacaanku
sliir ayuu u fariistay».
Iyagu w axav yiraahdeen, «Roob ayaa ka da’ay degmooyinka wo-
qooyi».

HADALKA MALDAITAN OO KU JIRA TIXO

Geclle wuxuu i weydiiyay, inaan degdegsan ahay iyo in kale.

Xaliimo waxay i weydiisay, inaan wax doonayo iyo in kale.
Anigu waxaan weydiiyay isaga, in magaalada wixii ka dhacay uu
n sneego.
Acligu waxaad sheegtay, inaad dugsiga xirayso.
Isagu wuxuu sheegay. ir.uu isagu maanta ka tago oo mar kale u
yimaado.

— 1 4 !
 Iyadu waxay weydii&ay, goortuu Ashkir ka soo noqonayo Har-
geysa. _ '
Innagu waxaan sheegnay, in kooxdii cayaaraha raadiyo Muqdisho
ay shalay timid.
Idinku waxaad sheegteen, in Guddigii Golaha Sare ee Kacaanku
uu shir u fariistay.
Iyagu waxay sheegeen, in roob ka da’ay degmadaas woqooyi.

Ogeysin:

Ogow, in xiriiriyaha tixeed (in) uu kala qaybiyo labada tixood oo

ku jira tixaha maldahan. Xiriiriye tixoodka (in-), waxaa gadaal ka
raaca nagaadeyaalka; sidaan oo kale (in + aan, in + aad, in + uu,
in + ay, in + aan, in + aad, in + ay). Tixaha maldahan, waxay
iyana qaataan falidaha (sheeg, weydii, wari). Ogow, in falidda (dheh)
loogu isticmaalo tixaha hadalka toosan keliya, kuwa (sheeg, weyddii,
wari)na loogu isticmaalo tixaha hadalka maldahan oo keliya.

JOOGTO DAREERTO IYO TAGTO GOYSO

Joogto clareerto iyo tagto goyso, waxaa weeye labo tixcod oo
isku xiran. Tagto goyso, waxav goysaa shaqada joogto dareertada,
waxay ku dhammaataa bilcwga tagto goysada. Tagto goyso markii
ay bilaabato yaa waxaa dhammaata shaqadii jocgto darecrtada. Wa-
xaa isla socda tixda hore oo hawsheedii dhammaatay iyo tixda
danbe oo hawsheedii bilaabatay. Hawl dhammaadkeed waxay weeye
hawl kale bilowgeed. Taas waxaa ka mid ah haddaan iraahdo,
«Anigoo hadalaya, ayaa waxaa yimid Nuur». Hadallcaygii waxaa goo-
yay, imaatinkii Nuur. Imaatinkii Nuur v/uxuu bilowday, hadalkay-
gii markii uu joogsaday. Labadaas tixood, tixda hore waa joogto,
tixda danbana, waa tagto. Sidaasoo kale, ayay tahay tagto dareerto
iyo tagto goyso.

I. Jocgto dareerto iyo tagto goyso.

Anigoo socon-aya, ayaa waxaa i istaajiyey cod hawceney.
Adigoo socon-aya, ayaa waxaa ku istaajiyey cod haweeney.
Isagoo socon-aya, ayaa waxaa isaga istaajiyey cod haweencv.
Iyadoo socon-aysa, ayaa waxaa iyacla istaajiyey cod haweeney.
Innagoo socon-aynna, ayaa waxaa na istaajiyey cod haweeney.
Idinkoo socon-aya, ayaa waxaa idin istaajiyey ccd haweeney.
Iyagoo socon-aya, ayaa waxaa iyaga istaajiyey cod haweeney.

142 —
 Anigoo teg-aya, yaa waxaa yimid Sanmantar.
Adigoo teg-aya, yaa waxaa timid Geelo.
Isagoo teg-aya, yaa waxaa timid Geelo.
lyadoo tag-aysa, yaa waxaa timid Geelo.

Innagoo teg-ayana, yaa waxaa timid Gceio.

Idinkoo teg-aya, yaa waxaa yimid Samantar.
Iyagoo teg-aya, yaa waxaa yimid Samantar.

] I. Tagto dareerto iyo tagto goyso.

Anigoo sheegi lahaa hadalka, baa waxaa i afjigay Sharmaarke.

