DO SZARŻY MARSZ, MARSZ...

DO SZARŻY MARSZ, MARSZ...

Studia z dziejów kawalerii

Tom 2

Pod redakcją
Aleksandra Smolińskiego

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2012
 Recenzent
Michał Klimecki

Opracowanie redakcyjne
Katarzyna Czerniejewska

Projekt okładki
Tomasz Jaroszewski

Printed in Poland
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Toruń 2012

ISBN 978-83-231-2783-3

WYDAWNICTWO NAUKOWE
UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA
Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
tel. +48 56 611 42 95, fax +48 56 611 47 05
e-mail: wydawnictwo@umk.pl
Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń
tel./fax: +48 56 611 42 38, e-mail: books@umk.pl
www.wydawnictwoumk.pl

Wydanie pierwsze
Druk i oprawa: Wydawnictwo Naukowe UMK
ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
 SPIS TREŚCI

Wprowadzenie ............................................................................................................... 7

Kawaleria litewska w początkowym okresie działań Komisji Wojskowej

Rzeczypospolitej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Lata 1765–1766
(Mariusz Machynia)........................................................................................................ 23

Kawaleria autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów

w epoce stanisławowskiej. Lata 1775–1794
(Maciej Trąbski).............................................................................................................. 93

Kawaleria austriacka i austro-węgierska w latach 1792–1914

(Michał Baczkowski)....................................................................................................... 263

Organizacja wielkich jednostek kawalerii Armii Czerwonej oraz ich kadra dowódcza
i polityczna w latach 1935–1936
(Aleksander Smoliński) ................................................................................................... 345

Wykaz rycin ................................................................................................................... 533

 CONTENTS

Introduction .................................................................................................................. 7

The Lithuanian Cavalry in the early days of activity of the Military Commission
of the Polish-Lithuanian Commonwealth. 1765–1766
(Mariusz Machynia)........................................................................................................ 23

The Cavalry of the National Contingent of the Polish-Lithuanian Commonwealth Army

of the reign of the King Stanisław August Poniatowski. 1775–1794
(Maciej Trąbski).............................................................................................................. 93

The Austrian and Austro-Hungarian Cavalry in the years 1792–1914

(Michał Baczkowski)....................................................................................................... 263

The structure and organisation of the Red Army Cavalry Units and the Army’s
military and political leadership in the years 1935–1936
(Aleksander Smoliński) ................................................................................................... 345

List of illustrations ........................................................................................................ 533

 WPROWADZENIE

Ż yczliwe przyjęcie, z jakim wśród czytelników spotkał się pierw-

szy tom pracy zatytułowanej Do szarży marsz, marsz… Studia
z dziejów kawalerii1, oraz pozytywny stosunek kierownictwa i pra-
cowników Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Mikołaja Koper-
nika w Toruniu do idei publikacji następnych pozycji z tej serii, a tak-
że podjęcie przez redaktora współpracy z autorami zajmującymi się
szeroko pojętą historią jazdy spowodowały, że pod osąd środowiska
naukowego oraz wszystkich osób zainteresowanych dziejami konni-
cy, zarówno rodzimej, jak i obcej, oddajemy kolejny tom studiów po-
ruszających tę tematykę.
W jego skład wchodzą cztery obszerne teksty omawiające różne
aspekty funkcjonowania jazdy polskiej oraz obcej. Otwiera go stu-
dium autorstwa Mariusza Machyni, który od lat, wraz z innymi au-
torami, z powodzeniem zajmuje się również kadrą oficerską armii
Rzeczypospolitej Obojga Narodów w epoce stanisławowskiej2. Przy-
gotowany przez niego tekst dotyczy kawalerii litewskiej w początko-
wym okresie działalności Komisji Wojskowej Rzeczypospolitej Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego, czyli jej historii w latach 1765–1766.
Wartość tych rozważań, pomimo ich stosunkowo niewielkiego zasię-
gu chronologicznego, polega na tym, że problematyka wojska Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego, w tym także dzieje jego jazdy, w epoce
1
Do szarży marsz, marsz... Studia z dziejów kawalerii, t. 1, pod red. A. Smoliń-
skiego, Toruń 2010.
2
Zob.: M. Machynia, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Naro-
dów 1777–1794. Spisy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 3:
Piechota, Kraków 1998; iidem, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–
–1794. Spisy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 2: Artyleria
i wojska inżynierskie, Kraków 1999; M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, Ofi-
cerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spisy, t. 2: Oficerowie wojska
Wielkiego Księstwa Litewskiego 1777–1794. Spisy. Sztab, kawaleria, artyleria, wojska
inżynierskie i piechota, Kraków 1999; M. Machynia, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rze-
czypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spisy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego
1777–1794. Spisy, cz. 1: Sztaby i kawaleria, Kraków 2002; J. Gdański, M. Machynia,
Cz. Srzednicki, K. Stepan, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794.
Spisy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 4: Formacje Targowicy,
szkolnictwo wojskowe, varia, uzupełnienia, Kraków 2003.
8 WPROWADZENIE

saskiej i stanisławowskiej nie doczekała się dotychczas zbyt obfitej

oraz rzetelnie opracowanej literatury, której podstawą byłby bogaty,
krytycznie przeanalizowany materiał źródłowy.
Dlatego też autor, opierając się na licznych, przechowywanych
obecnie poza granicami kraju, archiwaliach oraz źródłach inne-
go typu, a także na kompetentnej polskiej oraz litewskiej literatu-
rze przedmiotu, podjął się trudu opisania organizacji oraz sposobu
funkcjonowania tej broni w stosunkowo krótkim przedziale czaso-
wym, kiedy to Komisja Wojskowa Rzeczypospolitej Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego próbowała przełamać kilkudziesięcioletnią słabość
militarną, charakteryzującą okres panowania saskiego w Rzeczypo-
spolitej Obojga Narodów. Autor omówił też metody i zakres działa-
nia wspomnianej Komisji i przedsięwzięcia podejmowane przez nią
w odniesieniu do podległych jej formacji jazdy litewskiej.
W pracy zostały więc ukazane zarówno wszystkie formacje jaz-
dy autoramentu narodowego, jak i Regiment Gwardii Konnej Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego oraz pozostałe litewskie regimenty kon-
ne autoramentu cudzoziemskiego. Autor opisał również szczegółowo
ich ówczesną liczebność, etatową i rzeczywistą strukturę organizacyj-
ną, a także koszty utrzymania oraz prawne podstawy ich funkcjono-
wania. Wskazał ponadto na zmiany, które zamierzała wprowadzić
wówczas Komisja Wojskowa w celu podniesienia ich stanu liczebne-
go oraz wartości bojowej. Poza tym zajął się on też pragmatyką służ-
by tych formacji oraz funkcjami policyjnymi, pełnionymi przez nie
w ramach różnorodnych pokojowych świadczeń na rzecz władz i in-
stytucji wojskowych oraz cywilnych.
Oprócz tego autor podjął się również trudu ustalenia obsady per-
sonalnej poszczególnych chorągwi husarskich i petyhorskich oraz
chorągwi i pułków straży przedniej autoramentu narodowego, a tak-
że regimentów konnych autoramentu cudzoziemskiego. Jednocześnie
określił wysokość wynagrodzeń ich kadry dowódczej i funkcjonariu-
szy sztabów niższych oraz wskazał drogi awansu służbowego. Innym
interesującym wątkiem poruszonym w tym studium są kwestie zwią-
zane z oceną wysokości i realnej wartości żołdu pobieranego przez
ówczesne formacje kawalerii obydwu autoramentów. Nie mniej istot-
ne ustalenia dotyczą też źródeł pochodzenia pieniędzy przeznacza-
nych co pół roku na płacę dla jazdy.
Opracowanie Mariusza Machyni stanowi kompetentny i w mia-
rę kompletny obraz organizacji i sposobu funkcjonowania kawalerii
 WPROWADZENIE 9

wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w początkowym okresie pa-

nowania ostatniego króla Polski – Stanisława Augusta. Takiego zaś jej
opisu w dotychczasowej polskiej i obcej historiografii nie było.
Kolejne bardzo obszerne studium przygotował Maciej Trąbski, któ-
ry od kilku lat sporo publikuje na temat kawalerii Rzeczypospolitej
Obojga Narodów3, jazdy napoleońskiej i kawalerii Wojska Polskiego
Księstwa Warszawskiego4, a także konnicy Wojska Polskiego Królestwa
Polskiego5. Na potrzeby niniejszego tomu przygotował on natomiast
opracowanie dotyczące kawalerii autoramentu narodowego armii Rze-
czypospolitej Obojga Narodów w epoce stanisławowskiej.
Autor wyszedł z założenia, że jazda autoramentu polskiego z tej
epoki w dotychczasowej polskiej historiografii nie ma dobrej opinii.
Najczęściej zarzuca się jej bowiem utrzymywanie przestarzałej orga-
nizacji i zły dobór uzbrojenia. Wytyka się jej też braki w wyszkoleniu
i niezdyscyplinowanie6, a także unikanie przez towarzyszy pełnienia

3
Zob. choćby: M. Trąbski, Kawaleria narodowa w latach 1775–1788. Początki
odrodzenia jazdy polskiej, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Często-
chowie. Zeszyty Historyczne” (Częstochowa) 2006, t. 9; idem, Kawaleria narodowa
w latach Sejmu Czteroletniego na przykładzie II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Naro-
dowej, „Przegląd Wojskowo-Historyczny” (Warszawa) 2009, R. 10 (61), nr 1 (226);
idem, Kawaleria narodowa na Ukrainie w latach 1775–1788, [w:] Od Zborowa do
NATO (1649–2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVII do XIX
wieku. Historia, pod red. M. Franza, K. Pietkiewicza, Toruń 2009; idem, Uzbrojenie
i umundurowanie kawalerii narodowej wojska koronnego w latach 1775–1794, „Prace
Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Zeszyty Historyczne” (Czę-
stochowa) 2009, t. 10; idem, Na żołdzie targowicy i carycy. Dzieje II Ukraińskiej Bry-
gady Kawalerii Narodowej pomiędzy wojną 1792 roku a insurekcją kościuszkowską,
„Przegląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2010, R. 11 (62), nr 3 (232).
4
Ten wątek wydaje się najsłabiej reprezentowany w dotychczasowym dorobku
naukowym tego autora – zob. np. M. Trąbski, Ciężka kawaleria państw europejskich
w epoce napoleońskiej (na przykładzie formacji francuskich, rosyjskich, austriackich,
pruskich i brytyjskich), [w:] Księstwo Warszawskie w historii i tradycji napoleońskiej
(1807–2007), pod red. K. Bucholc-Srogosz, M. Trąbskiego, Częstochowa 2008.
5
Zob. choćby: M. Trąbski, Służba w kawalerii Królestwa Polskiego 1815–1830,
„Przegląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2008, R. 9 (60), nr 1 (221); idem,
Garnizony kawalerii armii Królestwa Polskiego w latach 1815–1830, na przykładzie
dywizji strzelców konnych, [w:] Zamki, twierdze i garnizony Opola, Śląska i dawnej
Rzeczypospolitej, pod red. T. Ciesielskiego, Zabrze 2010; idem, Kawaleria Królestwa
Polskiego 1815–1830, Warszawa 2011; idem, Zasady konskrypcji w armii Królestwa
Polskiego na tle ówczesnych metod uzupełniania wojska, „Przegląd Historyczno-Woj-
skowy” (Warszawa) 2011, R. 12 (63), nr 2 (235).
6
Na marginesie tej informacji należy zauważyć, że w przeciwieństwie do XVII w.
(zob. T. Srogosz, Żołnierz swawolny. Z dziejów obyczajów armii koronnej w XVII wie-
10 WPROWADZENIE

czynnej służby, a co za tym idzie – obojętność na losy ojczyzny. Ponad-

to, operując głównie przykładami bitew pod Dubienką z 1792 r. oraz
Mirem i Racławicami z 1794 r., zarzuca się jej również tchórzostwo.
Tymczasem, zdaniem autora, należy pamiętać, jaki stan repre-
zentowała kawaleria autoramentu narodowego pod koniec epoki sa-
skiej, kiedy to jej oddziały były nieliczne, rozproszone po całym kraju
i w większości pozbawione nadzoru oficerów, a więc pozostające pod
komendą namiestników. Poza tym żołnierze byli wtedy niewyszko-
leni, gdyż za całą szkołę wojenną służyły im wyprawy na „hajda-
maków”, podczas których ćwiczyły się chorągwie pancerne i lekkie
głównie z partii podolskiej i ukraińskiej. Natomiast chorągwie husar-
skie występowały jedynie na różnych uroczystościach państwowych
i prywatnych7, zyskując przez to powszechnie znany i często przyta-
czany w literaturze przydomek „wojska pogrzebowego”8.

ku, Warszawa 2010) obecnie nie dysponujemy żadną monografią dotyczącą tych
kwestii odnośnie do armii koronnej w XVIII w. Trzeba to uznać za dość istotny brak
polskiej historiografii, oczywiście przede wszystkim wojskowej.
7
Należy też pamiętać, że w XVIII w., podobnie zresztą jak wcześniej, wojsko
uświetniało swoją obecnością także różne uroczystości kościelne, np. koronacje sły-
nących cudami obrazów Matki Boskiej – zob. choćby: J. Kitowicz, Pamiętniki, czyli Hi-
storia polska, Warszawa 2005; O. K. M. Żukiewicz, Królowa Różańca św. w Kościele
i Polsce, t. 1, Lwów 1934; t. 2, Lwów 1935; A. Smoliński, Podkamieńska Góra Różań-
cowa – miejsce niezwykłe, [w:] Między Drugą a Trzecią Rzeczpospolitą. Studia i mate-
riały z historii Polski i powszechnej dedykowane Profesorowi Ryszardowi Kozłowskie-
mu w 70. rocznicę urodzin, pod red. R. Sudzińskiego, M. Golona, M. Czyżniewskiego,
Toruń 2010.
8
Warto zauważyć, że do uświetniania uroczystości tego typu chorągwie lub też
mniejsze grupy żołnierzy znaków poważnych, głównie zaś husarskich, były wyko-
rzystywane już w XVII w., a więc w okresie, gdy bitna i bardzo sprawna jazda Rzeczy-
pospolitej Obojga Narodów święciła triumfy na polach wielu ówczesnych bitew – zob.
np. J. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik (1640–1684), Warszawa 1987, s. 174, który na-
pisał: „Miesiąca oktobra [1662 r. – przyp. A. S.] dnia 20 rodzony nasz – pan Stani-
sław – bezpotomnie zszedł z tego świata w Wilnie [...] wieku swego mając bez nie-
wiela lat trzydzieści pięć [...]. My też potem, zjechawszy się do ojczystej kondycyjej
Pomornoki z rodzonym moim starszym, podstolim natenczas wiłkomierskim i usta-
nowiwszy termin, grzebaliśmy jako żołnierza i usarskiego towarzysza, przy niema-
łym konkursie ludzi zacnych, w kościele kupiskim. Gdzie też kopiją kruszył jm. Pan
Michał Szykier, łowczy witebski, a towarzysz roty usarskiej jm. Pana hetmana pol-
nego, poruczeństwa pana Żerońskiego”. Ponadto zob. także: ibidem, s. 239, 252–
–253; Relacja z pogrzebu Stanisława Mateusza Rzewuskiego wojewody bełskiego, het-
mana wielkiego koronnego odprawionego 17 lipca 1730 roku we Lwowie, wstęp i oprac.
J. E. Leśniewska, Łęczna 2000; T. Ciesielski, Pogrzeby wojskowe w czasach saskich,
[w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, pod
red. H. Suchojada, Warszawa 2001.
 WPROWADZENIE 11

Według ustaleń Macieja Trąbskiego dopiero dzięki postanowie-

niom sejmu delegacyjnego z lat 1773–1775 obraz ten gruntownie się
zmienił, a cała kawaleria autoramentu narodowego została zorgani-
zowana w brygady i pułki, które za wyjątkiem dwóch pułków wojska
litewskiego wyposażono w sztaby, zapewniające im sprawną admini-
strację. Dzięki zaś połączeniu chorągwi kawalerii narodowej w szwa-
drony otrzymano dość silne oddziały mogące realnie wykonywać po-
stawione przed nimi zadania.
Następnie, co skrupulatnie zostało przeanalizowane przez autora,
w wyniku reform przeprowadzonych przez Sejm Czteroletni jazda zo-
stała czterokrotnie powiększona pod względem liczby służących w jej
szeregach żołnierzy. Dzięki temu jej chorągwie stały się na powrót pod-
stawowymi oddziałami taktycznymi. Poza tym rozbudowano również
sztaby jednostek, ujednolicono ich struktury oraz zadbano o central-
ną dystrybucję broni, materiałów na umundurowanie i oporządzenie,
a ostatecznie także o dobór odpowiednich wierzchowców.
Zdaniem autora w odróżnieniu od piechoty, do której werbo-
wano często osoby z marginesu społecznego, do kawalerii napływał
element dużo bardziej wartościowy pod względem socjalnym, choć
jednocześnie trudny do nagięcia do dyscypliny wojskowej. Jednak
według jego ustaleń wynikające z tego ekscesy były w gruncie rzeczy
pojedynczymi wybrykami, niewpływającymi poważnie na odbiór tej
formacji przez ogół ówczesnego społeczeństwa szlacheckiego. W prak-
tyce największym problemem okazało się natomiast wyszkolenie no-
wozaciężnych, wcielonych do szeregów w latach 1789–1792.
Poza tym badania oraz kwerendy archiwalne i bibliograficzne prze-
prowadzone przez Macieja Trąbskiego dowodzą, że w latach 1775–
–1792 kawaleria Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie stanowiła,
jak dotychczas często twierdzili dawniejsi polscy historycy, wyłącz-
nie bezproduktywnego obciążenia skarbu państwa, gdyż jej żołnie-
rze, w tym także towarzysze kawalerii narodowej, wypełniali szereg
istotnych obowiązków. Jednocześnie najbardziej eksploatowane były
oddziały stacjonujące na Ukrainie, które ochraniały granice z Rosją
i Turcją oraz powstrzymywały przenikanie na teren Rzeczypospolitej
„hajdamaków” i „hultajów”, czyli pospolitych bandytów9. Kontro-
9
Zob. także H. Dominiczak, Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów
966–1996, Warszawa 1997. Warto tutaj jednak zauważyć, że nie było to już wów-
czas zbyt nowoczesne rozwiązanie, przy czym w niektórych krajach istniały wtedy
specjalne formacje graniczne, które obciążano zadaniami związanymi z ochroną gra-
12 WPROWADZENIE

lowały one też działania wojsk rosyjskich i rozciągały kordon sanitar-

ny w razie doniesień o wystąpieniu zarazy oraz prewencyjnie zabez-
pieczały kraj przed buntem ludności chłopskiej. W przeciwieństwie
do formacji koronnych najmniej, zwłaszcza w latach 1777–1788, ob-
ciążone pod tym względem były oddziały wojska litewskiego.
Jedną z przedstawionych przez autora tego studium tez, również
sformułowaną wbrew opiniom wyrażanym dotychczas przez wielu
wcześniejszych historyków i badaczy tej problematyki, jest pogląd
mówiący o tym, że w czasie wojny toczonej w obronie Konstytucji
3 maja oraz powstania kościuszkowskiego żołnierze, głównie kawa-
lerii narodowej, ale także pułków przedniej straży, swoimi czynami
dowiedli patriotycznej postawy, dochowując jednocześnie wierności
złożonej przysiędze. Zdaniem Macieja Trąbskiego brygady kawale-
rii narodowej i pułki przedniej straży w większości wykazały się bo-
wiem skutecznością na polu walki i w wielu przypadkach przyczy-
niły się do sukcesów wojsk Rzeczypospolitej. Ponadto swą twardą
postawą często neutralizowały skutki porażek. W celu ilustracji tej
tezy autor posłużył się przykładami bitew pod Zieleńcami i Dubien-
ką oraz Stołpcami i Brześciem Litewskim, stoczonymi podczas woj-
ny w obronie Konstytucji 3 maja, a także bitwami pod Racławicami,
Szczekocinami, Chełmem, Błoniem, Gołkowem, Raszynem, w obro-
nie Warszawy i w czasie wyprawy do Wielkopolski w powstaniu ko-
ściuszkowskim. Jednak – jak słusznie zauważył autor – nie wszystkie
oddziały zawsze stawały na wysokości zadania i historia odnotowała
również przypadki sromotnych ucieczek z pola walki.
O tym, czy to nowe spojrzenie na rzeczywistą wartość formacji
kawalerii autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga
Narodów z ostatniej ćwierci XVIII w. okaże się wystarczająco prze-
konujące, zadecydują jednak czytelnicy tego niewątpliwie ciekawe-
go i wartościowego tekstu, który porządkuje i uściśla także szereg in-
nych istotnych wątków odnoszących się do dziejów tej tak bliskiej
Polakom broni.