Adigoc sheegi lahaa hadalka, baa waxaa ku afjigay Sharmaarke.
Isagoc sheegi lahaa hadalka, baa waxaa isaga afjigay Cali.
lyadoo sheegi lahayd hadalka, baa waxaa iyada afjigay Cabdi.
Innagoo sheegi lahayn hadalka, baa waxaa na afjigay Axmed.
Idinkoo sheegi lahaa hadalka, baa waxaa idin afjigay Faarax.
Iyagoo sheegi lahaa hadalka, baa waxaa iyaga afjigay Cali.

Anigoo seexan lahaa, ayaa waxaa booqasho iigu yimid Habboon.

Adigoo seexan lahaa, ayaa waxaa booqasho kuugu yimid Hab-
boon.
Isagoc seexan lahaa, ayaa waxaa booqasho ugu yimid Habboon.
Iyadoc seexan lahayd, ayaa waxaa booqasho ugu yimid Habboon.
Irmagoo seexan lahayn, ayaa waxaa booqasho noogu yimid Hab-
boon.
Idinkoc seexan lahaa, ayaa waxaa booqasho idiinku yimid Hab-
boon.
Iyagoo seexan lahaa, ayaa waxaa booqasho iyaga ugu yimid Hab-
'boon.

Ogeysiis:

Ogow, in summad dhammaadka joogto dareerto keli iyo koox ay

tahay (-aya), (-aysa) na ay u go’an tahay keli qofka saddexaad oo
dheddig. t-aynna) na ay u go’an tahay qofka koowaad oo kooxda ah
keliya. Misana cgow, in summad dhammaadka keli oo tagto dareer-
tadu ay tahay (lahaa) qofka kowaad, labaad, saddexaad oo dh. 1.),
iyo qofka labaad iyo kan saddexaad oo kooxda ah, (lahayn) na ay u
go’an tahay qofka kowaad oo kooxda ah keliya! Labada tixood waxaa

- 143 —
isku xira xiraaga tixood « 00 » 00 tan hore gala. Tan hore waxaa la yi-
raahdaa tix-madaxeed, tan danbana tix-shardiley.

KU CELISKA

I. Shardiley maxaa la yiraahdaa?

Xiriiriyeyaalka shardileydu immisaa u qaybsamaan?
Erayadaan shardileyda, waxaad ku dartaa tixo 00 markaas kad-
dib akhri.
haddii............ markii............ kolkii............ waagii........ waqtigii.
Sheeg gooraynta shardileydu intay u qaybsanto?.........................
Keen joogto shardiley tix ku jirta?................................. .................
Keen tixo ay ku jiraan summad dhammaadka tagto shardiyeda
iyo tan joogto shardileyda iyo timaaddo fogey shardilyeda?

Maxaa la yiraahdaa tix madaxeed iyo tix shardiley? Mase kala

taqaannaa, waxaa ku kala dnex yira?..............................................
Isagu wuu shaqaysan laliaa, hadduu shaqo heio? .........................
Tixdaas tixo la mid ah keen? ...........................................................

II. Ma taqaannaa falkaahyadu intay u kala baxaan? Maxaase la

yiraahdaa falkaab ? .......................................................................
a) keen afar tixood 00 uu ku jiro falkaab gooreed?................

b) sheeg lix tixood 00 ay ku jiraan falkaabyo meeleed?............

d) keen laba tixood 00 ay ku jiraan falkaabyo siyeed?............

dh) keen laba kooxood 00 ay ku jiraan falkaabyo qiyaaseed?

e) Ii sheeg saddex tixood 00 ay ku jiraan falkaabyo jkna-

y n ?.......................................................................
f) Ealkaabyo daneed, ma taqaannaa? Haddii aad taqaan-
nid ii sheeg?............................................................................
g) keen tix ay ku jiraan falkaabka horjeedka .........................

III. Maxaa la yiraahdaa ku dhufasho? .................................................

a) keen falid ku dhufasho leh iyo magac ku dhufasho leh ........
b) keen saddex magac 00 ku dhufasho le h .................................

144 -
IV. Maxaa la yiraahdaa labanlaabka falidda? .....................................
Falidahaan labanlaab............fal..........siieeg..........wareeg..............
bax............ eeg............ tir............ liq............ soco............ fariiso
............f u r ............ xir............. tniiq..............fuul..............arag.........
dil............ kexee.........................