nicy państwowej, zwalniając tym samym od służby tego typu wojsko liniowe – zob.
np. P. Haythornthwaite, B. Younghusband – illustrator, The Austrian Army 1740–80
(3): Specjalist Troops, Oxford 1995. W innych zaś przypadkach do zadań tego typu
wyznaczano jedynie część formacji wojskowych, jak choćby pułki kozackie w Ro-
sji – А. А. Плеханов, А. М. Плеханов, Казачество на рубежах отечества, Мос-
ква 2007.
 WPROWADZENIE 13

Kolejne studium autorstwa Michała Baczkowskiego, wybitnego

specjalisty i znawcy historii armii austro-węgierskiej10, dotyczy bar-
dzo słabo opisanego i przez to prawie nieznanego w Polsce zagadnie-
nia – dziejów jazdy habsburskiej w XVIII i XIX w. oraz kawalerii Ce-
sarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej do I wojny światowej11.
Tymczasem tematyka ta jest ze wszech miar warta przybliżenia po-
tencjalnym czytelnikom, choćby dlatego, że w latach 1792–1914 w ar-
mii habsburskiej konnica była drugim pod względem liczebności ro-
dzajem broni. Według ustaleń Michała Baczkowskiego służyło w niej
na ogół od 14 do 16,5% wszystkich żołnierzy austriackich. Dopiero po
wybuchu I wojny światowej odsetek ten spadł do 3,6%. Oprócz tego
przez cały czas swego istnienia miała ona strukturę organizacyjną, któ-
ra odzwierciedlała tendencje panujące w czołowych wojskach euro-
pejskich. Jednocześnie to właśnie dzięki armii habsburskiej oraz nale-
10
Zob. choćby: M. Baczkowski, W służbie Habsburgów. Polscy ochotnicy w au-
striackich siłach zbrojnych w latach 1772–1815, Kraków 1998; idem, Pod czarno-żół-
tymi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy wobec austro-węgierskich struktur militar-
nych 1868–1914, Kraków 2003; idem, Mieszkańcy Podhala w armii austro-węgierskiej
u progu I wojny światowej, [w:] Małopolska i Podhale w latach Wielkiej Wojny 1914–
–1918. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej z okazji 90.
rocznicy wybuchu I wojny światowej Nowy Targ, 27–29 sierpnia 2004 r., cz. 1, pod
red. R. Kowalskiego, Nowy Targ 2005; idem, Wojsko austriackie w Krakowie w latach
1796–1809, Kraków 2007; idem, Sejm Krajowy galicyjski a finansowanie armii austro-
-węgierskiej, [w:] Studia historyczno-wojskowe, t. 3: Armia i społeczeństwo, pod red.
T. Ciesielskiego, Zabrze 2009; idem, Die Polen in der österreichischen Armee in der
Zeit der Kriege gegen Frankreich (1792–1815), [w:] Polnisch-österreichische Kontakte
sowie Militärbündnisse 1618–1918. Symposium und Abendvortrag 11. und 12. Sep-
tember 2008, Wien 2009; idem, Garnizon Krakowa w latach 1796–1815. Struktura, fi-
nansowanie, stosunki z mieszkańcami, [w:] Zamki, twierdze i garnizony Opola, Śląska
i dawnej Rzeczypospolitej, pod red. T. Ciesielskiego, Zabrze 2010. Poza tym do waż-
niejszych prac tego autora należy także zaliczyć: idem, Wojsko Polskie w napoleoń-
skim Krakowie, Kraków 2009; idem, W cieniu napoleońskich orłów. Rada Municypal-
na Krakowa 1810–1815, Kraków 2010.
11
Wydaje się, że stosunkowo najszersza jest nasza wiedza na temat armii austro-
-węgierskiej, czyli sił zbrojnych z okresu monarchii dualistycznej – zob.: T. Nowa-
kowski, M. Lewik – ilustracje, Armia austro-węgierska 1908–1918, Warszawa 1992; J. Ry-
del, W służbie cesarza i króla. Generałowie i admirałowie narodowości polskiej w siłach
zbrojnych Austro-Węgier w latach 1868–1918, Kraków 2001. Należy jednak pamię-
tać, że żaden z tych autorów nie traktował w sposób szczególny i nie opisywał nale-
żących do nich formacji jazdy. Stąd też polski czytelnik musi korzystać z prac obcych
– zob. chociażby: G. Schreiber, Des Kaisers Reiterei. Österreichische Kavallerie in vier
Jahrhunderten, Wien 1967; H. Skala, Slávne časy cisárskej jaydz v 17.–19. storočí, Pre-
šov 2005, a także Pod císařským praporem. Historie habsburské armády 1526–1918,
kolektiv autoru, Praha 2003.
14 WPROWADZENIE

żącym do niej formacjom huzarskim w XVIII i XIX w. ten niezwykle

barwny i efektowny rodzaj jazdy stał się bardzo modny i obecny prak-
tycznie we wszystkich armiach Starego Kontynentu12.
W końcu XVIII w. kawaleria austriacka dzieliła się na jazdę cięż-
ką, średnią i lekką. Jazdę średnią, czyli szwoleżerów, zlikwidowano
jednak w 1851 r., natomiast ciężką, czyli kirasjerów, w 1867 r. Od
tego czasu w składzie sił zbrojnych Austro-Węgier pozostała już tyl-
ko jazda lekka – dragoni, huzarzy i ułani. Na przestrzeni lat zmia-
nie ulegała również liczba należących do niej regimentów kawalerii.
W 1798 r. jazdę tworzyły 42 pułki. Tyle samo jednostek, pomimo
rozmaitych, opisanych w studium Michała Baczkowskiego reorgani-
zacji, funkcjonowało także w przededniu wybuchu I wojny świato-
wej. Ponadto, jak podaje autor, w rezultacie utworzenia monarchii
dualistycznej powstały też kadrowe regimenty kawalerii Landwery
i Honwedu, które w 1894 r. zostały przekształcone w pułki stałe dru-
giej linii, a następnie zrównane z regimentami regularnymi.
Autor w syntetyczny sposób opisał także dzieje różnych, powoły-
wanych z reguły tylko na okres wojny, formacji ochotniczych, funk-
cjonujących w latach 1790–1866 w armii austriackiej. Jednocześnie
wymienił te z nich, które mimo to pozostawiono w służbie również
podczas pokoju. Omówił też organizację regimentów oraz wielkich

12
Szerzej o tych kwestiach zob. chociażby: E. Bukhari, A. McBride – colour pla-
tes, Napoleon’s Cavalry, Oxford 1979; K. Ulyatt, G. D’Achille – illustrated, Hussars
of the Napoleonic wars, London 1981; H. F. W. Schulz, Die Preußischen Kavallerie-
-Regimenter 1913/1914. Nach dem Gesetz vom 3. Juli 1913, Augsburg 1985; idem,
Die Bayerischen, Säsischen und Württembergischen Kavallerie-Regimenter 1913/1914.
Nach dem Gesetz vom 3. Juli 1913, Augsburg 1992; В. В. Звегинцов, Русская ар-
мейская кавалерия 1907–1914, Москва 1998; E. Bukhari, A. McBride – ilustracje,
Napoleońscy huzarzy, tłum. J. Kilian, Warszawa [b.r.w.]; J. Kelenik, G. Ságvári, P. Sza-
bó, J. Zachar, A magyar huszár, Budapest 2000; А. И. Бегунова, Повседневная жизнь
русского гусара в царствование Александра I, Москва 2000; A. Jouineau, J. M. Mon-
gin, Officers and Soldiers of the French Hussars. From the “Ancien Regime” to the Em-
pire, Paris 2004; A. Jouineau, Officers and Soldiers. The French Hussars 1804–1815,
vol. 2: 1804–1812, first part: From the 1st to the 8th Regiment, Paris 2006; idem, Offi-
cers and Soldiers of the French Hussars 1804–1815, vol. 3: 1804–1812, part three: The
9th to the 14th Regiments. The Hundred Days – The Restoration, Paris 2007; М. И. Марков,
История конницы. Книга 3. От Фридриха Великого до Александра Суворова,
Москва 2009; A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz li-
niowej, kozackiej i ochotniczej armii Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie
I wojny światowej, [w:] Do szarży marsz, marsz... Studia z dziejów kawalerii, t. 1...
 WPROWADZENIE 15

jednostek tej broni i zmiany, jakie następowały w tej materii między

1792 a 1914 r.
Oprócz wskazanych powyżej wątków organizacyjnych Michał
Baczkowski przedstawił także miejsce cesarskiej kawalerii w au-
striackiej doktrynie wojennej, wskazując przy tym na przeznaczaną
jej z reguły funkcję broni pomocniczej, której zadaniem była głównie
osłona własnej piechoty oraz służba patrolowa i rozpoznawcza. Na
tym tle ukazał też wspominaną już wcześniej organizację formacji tej
broni – zarówno oddziałów, jak i wielkich jednostek.
Autor podkreślił również konserwatyzm poglądów taktycznych
i operacyjnych znacznej części korpusu oficerskiego kawalerii Cesar-
sko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej, który w drugiej połowie
XIX w. spowodował, że szkolenie formacji tej broni skoncentrowa-
ło się przede wszystkim na doskonaleniu umiejętności walki kon-
no przy zupełnym zaniedbaniu wyszkolenia pieszego. W efekcie tego
oraz wskutek obiektywnych zmian o charakterze ogólnym podczas
I wojny światowej cesarsko-królewska jazda nie odegrała znaczącej
roli. W konsekwencji tych wszystkich zjawisk i procesów w 1917 r.
pułki kawalerii austro-węgierskiej przekształcono w formacje piesze.
Stało się tak, gdyż pomimo stosunkowo wysokiego poziomu wyszko-
lenia indywidualnego służących w niej żołnierzy i dużej spoistości
wewnętrznej regimentów, nie zanotowała ona wówczas, podobnie
zresztą jak wcześniej, wielu znaczących sukcesów na polach bitew.
Nie wolno także zapominać o tym, że w epoce napoleońskiej
jazda habsburska kilkakrotnie była przeciwnikiem Wojska Polskie-
go Księstwa Warszawskiego13 lub też polskich formacji pozostających
wtedy na żołdzie francuskim14. Poza tym trzeba również pamiętać
o roli, jaką kawaleria, najpierw austriacka, a potem austro-węgier-
ska, odegrała w kształtowaniu i rozpowszechnianiu w Europie uwa-

13
Zob. choćby: M. Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795–
–1815, Poznań 1912; B. Pawłowski, Wojna polsko-austriacka 1809 r., Warszawa 1990;
G. Zych, Armia Księstwa Warszawskiego 1807–1812, Warszawa 1961; M. Łukasie-
wicz, Armia księcia Józefa 1813, Warszawa 1986.
14
Zob. np.: Pamiętniki Wincentego Płaczkowskiego porucznika dawnej Gwardyi
Cesarsko-Francuskiej spisane w roku 1845, Żytomierz 1861; Jenerała Henryka Dą-
browskiego pamiętnik wojskowy Legionów Polskich we Włoszech, przeł. z francuskie-
go rękopisu nieogłoszonego drukiem na język polski L. Miłkowski, Poznań 1864;
D. Chłapowski, Pamiętniki, cz. 1: Wojny napoleońskie 1806–1813, Poznań 1899;
J. Załuski, Wspomnienia, wstęp i oprac. A. Polarczykowa, Kraków 1976.
16 WPROWADZENIE

żanych za polski wynalazek formacji ułańskich15. O faktach tych oraz

o „polskim” charakterze regimentów ułańskich byłej Cesarsko-Kró-
lewskiej Armii Austro-Węgierskiej napisał w swoim studium Michał
Baczkowski. Wszystko to powoduje, że tak syntetycznie opracowa-
ne dzieje konnicy austriackiej mogą być bardzo ciekawe zarówno dla
zawodowych historyków, jak i dla potencjalnego polskiego czytelni-
ka, zainteresowanego historią broni konnych lub też europejską hi-
storią wojskową w ogóle.
Ostatnie obszerne studium autorstwa redaktora tego tomu, Alek-
sandra Smolińskiego, jest jednym z efektów jego wieloletnich badań,
które poza inną problematyką dotyczą również broni konnych, głów-
nie zaś dziejów europejskiej i światowej jazdy16, a w szczególności ka-
walerii Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej17, w tym jej mobilizacji

15
Szerzej zob. choćby: J. Minkiewicz, Ułańskie dzieje, Londyn 1985; M. Bacz-
kowski, W służbie Habsburgów. Polscy ochotnicy w austriackich siłach zbrojnych w la-
tach 1772–1815...
16
Zob.: Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–
–1921, pod red. A. Smolińskiego, Toruń 2003; Do szarży marsz, marsz... Studia z dzie-
jów kawalerii, t. 1...
17
Spośród wielu publikacji autora dotyczących tej tematyki zob. chociażby: A. Smo-
liński, Organizacja wielkich jednostek kawalerii i oddziałów artylerii konnej w okresie
od marca 1919 r. do sierpnia 1939 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”
(Warszawa) 1994, t. 36; idem, Formowanie 13 Pułku Ułanów Wileńskich w okresie od
listopada 1918 r. do czerwca 1919 r., „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” (Białystok)
1996, nr 10; idem, Materiały do genealogii jazdy polskiej 1918–1919 r., „Przegląd Ka-
walerii i Broni Pancernej” (Londyn) 1998, t. 23, nr 156; idem, Jazda Rzeczypospo-
litej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920 r., Toruń 1999; idem, Formo-
wanie szwadronów wojewódzkich na ziemiach polskich (koniec 1918–marzec 1919 r.),
[w:] Księga jubileuszowa Muzeum Wojska 1968–1998, Białystok 1999; idem, Formo-
wanie jazdy polskiej przez Komendę Wojsk Polskich w Krakowie w końcu 1918 i na po-
czątku 1919 roku, „Studia Historyczne” (Kraków) 2000, R. 43, z. 3 (170); idem, Po-
czątki dziejów Pułku Tatarskiego Ułanów imienia Achmatowicza (styczeń–lipiec 1919 r.),
„Rocznik Tatarów Polskich” (Gdańsk) 2000, t. 6; idem, Szwoleżerowie Armii Polskiej
we Francji oraz ich zjednoczenie z krajową jazdą dywizyjną w 1919 r., „Grajewskie Ze-
szyty Historyczne Zapis. Materiały i Studia do Dziejów 9 Pułku Strzelców Konnych”
(Grajewo) lipiec–wrzesień 2001, z. 3; idem, Formowanie pierwszych oddziałów jaz-
dy dywizyjnej Wojska Polskiego pomiędzy lutym a czerwcem 1919 r., „Rocznik Gru-
dziądzki” (Grudziądz) 2001, t. 14; idem, Organizacja kawalerii samodzielnej Rze-
czypospolitej Polskiej w latach 1921–1929, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom
Polski i Powszechnym” (Toruń) 2001, nr 1; idem, Odtwarzanie formacji jazdy i ar-
tylerii konnej pochodzenia legionowego przez Dowództwo Wojsk Polskich w Lublinie.
Październik 1918 r.–początek 1919 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”
(Białystok) 2003, t. 40; idem, Formowanie i genealogia wojennego 4 Pułku Strzelców
Konnych oraz etaty jazdy dywizyjnej Wojska Polskiego w 1919 roku, „Rocznik Gru-
 WPROWADZENIE 17

i obsady personalnej w 1939 r.18, a także konnicy armii carskiej19 oraz

kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej20.

dziądzki” (Grudziądz) 2003, t. 15; idem, Jazda i artyleria konna Dywizji Litewsko-
-Białoruskiej oraz Grupy Poleskiej, a następnie Frontu Litewsko-Białoruskiego. (Luty–po-
czątek lipca 1919 r.), „Wschodni Rocznik Humanistyczny” (Radzyń Podlaski) 2004,
t. 1; idem, Organizacja kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1930–1939,
„Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” (Toruń) 2004, nr 5;
idem, Jazda Rzeczpospolitej Polskiej oraz Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej na
froncie wschodnim w przededniu „wyprawy kijowskiej” 1920 r., „Wschodni Rocznik
Humanistyczny” (Lublin–Radzyń Podlaski) 2005, t. 2; idem, Pułki kawalerii Wojska
Polskiego na Kresach Południowo-Wschodnich II Rzeczypospolitej – pochodzenie nazw
i tradycje, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2008, R. 9 (60), nr 2 (222);
idem, Kawaleria polska bez Marszałka. Zmiany organizacyjne w przededniu drugiej
wojny światowej, [w:] Polska bez Marszałka. Dylematy piłsudczyków po 1935 roku,
pod red. M. Wołosa, K. Kani, Toruń 2008; idem, Marsz z Rumunii do Polski oddzia-
łów jazdy utworzonych w ramach 4 Dywizji Strzelców Polskich oraz ich włączenie do
struktur Wojska Polskiego – 1919 rok, [w:] Relacje polsko-rumuńskie w historii i kul-
turze. Materiały z sympozjum. (Relaţii polono-romăne în istorie şi cultură. Materialele
simpozionului), Suceava 2010.
18
Z licznych publikacji autora dotyczących tej tematyki zob. choćby: A. Smo-
liński, Obsada personalna Pomorskiej Brygady Kawalerii w dniu 1 września 1939 r.,
„Mars. Problematyka i Historia Wojskowości. Studia i Materiały” (Warszawa–Lon-
dyn) 2004, t. 17; idem, Mobilizacja 18 Pułku Ułanów Pomorskich w okresie od marca
do sierpnia oraz jego obsada personalna na dzień 1 września 1939 roku, „Rocznik Gru-
dziądzki” (Grudziądz) 2005, t. 16; idem, Mobilizacja 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniań-
skich w czasie od marca do sierpnia oraz jego obsada personalna na dzień 1 września
1939 r., „Rocznik Grudziądzki” (Grudziądz) 2007, t. 17; idem, Mobilizacja 16 Puł-
ku Ułanów Wielkopolskich imienia Generała Dywizji Gustawa Orlicz-Dreszera w okre-
sie od marca do sierpnia oraz jego obsada personalna na dzień 23 marca i 1 września
1939 r., „Rocznik Grudziądzki” (Grudziądz) 2009, t. 18; idem, Materiały do obsa-
dy personalnej formacji Pomorskiej Brygady Kawalerii na dzień 23 marca i 1 września
1939 r., „Militaria Pomorskie. Rocznik Pomorskiego Muzeum Wojskowego” (Byd-
goszcz) 2009, nr 3.
19
Zob.: A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej
imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej, „Materiały do Histo-
rii Wojskowości” (Pułtusk) 2007, nr 3, cz. 2; idem, Organizacja kawalerii kozackiej
imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej, [w:] Od armii kom-
putowej do narodowej III. Problemy organizacyjne sił zbrojnych od XVI do XX wie-
ku, pod red. J. Centka, M. Krotofila, Toruń 2009; idem, Organizacja kawalerii i arty-
lerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej armii Imperium Rosyjskiego
w przededniu oraz w trakcie I wojny światowej, [w:] Do szarży marsz, marsz... Studia
z dziejów kawalerii, t. 1...
20
Zob. choćby: A. Smoliński, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923), Graje-
wo 2003; idem, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923),
[w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–1921...;
idem, Na marginesie artykułu o walkach z I Armią Konną na Zamojszczyźnie, „Prze-
18 WPROWADZENIE

W swoim studium autor zajął się organizacją wielkich jednostek

kawalerii, czyli „konnicy strategicznej” Armii Czerwonej z lat 1935–
–1936, oraz ich kadrą dowódczą i polityczną z tego okresu. Proble-
matyka ta jest istotna co najmniej z kilku powodów. Jednym z naj-
ważniejszych jest fakt, że w międzywojniu, podobnie jak w czasach
carskich, „czerwona konnica” była najliczniejszą i zarazem najsil-
niejszą jazdą świata. W ZSRS bowiem aż do końca lat trzydziestych
XX w. jazdę tego typu postrzegano jako broń manewru i jednocze-
śnie jako broń zdecydowanie ofensywną.
Poza tym, o czym nie wolno zapominać, „czerwona konnica”, tak
jak cała ówczesna Armia Czerwona, stanowiła bardzo poważne po-
tencjalne zagrożenie dla niezawisłości oraz integralności terytorialnej
Rzeczypospolitej Polskiej. Stąd też wszystkie zmiany zachodzące w po-
ziomie jej gotowości do ewentualnej wojny, głównie zaś jej stan orga-
nizacyjny i liczebność oraz wartość bojowa były pilnie obserwowane
przez polski wywiad wojskowy, który praktycznie przez cały okres mię-
dzywojenny postrzegał ją jako jeden z istotnych i niezwykle groźnych
komponentów sowieckich sił zbrojnych. Przed 1941 r. cała jazda Ro-

gląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2005, R. 6 (57), nr 1 (206); idem, Udział

lotnictwa Wojska Polskiego w walce z 1 Armią Konną podczas kampanii 1920 r., „Prze-
gląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2007, R. 8 (59), nr 1 (216); idem, 1 Ar-
mia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Orga-
nizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa, Toruń 2008; idem, Dezercje
z 1 Armii Konnej podczas jej walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 r.,
„Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Białystok) 2008, t. 45; idem, Karie-
ra wojskowa i polityczna wybranych przedstawicieli kadry dowódczej i politycznej 1 Ar-
mii Konnej w czasie trwania oraz po zakończeniu wojny domowej w Rosji. Próba portre-
tu zbiorowego, „Limes. Studia i Materiały z Dziejów Europy Środkowo-Wschodniej”
(Rzeszów) 2008, nr 1; idem, Rozboje, rabunki i pogromy Żydów przez 1 Armię Konną
na południu Rosji oraz na Ukrainie i w Polsce w 1920 roku, „Wschodni Rocznik Hu-
manistyczny” (Lublin–Radzyń Podlaski) 2009, t. 6; idem, Rabunki i rozboje 1 Armii
Konnej w Rostowie w styczniu 1920 r., [w:] Studia historyczno-wojskowe, t. 3: Armia
i społeczeństwo...; idem, Kariera wojskowa i polityczna wybranych przedstawicieli kadry
dowódczej i politycznej 1 Armii Konnej w latach 1918–1939, „Przegląd Historyczno-
-Wojskowy” (Warszawa) 2010, R. 11 (62), nr 3 (232); idem (А. Смолински), Баланс
потерь в людях, лошадях и военном имуществе, понесенных Первой Конной Армей
во время боев на польском театре военных действий за период с мая по сентябрь
1920 г., „Клио. Журнал для учёных” (Санкт-Петербург) 2011, № 2 (53); idem,
Nieudana próba opisu walk 1 Armii Konnej w maju–wrześniu 1920 roku (Włodzimierz
Nowak, Samhorodek – Komarów. Walki jazdy polskiej z konnicą Budionnego. Maj–
–wrzesień 1920, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2010) [artykuł recenzyjny], „Prze-
gląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2011, R. 12 (63), nr 2 (235).
 WPROWADZENIE 19

botniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, podobnie jak niegdyś konnica

carska, składała się bowiem z „kawalerii strategicznej” i kawalerii dy-
wizyjnej. Według nomenklatury obowiązującej w międzywojniu w so-
wieckich siłach zbrojnych, ta pierwsza była odpowiednikiem kawalerii
samodzielnej Wojska Polskiego. Przez pojęcie to rozumiano wówczas
zarówno pułki jazdy samodzielnej, jak i samodzielne brygady i dywi-
zje kawalerii oraz korpusy konne, a także armie konne, a więc oddziały
i wielkie jednostki tej broni przeznaczone do samodzielnego wykony-
wania różnorodnych i ważnych zadań taktycznych na polu walki oraz
zdolne do działań na szczeblu operacyjnym.
Dlatego też celem autora tego studium było przedstawienie sta-
nu organizacyjnego i dyslokacji oraz obsady personalnej i liczebności
wielkich jednostek „kawalerii strategicznej” Robotniczo-Chłopskiej
Armii Czerwonej w połowie lat trzydziestych XX w., a więc w mo-
mencie, gdy nastąpiła przejściowa i znacząca rozbudowa tej broni
do siły czterech dowództw korpusów kawalerii i 22 dywizji kawale-
rii, w tym jednej kołchozowej oraz pięciu górskich. Ukazał on tak-
że, jaka część z nich była wtedy dyslokowana w bezpośrednim sąsiedz-
twie granic Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej ówczesnego sojusznika
– Królestwa Rumunii21. Ponadto autor zajął się problemem koni, głów-
nie zaś zwierząt pracujących w gospodarce cywilnej, w kontekście ich
walorów użytkowych oraz przydatności dla formacji konnych Armii
Czerwonej. Poruszył też kwestię warunków funkcjonowania wielkich
jednostek „czerwonej konnicy”, w tym sposobów budowania odpo-
wiedniego morale służących w jej szeregach „krasnoarmiejców”.
Autor podjął również próbę ukazania oraz oceny faktycznego sta-
nu wiedzy na temat wszelkich wskazanych powyżej aspektów orga-
nizacji i funkcjonowania formacji „czerwonej konnicy”, posiadanej
w okresie międzywojennym, głównie zaś w połowie lat trzydziestych,
przez oficerów i analityków Oddziału II Sztabu Głównego Wojska
Polskiego. Szczególną uwagę autor poświęcił kwestiom jej organiza-
cji oraz dyslokacji i obsadzie personalnej, w tym także ocenie woj-
skowych umiejętności wybranych przedstawicieli „komsostawu” do-
wodzącego wówczas wielkimi jednostkami tej broni, czyli dywizjami
i korpusami.
21
Szerzej o tych kwestiach zob. także: P. Stawecki, Polityka wojskowa Polski 1921–
–1926, Warszawa 1981; Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939, pod
red. P. Staweckiego, Warszawa 1990; H. Walczak, Sojusz z Rumunią w polskiej polity-
ce zagranicznej w latach 1918–1931, Szczecin 2008.
20 WPROWADZENIE

W efekcie przeprowadzonych analiz powstał dokładny oraz wia-

rygodny i wielowątkowy obraz „kawalerii strategicznej” Armii Czer-
wonej, jakiego w dotychczasowej polskiej literaturze historycznej
jeszcze nie było. Ten materiał zamyka oddawany pod osąd poten-
cjalnych czytelników kolejny tom studiów o tematyce kawaleryjskiej.
Każdy z czterech wskazanych wyżej tekstów stanowi mniej lub
bardziej obszerne i jednocześnie autonomiczne studium przygotowa-
ne z zachowaniem wszystkich wymogów warsztatowych stawianych
opracowaniom naukowym. Podobnie bowiem jak w przypadku po-
przedniego tomu ich podstawą są liczne i bogate kwerendy archiwal-
ne prowadzone przez poszczególnych autorów w archiwach w Wilnie,
Wiedniu, Moskwie i Kijowie oraz w Warszawie i Krakowie, a także
w wielu bibliotekach, w których są przechowywane zarówno mate-
riały archiwalne, jak i nigdzie dotychczas niepublikowane listy, wspo-
mnienia, relacje oraz cenne materiały źródłowe innego typu.
Te solidne i żmudne kwerendy źródłowe zostały uzupełnione
o ustalenia odpowiedniej literatury przedmiotu, w znacznej części
obcojęzycznej, przede wszystkim zaś rosyjskiej, litewskiej i niemiec-
kiej. Poza tym często były to prace nieznane wcale lub też znane
bardzo słabo i rzadko wykorzystywane we wcześniejszych badaniach
historyków polskich. Nie oznacza to oczywiście, że pominięto nie-
zwykle przydatną w wielu wypadkach literaturę polskojęzyczną.
W wyniku starań autorów powstała obszerna publikacja, która
omawia szereg bądź to zupełnie dotąd niezbadanych, bądź też bardzo
słabo opisanych przez dotychczasową polską historiografię zagad-
nień dotyczących szeroko pojętej tematyki kawaleryjskiej. Poza tym
może ona również stanowić ważną i jednocześnie w wielu aspektach
nowatorską kontynuację badań prowadzonych już od końca XIX w.,
a także będących ich efektem opublikowanych wcześniej osiągnięć hi-
storyków polskich22. Ta uwaga odnosi się głównie do dwóch pierw-
szych prezentowanych tutaj studiów dotyczących jazdy Rzeczypospo-
litej Obojga Narodów, ponieważ otwierają one nowe pola badawcze

22
Zob.: K. Górski, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894. Szerzej o dotychczaso-
wym dorobku polskiej historiografii w zakresie dziejów jazdy, głównie polskiej, zob.
choćby: A. Smoliński, Wstęp, [w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Pol-
skiego w latach 1918–1921..., a także idem, Przegląd dorobku polskiej historiografii do-
tyczącego dziejów kawalerii oraz niektórych formacji konnych, „Przegląd Historyczno-
-Wojskowy” 2011, R. 12 (63), nr 3 (236).
 WPROWADZENIE 21

i wytyczają dalsze kierunki badań tego typu. Ponadto porządkują na-

szą dotychczasową wiedzę na ten temat.
Pozostałe dwa zamieszczone w pracy studia mogą także stano-
wić istotne uzupełnienie wiedzy historyków obcych, chociażby ro-
syjskich i austriackich. Zawarte w nich ustalenia niekiedy wykracza-
ją bowiem poza obecny zakres badań prowadzonych w Rosji czy też
w Austrii23. Dotyczy to głównie wątku wywiadowczego rozpoznania
przez Oddział II Sztabu Głównego Wojska Polskiego stanu organiza-
cyjnego i liczebnego oraz dyslokacji i obsady personalnej „czerwonej
konnicy” Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, a także służby
Polaków w habsburskich siłach zbrojnych po 1792 r. oraz w Cesar-
sko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej w XIX i XX w. Nie bez
znaczenia, o czym już wspominano, jest też określenie siły wpływów
polskich na kształt organizacyjny jazdy habsburskiej w końcu XVIII
i w XIX w., których efektem było powstanie oraz istnienie w jej skła-
dzie licznych regimentów ułańskich.
Każde z czterech prezentowanych tutaj studiów, podobnie jak
w przypadku pierwszego tomu Do szarży marsz, marsz..., w miarę
możliwości, zostało zaopatrzone w starannie dobrany i – jak się wy-
daje – bardzo ciekawy materiał ilustracyjny. W zdecydowanej więk-
szości tworzą go barwne ryciny lub fotografie pochodzące z epoki
bądź też współczesne, a przedstawiające zupełnie nieznane dotych-
czas w Polsce pieczęcie dowódców litewskich formacji jazdy autora-
mentu narodowego oraz jednego z oddziałów tego typu z XVIII w.24,
a także kawalerzystów poszczególnych armii z czasów, których doty-
czy każde z opracowań25. Można również dodać, co jest rzeczą oczy-
23
W związku z tym warto też tutaj odnotować trwające od kilku już lat ożywie-
nie zarówno w Polsce, jak i w Austrii, choć – jak się wydaje – głównie w Polsce, ba-
dań naukowych dotyczących wspólnych, jakże niełatwych wątków przeszłości i kon-
taktów militarnych obydwu krajów – zob. choćby: Polnisch-österreichische Kontakte
sowie Militärbündnisse 1618–1918. Symposium und Abendvortrag 11. und 12. Sep-
tember 2008...; Österreichisch-polnische militärische Beziehungen im 20. Jahrhundert.
Symposium 6. November 2009, Wien 2010. Warto dodać, że sympozja te odbywają
się w Wiedniu pod egidą funkcjonującego w stolicy Austrii i kierowanego przez prof.
Bogusława Dybasia Centrum Naukowego Polskiej Akademii Nauk oraz Muzeum Hi-
storii Armii w Wiedniu (Heeresgeschichtlichen Museum), którego dyrektorem jest
dr M. Christian Ortner.
24
Takim barwnym materiałem fotograficznym zilustrowano studium Mariusza
Machyni.
25
Ta uwaga dotyczy studiów autorstwa Macieja Trąbskiego oraz Michała Bacz-
kowskiego i Aleksandra Smolińskiego.
22 WPROWADZENIE

wistą, że nie tylko zabytki sfragistyczne, ale też spora część pozosta-
łych ilustracji ma dużą wartość źródłową26.
Piszący te słowa oraz współautorzy prezentowanego tomu stu-
diów mają nadzieję, że tak jak poprzedni znajdzie on wielu odbior-
ców i wśród profesjonalnych historyków wojskowych, i wśród zwy-
kłych miłośników bogatych i niezwykle skomplikowanych oraz nadal
kryjących wiele nierozwikłanych tajemnic dziejów kawalerii, zarów-
no polskiej, jak i europejskiej oraz światowej.
Redaktor oddawanej w ręce czytelników publikacji pragnie po-
dziękować wszystkim autorom za przygotowanie zamieszczonych
w niej tekstów, a także za uwzględnienie niektórych wymogów wyni-
kających z pewnej specyfiki wydawnictw tego typu. Większość zawar-
tych w niej studiów, podobnie jak cały tom, powstała bowiem poza
konkretnymi, finansowanymi przez Ministerstwo Nauki i Szkolnic-
twa Wyższego projektami badawczymi. Są one natomiast efektem
prac prowadzonych na marginesie innych, sponsorowanych zarów-
no przez wspomniane Ministerstwo, jak i inne instytucje, jak choćby
przez Fundację Lanckorońskich z Brzezia, zespołowych bądź też in-
dywidualnych przedsięwzięć naukowych.
Jedynie studium autorstwa piszącego te słowa, dotyczące „kawa-
lerii strategicznej” Armii Czerwonej z połowy lat trzydziestych XX w.,
jest wynikiem obszernej kwerendy archiwalnej oraz szerokich badań
bibliograficznych prowadzonych głównie w archiwach i bibliotekach
w Moskwie oraz w Kijowie w ramach indywidualnego projektu ba-
dawczego zatytułowanego: „Kawaleria Armii Czerwonej w latach
1921–1939 oraz przygotowanie jej wielkich związków do konfliktu
z Rzecząpospolitą Polską”, finansowanego przez Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyższego27. Bez wsparcia tej instytucji powstanie tego
opracowania nie byłoby możliwe.

Aleksander Smoliński

26
W tym miejscu redaktor pragnie podziękować Koledze Jarosławowi Centko-
wi za udostępnienie do druku materiału ilustracyjnego znajdującego się w jego po-
siadaniu.
27
Ten indywidualny projekt badawczy otrzymał numer: N N108 2994 33. Reali-
zowano go w latach 2007–2010.
 MARIUSZ MACHYNIA

KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM

OKRESIE DZIAŁAŃ
KOMISJI WOJSKOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ
WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO
LATA 1765–1766

WPROWADZENIE

P roblematyka wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego w epo-

ce saskiej i stanisławowskiej nie została dokładnie opracowa-
na w literaturze. O należącym do niego autoramencie narodowym
i cudzoziemskim w czasach saskich pisał Marian Lech1, natomiast or-
ganizacją wojska litewskiego w latach 1717–17752 i 1788–17923 oraz
historią Komisji Wojskowej zajmował się Valdas Rakutis4. Dzieje ka-
walerii koronnej i litewskiej autoramentu narodowego omówił wcze-
śniej Tomasz Ciesielski, który przedstawił między innymi jej sytuację
ogólną oraz zasady jej finansowania5. Z kolei problematykę struktu-
ry organizacyjnej i personaliów armii litewskiej z lat 1777–1794 po-
dejmowali dotychczas Mariusz Machynia, Valdas Rakutis i Czesław
1
M. J. Lech, Autorament cudzoziemski wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego
w epoce saskiej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Warszawa) 1961, t. 7,
cz. 1; idem, Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie
saskiej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Warszawa) 1961, t. 7, cz. 2.
2
V. Rakutis, Lietuvos kariuomenès organizacją reglamentuojantys dokumentai
1717–1775 m., „Karo Archyvas” (Vilnius) 2003, t. 18.
3
Idem, LDK kariuomenė ketverių metų Seimo Laikotarpiu (1788–1792), Vilnius
2001.
4
Idem, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystès Karo komisja 1765–1776 m., „Karo
Archyvas” (Vilnius) 1998, t. 15.
5
T. Ciesielski, Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu naro-
dowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1717–1776, [w:] Do szarży,
marsz, marsz… Studia z dziejów kawalerii, t. 1, pod red. A. Smolińskiego, Toruń 2010.
Ponadto zob. także idem, Armia koronna w czasach Augusta III, Warszawa 2009.
24 MARIUSZ MACHYNIA

Srzednicki6. Stąd też szerszej analizy oraz opisu wymaga wiele kwe-
stii mniej znanych i bardziej szczegółowych.