V. Tiradu, Af Soomaaliga immisay u kala baxdaa?.............................

Keen gadaalraacaha kooxeed (-ood), oo lix tixood ku jira?............
Keen lix tixood oo uu ku jiro gadaalraacaha tireed (-aad). Maxaa
ku kala dhex jira shan iyo toban, iyo toban iyo shan?....................
Gadaalraacyada magacyada (-yin-, -yaal-aal-, as-, ah-, -ad, -ai), oo
tixo ku jira keen ...........................................................................

VI. Keen sagaal tixood oo ay ku jiraan magacuyaalka qudliaalalia (is)

ivo magacuyaalka lihiga (-ay), iyo magacuyaallada tilmaanta, iyo
magacuyaallada xadaysan iyo kuwaan xadaysnayn? ....................
Magacuyaallada weydiinleydu waa immisaa?........Ma keeni kar-
taa laba tixocd oo ay ku jiraan magacuyaallada weydiinleydu?

V/aa rnaxay magacuvaallada tixaba isku xiraa?.............................

Waa maxay magacuyaallada diiddoleydu?............... •. ....................

VII. Sbeeg intay yihiin gadaalraacyada magacyada iabka ah................

Sneeg intay yihiin gadaalraacyada magacyada dheddigga ah........
Sheeg gadaalraacyada kooxeed oo magacyada.................................
Erayadaan ku dar qodbaha ku habboon........tiro......... waddo.........
huuri........ wiil........ ruug........ muus........ mar........ wan........
suuq........ shaf........ War..............................................

VIII. Ma taqaannaa erayada dareenka (dareenleyda) iyo erayada suge-

yaalka?............................................................................
a) farriinleydu intee u qaybsantaa?..............................................
b) akhri falid-farriinleydaan, wad, dil, dlieh, maqal, furo, firo,
xiro, deyso, gelinsii, v /a m s p , seexo, keeno, dro, cabbsii,
liqsii, dhigo oo tix ka samec mid walba.
Keliga u beddel koox....... fur albaabka.........seexo halkaan.........
I maqal. Keen rida........ dheh hadalka........ dhan caanaha........
Ninka iska celi........ geela raac........ Ilaali dalka........ ii fariiso
halkaas........waxba hay weydiin......... ha ku socon jidka......... ha
sheegin h adalka................ hayska jebin lugta ...............................

— 145
IX. Maxaa la yiraahdaa xisley? Xisleydu intee u kala baxdaa?........
Tixahaan xisleyda ah ku dar xisley........suul baa i jabay......... ca-
loosha ayaa layga hayaa........laf ayaan liqay.........geed ayaa i xag-
tay........war naga tag!......... naa naga aammus!......... war i dhaaf!
............ha i waaiin!............. islca bax!............. hus qabo!.................

Keen toban tixood oo duco iyo habaar iyo yeerid iyo aammusidu
ku jiraan ...........................................................................
Keen shan tixood oo habaar ku jiro ..............................................
Keen Sagaal tixood oo duco ku jirto ..............................................

X. Maxaa la yiraahdaa hadal toos ah? ..............................................

Maxaa la yiraahdaa hadal maldahan? .........................................
'fixahaan tooska ah u baddel tixo maldahan (Geelle, wuxuu yin
«Maxaad adigu beenta iigu sheegtay». Xaliimo, waxay tiri,
«Berri badda ayaan ku dabaalan doonaa». «Sahra, waxay igu
tiri, «Walaashay ayaa Dhuusamareeb ka timid». «Nimankii wa-
xay yiraahdeen, shaqaalihii wuxuu dhisay warshad».

XI. Keen laba tixood oo ay ku jiito joogto dareerto iyo tagto goyeso?
Ma taqaannaa summad dhammaadka tagto dareerto iyo jocgto
goyso?
Maxaa loogu magacaabay joogto dareerto iyo tagto goyso?
Summad dhammaadkaan tagto dareertada iyo tagto goyso, wa-
xaad ku dartaa falido, kaddibna ka samee tixo (-lahaa, -lahayd,
lahayn).
 QAYBTA XIX.

KALA DHIGIDDA

Kala dhigiddu Af Soomaaliga waxay ku tahay magac magac loo

dhigayo. Kala dhigiddu waxay ku tustaa macno macna kale weydaar-
san. Halqabsi.

yar ....... weyn

dheer ... gaaban
a d ag ....... jihcsan
quruxsan foolxun
m adow ... cad
fudud ... culus
fayow ... jirran
gaajeysan dheregsan
fayiigan tabardaran
kaduudan falfalacsan
udgoon qurmuun

LAEAYNTA IYO DHEDBIGAYNTA MAGACYADA MAGAA-

LOOYIKNA, TUULOOYINKA, XAAFADAHA, DEGMOOYINKA
IYO GOBOLLADA
Magacyada magaalooyinka, tuulooyinka, xaafadaha iyo degmoo-
yinku in kastoo ay yihiin magacyo wax u goo-ni ah, haddana waxay
qaataan qodobbada dheddig iyo kuwa lab. Qodobbada magaalooyinka,
tuulooyinka, xaafadaha iyo degmooyinku way ka duwan yihiin astaa-
mihii magacyada dadka iyo waxyaalaha.

Codobbada dheddig ee magaalocyinka, tuulccyinka. xaafadaha

iyo degmocyinku waxa weeye:

a) (-a), -ev). (-ya, -yo). (-0 ), (-owl. -la'. -ley).

Magaalcovinka magaeyndocdu qaat£ bbada dheddi £>•

Kargcys-a way ka yar tahay Muqdisho.

lerbswa v/ay ka kulusrakay Kismaayo.
Boosaas~o v,7axay ku taallaa Xeebta Badweynta Hindiya.

147 —
 Gaaikacy-o waxay ku taallaa gobolka Mudug.
Mark-a way ka qurux baclan tahay Beledweync.
Qar-dh-o way ka kulayl badan tahay Ceerigaab-o.
■Qarniga labaatanaad bilawgiisa Hob-y-o waxay aliaan jirtay
Deked.
Hui’di-ya waxay ku taallaa Xeebta Badweynta ;Hindiya.
Calaw-la waxay leedahay gasiirooyin badan.
Qoryoc-ley waxay ku taallaa gobolka Snabeellaha Hoose.
Jasiirra waxay leedahay gasiirooyin badan.
Baydhab-o waxay leedahay canab.
Afmad-ow waxay leedahay xoolo badan.
Afmad-ow waxay ku taallaa soohdinta Iveenya iyo Jani. Dirnoq.
Soomaaliyeed.
Muqdish-ow waxay leedahay Xeeb ballaaran.
Bool-ow waxay leedahay xoolo badan.
Madiin-a waxay ka mid tahay Xaafadaha Muqdishow.
Biyoo-ley wmxay u dhowdahay Waajid.
Jubba-da Sare waxay leedahay beero badan.
Mahad-dav waxay leedahay beero iyo geedo dhaadheer.

b) Magaalooyinka dheddig ee magacuyaalladoodu ayan qaadon qo-

dobbo.
Magaalocyinka, degmooyinka, tuulooyinka iyo xaafadaha maga-
cyadoodu av ku dhammaadaan shibbanayaasha, dhammaantood
waxay yihiin dheddig. Magacyadaas dheddignimadooclu waxay
ka muuqataa dhinaca siimaantikadooda.

fiiib waxav ku taallaa Jubbada Sare.

Dfeuusamareeb waxay ku taallaa gobolka Galguduucl.
Luuq waxay ku ag taallaa webi Jubba.
Laaseaanood waxav leedahay ceelal iyo Jaasas.
Jawhar waxay leedahay beero qasab ah ee sonkorta laga samceyo.
Balcad waxay Muqdishow u jirtaa 30 kiilowmiter.
Benaadir waxav leeahay daaq iyo beero badan.
Mudug waxay leedahay ugaar badan.

Qodbaha labee magaalooyinka, 'Tuulooyinlca, Degmocq:;’1m; Xaa-

fadaha iyo Gofcolladu w a x a j noqdaan (-e, -ye).
Garoow-e wuu kulul yahay.
Beledweyti-e wuxuu leeyahay buuro dhaadheer.

— 148
 Afgoo-ys wuxuit leeyahay bcero inaus ah,
Wanleweyn-e wuxuu ku yaallaa gobolka Sh. Hoose,
Cadai-e wuxuu ku yaallaa Xeebta Badweynta Hindiya.
Xarardlieer-e wuxuu u dhow yahay Hobyo.