1. POWSTANIE I ZAKRES DZIAŁANIA KOMISJI WOJSKOWEJ

RZECZYPOSPOLITEJ WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

W dniu 25 lutego 1765 r. zjechali do Grodna komisarze wyznaczeni

na mocy konstytucji sejmu koronacyjnego7. Po złożeniu przed urzę-
dem ziemskim grodzieńskim wymaganej przez ówczesne prawo przy-
sięgi podpisali akt „ufundowania jurysdykcji komisji”8. Utworzenie
Komisji Wojskowej Rzeczypospolitej Wielkiego Księstwa Litewskie-
go zostało wymuszone przez wcześniejsze powstanie na sejmie kon-
wokacyjnym podobnej komisji koronnej9. Obydwie komisje miały
przejąć większą część władzy nad wojskiem, ograniczając znacznie
dotychczasowe kompetencje hetmańskie. Były też pierwszą oznaką
nadchodzących „nowych czasów”, w których starano się przełamać
kilkudziesięcioletnią „niemoc” militarną Rzeczypospolitej Obojga
Narodów za panowania saskiego.
6
M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga
Narodów 1777–1794. Spisy, t. 2: Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sztab, kawa-
leria, artyleria, wojska inżynierskie i piechota, Kraków 1999.
7
Volumina Legum. Prawa, konstytucye y przywileje Królestwa Polskiego, Wielkie-
go Xięstwa Litewskiego y wszystkich Prowincyi należących [...] uchwalone, t. 7, wyd.
J. Ohryzko, Petersburg 1860 (reprint: Warszawa 1980), s. 387; Vilnius, Lietuvos
Valstybės Istorijos Archyvas (dalej cyt. LVIA), Seniei Aktai, 18 249, k. 2, 3–7. Komi-
sarzami zostali wówczas: wojewoda wileński Michał Ogiński (prezydent Komisji),
kasztelan brzeski Jan Antoni Horain, pisarz polny Wielkiego Księstwa Litewskiego
Józef Sosnowski, łowczy wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego Antoni Zabiełło, ci-
wun Małych Dyrwian księstwa żmudzkiego Stanisław Odachowski, koniuszy po-
wiatu lidzkiego i porucznik petyhorski Tadeusz Narbutt, starosta ziołowski i gene-
rał major Michał Pac, oberstlejtnant (podpułkownik) Regimentu Dragonii Buławy
Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego Franciszek Bitowtt, podkomorzy wojewódz-
twa wileńskiego i drugi oberstlejtnant Regimentu Dragonii Buławy Polnej Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego Michał Horain. Ten ostatni w Volumina Legum... (t. 7,
s. 170) został przedstawiony jako horodniczy wileński i oberstlejtnant Regimentu
Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego, natomiast w aktach Komisji Woj-
skowej (m.in. LVIA, Seniei Aktai, 18 249, k. 2 i inne) jako podkomorzy wileński –
N 18 II 1765 (Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 1: Województwo wi-
leńskie, XIV–XVIII wiek, pod red. A. Rachuby, Warszawa 2004) i drugi oberstlejtnant
regimentu buławy polnej.
8
LVIA, Seniei Aktai, 18 249, k. 2, 17v.
9
Volumina Legum..., t. 7, s. 29, 30, 154.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 25

Po ogłoszeniu uniwersału obwieszczającego najwyższą władzę

Komisji Wojskowej w zakresie ordynansów, pozwów i lustracji 27 lu-
tego rozpoczęto porządkowanie spraw wojska10. Tego dnia datowa-
no rozkazy przeznaczone dla chorągwi narodowych, w których po-
lecono im przysyłać raporty i tabele stanów do komisarzy, a nie, jak
do tej pory, wyłącznie do hetmanów. Pisma te, zgodnie z obowiązują-
cym wówczas starszeństwem, adresowano najpierw do poruczników
chorągwi husarskich i petyhorskich, a potem do rotmistrzów chorą-
gwi janczarskich oraz pułkowników pułków tatarskich.
Następnie, dnia 28 lutego, Komisja Wojskowa wydała ordynans
skierowany do szefa gwardii konnej litewskiej Michała Grabowskie-
go, w którym obwieściła swoją władzę w sprawach odbierania likwi-
dacji, czyli rozliczeń finansowych, i dyscypliny wojskowej oraz naka-
zała, aby tabele miesięczne i raporty wysyłano osobno dla każdego
z komisarzy. Poleciła także regimentskwatermistrzowi, żeby stawił
się na kadencję lipcową z regulaminem płacy regimentu w celu ła-
twiejszego jego rozliczenia11.
Podobne ordynanse zostały skierowane również do pozostałych
dowódców, mianowicie do generała artylerii litewskiej Eustachego
Potockiego, szefa Regimentu Konnego Wojewody Wileńskiego Mi-
chała Ogińskiego, pułkownika Regimentu Konnego Buławy Wielkiej
Wielkiego Księstwa Litewskiego Jana Jabłońskiego, pułkownika Re-
gimentu Konnego Buławy Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego Jó-
zefa Radziwiłła, pułkownika Regimentu Pieszego Buławy Wielkiej
Wielkiego Księstwa Litewskiego Jana Krzysztofa Reibnitza i do gene-
rała majora wojska litewskiego, pułkownika Regimentu Pieszego Bu-
ławy Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego Stefana Śliźnia12.
Tego samego dnia wystawiono także ordynanse zmieniające dys-
lokację niektórych regimentów. Między innymi z powodu braku pa-
szy dla koni postanowiono przenieść Regiment Konny Buławy Wiel-
kiej z Wilna do starostwa łoździejskiego w województwie trockim.
Na jego miejsce skierowano zaś, dla utrzymania porządku, Regiment
Pieszy Buławy Wielkiej Litewskiej13.

10
LVIA, Seniei Aktai, 18 249, k. 9v.
11
Ibidem, 18 249, k. 10.
12
Ibidem, 18 249, k. 10v–12v.
13
Ibidem, 18 249, k. 13–14. Również do Wilna nakazano przenieść się artyle-
rii litewskiej wraz z frejkompanią, lokując je na „Juryzdyce Antokolskiej Artyllerycz-
26 MARIUSZ MACHYNIA

Kolejnym krokiem Komisji, po załatwieniu własnych regulamino-

wych spraw, była decyzja o przeprowadzeniu lustracji regimentów.
W tym celu 20 marca wydano stosowne rozkazy oficerom wyznaczo-
nym do tego zadania14.
W 1765 r. w skład kawalerii litewskiej wchodziły formacje auto-
ramentu narodowego, czyli chorągwie husarskie, petyhorskie i przed-
niej straży, oraz oddziały autoramentu cudzoziemskiego, a więc
regimenty Gwardii Konnej15, dragonów wojewody wileńskiego –
dawniejszy królewicza16, buławy wielkiej17 i buławy polnej18.
Narodowy autorament formalnie został podzielony na trzy dywi-
zje, rzadziej zwane też partiami. Były to: Dywizja Litewska obejmu-
jąca chorągwie stacjonujące w Puszałatach, Usztukach, Siemienisz-
kach, Kupiszkach, Dorsuniszkach, Mereczu, Dubnie, Widziejkach,
Ostrynie, Brasławiu, Miżewiczach oraz pułki przedniej straży stacjo-
nujące w powiecie lidzkim i województwie brzeskim; Dywizja Biało-
ruska, złożona z chorągwi rozmieszczonych w Połocku, Krzyczewie,
Dzisnej, Orszy, Homlu, Propojsku, Czeczersku, Bobrujsku, Boryso-
wie, Starosielu i Kozianach oraz z pułków przedniej straży mających

nej”. Z kolei Regiment Pieszy Buławy Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego stacjo-
nujący w Wysokim wysłano na dawne miejsce postoju – do Słonimia.
14
Ibidem, 18 249, k. 15v.
15
Według Bronisława Gembarzewskiego (Rodowody pułków polskich i oddziałów
równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, Warszawa 1925, s. 21) od 1717 r. był to: Lejb-
regiment Dragonów Królewskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w latach 1762–
–1784 nazwa tej formacji brzmiała: Regiment Konny Króla Jego Mości Wielkiego
Księstwa Litewskiego. Dopiero w 1784 r. wprowadzono nazwę w postaci: Regiment
Gwardii Konnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, by w 1793 r. zmienić ją na Regi-
ment Karabinierów Gwardii Konnej Wielkiego Księstwa Litewskiego (przyp. red. A. S.).
W latach sześćdziesiątych XVIII w. stosowano wymiennie nazwy, np. Gwardia Kon-
na lub Piesza, Lejb Regiment Konny JKMci Wielkiego Księstwa Litewskiego; naj-
częściej jednak Regiment Gwardii Konnej Jego Królewskiej Mości Wojsk Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego – zob. m.in. LVIA, Seniei Aktai, 18 249, k. 10v, 21v;
18 244, k. 48v.
16
Wcześniej był to Regiment Dragonów Królewicza Jego Mości Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego – zob. B. Gembarzewski, op. cit., s. 22 (przyp. red. A. S.).
17
Według Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 22) był to Regiment Konny
Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego (przyp. red. A. S.).
18
Pozostałą część wojska litewskiego stanowiły: nieliczna artyleria, regimenty
piesze – gwardii, buławy wielkiej, buławy polnej, oraz garnizon fortecy słuckiej,
a także chorągwie: janczarskie obojga buław, marszałkowska, trybunalska i skarbo-
wa. Według Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 22) był to Regiment Konny
Buławy Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 27

swe garnizony w powiecie mozyrskim; oraz Dywizja Żmudzka, do

której należały chorągwie stojące w Prenach, Lubowie, Wiłkowisz-
kach, Narwojszach, Jurborku, Łabardziach, Wiekszniach, Bejsagole,
Szadowie, Wobolnikach oraz pułki przedniej straży z województwa
trockiego.
Dowódcami dywizji byli regimentarze. Mieli oni dbać o dyscy-
plinę wojskową w podległych oddziałach, rozsyłać rozkazy idące
z góry przez kursorie, czyli posłańców, oraz ścigać i gromić hultajów
„najeżdżających domy i rozbijających na gościńcach”. W przypad-
ku zaistnienia niebezpieczeństwa na pograniczu lub innych czynni-
ków zagrażających bezpieczeństwu publicznemu mieli składać ra-
porty Michałowi Ogińskiemu, aktualnemu prezydentowi kadencji,
mającemu moc zwoływania Komisji. Regimentarze w swych partiach
sprawowali też sądy regimentarskie rozstrzygające sprawy wojskowe,
a ich kadencje, jak określano wówczas terminy posiedzeń, ogłaszali
w dywizjach przez kursorię. Od ich postanowień można było wnieść
apelację do Komisji Wojskowej. Sądy te nie mogły jednak wykorzy-
stywać wojska do własnych potrzeb ani ruszać z miejsca postoju bez
wyraźnego rozkazu Komisji.
Dnia 26 marca Komisja wydała ordynans dotyczący objęcia ko-
mend regimentarskich: dowódcą Dywizji Litewskiej mianowano pi-
sarza ziemskiego lidzkiego, porucznika petyhorskiego znaku wojewo-
dy witebskiego – Dominika Aleksandrowicza, a Dywizji Białoruskiej
starostę rzeczyckiego, porucznika husarskiego i petyhorskiego zna-
ku marszałka wielkiego litewskiego – księcia Albrychta Radziwiłła.
Już jednak 5 lipca 1765 r. dywizję tę rozkazano objąć marszałkowi
orszańskiemu i porucznikowi petyhorskiemu znaku marszałka na-
dwornego koronnego Mikołajowi Chrapowickiemu. Natomiast na
mocy marcowego ordynansu komendę nad Dywizją Żmudzką po-
wierzono Ludwikowi Chełchowskiemu, ówczesnemu chorążemu ko-
wieńskiemu i porucznikowi znaku husarskiego kanclerza wielkiego
litewskiego19.
W omawianym okresie wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego
borykało się z drożyzną i „głodowym” żołdem20. Stąd też Komisja Woj-
skowa na różne sposoby próbowała łagodzić tę sytuację. W 1765 r. przed-
19
LVIA, Seniei Aktai, 18 249, k. 18–20.
20
Podobnie było też wówczas w wojsku koronnym Rzeczypospolitej Obojga
Narodów – szerzej zob. choćby T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...
(przyp. red. A. S.).
28 MARIUSZ MACHYNIA

stawiła Komisji Skarbu projekt zwiększenia budżetu armii. Usiłowa-

ła bowiem uzyskać dodatkowe pieniądze w zamian za podporządko-
wane królowi regimenty gwardii konnej i pieszej, będące tym samym
jakby poza komputem. W związku z tym wnioskowała o przyznanie
wojsku specjalnej kwoty w wysokości 877 290 zł, z której 294 000 zł
zamierzano przeznaczyć na dodatki do 2300 porcji autoramentu na-
rodowego, 225 000 zł na dodatki do 1500 porcji dragońskich, a resz-
tę na piechotę i chorągwie janczarskie21.
Zdarzało się także, że ze względu na złe warunki bytowe, w jakich
znajdowały się poszczególne formacje, Komisja Wojskowa zmienia-
ła ich dyslokację, co było zresztą zgodne z postanowieniem uchwały
sejmowej z 1766 r. zezwalającym na takie przesunięcia. Na przykład
12 lipca 1766 r. nakazała ona pułkownikowi Józefowi Sapieże, żeby
przeniósł Chorągiew Husarską Jego Królewskiej Mości z Połocka do
ekonomii połockiej. Dwa dni później, 14 lipca, podobny rozkaz wy-
dano porucznikowi petyhorskiemu Antoniemu Czechowiczowi –
miał on przenieść znak pisarza wielkiego litewskiego Józefa Mikołaja
Radziwiłła z Brasławia do starostwa opeskiego22.
Dnia 14 stycznia 1767 r. nowy skład Komisji zarządził natomiast,
aby w chorągwiach polskiego autoramentu, w celu uniknięcia zbyt-
nich kosztów, mundury („barwa”) dla pocztowych były szyte z suk-
na falendyszowego lub ordynaryjnego zwanego „czterdziestowym”.
Podczas pobytu chorągwi na konsystencji, inaczej w garnizonie, na-
miestnicy mieli przechowywać te ubiory w zamknięciu, a pocztowi
nosić zwykłe żupany i kitle23.
W tym samym rozkazie pozwolono też, aby ze względu na dro-
żyznę furażu towarzystwo trzymało konie szeregowych u siebie, co
zresztą było legalizacją stanu faktycznego. Poza tym towarzysze zo-
stali zobowiązani do dostarczania własnym szeregowym corocznie,
w maju, odpowiednich koni w celu przyuczenia ich do strzelania
podczas miesięcznej musztry prowadzonej dla pocztowych przez
namiestników. Po odbytym szkoleniu towarzysze mogli odebrać ko-
nie szeregowym i na powrót sprowadzić je do swojego folwarku. Jed-
nak w zamian musieli oni wysyłać inne, mniejsze wierzchowce, które

21
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 91.
22
Ibidem, 18 245, k. 62v–65.
23
Ibidem, 18 252, k. 3v, 4.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 29

zawsze winny znajdować się w miejscu postoju dla „posług chorą-

giewnych”.
Wiele do życzenia pozostawiała również broń i wyposażenie pocz-
towych. Rzadko wymieniano je także w raportach, tak samo jak nie-
często wspominano w nich o przeprowadzeniu obowiązkowej musz-
try24. Trudno jednak dokładnie określić, jak przedstawiał się stan
uzbrojenia i wyposażenia w poszczególnych chorągwiach. Prawdopo-
dobnie nie było ono ani jednolite, ani też „technicznie” dobre. Poza
tym zapewne panowała różnorodność, uzależniona od „widzimisię”
oficjalistów i towarzystwa. Dlatego we wzmiankowanym tutaj rozka-
zie polecono ujednolicić kaliber karabinów i pistoletów25 oraz fason
szabel26 w chorągwiach27.
Jednocześnie próbowano uporządkować sprawy personalne i na-
kłonić oficerów do postępowania zgodnie z regulaminem. Nakazano,
aby każdy z towarzyszy chcący odejść ze służby składał w chorągwi
pisemną prośbę o dymisję, którą należało przedstawić przed rozpo-
częciem raty marcowej. Następnie porucznicy mieli przesyłać ją do
kancelarii Komisji Wojskowej, która dzięki temu wiedziała o formal-
nych ruchach personalnych. Komisja decydowała także o urlopach
oficerskich. Na przykład 9 lipca 1765 r. trzytygodniowy urlop otrzy-
mał regimentarz Aleksandrowicz, wobec czego mógł oddalić się poza

24
Ibidem, 18 258, k. 138. Wyjątkowo namiestnik Stanisław Eydziatowicz w ra-
porcie Chorągwi Husarskiej Buławy Wielkiej z Bejsagoły donosił: „Podług zwycza-
jów dawniejszych i zwyczajności trybów wojskowych jest moim obowiązkiem do-
nieść w tym raporcie przesłanym, iż w Znaku Ussar. Buławy W. Wo.XaLitto. nie masz
żadnego aresztanta, rygor zachowany, eksercerunek odprawiony 15 maja z szarze-
runkami, szwykunkami z całym angryffem konnym i piechotnym, munsztr saski
dwutępowy, kary na prochi na ołowie sporządzone oraz i wozy, tudzież amunicyi
prochu, ołowiu dostatkiem znajduje się”.
25
O broni palnej armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w. szerzej
zob. chociażby: Z. Stefańska, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbio-
rów. Wiek XVIII, Warszawa 1960; S. Kobielski, Polska broń. Broń palna, Wrocław–
–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975; M. Maciejewski, Broń strzelecka wojsk polskich
w latach 1717–1945, Szczecin 1991 (przyp. red. A. S.).
26
Na temat broni białej, używanej w jeździe autoramentu narodowego armii
Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w., obszerniej, poza częścią wcześniej cy-
towanej literatury, zob. choćby: Z. Hartleb, Szabla polska: jej rozwój historyczno-tech-
niczny, Lwów–Warszawa–Kraków 1926; A. Nadolski, Polska broń. Broń biała, Wro-
cław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984; W. Kwaśniewicz, Szabla polska od XV
do końca XVIII wieku. Szkice o konstrukcji, typologii i symbolice, Zielona Góra 1988
(przyp. red. A. S.).
27
LVIA, Seniei Aktai, 18 252, k. 3v, 4.
30 MARIUSZ MACHYNIA

granice swojej komendy. Na jego zastępstwo wyznaczono wówczas

porucznika petyhorskiego Piórę ze znaku wojewody wileńskiego28.
Ponadto 28 stycznia 1766 r. Komisja poleciła regimentarzom, aby
na przyszłą kadencję, lipcową, przysłali raporty od każdej chorągwi
wchodzącej w skład ich dywizji z imiennymi wykazami wszystkich
osób służących pod ich znakami oraz aby ściągnęli ludzi wysłanych
do strzeżenia komór celnych, zluzowanych wówczas przez żołnierzy
przedniej straży. Zgodnie z tym rozkazem w raporcie każdej chorągwi
miała też znaleźć się informacja o miejscu jej aktualnej konsystencji,
wykaz percepty, czyli przychodów na chorągiew, z podziałem żołdu
i spisem, kto i w jakiej wysokości efektywnie go pobiera29.
Zdarzało się, że nieporządek panujący w chorągwiach i proble-
my personalne zmuszały Komisję Wojskową do zarządzania nad-
zwyczajnych kołowań chorągwi. Na kołach tych miano rozwiązywać
wszystkie niejasne sprawy i weryfikować rejestry towarzyskie. Dnia
29 stycznia 1766 r. takie właśnie rozkazy wystosowano do poruczni-
ka petyhorskiego Narbutta ze znaku podkomorzego wiskiego oraz do
porucznika petyhorskiego Kossakowskiego gospodarującego w znaku
łowczego wielkiego litewskiego30.
W następnym roku zobowiązano także regimentarzy do umiesz-
czania w raportach wysyłanych na każdą kadencję Komisji Wojsko-
wej imion i nazwisk aktualnie służących w poszczególnych chorą-
gwiach towarzyszy i pocztowych wraz z opisaniem broni i całego
rynsztunku chorągwi, z zaznaczeniem, czy broń jest jednakowego ka-
libru, a rynsztunek kompletny i zgodny z regulaminem31. Z wykona-
niem tego polecenia nie miała wówczas problemu prawdopodobnie
jedynie Chorągiew Husarska Jego Królewskiej Mości. W stosownym
raporcie z kwietnia 1767 r. opisano bowiem szczegółowo rynsztunek
pocztowych, częściowo zresztą niedawno sporządzony32.

28
Ibidem, 18 245, k. 13v–14.
29
Ibidem, 18 245, k. 54.
30
Ibidem, 18 245, k. 57.
31
Ibidem, 18 252, k. 3v, 4.
32
Ibidem, 18 250, k. 373v, 374. W chorągwi tej miało się wówczas znajdować
po 39 sztuk „zbroi alias blach pocztowych”, karabinów kalibrowych, par pistoletów,
ładownic łosich, pobojczyków, flintpasów, mycik(?) łosich, par rękawic łosich, par
ostróg, szabel, nowych katanek, katanek łosich, mituków nowych paradnych, mitu-
ków podróżnych, szarawarów nowych, wilków, czapek, kulbak z olstrami, troków,
a także „rzędów pocztowskich, podpierśniów, kopij, wytoków do kopij, wytoków
do karabinów”.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 31

Nowe „ministerium” starało się wpływać na jakość relacji mię-

dzy wojskiem a ludnością cywilną. Dlatego też 9 sierpnia 1766 r.
Komisja upomniała namiestnika Dowmonta ze znaku petyhorskie-
go wojewody brzeskiego, aby zadowalał się tą paszą, którą dostarcza-
ją mu mieszczanie dzisneńscy, i nie wyrządzał im żadnych krzywd,
o co wspomniani mieszczanie suplikowali do Komisji, skarżąc się
jednocześnie na różne inne „eksorbitancje” poczynione przez cho-
rągiew33.
Sprawy kryminalne w wojsku podlegały sądowi Komisji Wojsko-
wej. W dniu 15 lipca 1766 r. nakazano regimentarzowi żmudzkie-
mu Chełchowskiemu przeprowadzić inkwizycję w sprawie zabójstwa
pocztowego dokonanego przez jego kolegę z chorągwi łowczego wiel-
kiego stojącej w Lubowie i przesłać jej wyniki do Komisji34.
Z kolei 6 sierpnia tego roku skierowano do Jurborka towarzyszy
Sylwestrowicza i Podkamera z chorągwi petyhorskiej generała ziem
podolskich w celu przeprowadzenia śledztwa w sprawie kryminalnej,
w którą byli zamieszani pocztowi chorągwi petyhorskiej podskarbie-
go wielkiego litewskiego35.