Ogow in magacyadaas magaalooyinka iyo degtnooyinka iyo go-

boilada iyo Xaafadaha dadku maanta ay ka wada dhigaan dheddig, in
kastoo ayan dhismaha afka ku ahayn sidaas.

SALAYNTA MAGACYADA

Af Soomaaligu wuxuu leeyahay salayn sida afafka kale. Saiaynta

waxa ka sbuurma magacyada iyo falidaha. Halqabsi:

-id-
cab
-ayaa, -doonaa, -ay,

Sida aad halkan ku aragtid, salaynta magacyada waxaa Jagu ya-

qaannaa inay magacyadu iyo faliduhu ka abuurmaan. Magacyadu v/a-
xay u kala baxaan kuwo qeexan iyo kuwo sifaysan. Salka magacyada
qeexan waxaa raaca gadaalraacaha (-id-). Gadaalraacaha (-id-), wu-
xuu raaci karaa salka magacyada, markii ay ku dhammaadaan maga-
cy adu sh ibb aney aanshan.

(-!>) caab-id-, koob-id-•, rab-id-,

(d-) wad-id-,, hod-id-, dood-id-,
(-f-) leef-id-, gef-id-, saf-id-,
hg-) sheeg-id-, rog-id-, noog-id-,
(-h-) daah-id-•, taah-id-., kaah-id-,
(-k-) ark-id-, falk-id-, :mbk-id-,
(-1-) lul-id-, lal.id-, di!-id-, maal
(-n>) lum-id-, oom-id-, hum-id-.
(-nd dccn-id--. faan-id- , keen-id-.
(-q-) liq-id,- 1 ' f-. daac-ici-.
(-!’-) sayr-id-. dcr-id-, t>ar-id-.
(-sO Iis-id-, r,liis-id-, k;as-id-.
(-c-) liic-id-. kie-id-. sc■oc-id-.
(-w-) ha!w-id sahw-id
(-y-) waay-id-•, dhay-id-•. iaay-id-.

149
 Ogow, in gadaalraacaha magacyada qeexan (-id-) ay raacdo jaan-
gooyo xaaladleyda (da).

Salka magacyada waxaa haddana raaca gadaalraacaha magacyada

(-in-). Taasina waxa weeye markii magacyadu ay ku dhammaadaan
shibbanaha (-t-), sida: (-t-) boot-in-, imaat-in, moot-in-.

Ogow in shibbanaha (-t-) uu asalkiisii ahaa (-d-). Shibbanha (-d-)

v.uixuu ka baddalmay dhawaaqiisii hore, wuxuuna u baddelmay dha-
waaq cusub. Taas waxaa ku tusaya sida aan halkaan ka sheegeynno.

Dhawaaqii hore (asal) Dhawaaqii cusbaa

bocd-in- boot-in-
imacd-in- imaat-in-
niood-in- moot-in-

Ogow, in gadaalraacaha magacyada salaynta (-in-) ay raacaan

jaangooyo xaaladlyeda (-ta, -ka).

Salka magacyada waxaa haddana raaca gadaalraacaha (-in-, -is-,).

Taasina waa markii salka magacyadu ay ka koobmaan erayada halka
siilab leh ama kuwa labada siillab leh, sida:

Erayga halka siillab ka koobma.

kar-in- (-is-), tir-in- (-is-), fiir-in- us-).

Erayada labada siillab ka koobma.

ilaal-in- (-is-) o!o!-in- <-is-).

Magacyada salayntoodu ka koobanto halka siiliab amaba labada

siillab way ku badan yihiin Af Soomaaliga. Qaabkoodu alfabeetiga
ahi waa kuwaan:

(-b-) qayb-in-, (-is-) gaab-in-, (-is-) koob-in-, (-is-),

(-d-) bad-in-, (~is-), ked-in-, (-is-) jeed-in-, (-is-),
(T-) buuf-in-, (-is-), faaf-in- (-is-), oof-in-, (-is-),
(-j-) ceej-in-, (-is-), daaj-in-, (-is-), xooj-in-, (-is-),
(-h-) och-in-, (-is-),