2. AWANSE I OZNAKI STOPNI OFICERSKICH

Wystawianie listów przypowiednich na chorągwie, inaczej na rotmi-

strzostwa, było zawarowane dla króla. Rotmistrz zaś patentował po-
zostałych oficerów, którzy podlegali tak zwanej publikacie, czyli ogłosze-
niu we wszystkich chorągwiach. Za publikaty wychodzące z Komisji
Wojskowej należało zapłacić w jej kancelarii36. Poza tym wydawa-

33
Ibidem, 18 245, k. 84v–85.
34
Ibidem, 18 245, k. 65v–66.
35
Ibidem, 18 245, k. 26v.
36
Ibidem, 18 249, k. 8–9. Zgodnie z cennikiem określonym przez komisję na
początku jej działań, za czynności wykonywane przez kancelarię przy publikowaniu
awansów na urzędy i stopnie wojskowe miano pobierać od kawalerzystów następu-
jące kwoty: od pułkownika husarskiego – 200 zł (czyli tyle samo co od pułkownika
cudzoziemskiego regimentu), od pułkownika petyhorskiego – 150 zł, od poruczni-
ka husarskiego – 200 zł, od porucznika petyhorskiego – 150 zł, od chorążego husar-
skiego – 100 zł (czyli tyle samo co od podpułkownika cudzoziemskiego regimentu),
od chorążego petyhorskiego – 60 zł, od pułkownika przedniej straży – 150 zł, od rot-
mistrza przedniej straży – 80 zł (więc tyle samo co od majora cudzoziemskiego regi-
mentu), a od porucznika przedniej straży – 15 zł.
32 MARIUSZ MACHYNIA

ła ona także rozkazy do objęcia funkcji wojskowych. Na przykład

13 stycznia 1766 r. poleciła staroście przewalskiemu i poruczniko-
wi husarskiemu znaku marszałka wielkiego litewskiego, mianowicie
Ksaweremu Ogińskiemu, aby na podstawie patentu na „poruczeń-
stwo husarskie”, wystawionego mu przez marszałka, objął komen-
dę nad tą chorągwią oraz „utrzymywał ją w komplecie i dobrym po-
rządku i wykonywał ściśle ordynanse Komisji Wojskowej litewskiej
jako najwyższej nad wojskiem władzy”37. W tym samym dniu Ko-
misja wystosowała rozkazy do wszystkich regimentarzy z publikatą
Ogińskiego na porucznika38.
Komisja starała się również uporządkować oznaki stopni oficer-
skich. Dlatego też 8 sierpnia 1766 r. poleciła regimentarzom ogło-
sić w chorągwiach swoich dywizji stosowne dyspozycje nakazujące,
by każdy z oficjalistów chorągwi husarskich i petyhorskich nosił dla
„zupełniejszej swojej dystynkcji przy uniformach takie dystynkto-
ria jako to”: porucznicy mieli nosić złote naramienniki39, szerokie
na dwa palce, idące od kołnierza kontuszowego do końca ramienia,
z kutasami płaskimi na końcu, na cal długimi. Naramienniki powin-
ny być noszone na obydwu ramionach. Natomiast chorążowie mieli
zakładać tylko jeden naramiennik, o takiej samej długości i szeroko-
ści, umieszczony na lewym ramieniu. Towarzysze poważnych cho-
rągwi mieli zachować dawniej używane znaki, oficerowie przedniej
straży zaś nosić naramienniki srebrne takiego samego wzoru40.

37
Ibidem, 18 245, k. 35v.
38
Ibidem, 18 245, k. 35v–36.
39
W rzeczywistości były to pierwsze epolety, zwane jednak jeszcze wówczas
„naramnikami” – szerzej zob. chociażby: A. Kostrzewski, Archiwalia. Ordynans do
Wojska Rzeczypospolitey Oboyga Narodów względem mundurów, „Dawna Broń i Bar-
wa” (Katowice) 1999, R. 14, nr 19–20. Warto też pamiętać, że proces wprowadza-
nia sformalizowanego munduru dla jazdy autoramentu narodowego wojsk Wielkie-
go Księstwa Litewskiego rozpoczął się już w pierwszej połowie XVIII w.; zob. np.:
S. Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kraków 1937,
s. 297–301, dok. nr 30: Michała Kazimierza Radziwiłła hetmana wielkiego W. K. L. re-
gulamin podczas koła generalnego wojskowego opisany, Nieśwież 1 IX 1746 r. Poza
tym podobnie działo się też wówczas w jeździe narodowej wojsk koronnych – zob.
chociażby: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...; idem, Jazda koron-
na i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej
Obojga Narodów w latach 1717–1776... (przyp. red. A. S.).
40
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 84–84v.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 33

3. „POKOJOWE”, CZYLI POLICYJNE ORAZ INNE WYKORZYSTANIE

CHORĄGWI „POWAŻNYCH ZNAKÓW”

Żołnierze jazdy narodowej byli często wyznaczani do zadań poli-

cyjnych. Brali więc udział w pościgach za różnorakimi przestępca-
mi i ochraniali komory celne. Przykładem takiej właśnie działalności
może być chociażby rozkaz wydany 21 marca 1765 r. namiestnikowi
chorągwi petyhorskiej podskarbiego wielkiego litewskiego Jelińskie-
mu, aby dał 12 pocztowych do pomocy w dozorze „całości skarbu”
superintendentowi cła w Jurborku na Żmudzi.
W tym samym dniu wystosowano również ordynans do podskar-
biego Brzostowskiego, pułkownika petyhorskiego znaku Jego Królew-
skiej Mości – polecono mu wysłać do Dyneburga towarzysza z 18 pocztowy-
mi „bez zbroi z przyzwoitym moderunkiem”, którzy od 5 kwietnia
mieli pomagać Bogusławowi Tomaszewiczowi, superintendentowi
tamtejszej komory celnej41.
Kawalerzyści tropili także złoczyńców. Stąd też 11 lipca 1765 r. Ko-
misja Wojskowa rozkazała regimentarzom, aby zlecili podległym sobie
oddziałom ściganie, pojmanie i odprowadzenie do grodu wiłkomierskie-
go Jana ojca i syna Paremów oraz Mateusza Bereśniewicza, osądzonych
za rozbój na mocy dekretu kapturowego powiatu wiłkomierskiego42.
W dniu 29 stycznia 1766 r. polecono natomiast regimentarzowi
białoruskiemu Chrapowickiemu wyznaczyć odpowiednią liczbę lu-
dzi mających schwytać Kazimierza Pomorskiego, skazanego w spra-
wie kryminalnej dekretem sądu konfederackiego, i dostarczyć go do
grodu mińskiego.
W tym samym dniu wydano również rozkaz namiestnikowi cho-
rągwi petyhorskiej starosty żmudzkiego Gradowskiemu, aby na ży-
czenie grodu wołkowyskiego wysyłał pocztowych do pościgów za
kryminalistami43.
Dnia 7 lipca 1766 r. wystosowano ordynans do namiestnika cho-
rągwi petyhorskiej buławy polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego,
polecając mu, żeby wyznaczył 20 pocztowych do pojmania Francisz-
ka Gzowskiego ściganego z rozkazu podstarościego wołkowyskie-
go Tołoczki, wykonującego dekret trybunalski z 1763 r. w instancji

41
Ibidem, 18 245, k. 5v–6.
42
Ibidem, 18 245, k. 14v–15.
43
Ibidem, 18 245, k. 58–58v.
34 MARIUSZ MACHYNIA

strażników grodzieńskich Józefa i Marianny Kalenkiewiczów. Przy

okazji ponowiono zarządzenie z 29 stycznia dotyczące pomocy woj-
ska dla grodu wołkowyskiego44.
Jak już wspominano, pewną grupę pocztowych wykorzystano
również do ochrony komór celnych45. Było to jednak zajęcie głównie
dla pułków przedniej straży.
Poza tym niektórzy oficerowie husarscy i petyhorscy mieli zadanie
lustrowania innych jednostek. Na przykład 21 stycznia 1766 r. sędzia
grodzki brzeski i porucznik petyhorski chorągwi kasztelana smoleń-
skiego Ludwik Suzin został wyznaczony do zlustrowania Chorągwi
Janczarskiej Buławy Polnej Litewskiej46. Natomiast 29 stycznia tego
roku Komisja Wojskowa poleciła chorążemu kowieńskiemu, porucz-
nikowi husarskiemu Chełchowskiemu zlustrować stacjonujący wów-
czas w Wilnie Regiment Pieszy Buławy Polnej Litewskiej47, początek
lustracji ustalając na 1 czerwca, tak aby wyniki przeglądu mogły być
przesłane do Grodna na lipcową kadencję Komisji48. Podobny roz-
kaz lustracji Regimentu Konnego Buławy Wielkiej Litewskiej49 dostał
wtedy starosta przewalski, porucznik Ogiński.
44
Ibidem, 18 245, k. 60v.
45
Ibidem, 18 245, k. 47v–48v. Zgodnie z rozkazem Komisji z 26 I 1766 r. pocz-
towi mieli pilnować cła głównie na granicy północno-wschodniej i wschodniej,
mianowicie: w Połocku pocztowy z miejscowej chorągwi, w Homlu z chorągwi pe-
tyhorskiej buławy wielkiej, w Czeczersku z chorągwi petyhorskiej pisarza polne-
go litewskiego, w Orszy z chorągwi petyhorskiej marszałka nadwornego koronne-
go, w Bobrujsku z chorągwi strażnika polnego litewskiego, w Jakszniach (Jaksze?)
z chorągwi petyhorskiej wojewody ruskiego, w Borysowie z chorągwi petyhorskiej
marszałka litewskiego, w Bobrujsku z chorągwi petyhorskiej strażnika polnego li-
tewskiego, w Mereczu z chorągwi starosty rzeczyckiego, w Propojsku z chorągwi pe-
tyhorskiej marszałka mozyrskiego, a w Jurborku z chorągwi petyhorskiej podskar-
biego litewskiego.
46
Ibidem, 18 245, k. 43. Według Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 25)
nazwa tej formacji brzmiała: Chorągiew Janczarska Buławy Polnej Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego (przyp. red. A. S.).
47
Zgodnie z ustaleniami Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 34) od około
1759 r. nazwa tej formacji brzmiała wówczas: Regiment Pieszy Buławy Polnej Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego. Był to późniejszy Regiment 3 Buławy Polnej Wielkie-
go Księstwa Litewskiego, a ostatecznie, od 1793 r., Regiment 3 Litewski. Zob. także:
K. Górski, Historya piechoty polskiej, Kraków 1893; J. Wimmer, Historia piechoty pol-
skiej do roku 1864, Warszawa 1978 (przyp. red. A. S.).
48
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 56v.
49
Według ustaleń Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 22) nazwa tej forma-
cji brzmiała wówczas: Regiment Konny Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Litew-
skiego. Zob. także K. Górski, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894 (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 35

4. ORGANIZACJA I PŁACA CHORĄGWI HUSARSKICH

Od 1717 r., czyli zgodnie z komputem armii Rzeczypospolitej Oboj-

ga Narodów uchwalonym na Sejmie Niemym, w wojsku Wielkiego
Księstwa Litewskiego było sześć chorągwi husarskich, zwanych wów-
czas ussarskimi. W każdej z nich rotmistrz posiadał poczet złożony
z 12 koni, czyli porcji, porucznik z sześciu koni (porcji), a chorąży
z czterech koni (porcji). W 100-konnej chorągwi husarskiej winno
być 39 towarzyszy, w 70-konnej – 24, a w 45-konnej – 12 towarzy-
szy. Zwykle porcjami rotmistrzowskimi i własnymi gospodarowali po-
rucznicy. Były to „puste porcje”, a pieniądze na nie przeznaczone sta-
nowiły w większości dochód oficerów, określanych często mianem
oficjalistów. Tylko w przypadku nielicznych chorągwi w rejestrach
wymieniano pocztowych lub inaczej osiadaczy oficerskich. Zazwy-
czaj bowiem nie było ich wcale.
Na przykład w chorągwi buławy wielkiej jej porucznik Józef So-
snowski na 18 koni rotmistrzowskich i swoich dostawał półrocznie
4032 zł, z których wydawał „na komendę”, dobosza i deputata cho-
rągwi 800 zł, więc zostawały mu 3232 zł, stanowiące jego dochód.
Natomiast porucznik chorągwi buławy polnej Antoni Pac „na ko-
mendę” przeznaczał 600 zł, na dwóch trębaczy po 200 zł, a na jed-
nego dobosza kolejne 200 zł. Pozostawały mu zatem 2832 zł. W in-
nym przypadku chorąży chorągwi buławy polnej Józef Tyszkiewicz
na czterokonny poczet otrzymywał 896 zł, z czego na deputata dawał
115 zł oraz 11 i ⅓, czyli na rękę dostawał 789 zł oraz 14 i ⅓ gr.
W tym samym czasie towarzyszowi w chorągwi buławy wiel-
kiej formalnie wypłacano co pół roku żołd w wysokości 448 zł,
z czego na pocztowego, na deputata itd. wydawał 136 zł, czyli
na rękę otrzymywał 310 zł. Niekiedy do rejestrów chorągiewnych
wpisywano także towarzyszy nadkompletowych, czyli służących
bez żołdu.
Poza towarzyszami oraz ich pocztowymi w każdej chorągwi hu-
sarskiej powinien być również dobosz i dwóch trębaczy, których
określano wspólnym mianem kapeli. Podobnie jak w jeździe koron-
nej autoramentu narodowego, rzeczywistym „dowodzeniem” chorą-
36 MARIUSZ MACHYNIA

gwią zajmował się namiestnik, w przeciwieństwie do rotmistrza oraz

porucznika stale przebywający w miejscu jej postoju50.

Tab. 1. Wykaz chorągwi husarskich wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz ich
dyslokacji i obsady dowódczej w 1765 r.

WIELKOŚĆ,
PŁACA PÓŁ-
MIEJSCE PORUCZNIK
CHORĄGIEW1 ROCZNA ROTMISTRZ CHORĄŻY NAMIESTNIK
POSTOJU I JEGO POCZET
I ŹRÓDŁO JEJ
POCHODZENIA
1 2 3 4 5 6 7
100-konna,
pułkownik, woje-
Chorągiew 22 400 zł Stanisław Eustachy
woda mścisławski Michał
Husarska Znaku Połock z wojewódz- August Ponia- Chrapo-
Józef Sapieha, Łyszczyński
JKM2 twa połoc- towski wiecki
poczet 18 koni
kiego

pułkownik, pisarz
Chorągiew Hu- hetman wielki chorąży
70-konna, polny Wielkiego
sarska Buławy litewski, kasz- smoleński
15 680 zł Księstwa Litew- Michał
Wielkiej Wiel- Bejsagoła telan wileński Stanisław
z księstwa skiego Józef Syl- Ginter
kiego Księstwa Michał Józef Eydziato-
żmudzkiego wester Sosnowski,
Litewskiego3 Massalski wicz
poczet 18 koni
hetman polny pułkownik, pisarz
Chorągiew starosta
70-konna, litewski, wielki Wielkiego
Husarska Buła- strzałkowski
15 680 zł wojewoda Księstwa Litew- brak
wy Polnej Wiel- Szadów (potem wie-
z powiatu połocki Alek- skiego Antoni danych
kiego Księstwa latycki) Józef
upickiego sander Michał Michał Pac, poczet
Litewskiego4 Tyszkiewicz
Sapieha 18 koni
Chorągiew pułkownik,
Husarska Znaku 70-konna, marszałek starosta przewalski
Jw. JmP Ogiń- 15 680 zł wielki Wiel- Ksawery Ogiński6,
Tadeusz Józef
skiego marszał- Borysów z powiatu kiego Księ- poczet 12 koni
Żaba7 Tarnawski
ka Wielkiego oszmiań- stwa Litew- pułkowniczych
Księstwa Litew- skiego skiego Ignacy i 6 własnych
5
skiego Ogiński

50
O realiach panujących wówczas w tych kwestiach w koronnych chorągwiach
husarskich zob.: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...; idem, Jazda ko-
ronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospoli-
tej Obojga Narodów w latach 1717–1776... (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 37

Tab. 1. Wykaz chorągwi husarskich (ciąg dalszy)

1 2 3 4 5 6 7
Chorągiew
kanclerz wiel-
Husarska Znaku
ki Wielkiego chorąży kowieński
JO Księcia JmCi 45-konna, starosta
Księstwa Ludwik Cheł-
Czartoryskiego, 10 070 zł filipowski brak
Preny Litewskiego chowski, poczet
kanclerza wiel- z wojewódz- Tadeusz danych
Michał Fry- 12 koni pułkowni-
kiego Wielkiego twa trockiego Puzyna
deryk Czarto- czych i 6 własnych
Księstwa Litew-
ryski
skiego8
45-konna,
Chorągiew podstarości
10 080 zł Antoni
Husarska Znaku Jan Jerzy mścisławski Józef
Krzyczew z wojewódz- Hurko Żyrkiewicz
JW JmPana Fleming Antoni Hołyński,
9 twa mści- – w 1767 r.
Fleminga poczet 18 koni
sławskiego
Suma 400 koni (porcji) 6 6 6

1
W nazewnictwie poszczególnych chorągwi zastosowano nazwy z epoki.
2
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 329. Rejestr z 29 IV 1765 r.
3
Ibidem, 18 250, k. 99v, 114; ibidem, 18 258, k. 138. Rejestr z maja 1765 r.; a także ibidem, Ra-
port z 20 V 1766 r.
4
Ibidem, 18 250, k. 100v, 115. Raport z 31 V 1766 r.
5
Ibidem, 18 250, k. 97v, 184v, 97v, 330v. Rejestr z 21 VI 1765 r.; ibidem, Raport z 23 V 1766 r.
Wcześniej była to Chorągiew Najjaśniejszego Królewicza Jmci.
6
Został porucznikiem po staroście rzeczyckim Albrychcie Radziwille – zob. ibidem, 18 250, k. 9v.
Potem strażnik polny litewski.
7
Potem podwojewodzi wileński.
8
Ibidem, 18 250, k. 101v, 116. Raport z 20 III 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew podkanclerze-
go Wielkiego Księstwa Litewskiego.
9
Ibidem, 18 250, k. 330. Rejestr z 22 V 1765 r. W 1717 r. była to chorągiew kanclerza litewskiego.
J. J. Fleming do 1764 r. był podskarbim wielkim litewskim, a od 1766 r. wojewodą pomorskim.
W rejestrze z 22 V 1765 r. wyraźnie nazwano go kasztelanem żmudzkim.

5. ORGANIZACJA I PŁACA CHORĄGWI PETYHORSKICH

Od 1717 r. do wojska litewskiego należało 26 chorągwi petyhorskich,

które były odpowiednikiem chorągwi pancernych istniejących wtedy
w Koronie. Poczty oficerskie były identyczne jak w przypadku chorą-
gwi husarskich. Podobnie też porcjami rotmistrzowskimi oraz włas-
nymi gospodarowali porucznicy. Każda chorągiew miała również
swoją kapelę, czyli muzyków chorągwianych, złożoną zwykle z do-
bosza i dwóch trębaczy. Najczęściej utrzymywano ich z porcji porucz-
38 MARIUSZ MACHYNIA

nikowskich. Zgodnie z ówczesnymi etatami w czterech największych

80-konnych chorągwiach powinno być 29 towarzyszy, a w pozostałych
40-konnych po dziewięciu towarzyszy. Każdy z nich winien wystawiać
pojedynczego pocztowego nazywanego także niekiedy osiadaczem lub
dosiadaczem. Stawka żołdu na jednego konia wynosiła 372 zł.
Rzeczywistość wyglądała jednak następująco. Na przykład po-
rucznik znaku wojewody witebskiego D. Aleksandrowicz dostawał
półrocznie na 18 koni, na 12 rotmistrzowskich i sześć swoich – po-
rucznikowskich, 3348 zł, z których na deputata chorągiewnego wy-
dawał 450 zł, a na dobosza kolejne 109 zł. Zostawało mu więc
2289 zł. Natomiast chorąży T. Ślizień na cztery konie otrzymywał
744 zł, z tego na deputatów musiał przeznaczyć 100 zł.
Dziewięciu towarzyszom służącym w tym znaku co pół roku wy-
płacano 3348 zł, a więc każdy z nich otrzymywał po 372 zł, z czego
po 50 zł musiał przeznaczyć na deputatów oraz po 100 zł na pocz-
towego, czyli na należny mu jurgielt i strawne. Towarzyszowi zosta-
wały więc 222 zł, z których musiał utrzymać konia i szeregowego na
komendzie. Oprócz tych zwykłych wydatków każdy towarzysz w tej
chorągwi wydawał co dwa lata po 670 zł na „barwę”, czyli umundu-
rowanie. Pokrywał także koszty prochu, kul, skałek itp.51
Podobnie pod tym względem było również w innych chorą-
gwiach, choć nie wszędzie gospodarka finansowa wyglądała dokład-
nie tak samo. Nie zawsze udawało się też pobrać pełną kwotę podat-
ków – w takiej sytuacji na tzw. konia przypadała mniejsza suma. Poza
tym niekiedy składano się także na towarzyszy nadkompletowych, co
powodowało, że ustalona w 1717 r. i obowiązująca nadal w latach
sześćdziesiątych wysokość żołdu wynosząca 372 zł, przeznaczona na
pojedynczego towarzysza z pocztowym, stała się tylko teorią.
Świadczą o tym zachowane do naszych czasów dokumenty finan-
sowe poszczególnych oddziałów. Na przykład w interesującym nas
okresie w chorągwi Józefa Radziwiłła na towarzysza w rzeczywistości
przypadało tylko po 334 zł i 8 gr. Działo się tak, gdyż z należnego im
żołdu utrzymywali oni „kolegę super kompletu”. Ustalono też wów-
czas, że kolejny nadkompletowy, czyli jedenasty towarzysz w chorą-
gwi, dostanie żołd od porucznika, ale dopiero „jak postawi poczet”52.

51
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 55.
52
Ibidem, 18 250, k. 97.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 39

W dostępnych i znanych obecnie źródłach bardzo rzadko są wy-

mieniani pocztowi oficerscy. Najczęściej, tak jak w przypadku cho-
rągwi husarskich, nie było ich bowiem wcale. Pieniądze zaś, czyli
wymieniona już wcześniej suma 2289 zł, które zostawały wspomnia-
nemu porucznikowi D. Aleksandrowiczowi, stanowiły jego zarobek.
Za wyjątkową można uznać sytuację, gdy porucznik Jan Suchodolski
z chorągwi marszałka mozyrskiego Rafała Oskierki miał w poczcie
sześciu przepisowych osiadaczy, a chorąży Józef Oskierka dwóch53.
Jednocześnie ostrożnie należy podchodzić do informacji podawa-
nych w tamtym czasie w raportach i rejestrach chorągwianych. Nie za-
wsze były one prawdziwe. Ilustruje to fakt wezwania 1 sierpnia 1766 r.
do osobistego stawienia się do Grodna na sądy wojskowe poruczni-
ka chorągwi buławy polnej Brzostowskiego54. Wcześniej zaś Komi-
sja Wojskowa wydała chorągwi rozkaz ścigania pewnego kryminali-
sty, na co rezydent tej jednostki odpowiedział, że nie ma ona broni
i koni. Miał także wyjaśnić sprawę towarzysza Eysmonta, którego
wymieniały poprzednie raporty i który pobierał żołd, a w ostatnim
już go nie było, przy czym jego poczet został odprawiony55.

Tab. 2. Wykaz chorągwi petyhorskich wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz ich
dyslokacji i obsady dowódczej w 1765 r.

WIELKOŚĆ, PŁACA
MIEJSCE PÓŁROCZNA
CHORĄGIEW1 ROTMISTRZ PORUCZNIK CHORĄŻY
POSTOJU I ŹRÓDŁO JEJ
POCHODZENIA
1 2 3 4 5 6
80-konna, pułkownik,
Chorągiew Pety- Kupiszki, 14 880 zł podskarbi wielki
Stanisław August Kazimierz
horska Najjaśniej- powiat wił- z powiatów wił- Wielkiego Księstwa
Poniatowski Sosnowski
szego Króla JMci2 komierski komierskiego Litewskiego Michał
i lidzkiego Brzostowski3

53
Ibidem, 18 250, k. 334v.
54
Ibidem, 18 245, k. 74v, 76v. Kilka dni wcześniej, mianowicie na 28 VII, został
wezwany do Grodna do osobistego stawienia się namiestnik tejże chorągwi lub kto-
kolwiek inny, kto ma w niej komendę.
55
O realiach panujących wówczas w tych kwestiach w koronnych chorągwiach
pancernych zob.: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...; idem, Jazda
koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypo-
spolitej Obojga Narodów w latach 1717–1776... (przyp. red. A. S.).
Tab. 2. Wykaz chorągwi petyhorskich (ciąg dalszy)

1 2 3 4 5 6
Chorągiew
pułkownik,
Najjaśniejszego
kasztelan no-
Królewicza JMci
wogródzki Jan wójt łoź-
Ksawerego, potem Wobolniki, 40-konna, 5 podstoli lidzki,
Chreptowicz , dziejski
Chorągiew Pety- powiat 7440 zł z powia- komisarz wojskowy
od 19 X 1765 r./ Stefan
horska JW JMP upicki tu upickiego Tadeusz Narbutt
13 I 1766 r.6 pod- Horodeński
Chreptowicza,
komorzy wiski
kasztelana nowo-
Wilczewski
gródzkiego4
Chorągiew Pety-
horska Najjaśniej- cześnik
40-konna,
szego Królewicza wołkowyski
7440 zł z po-
Karola, potem Widziejki, starosta żmudzki łowczyc Wielkiego Hieronim
wiatu wołkowy-
Chorągiew Pety- powiat Jan Mikołaj Księstwa Litewskie- Kołłątaj –
skiego 8
horska Znaku JW wołkowyski Chodkiewicz go Szymon Zabiełło publikata
i województwa
JMP Jana Chod- z 14 VII
brzeskiego
kiewicza, starosty 1765 r.
żmudzkiego7
80-konna,
Chorągiew Pe- pułkownik, sekre- podko-
14 880 zł
tyhorska Znaku hetman wielki tarz wielki Wielkie- morzy
z powiatu rze-
Buławy Wielkiej Homel litewski Michał go Księstwa Li- grodzieński
czyckiego
Wielkiego Księ- Józef Massalski tewskiego Joachim Józef Wołło-
i województwa
stwa Litewskiego9 Chreptowicz wicz
mińskiego
pisarz
Chorągiew Pety- 80-konna,
hetman polny grodzki
horska Buławy Dubno, 14 880 zł pułkownik, starosta
litewski Alek- wołkowyski
Polnej Wielkiego powiat z powiatów bystrzycki Stani-
sander Michał Tołłoczko,
Księstwa Litew- grodzieński grodzieńskiego sław Brzostowski
Sapieha od 1767 r.
skiego10 i wołkowyskiego
Jelski
Siemieni-
Chorągiew Pety- szki,
40-konna, stolnik
horska Znaku JW starostwo pułkownik, wo-
7440 zł z powia- wołkowyski
JMP Ogińskiego, pieniańskie jewoda wileński Pióro
tu wiłkomier- Antoni
wojewody wileń- w powiecie Michał Ogiński
skiego Dziekoński
skiego11 wiłkomier-
skim
Chorągiew Pety-
horska Znaku JW Puszołaty, 40-konna, kasztelan trocki
podkomorzy witeb- Hieronim
JMP Ogińskiego, powiat 7440 zł z powia- Tadeusz Franci-
ski Józef Hurko Legowicz
kasztelana troc- upicki tu upickiego szek Ogiński
kiego12
Tab. 2. Wykaz chorągwi petyhorskich (ciąg dalszy)
1 2 3 4 5 6
Chorągiew Pe-
pisarz ziemski
tyhorska Znaku pułkownik, wo- pisarz
40-konna, lidzki, regimentarz
JW JMP Józefa Ostryna, jewoda witebski, starodubski
7440 zł z powia- Dywizji Litewskiej
de Woyny Sołło- powiat lidzki starosta ejszyski Tadeusz
tu lidzkiego Dominik Aleksan-
huba, wojewody Józef Sołłohub Ślizień
drowicz
witebskiego13
Chorągiew Pe-
40-konna,
tyhorska Znaku wojewoda brze- wojewodzic mści-
7440 zł Bernard
JW JMP Sapiehy, Dzisna skolitewski Karol sławski Ksawery
z województwa Oborski
wojewody brze- Sapieha Sapieha
połockiego
skolitewskiego14
Chorągiew 40-konna, komisarz Komisji
pisarz
Petyhorska JW 7440 zł pułkownik, woje- Skarbowej Wielkie-
ziemski
JMP Konstantego Usztuki, po- z powiatów woda mścisławski go Księstwa Litew-
kowieński
Ludwika Platera, wiat upicki upickiego Ludwik Konstan- skiego, podstoli
Antoni Kos-
wojewody mści- i wiłkomier- ty Plater16 trocki Michał Feliks
sakowski
sławskiego15 skiego Wazgird
Chorągiew Pety-
pułkownik,
horska JO Księcia Wieksznie, 40-konna, chorąży, potem ciwun ksią-
wojewoda ruski
JMci Czartory- powiat 7440 zł z księ- kasztelan żmudzki żę Antoni
August Aleksan-
skiego, wojewody szawelski stwa żmudzkiego Michał Górski18 Giełgud
der Czartoryski
ruskiego17
sekretarz
pieczęci ma-
Chorągiew Pety-
pułkownik, łej Wielkie-
horska Znaku JW 40-konna,
podkanclerzy podkomorzy miń- go Księstwa
JMP Antoniego Dorsuniszki, 7440 zł z powia-
Wielkiego Księ- ski Michał kniaź na Litewskiego
Przeździeckiego, powiat tu kowieńskiego
stwa Litewskiego Zyżmach Zyżem- – w 1767 r.
podkanclerzego kowieński i województwa
Antoni Prze- ski, poczet 6 koni cześnik osz-
Wielkiego Księ- trockiego
ździecki miański
stwa Litewskiego19
Józef Dow-
narowicz
Chorągiew
Petyhorska 80-konna,
Znaku JW JMP 14 880 zł pułkownik, starosta przewalski
Brzostowskiego, z księstwa podskarbi wielki Ksawery Ogiński22,
Jurbork vacat
podskarbiego żmudzkiego litewski Michał następnie Józef
wielkiego Wiel- i powiatu ko- Brzostowski21 Oskierka23
kiego Księstwa wieńskiego
Litewskiego20
Tab. 2. Wykaz chorągwi petyhorskich (ciąg dalszy)
1 2 3 4 5 6
marszałek orszań-
Chorągiew Pety- 40-konna, ski, regimentarz
pułkownik, mar-
horska Znaku JW 7440 zł z powia- Dywizji Biało- chorąży
szałek nadworny
JMP Mniszcha, tu orszańskiego ruskiej, starosta witebski
Orsza koronny Jerzy
marszałka na- i niewiele pilwiski Mikołaj Dominik
August Wandalin
dwornego koron- z województwa Sabba Chrapowic- Reutt
Mniszech
nego24 mińskiego ki – po Albrychcie
Radziwille
Chorągiew Pety- 40-konna, pułkownik,
Krasnesioło,
horska Znaku JW 7440 zł kasztelan smo- Ludwik Suzin,
powiat Paweł Zudra
JMP kasztelana z województwa leński Tadeusz poczet 6 koni
miński
smoleńskiego25 mińskiego Burzyński
Chorągiew Pety-
pułkownik, pod-
horska Znaku JW
skarbi nadworny
JMP Massalskie- Kazimierz
Wielkiego Księ-
go, podskarbiego 40-konna, Zaranek, od
stwa Litewskiego
nadwornego 7440 zł pisarz skarbowy sierpnia
Józef Adrian
Wielkiego Księ- z województwa Wielkiego Księstwa 1766 r.
Lubowo Massalski27, a od
stwa Litewskiego, trockiego Litewskiego Michał starosta
15 VI 1765 r.28
następnie JMP i powiatu lidz- Kossakowski zaborski
łowczy wielki
Zabiełły, łow- kiego Stanisław
Wielkiego Księ-
czego wielkiego Starski
stwa Litewskiego
Wielkiego Księ-
Antoni Zabiełło
stwa Litewskiego26
Chorągiew Pe-
pułkownik,
tyhorska Znaku
podkomorzy
JO Księcia JMci Wiłkowiszki, 40-konna,
Wielkiego Księ- Jan hrabia na Bey- Truszkowski
Radziwiłła, pod- powiat 7440 zł z powia-
stwa Litewskiego lesztach Zawisza (Truskowski)
komorzego Wiel- kowieński tu kowieńskiego
Stanisław Radzi-
kiego Księstwa
wiłł
Litewskiego29
Chorągiew Pe-
tyhorska Znaku krajczy Wielkiego
Miżewicze, 40-konna, Zadarnow-
JW JMP Sapiehy, Księstwa Litew- wojski słonimski
powiat 7440 zł z powia- ski – poczet
krajczego Wiel- skiego Michał Mikulski
słonimski tu słonimskiego 22 konie31
kiego Księstwa Ksawery Sapieha
Litewskiego30
Chorągiew Pe-
tyhorska Znaku 40-konna, pułkownik,
JW JMP Pocieja, Retów, 7440 zł z księ- strażnik wielki starosta niemonaj-
Józef Boho-
strażnika wiel- powiat stwa żmudzkiego Wielkiego Księ- ski Michał Woł-
molec
kiego Wielkiego rosieński i powiatu upic- stwa Litewskiego łowicz
Księstwa Litew- kiego Ludwik Pociej
skiego32
Tab. 2. Wykaz chorągwi petyhorskich (ciąg dalszy)
1 2 3 4 5 6
Chorągiew Pety-
pisarz wielki
horska JO Księcia
Wielkiego Księ-
JMci Radziwiłła, 40-konna,
stwa Litewskiego,
pisarza Wielkiego Brasław34 7440 zł z powia- Antoni Czechowicz Jan Rymsa
ordynat klecki
Księstwa Litew- tu brasławskiego
Józef Mikołaj
skiego ordynata
Radziwiłł
kleckiego33
ciwun żmudzki
Chorągiew Pety- 40-konna,
pułkownik, sta- Małych Dyrwian,
horska JO Księcia 7440 zł starosta
Narwojsze, rosta generalny starosta botocki,
JMP Czartoryskie- z leśnictwa żorański
powiat ziem podolskich komisarz wojskowy
go, generalnego wilkiskiego oraz Michał
telszewski Adam Kazimierz Wielkiego Księstwa
starosty ziem ze skarbu Rze- Odachowski
Czartoryski36 Litewskiego Stani-
podolskich35 czypospolitej
sław Odachowski
horodniczy starosta
Chorągiew Pe- (w 1766 r. chorąży, bahrynow-
40-konna, pułkownik,
tyhorska Znaku Propojsk, w 1768 r. podko- ski Józef
7440 zł marszałek powia-
JW JMP Oskierki, powiat mo- morzy) mścisławski Oskierka
z województwa tu mozyrskiego
marszałka powia- hylewski Jan Suchodolski, (w 1766 r.
mścisławskiego Rafał Oskierka38
tu mozyrskiego37 poczet przepisowy miał
z 6 osiadaczy 6 osiadaczy)
Chorągiew Pety-
40-konna,
horska Znaku JW pułkownik,
Koziany, po- 7440 zł Andrzej
JMP Ogińskiego, starosta merecki Ignacy Karnicki
wiat witebski z województwa Karnicki
starosty merec- Mateusz Ogiński
witebskiego
kiego39
Chorągiew Pety- pisarz ziemski woł-
horska Znaku JO 40-konna, starosta rzeczycki kowyski, następnie
Merecz, po-
Księcia JMci Ra- 7440 zł z powia- Albrycht Radzi- podkomorzy woł- Wolski
wiat trocki
dziwiłła, starosty tu kowieńskiego wiłł kowyski Kazimierz
40
rzeczyckiego Bielawski41
Chorągiew Pe-
pułkownik,
tyhorska Znaku 40-konna,
strażnik polny horodniczy
JW JMP Pana Bobrujsk, 7440 zł z powia-
Wielkiego Księ- Dominik Michnie- grodzieński
Łopotta, strażnika powiat tu rzeczyckiego
stwa Litewskiego wicz Franciszek
polnego Wiel- rzeczycki i województwa
Stanisław Łopott Baranowicz43
kiego Księstwa mińskiego
Bykowski
Litewskiego42
pułkownik Karol
Radziwiłł, od
Chorągiew Pety- 40-konna, skarbnik chełmski, miecznik
Czeczersk, 31 XII 1764 r.45
horska Znaku JO 7440 zł następnie wojski oszmiański
powiat pisarz polny
Xięcia JMci Karo- z województwa chełmski Paweł Józef Kalni-
44 rzeczycki Wielkiego Księ-
la Radziwiłła mińskiego Sosnowski47 ka Soroka
stwa Litewskiego
Józef Sosnowski46
Suma 1160 koni (porcji) 26 26 26
44 MARIUSZ MACHYNIA

1
Kolejność chorągwi przedstawiona w układzie z 27 II 1765 r., na podstawie ordynansu wystoso-
wanego do poszczególnych dowódców, obwieszczającego władzę Komisji Wojskowej – zob. LVIA,
Seniei Aktai, 18 249, k. 10v–12v.
2
Ibidem, 18 250, k. 110–111v; ibidem, 18 258, k. 156–157. Rejestr z 1765 r.; ibidem, Raport
z 14 III 1766 r.
3
Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej cyt. AGAD), Archiwum Kameralne, III 323,
k. 38v. Po 2 I 1765 r., po rezygnacji Andrzeja Ogińskiego; LVIA, Seniei Aktai, 18 258, k. 156.
W rejestrze z 1765 r. jako porucznik inną ręką jest nadpisany Narbutt, bez imienia; chorążego nie
wymieniono z nazwiska. Z kolei w rozkazie z 27 lutego pułkownikiem jest podskarbi Brzostow-
ski, Narbutt zaś porucznikiem w chorągwi królewicza Ksawerego.
4
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 57; ibidem, 18 250, k. 106v, 123; ibidem, 18 258, k. 140–141, 168.
Raporty z 23 VI 1765 r. oraz z 30 IV 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew Puzyny, pisarza wielkie-
go Wielkiego Księstwa Litewskiego.
5
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 39. List przypowiedni z 20 II 1765 r.; LVIA, Seniei Ak-
tai, 18 245, k. 11, 13v–13a. Publikata z 3 VII 1765 r.; ibidem, List przypowiedni. W tym samym
dniu datowano rozkaz dany porucznikowi T. Narbuttowi, aby był posłuszny Janowi Chreptowi-
czowi jako pułkownikowi tej chorągwi.
6
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 39. List przypowiedni z 19 X 1765 r.; LVIA, Seniei Ak-
tai, 18 245, k. 36v–37v. Publikata z 13 I 1766 r.
7
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 36–36v, 64v–65; ibidem, 18 250, k. 65, 97v. Raport z 16 IV 1766 r.
8
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 39. List przypowiedni z 4 II 1765 r.; ibidem, Publikata
z 13 I 1766 r.
9
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 331. Rejestr z 15 VI 1765 r. z raty marcowej. W 1717 r. była to cho-
rągiew podskarbiego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
10
Ibidem, 18 250, k. 233v; ibidem, 18 258, k. 159. Rejestry rat marcowych z 1765 i 1766 r.
11
Ibidem, 18 250, k. 93; ibidem, 18 258, k. 154, 155. Rejestry z 1765 r. oraz z 18 III 1766 r. W 1717 r.
była to chorągiew wojewody trockiego.
12
Ibidem, 18 250, k. 61v; ibidem, 18 258, k. 153. Raporty i rejestry z 3 VI 1765 r. oraz z 10 III 1766 r.
W 1717 r. była to chorągiew Zawiszy, starosty mińskiego.
13
Ibidem, 18 250, k. 55–56; ibidem, 18 258, k. 158v. Rejestr z 19 VI 1765 r.; ibidem, Raport z 15 III 1766 r.
W 1717 r. była to chorągiew podkomorzego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
14
Ibidem, 18 250, k. 332. Raport z 23 IV 1765 r. W 1717 r. była to chorągiew Biegańskiego, pod-
koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
15
Ibidem, 18 245, k. 12; ibidem, 18 250, k. 95v–96; ibidem, 18 258, k. 144. Raporty z 5 VI 1765 r.
oraz z 15 III 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew Strutyńskiego, starosty szakinowskiego.
16
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38v. List przypowiedni z 31 XII 1764 r. wystawiony po
śmierci chorążego litewskiego Hieronima Radziwiłła.
17
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 108v, 117, 326. Raporty z 5 V 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew
starosty generalnego księstwa żmudzkiego.
18
Po nim, między lutym a kwietniem 1766 r., porucznikiem został miecznik księstwa żmudzkiego
Jan Ciołek Drzewicki – zob. ibidem, 18 250, k. 108, 326.
19
Ibidem, 18 250, k. 98; ibidem, 18 258, k. 148. Rejestr z 30 V 1765 r.; ibidem, Raport z 25 IV 1766 r.
W 1717 r. była to chorągiew oboźnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
20
Ibidem, 18 250, k. 97v, 102v, 325. Raport z 2 III 1766 r. List przypowiedni datowany 28 I 1765 r.
na tą chorągiew dostał generał podolski Adam Czartoryski – zob. AGAD, Archiwum Kameralne,
III 323, k. 38v. W 1717 r. była to chorągiew Królewicza.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 45