— 150 —
 (-nv) saham-in-, (-is-), dhaam-in-, (-is-), tuum-in-, (-is-),
(-1-) gel-in-, (-is-), faal-in-, (-is-), kaal-in, (-is-),
(-n-) baan-in-, (-is-), been-in-, (-is-), faan-in-, (-is-),
(-q-) baaq-in- (-is-), riiq-in-, (-is-), qiiq-in-, (-is-),
(-r-) kar-in-, (-is-), tir-in-, (-is-), fiir-in-, (-is-),
(-s-) toos-in-, C-is-), hoos-in-, (-is-), moos-in, (-is-),
(-c-) beec-in-, (-is-), raac-in-, (-is-), shaac-in-, (-is-),
(-w-) qaaw-in-, (-is-), huw--in-, (-is-), haaw-in-, (-is-),

Ogow, in gadaalraacaha salaynta magacyadu (-in-) uu qaato jaan-

gooyo xaaladleyda (-TA), iyo gadaalraacaha salaynta magacyada (-is-)
uu qaato jaangooyo xaaladleyda (-ka) oo markaas kaddib, ay luuqdu
haddelmayso.

Salka magaca haddana waxaa raaci kara gadaalraacyada (i-s-, -so-),

-sad-, -ad). Gadaalraacyadaasi waxay raaci karaan magacyada, mar-
kii dib av ku dhammaadaan shaqaliada: (-o-, -so-) sida aad halkaan ku
aragtid:
-sho- -sho- -sho-
qaado---- ■> -is- raaco——> -is- guro ---- -> -is-
-ad- -ad- -ad-

-sho- -sho- -shc-

qabso - — > cabsa — fuqso -— >
-sad- -sad- -sad-

Ogow, in gadaalraacaha salaynta magacyada (-sho-) uu qaato jaan-

gooyo xaaladleyda (-DA) iyo gadaalraacaha salaynta magacyada (-is-)
uu qaato jaangooyo xaaladleyda (-TA) iyo kan salaynta magacyada
(-ad-) (-san-) uu qaato jaangooyo xaaladleyda (-KA).

Salka magaca haddana waxaa raaca gadaalraacaha (-ayn- (-evn-)).

Taasina waa markii eravgu ku cihammaado shaqalka

(-ay-)
(-ee-) sida aad halkaan ku aragtid:
(-aa-)
-ayn- -ayn- -avn-
hay, samee---- -> kexee-----> d a a ----->
-ays- -ays- -ays-

151
 Ogow, gadaalraacaha salaynta magacyada (-ayn-) uu qaato jaan-
gooyo xaaladleyda (-TA) iyo gadaalraacaha salaynta magacyada (-avs-)
uu qaato jaangooyo xaaladleyda (-KA~).

Salka magaca haddana waxaa raaca galaadraacyada salaynta

C-is- (-in-). Taasina waxay dhacdaa markii eraygu uu ku dhammaado
shaqallada (-00 -), sida aad halkaan ku aragtid:

-in- -in- -ayn-

goo-----> qoo —> 00 (h )------>
-is- -is- -is-

MAGACYADA FALIDAYSAN

Magacyada falidaysani way ku badan yihiin Af Soomaaiiga. lya-

gu sida magacyada qeexan 00 kale waxay leeyihiin gadaalraacyo salka
magaca raaca. Gadaalraacyadaasi waxay caan ku yihiin beddeliclda
macnaha magacyada. Magacyada falidaysani waxay u dhow yihiitr
falidaha; sidaas daraaddeed, ayaan waxaan ku magacaabay magacyada
falidaysan. Gadaalraacyaada magacyada falidaysani waxaa weeye:

(-si-)
(-aal-), (-aysi-), (-aan-)

Gadaalraacyada magacyada falidaysan (-aal-)

kab-aal- qab-aal- tus-aal- socd-aal-

qod-aal- hub-aal- kuf-aal- been-aal-
rog-aal- mud-aal- shak-aal- dus-aal-

Ogow, in gadaalraacaha magacayada falidaysan (-aal-) ay raacdo

jaangooyo xaaladieyda (-KA).