21
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38. Brzostowski dostał list przypowiedni datowa-
ny 31 XII 1764 r. na chorągiew wakującą po śmierci elektora saskiego Fryderyka. Jednak już
28 I 1765 r. król konferował tę chorągiew Adamowi Czartoryskiemu (zob. Chorągiew Petyhorska
JO księcia JMP Czartoryskiego, generalnego starosty ziem podolskich). Tak więc Brzostowskiemu
pozostała chorągiew stacjonująca w Jurborku.
22
LVIA, Seniei Aktai, 18 249, k. 12; ibidem, 18 245, k. 6–6v, 35v–36. Dnia 23 III 1765 r. Komisja
Wojskowa wydała rozkaz Ogińskiemu, aby był posłuszny podskarbiemu Brzostowskiemu, który
dostał od króla list przypowiedni na chorągiew petyhorską. Z kolei 13 I 1766 r. publikowała go
i wydała mu rozkaz na objęcie komendy chorągwi husarskiej marszałka wielkiego Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego.
23
Ibidem, 18 245, k. 57–57v. Komisja Wojskowa publikowała Oskierkę na porucznika 20 I 1766 r.
i wydała mu też wówczas polecenie objęcia komendy chorągwi.
24
Ibidem, 18 249, k. 12; ibidem, 18 250, k. 69v, 333. Raporty z 15 III oraz z 26 VI 1766 r.; ibidem,
Rejestr z 25 IV 1765 r. W 1717 r. była to chorągiew stolnika Wielkiego Księstwa Litewskiego.
25
Ibidem, 18 250, k. 66–68, 332v; Rejestr z 29 IV 1765 r.; ibidem, Raport z 26 III 1766 r. W 1717 r.
była to chorągiew Baranowicza, strażnika polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
26
Ibidem, 18 245, k. 25, 83v–84; ibidem, 18 250, k. 104v, 120. Raport z 2 VII 1766 r. W 1717 r.
była to chorągiew Biegańskiego, podkoniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
27
Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac.
H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 163, 220. Zmarł 6 VI 1765 r.
28
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 39. List przypowiedni z 15 VI 1765 r.
29
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 103v, 119, 325v; ibidem, 18 258, k. 142. Raporty z 29 VI 1765 r.
oraz z 2 VII 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew wojewody krakowskiego.
30
Ibidem, 18 249, k. 12; ibidem, 18 250, k. 57–58; ibidem, 18 258, k. 147–147v. Między innymi
rejestr z 27 IV 1765 r. Raport na ratę marcową 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew referendarza
Wielkiego Księstwa Litewskiego.
31
Później odpowiednio 11 i 11 koni.
32
Ibidem, 18 250, k. 105v, 121, 187, 326v. Raport z 2 V 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew pisa-
rza polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
33
Ibidem, 18 250, k. 97v; ibidem, 18 258, k. 151. Raport z maja 1765 r.; ibidem, Rejestr z 30 III?
1766 r.
34
Dnia 14 VII 1766 r. Komisja Wojskowa wydała porucznikowi Czechowiczowi ordynans, aby prze-
niósł chorągiew z Brasławia do starostwa opeskiego (Opsa) – zob. ibidem, 18 245, k. 64–64v.
35
Ibidem, 18 250, k. 107v, 122, 325. Rata marcowa z 1765 r.; ibidem, 18 258, k. 170. Raport
z 2 VII 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew podskarbiego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
36
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38v. List przypowiedni z 28 I 1765 r. po konferowaniu
Brzostowskiego na podskarbiego. Była to dawna chorągiew królewicza Fryderyka.
37
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 334v. Rejestr z 7 V 1765 r. W 1717 r. była to chorągiew łowczego
Wielkiego Księstwa Litewskiego.
38
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38. List przypowiedni z datą 31 XII 1764 r. po wynie-
sieniu Stanisława Augusta Poniatowskiego na tron polski. Z kolei według aktykacji król podpisał
list przypowiedni z datą 7 I 1765 r. w Grodnie – zob. Nacyjanalny Gistaryczny Archiv Biełarusi
w Mińsku, f. 1728, op. 1, nr 15, k. 5.
39
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 12. Rozkaz obwieszczający władzę Komisji Wojskowej został wy-
słany „Karnickiemu, porucznikowi petyhorskiemu znaku JW. JMP., starosty mereckiego”. Nato-
miast znane rejestry pochodzą dopiero z 1766 r. oraz z 9 IV 1767 r. Prawdopodobnie przytoczo-
46 MARIUSZ MACHYNIA

ne tutaj informacje dotyczące oficerów były aktualne w 1765 r. – zob. ibidem, 18 251, k. 34, 49.
W 1717 r. była to chorągiew kasztelana witebskiego.
40
Ibidem, 18 250, k. 59v, 150v. Raport z 13 III 1765 r.; ibidem, Raporty z 15 III oraz z 27 IV 1766 r.
W 1717 r. była to chorągiew miecznika wielkiego litewskiego.
41
Ibidem, 18 249, k. 12v.
42
Ibidem, 18 250, k. 222v, 334. Rejestr z 14 VI 1765 r.; ibidem, Raport z 16 III 1766 r. W 1717 r.
była to chorągiew starosty generalnego księstwa żmudzkiego.
43
Ibidem, 18 251, k. 16v. W 1768 r. był on porucznikiem, a na chorąstwie zastąpił go Michał Ło-
pott.
44
Ibidem, 18 250, k. 63v, 333v. Rejestr z 2 V 1765 r.; ibidem, Raport z 15 III 1766 r. W 1717 r. była
to chorągiew strażnika wielkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W rozkazie z 27 II 1765 r. nie
wymieniono chorągwi Karola Radziwiłła. Prawdopodobnie stało się tak wskutek zapomnienia
lub ze względu na niepewność formalną wynikającą z sekwestru nałożonego na mienie rotmi-
strza. Dlatego też umieszczono ją na ostatnim miejscu.
45
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38. Sosnowski dostał chorągiew odebraną (sekwestr)
Radziwiłłowi.
46
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 9v, 13–13v. List przypowiedni wystawiony dla Józefa Sosnowskie-
go nosi datę 31 XII 1764 r. Mimo formalnej publikacji dokonanej dopiero 8 VII 1765 r. Komisja
Wojskowa już 26 III tego roku wydała rozkaz porucznikowi Pawłowi Sosnowskiemu, aby był po-
słuszny pisarzowi polnemu litewskiemu, któremu król konferował tę chorągiew. Raporty i rejestry
do połowy roku były pisane od chorągwi Radziwiłła. W listopadzie 1768 r. chorągiew ta znowu
należała do Karola Radziwiłła – zob. ibidem, 18 251, k. 185.
47
Ibidem, 18 245, k. 16–16v. Rozkaz do publikacji wojskiego chełmskiego Pawła Sosnowskiego na
aktualnego porucznika petyhorskiego znaku pisarza polnego, na podstawie patentu tegoż pisarza,
Komisja Wojskowa wydała 13 VII 1765 r.

6. ORGANIZACJA I PŁACA CHORĄGWI PRZEDNIEJ STRAŻY

W 1765 r. w skład wojska litewskiego wchodziło pięć pułków przed-

niej straży. Pułki królewski, buławy wielkiej i polnej tworzyły chorą-
gwie lekkie – tatarskie i kozackie, ujęte w etacie z 1717 r. Nie miały
one wyodrębnionych sztabów. Dowodzili nimi pułkownicy, będący
jednocześnie rotmistrzami pierwszych, pułkowniczych, chorągwi.
Pozostałe dwa pułki, mianowicie tatarskie Józefa Bielaka i Aleksan-
dra Koryckiego56, powstały dopiero w latach 1733–1734 i pierwotnie

56
O bardzo ciekawych dziejach i wielowiekowej służbie wojskowej Tatarów
w wojsku Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie także w Wojsku Polskim sze-
rzej zob. choćby: Veli Bek Jedigar, Zarys historii wojennej Tatarskiego Pułku Ułanów
imienia Pułkownika Mustafy Achmatowicza, Warszawa 1933; S. Kryczyński, Tatarzy
litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, Warszawa 1938; idem, Kroni-
ka wojenna Tatarów litewskich, oprac. i przypisami opatrzył J. Tyszkiewicz, Gdańsk
1997–1998; P. Borawski, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986; P. Bo-
rawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, tradycje, Warszawa 1986; J. Tysz-
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 47

stanowiły część armii saskiej57 – na żołd Rzeczypospolitej przeszły

w 1764 r. W efekcie tego były one inaczej zorganizowane. Miały bo-
wiem własne sztaby i w przeciwieństwie do pozostałych pułków tego
typu stanowiły oddziały bardziej zwarte. Poza tym jako jedyne for-
macje w ówczesnej armii litewskiej mogły wykazać się doświadcze-
niem bojowym wyniesionym z saskiej służby.
W większości przypadków oficerowie przedniej straży byli paten-
towani i abszytowani przez Komisję Wojskową. Na przykład 24 stycz-
nia 1766 r., po rezygnacji Dawida Reyzewskiego, patentowała ona
jego syna, Abrahama Reyzewskiego, na rotmistrza i komendanta
chorągwi stojącej w Usztukach, a należącej do pułku Jego Królew-
skiej Mości. W tym samym dniu datowano również wydany Reyzew-
skiemu rozkaz do objęcia komendy tejże chorągwi58.
Czasami w pułkach królewskim i hetmańskich patenty wystawiali
hetmani. Taka właśnie sytuacja zaistniała 21 stycznia 1766 r., kiedy
to publikowano rotmistrza Józefa Talkowskiego, patentowanego na
to stanowisko przez hetmana wielkiego59.
Poza tym 9 sierpnia tego roku, po rezygnacji Leona Dewica, Ko-
misja nakazała strażnikowi polnemu litewskiemu Stanisławowi Ło-
potowi, aby zgodnie z hetmańskim patentem kazał publikować we
wszystkich chorągwiach Tomasza Massalskiego na aktualnego puł-
kownika w pułku buławy wielkiej. Tego samego dnia datowano roz-
kaz, który polecał Massalskiemu objąć pułk60.

kiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII–XVIII w., Warszawa 1989;
idem, Z historii Tatarów polskich 1794–1944. Zbiór szkiców z aneksami źródłowy-
mi, Pułtusk 1998; idem, Z historii Tatarów polskich 1794–1944, Pułtusk 2002; idem,
Tatarzy w Polsce i Europie. Fragmenty dziejów, Pułtusk 2008; A. Miśkiewicz, Tatarzy
polscy 1918–1939. Życie społeczno-kulturalne i religijne, Warszawa 1990; A. Smoliń-
ski, Początki dziejów Pułku Tatarskiego Ułanów imienia Achmatowicza (styczeń–lipiec
1919 r.), „Rocznik Tatarów Polskich” (Gdańsk) 2000, t. 6; A. A. Miśkiewicz, J. Ka-
mocki, Tatarzy Słowiańszczyzną obłaskawieni, Kraków 2004 (przyp. red. A. S.).
57
Szerzej zob. np.: O. Schuster, F. A. Francke, Geschichte des Sächsische Armee, Leip-
zig 1885; R. Müller, W. Friedrich, D. Garscha-Friedrich – Farbtafeln, Die Armee Augusts
des Starken. Das Sächsische Heer von 1730 bis 1733, Berlin 1984 (przyp. red. A. S.).
58
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 44–44v.
59
Ibidem, 18 245, k. 43v–45.
60
Ibidem, 18 245, k. 89v, 92.
48 MARIUSZ MACHYNIA

7. „POKOJOWE”, CZYLI POLICYJNE ORAZ INNE WYKORZYSTANIE

FORMACJI PRZEDNIEJ STRAŻY

Pułki przedniej straży były wykorzystywane między innymi do

ochrony komór celnych. Powinność tę zwano usługą skarbową. Dla-
tego też 26 marca 1765 r. skierowano do Dyneburga na pomoc tam-
tejszemu superintendentowi skarbu 10 towarzyszy i 10 pocztowych
z pułku Koryckiego. Dnia 5 maja mieli oni zluzować oddziałek dozo-
rujący cło61.
Natomiast 21 lipca 1765 r. rozkazano chorążemu pułku królew-
skiego Maciejowi Sobolewskiemu, aby z komendy asystującej Komi-
sji wysłał dwóch towarzyszy z dwoma pocztowymi do Wierzbołowa
na usługi działającego tam kontraregestranta skarbowego62.
W grudniu 1765 r. 94 ludzi: porucznik, 27 towarzyszy i 22 pocz-
towych z pułku Koryckiego, przebywało w Wilnie, a w Dyneburgu
kolejnych 20 towarzyszy i pocztowych. Oprócz tego w Mohylewie
stacjonowało wówczas 24 towarzyszy i pocztowych, a 31 osób z tego
oddziału było urlopowanych. W efekcie tego do służby w Kobryniu
pozostawało 204 ludzi i tyle samo koni63.
Także w następnym roku – 26 i 27 stycznia 1766 r. – Komisja
Wojskowa wydała rozkazy różnym oddziałom, aby wyznaczyły lu-
dzi do pilnowania ceł. Bielak ze swego pułku miał wysłać rotmistrza
z czterema oficerami i 98 ludźmi, których należało rozdzielić pomię-
dzy około 76 miejscowości, poczynając od Suwałk, przez Żmudź, po
Inflanty, oraz 20 ludzi mających dozorować spływ dyneburski. Do
każdej miejscowości miała trafić przeważnie jedna osoba. Do miejsc
przeznaczenia żołnierze mieli wyruszyć 20 lutego. Poza tym po jed-
nym żołnierzu z chorągwi Antoniego Gąseckiego skierowano do Za-
hala, Hulska i Rzeczycy, a do Mozyrza, Hlebowa i Szaułków ludzi
z chorągwi Ludwika Abramowicza64.
Pułkownik Korycki miał wyznaczyć natomiast rotmistrza z dwo-
ma oficerami i 61 towarzyszy z pocztowymi do dozorowania komór
na terenie praktycznie całej Białorusi. Do ochrony spławu witebskie-

61
Ibidem, 18 245, k. 8v–9.
62
Ibidem, 18 245, k. 71v.
63
Ibidem, 18 258, k. 127.
64
Ibidem, 18 245, k. 47v–48v. W innych miejscach wykorzystywano poczto-
wych ze znaków „poważnych”, dragonów i piechurów.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 49

go polecono mu wysłać 20 ludzi. Komenda z Dyneburga zaś, zluzo-

wana przez ludzi Bielaka, miała powrócić na „konsystencję”65.
W sierpniu 1766 r. pułk Bielaka zabezpieczał komory zachodnie
i północne. Na komorze jurborskiej był rotmistrz z chorążym, tręba-
czem i 15 towarzyszy z pocztowymi; na komorze dyneburskiej po-
rucznik z 30 towarzyszami i pocztowymi; na komorach wierzbołow-
skiej i połągowskiej chorąży z 26 towarzyszami i pocztowymi, a na
komorze żagarskiej 18 towarzyszy z pocztowymi. W sumie stanowi-
ło to 112 ludzi66.
Część żołnierzy z pułków obydwu buław oddelegowano do asy-
sty hetmańskiej. Stało się tak, gdyż 26 marca 1765 r. Komisja Woj-
skowa skierowała rozkazy do pułkowników Dewica i Paszkowskiego,
aby na życzenie hetmanów przydzielili im po sześciu towarzyszy z ty-
luż pocztowymi67. Innym razem pułkownik Piotr Paszkowski wspo-
minał o sześciu towarzyszach z pocztami, którzy udali się z hetma-
nem polnym do Gdańska68.
Żołnierze przedniej straży asystowali również Komisji i komisa-
rzom, a czasem pełnili też funkcję posłańców. Dnia 28 lutego 1765 r.
Komisja przygotowała rozkaz dla pułkownika Bielaka, aby na 7 maja
przysłał do Wilna, do dyspozycji wojewody wileńskiego i prezyden-
ta Komisji Wojskowej Ogińskiego, 150 koni z „przyzwoitą liczbą ofi-
cerów”69. Natomiast 6 marca tego roku Michał Ogiński jako komen-
dant Wilna otrzymał do dyspozycji 20 towarzyszy i tyluż pocztowych
z tego pułku. Dnia 7 sierpnia 1765 r. Komisja zastąpiła ich taką samą
liczbą żołnierzy z pułku Koryckiego70.