Gadaalraacyada magacyada falidaysan (-aal + aysi-)

Gadaalraacaha magacyada falidaysan (-aysi-) waxaa horay ka raa-

ca gadaalraacaha falidaysan (-aal), markaas kaddib, ayuu magaca mac-
na hor leh u yeelaa. Magacyo aan aad u yarayn ayaa labadaas gadaal-
raacyada qaata. Magacyada gadaalraacyada (-aal + aysi-) qaataa waa

152 —
 Tus-aal-aysi-, hub-aal-aysi, qod-aal-aysi,
Mud-aal-aysi-, rog-aal-aysi-, socd-aal-aysi-,
Kab-aa-aysi-, kuf-aal-aysi-, shak-aal-aysi-,
Been-aal-aysi-, tum-aal-aysi-, dir-aal-aysi-,
Gocgg-aal-aysi-, cad-aal-aysi-, moogg-aal-aysi-,
Bood-aal-aysi-, car-aal-aysi-, wal-aal-aysi-,
JHooy-aal-aysi-, ceeb-aal-aysi-, dur-aal-aysi-,

Ogow, in gadaalraacaha salaynta magacyada (-aysi-) uu c^aato

jaangooyo xaaladleyda (-GA).

Gadaalraacyada magacyada falidaysan

(-aan) (-an),
(-aysi) (-si).

Gadaalraacyada magacyada falidaysani aalaaba waxay raacaan

magacyada falidaysan. Gadaalraacyada magacyada falidaysani (-m~,
-aysi-, (-eysi-) waxay siiyaan magacyada rnacna hor leh. lyagu waa
kuwaan :

-aan- -aan- -aysi- -aan-

yar-----> fudud-----> f u r---- > fog
-aysi- -ays- -aan- eysi-

-aan- -aysi- -aysi- -aan-

badan-----> neceb-----> weyn-----> foolxun(m)----->
-aysi- -aan- -aan- -eysi-

-aysi- -aysi- -aysi- -an-

bann-----> dheer-----> a d a k ---- > xun(m )----->
-aan- -aan- -aan- -aysi-

Waxa jira magacyo falidaysan co aan qaadan karin gadaalraacaha

magacyada falidaysan (,-aan t-an) inkastoo ay yihiin magacyadaasi ma-
gacyc sifaysan. Magacyadaas waxaa ka mid ah:

shaq-aysi-. col-aysi-. cadd-aysi-, kulul-aysi-, sheek-aysi-, qabow-si-

vcaanwaan-si-, vcelim-eysi-, wacad-aysi-, qub-eysi-, gum-eysi-,
mir-aysi-,.

153 —
 G g o w , n g a d a a lr a a c a h a m a g a c y a d a fa lid a y s a n (-aan -) u u q a a to
ja a n g o o y o x a a la d le y d a (-T A ).

Gadaalraacyada magacyada falidaysan:

(-sad-)
(-ad-)
(-aysad-)
C-asi-)

Gadaalraacyada magacyada falidaysan (-sad-, (-ad-) -aysad-,

(-aysi-) waxay raacaan magacyada tirada ah iyo kuwa ka koobma laba
magac ee laysu geeyey. Iyagu waxa weeye kuwan:

-sad- -sad- -sad-

lacagtir------> sagaaljir-----> geeltir----->
-si- -ad- -si-

-si- -si- -sad-

xoolodhac-----> feenfeen---- > naax---- >
-sad- -ad- -aysi-

-aysi-
waxjecl-aysi, xilnecb-aysi- xanjeci----->
-sad-

-sad- -sad-
halqab-----> shanjir----->
-si- -si-

xansheeg-ad-, dansheeg-ad-, xooldhaq-ad-, beertabc-ad-,

-sad-
doog—
-si- dashid-ad, guridhis-ad, gabbaldhac-si-

naflahaar-si-, naylodub-ad-, naagguur-si-, kaydtir-sad,- foolbax-si-,

gtmdhig-ad-, dabshid-ad-, guridhis-ad-, gabbaldhac-si-, iwm.
Ogow, in gadaalraacaha magacyada falidaysan (-sad-), (-ad-)
uu qaato jaangooyo xaaladleyda (-ka) kan (-si-) na uu qaato
jaangooyo xaaladleyda (-GA).

— 154 —
 RTIDA I Y O B I B L i Y O G R A A f A A : UU: V: /AAL
ALAAB1 1; L -'L i ; u ! L . , v U b L L>

1. Abraham, R. C. & Warsama, Soleyman. The Principles of So-

mali, 2nd ed. London, Pub. by the author (cyclostyled). 1961
227 correction sheets.
2. Scmali-Engiish Dictionary. London. Univ. of
London Press, Ltd. 1964. pp. 332.
3. Axmed Shire Jaamac & Kozol Charles, An Elementary Somali
Brill Book. New York. Teachers College, Columbia Univ. 1966
pp. 165.
4. Axmed Shire Jama, An Elementary Soomali Phrase Drill Boo-k.
Printed by the author in Mogadishu, Somali Republic of 1964,
pp. 131.
5. Andrzejewski. The Declensions of Somali Nouns. London.
School of Oriental and African Studies, Univ. of London (obta-
inable solely from Messrs. Luzac & Co., Ltd., 46 Gt. Russel
Street, London, W. D. 1.), 1964 pp. 149.
6. Andrzejewski, B. W. (a work on the Somali verb) in prepa-
ration.
7. Arpino Ludovico, Vocabolario dallTtaliano nelle versicni galla,
oromo, a m a r a , dancala, scmala. Milano. Hecple. 1932.
8. Barry, B. An Elementary Somali Grammar, Asmara (Etkiopia).
Tipografia Raimondi, Cf. 1937, pp. 106.
9. Bell, C.R.V. The Somali Language. London. Longmans, Green
& Co., 1953, pp. 185.
10. Carcoforo Enrico. Elementi di Somalo e ki-suahili parkti al Be-
nadir. Milano. Hoepli. 1912, pp. 154.
11. Costaguti, Marchesa Maria Afan de Rivera. Manuals Pratsco di
Lingua Somala ad uso dei viaggiatori nella valle del Giuha.
Roma, Casa editrice Italiana. 1909, pp. 136.
12. Drysdale John G. S. Notes of the Somali Language for hegin-
ners. Hargeysa, Somalia. The Stationary Office. 1953, pp. 67.

155 —
13. Drysdale, John G. S. Somali Primier, Part 1. Hargeysa, Somalia,
The stationary Office. 1959, pp. 40,
14. Ferrand Gabriel, Notes de Grammaire Somalie. Alger. P. Fon-
tana et Cie. 1886, pp. 28.
15. Galaal Muusa Xaaji Ismaciil & Andrzejewiski B. W. Hikmad
Soomaali. London. School of Oriental and African Studies,
Univ. of London, Oxford Univ. Press, (Annotated African Texts
IV). 1956, pp. 150.
16. Pia J. Joseph, «Language in Somalia» in Linguistic Reporter,
Newsletter of the center of applied linguistics. Washington,
D.C. Vol. viii, no. 3, June, 1966.
17. Praetorius F. «Uber die Somalisprache» in Zeit. Deut, Morgen-
land Ges. VoL xxiv 1870', pp. 145.
18. Armstrong, Lilias B. «The Phonetic Structure of Somali». in:
Mittelilunge des Seminars for Orientalischen Sprachen zu Berlin.
Jahragang xxxvii, abteilung iii. Berlin. 1934, pp. 116-61, repub.
recently by: Gregg press, inc. 171 East Ridgewood Ave., Ridg-
wood, New Jersey, U.S.A. 1964, pp. 46.
19. Kirk, G.W.C. A Grammar of the Somali Language with Exarn-
bles in Prose and Verse of different Somali Dialects. London
Cambridge Univ. Press, 1905, pp. 2 6 + 1 6 correction sheets.
20. Cust R. The modern Languages of Africa. London. Trubner &
Co. 1883.
21. Cerulli Enrico. Somalia III La tribu Somala, lingua Somala in
caratteri Arabi ed altri segni ibid.
22. Abwaan urursan Af-Soomaali iyo Ruusha, Ruush Af-Soomaaliya
kratkii Somali-ruskii ii ruusko Somali slovar D. I. Stepanjenkc
iyo Mohamed Haji Osman. Izdatelstvo (Sovitskaya Ensiklope-
dia) Mosko 1969.
23. Reinsch Leo, «Der Dschabartidialekt der Somali-Sprache» (com-
pare entry 35). in: Sitzungsberichte, Akademie der Wissenschaf-
ten in Wien, Philosophisoh-historische klasse. v. cxlviii. Vienna
1858.
24. Pia J. Joseph & Black, Paful and Dillinger, Dale. Beginning in
Somali-Drill Book. Washington, D.C. Unit. States Dept. of
Health, Education and Welfare, Offic'e of Education. 1964
pp. 210.
25. Tucker A, N. & Bryan, M.A. Linguistic Analyses the non-Bantu
Languages of North-Eastem Africa. Handbook of African Lan-
guages. Iriternational African Institute. Oxford University
Fress. London. 1966, pp. 627 +large linguistic map.

— 156 —