65
Ibidem, 18 245, k. 47. Komendy wojskowe z tego pułku należało rozmieścić
bowiem w Newlu, Siebieżu, Osuszy, Witebsku, Kuzinie, Wieliżu, Bojowie, Lubowi-
czach, Łazaryczach, Mścisławiu, Ladach, Chrostowiczach, Kaniczach, Wyszkowie,
Romanowie, Tatarsku, Sumiaczu, Manastyrczyźnie, Chocimsku, Humiczach, Czere-
kowie, Mohilewie, Krywlinie, Bychowie, Szkłowie, Białyniczach, Czausach, Między-
rzeczu, Piszczaci, Hołtasach, Dewinie, Kobryniu, Stanisławowie, Kozibrodzie, Wy-
sokim, Komorku, Kozłach, Łomazach, Włodawie, Hucie, Hołypowie, Dołhinowie,
Mińsku, Radoszkiewiczach, Świsłowiczach, Puchowiczach, Berezynie, Nowogródku,
Darewie, Koreliczach, Stołowiczach i Wituskach.
66
Ibidem, 18 250, k. 173.
67
Ibidem, 18 245, k. 10.
68
Ibidem, 18 258, k. 160.
69
Ibidem, 18 245, k. 3.
70
Ibidem, 18 259, k. 80–81.
50 MARIUSZ MACHYNIA

Z podobnych przyczyn 26 marca 1765 r. wystosowano rozkaz do

pułkownika Mustafy Baranowskiego, aby na 30 czerwca wydelego-
wał do Grodna oficera, 16 towarzyszy i 16 pocztowych w celu asy-
stowania Komisji Wojskowej, która miała rozpocząć pracę 1 lipca.
Oprócz tego 26 stycznia 1766 r. polecono Baranowskiemu, żeby na
12 lutego wysłał do Jałówki w powiecie wołkowyskim 10 towarzy-
szy z tyluż pocztowymi w celu asystowania kasztelanowi brzeskiemu
i komisarzowi J. Horainowi oraz, jak w roku poprzednim, żeby wy-
słał na 30 czerwca do Grodna 12 towarzyszy i 12 pocztowych71.
Inną formą działalności chorągwi należących do pułków stra-
ży przedniej było ściąganie podatków. Zgodnie z rozkazami Komisji
z 29 stycznia i 6 sierpnia 1766 r. towarzysz z pułku Baranowskiego
pobierał w terenie aktualne i częściowo zaległe pieniądze przezna-
czone na kancelarię wojskową oraz przekazywał je pisarzowi woj-
skowemu Antoniemu Dziekońskiemu. W razie odmowy wypłat przez
posesorów królewszczyzn delegowany towarzysz miał ich pozywać
do Komisji Skarbowej.
Jednostki przedniej straży borykały się z różnymi problemami.
Trudno było bowiem choćby o dobre konie72. Stąd też często poszu-
kiwano ich za granicą. W tym celu 3 sierpnia 1765 r. rotmistrz Gą-
secki z pułku buławy polnej dostał trzymiesięczny urlop, począwszy
od 1 października73. Różnie było także z bronią strzelecką. Rotmistrz
F. Tołłoczko w rejestrze swojej chorągwi napisał, że karabiny i pisto-
lety ma dobre, choć nie „jednostajnego” kalibru, mundury zaś z suk-
na „czterdziestowego”74.
W raporcie z 5 lutego 1767 r. chorągiew wasiliska z pułku buła-
wy wielkiej skarżyła się: „każą nam o porządek nowy starać się, to
jest pistolety, karabiny, szabli, gdyby kalibrowe byli i barwy od suk-
na falendyszu dla pocztów musimy starać się”. Tymczasem na speł-
nienie wszystkich tych oczekiwań, zdaniem służących w jej szeregach
towarzyszy, nie pozwalała wysokość żołdu. Pisali oni bowiem, „że
tylko bierzemy na rok po zł 260 na dwa konie, bar[d]zo mało do ta-

71
Ibidem, 18 245, k. 9, 50v–51.
72
Warto zauważyć, że podobne problemy istniały także w jeździe narodowej
wojsk koronnych – zob. choćby: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...;
idem, Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii
Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1717–1776... (przyp. red. A. S.).
73
LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 22v.
74
Ibidem, 18 250, k. 286.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 51

kiego porządku dla nas, paszy dla koni nie mamy w starostwie, mu-
simy koni na stajni trzymać zima i lato, siano kupować, podwyższe-
nie żołd[u] czekamy jak kania dżdżu”75.
Komisja Wojskowa miewała problemy z prawidłowym rozlicze-
niem pułków. Dlatego też 26 stycznia 1766 r. wezwano na kadencję
lipcową do Grodna pułkowników i wszystkich rotmistrzów w celu
złożenia regulaminowych likwidacji76.
Poza tym 7 sierpnia 1765 r. komisarze wydali rozkaz pisarzowi
polnemu litewskiemu, pułkownikowi husarskiemu Józefowi Sosnow-
skiemu, żeby zlustrował pułk Bielaka i objął w nim komendę, jako że
nie należał do żadnej dywizji regimentarskiej. Miał on także wysłać
ludzi na służbę królowi, a na kolejnej kadencji przedstawić sprawo-
zdanie77. Tego samego dnia wystosowano rozkaz do Bielaka, aby pod-
porządkował się Sosnowskiemu. Nie wiemy nic na temat wyników
tej lustracji. Prawdopodobnie do niej nie doszło.
Znamy natomiast rezultaty następnej lustracji. Dnia 6 sierpnia
1766 r. Komisja Wojskowa poleciła bowiem zlustrować pułki Ko-
ryckiego i Bielaka, wyznaczając do tego celu komisarzy Francisz-
ka Bitowtta i Michała Horaina. Lustrację pułku Bielaka rozpoczął
27 września w Łomazach podkomorzy wileński, komisarz wojsko-
wy Michał Horain. Popis pułku przeprowadził 30 września, kiedy to
objechał wszystkie chorągwie występujące przed nim konno i w peł-
nym rynsztunku. Potem, zgodnie z otrzymaną tabelą, wywoływał
i lustrował osobno każdego oficera i towarzysza, aż do ostatniego
pocztowego – chorągiew po chorągwi. Następnie wzywał po kolei
wszystkich do swojej kwatery, gdzie wysłuchiwał skarg, zażaleń i su-
plik oraz szczegółowo ich egzaminował.
W raporcie sporządzonym 1 października tego roku stwierdził,
że pułk jest w zupełnym porządku, na dobrych koniach, a przycho-
dzące pieniądze zostały prawidłowo rozdysponowane. Natomiast
po rozmowach indywidualnych wnioskował o wykonanie pewnych
czynności. Ponieważ kilku oficerów nie było w stanie przedstawić
patentów i udowodnić posiadanego starszeństwa, nakazał, aby spo-
rządzono poprawną ranglistę i przesłano ją do Komisji. Poza tym
uregulował również sprawy noszenia feldcechów, czyli temblaków

75
Ibidem, 18 250, k. 275.
76
Ibidem, 18 245, k. 50–52v.
77
Ibidem, 18 245, k. 28–29v.
52 MARIUSZ MACHYNIA

dystynkcyjnych78 przez oficerów, stwierdzając, że nie mają prawa ich

używać, dopóki nie udowodnią awansów. Zauważył też, że w czte-
rech chorągwiach brakowało czterech koni towarzyskich, a zaoszczę-
dzone w ten sposób pieniądze przeznaczono na mułłę i trębacza przy
chorągwi pułkowej. Ponieważ nie było na to rozkazu Komisji, Hora-
in polecił dostawić czterech towarzyszy na swoje miejsce. Pułk zaś
mógł mułłę utrzymywać w chorągwi jako towarzysza, a jeśli zechce,
płacić mu więcej z własnej „ochoty jaki culag”. Poza tym odnotował
również, że służący w kapeli pułkowej skarżyli się, iż wykorzystywa-
no ich do prywatnych interesów. Odtąd więc ich obowiązkiem były
tylko „posługi regimentowe do trąb i kotłów”.
Następnie komisarz zażądał wyjaśnienia kilku spornych spraw
związanych z żołdem i strawnym oraz z zaginięciem kontusza i sza-
rawarów. Nakazał także pułkownikowi przypilnować sprawiedliwe-
go wypłacania żołdu. Wśród innych jego poleceń znalazło się i to,
aby na miejsce kilku niezdolnych już do służby pocztowych zacią-
gnięto nowych.
Jednocześnie zanotował on, że szeregowi nie mieli wówczas mun-
durów. Stało się zaś tak dlatego, że łowczy koronny Franciszek ksią-
żę Branicki obiecał pułkowi, że zostanie umundurowany przez króla,
więc wstrzymano się z działaniem. Lustrator nakazał więc pułkow-
nikowi upomnieć się u Branickiego o dotrzymanie przyrzeczenia lub
sprawienie pełnego, jednakowego munduru, mianowicie katanek,
szarawarów i czapek na przyszłą zimę. Jednolite miały być również
mituki. Broń była jeszcze w miarę dobra, a częściowo „nadpsutą”
miano zreperować w chorągwiach. Na następne posiedzenie Komi-
sji pułkownik miał sporządzić pełny rejestr pułku z „dawnością służ-
by żołnierzy”79.
Kolejną lustrację pułku Bielaka 11 maja 1767 r. przeprowadził
pisarz polny litewski Józef Sosnowski80. Poświadczył poprawne wy-
szkolenie w musztrze konnej i ogniowej.

78
O ówczesnych temblakach dystynkcyjnych oraz o ich symbolice szerzej zob.
choćby L. Zachuta, Z historii oporządzenia białej broni. Wojskowy temblak dystynkcyj-
ny, Kraków 1991 (przyp. red. A. S.).
79
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 190–191v.
80
Ibidem, 18 251, k. 41.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 53

8. PUŁK JEGO KRÓLEWSKIEJ MOŚCI PRZEDNIEJ STRAŻY

WOJSK WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO PUŁKOWNIKOSTWA
WIELMOŻNEGO JEGOMOŚĆ PANA MUSTAFY MURZY
BARANOWSKIEGO

W skład pułku wchodziło 10 tatarskich chorągwi, liczących teore-

tycznie 400 koni, jedna chorągiew miała mieć bowiem 60 koni, sie-
dem chorągwi po 40 i dwie po 30 koni.
Chorągiew 60-konną tworzyli: pułkownik z dwoma poczta-
mi (trzy osoby), porucznik z dwoma pocztami (trzy osoby), chorą-
ży z pocztem (dwie osoby), dwóch trębaczy, dobosz, 25 towarzyszy,
24 pocztowych, czyli razem 60 osób.
W rzeczywistości z reguły było ich jednak znacznie mniej. Nie
wiemy, ilu pocztowych służyło w poszczególnych chorągwiach, gdyż
w znanych obecnie rejestrach nie wymieniano ich nazwisk. Nato-
miast oficerowie i towarzysze dostawali pieniądze na tzw. konie, czyli
porcje. Najczęściej na towarzysza przypadało 1,5 konia, ale zdarzało
się, że konie (porcje) dzielono jeszcze na poszczególne nogi (kopyta).
Jednego konia (porcję) liczono jako cztery nogi81.
Inny był etatowy skład 40-konnej chorągwi. Powinni w niej bo-
wiem służyć: rotmistrz z dwoma pocztami (trzy osoby), porucznik
z dwoma pocztami, chorąży z pocztem, trębacz oraz 16 towarzyszy
i 16 pocztowych, co razem czyniło 40 koni.
Poza żołdem (porcjami) oficerowie i towarzysze mieli także inne
wydatki. Na przykład w chorągwi trabskiej na deputatów przeznacza-
no 1200 zł, na namiestników 100 zł, na usługi prawne kolejne 100 zł,
a na kancelarię 26 zł, pomijając jeszcze inne rozchody. Podobnie było
w chorągwi okańskiej, gdzie na deputatów wydawano 600 zł, na na-
miestników 60 zł, na kancelarię 55 zł, na stratę dwóch koni 200 zł,
a na zaległe podatki 111 zł. Nie inaczej wyglądało to również w po-
zostałych chorągwiach. Niekiedy jednak część kosztów chorągwia-
nych ponosił rotmistrz z należnych mu 10 porcji, dających w sumie
1500 zł. Najczęściej opłacał on trębacza82.

81
Analogicznie pod tym względem było wówczas także w jeździe koronnej –
zob. choćby: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...; idem, Jazda koron-
na i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej
Obojga Narodów w latach 1717–1776... (przyp. red. A. S.).
82
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 71–81v, 279–280v; ibidem, 18 250, k. 52v–53.
Wszystkie informacje dotyczące poszczególnych chorągwi pułku zostały opracowa-
54 MARIUSZ MACHYNIA

Tab. 3. Wykaz chorągwi jazdy Pułku Jego Królewskiej Mości Przedniej Straży Wojsk
Wielkiego Księstwa Litewskiego pułkownikostwa Wielmożnego Jegomość Pana
Mustafy Murzy Baranowskiego oraz ich miejsc postoju i obsady dowódczej
w 1765 r.

WIELKOŚĆ, PŁACA CHORĄŻY

ROTMISTRZ ORAZ PORUCZNIK ORAZ
MIEJSCE PÓŁROCZNA ORAZ JEGO
CHORĄGIEW JEGO POCZET JEGO POCZET KAPELA
POSTOJU I ŹRÓDŁO JEJ POCHO- POCZET
I PŁACA I PŁACA
DZENIA I PŁACA
1 2 3 4 5 6 7
60-konna, Mustafa Murza Abraham do-
Traby, Mustafa Kry-
Chorągiew 8160 zł Baranowski, Baranow- bosz,
powiat czyński, 4 konie
trabska1 z powiatu oszmiań- 20 koni – ski, 4 konie 2 trę-
oszmiański – 390 zł
skiego 2383 zł – 390 zł baczy
40-konna,
Janusz M. Jakub
Okajnie, 5440 zł Marcin Klin-
Chorągiew Baranowski, Baranow- brak
powiat wił- z powiatu wił- dzia, 4 konie
okańska2 10 koni – ski, 4 konie danych
komierski komierskiego – 384 zł
1500 zł – 288 zł
i oszmiańskiego
40-konna,
Mustafa
Bolniki, 5440 zł Aleksander Bohdan Obu-
Chorągiew Dowgiałło, brak
powiat wił- z powiatów wiłko- Dowgiałło, lewicz, 4 konie
bolnicka3 3 konie – danych
komierski mierskiego i upic- 10 koni – 396 zł 8 gr
297 zł
kiego
40-konna, Józef
Krewo, Aleksander
Chorągiew 5440 zł Józef Talkowski, Juszyński, brak
powiat Murza Juszyń-
krewska4 z powiatu oszmiań- 4 konie – 384 zł 3 konie – danych
oszmiański ski, 10 koni
skiego 288 zł
Wilejka, 40-konna, 5440 zł
Chorągiew Daniel Sulkie- Jan Korycki, brak
powiat z powiatu oszmiań- vacat
wilejska5 wicz, 10 koni 4 konie – 400 zł danych
oszmiański skiego
Abraham
30-konna,
Onikszty, Mustafa Bara- Jakub Baranow- Baranow-
Chorągiew 4080 zł z powiatów brak
6 powiat wił- nowski, ski, 4 konie – ski, 3 konie
oniksztyńska wiłkomierskiego danych
komierski 10 koni 314 zł 4 gr – 286 zł
i oszmiańskiego
4 gr
Abraham Jan Kry-
8 Dawid Bara-
Dowgielisz- 40-konna, 5440 zł Olejewski , czyński,
Chorągiew nowski,
ki, powiat z powiatu oszmiań- 10 koni – 3 konie – trębacz
dowgieliska7 4 konie –
oszmiański skiego 1500 zł, 300 zł,
400 zł, 2 poczty
2 poczty 1 poczet

ne na podstawie rozliczeń i rejestrów, między innymi z 14 V 1765 r., 15 V 1766 r.,

oraz tabeli oficerów z 1766 r., a także innych dokumentów. Pełne nazwy pułków
były często mocno rozbudowane. W skrócie natomiast, potocznie, nazywano je na
przykład: pułk przedniej straży Baranowskiego, pułk przedniej straży Bielaka.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 55

Tab. 3. Wykaz chorągwi jazdy Pułku Jego Królewskiej Mości (ciąg dalszy)
1 2 3 4 5 6 7
Bystrzyca,
40-konna, Mustafa
starostwo Szahan Zabłoc- Eliasz Kryczyń-
Chorągiew 5440 zł Kryczyń- brak
bystrzyckie, ki10, 10 koni ski, 4 konie –
bystrzycka9 z powiatu oszmiań- ski, 3 konie danych
powiat – 1500 zł 400 zł
skiego – 300 zł
oszmiański
Abraham
40-konna, Józef Murza
Marków, Dawid Juszyń- Kryczyń-
Chorągiew 5440 zł Kryczyński, brak
powiat ski, 4 konie – ski, 3 konie
markowska11 z powiatu oszmiań- 10 koni – danych
oszmiański 364 zł 13 gr – 373 zł
skiego 1500 zł
13 gr
Abraham Maciej
Uszpole, 30-konna, 4080 zł Jan Ochmato-
Chorągiew Reyzewski, Sobolew- brak
powiat wił- z powiatu wiłko- wicz, 4 konie
uszpolska12 10 koni – ski, 3 konie danych
komierski mierskiego – 340 zł
1500 zł – 260 zł
Suma 400 koni (porcji) 10 10 10

1
Volumina Legum..., t. 6, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, k. 190–191. W 1717 r. była to chorą-
giew tatarska Ułana, pułkownika JKMci. Informacje dotyczące usytuowania wszystkich niżej wy-
mienionych chorągwi przedniej straży dotyczą sytuacji z 1717 r.
2
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Koryckiego.
3
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Dołgiły (Dowgiałły).
4
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Baranowskiego.
5
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Kińskiego.
6
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Krzyczewskiego młodszego.
7
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Sulkiewicza.
8
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38v. Rotmistrzostwo po śmierci Jana Olejewskiego –
29 I 1765 r.
9
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Krzyczewskiego.
10
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38v. Rotmistrzostwo po śmierci Bohdana Kryczyńskie-
go – 29 I 1765 r.
11
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Kryczyńskiego.
12
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Reyzewskiego.

9. PUŁK BUŁAWY WIELKIEJ PRZEDNIEJ STRAŻY WOJSK WIELKIEGO

KSIĘSTWA LITEWSKIEGO PUŁKOWNIKOSTWA LEONA DEWICZA

Pułk tworzyło pięć chorągwi. Etatowy skład 30-konnej chorągwi sta-

nowili rotmistrz wraz z dwoma pocztami (trzy osoby z płacą 1500 zł),
porucznik z dwoma pocztami (trzy osoby, zwykle z płacą 360 zł), cho-
rąży z pocztem (dwie osoby, zwykle z płacą 260 zł) oraz 11 towarzyszy,
zwykle z żołdem po 130 zł, i 11 pocztowych (osiadaczów), a także trę-
bacz, przy czym w chorągwi pułkowej powinno ich być dwóch.
56 MARIUSZ MACHYNIA

Poza żołdem służący w chorągwiach jazdy tego pułku mieli rów-

nież inne wydatki. Na przykład w chorągwi pułkowej, między in-
nymi, na deputatów wydawano 260 zł, na namiestnika 80 zł oraz na
kancelarię za opłacenie delaty 25 zł. Natomiast w chorągwi L. Abramo-
wicza na deputatów przeznaczano 260 zł, na namiestnika 40 zł, a na
kancelarię 22 zł83.

Tab. 4. Wykaz chorągwi jazdy Pułku Buławy Wielkiej Przedniej Straży Wojsk Wielkie-
go Księstwa Litewskiego pułkownikostwa Leona Dewicza oraz ich miejsc postoju
i obsady dowódczej w 1765 r.

WIELKOŚĆ, PŁA- PORUCZNIK

ROTMISTRZ ORAZ CHORĄŻY ORAZ
MIEJSCE CA PÓŁROCZNA ORAZ JEGO
CHORĄGIEW JEGO POCZET JEGO POCZET KAPELA
POSTOJU I ŹRÓDŁO JEJ POCZET
I PŁACA I PŁACA
POCHODZENIA I PŁACA
pułkownik,
sędzia ziemski
30-konna,
pograniczny
Chorągiew 4080 zł brak brak
Mścisław i horodniczy brak danych
pułkowa1 z województwa danych danych
mścisławski
mścisławskiego
Leon Antoni
Dewicz
Chorągiew 30-konna,
Jan (Ka-
Rotmistrzostwa 4080 zł Ludwik Kazimierz
Mozyrz zimierz) Sobolewski
JMP Abramo- z powiatu Abramowicz Opoka
Juszyński
wicza2 mozyrskiego
Chorągiew 30-konna,
Wasiliszki, Samuel
Rotmistrzostwa 4080 zł Tomasz Mustafa Dominik
powiat Dawidowicz –
JWP Tomasza z powiatu Massalski Dawidowicz Pietruszewski
lidzki 260 zł
Massalskiego3 lidzkiego
Chorągiew 30-konna, Eljasz
Ejszyszki, Wawrzyniec
Rotmistrzostwa 4080 zł Florian Mustafa Ryzwanowicz,
powiat Horbaczew-
JMP Floriana z powiatu Tołłoczko Azulewicz 2 konie –
lidzki ski
Tołłoczki4 lidzkiego 300 zł
30-konna,
4080 zł
Chorągiew Suchary,
z województwa
Rotmistrzostwa powiat Józef Micuta Dulewicz Korsak brak danych
mścisławskiego
WJMP Micuty5 orszański
i powiatu
orszańskiego

83
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 217–218, 229, 275–276, 283–285v, 335; ibi-
dem, 18 258, k. 161. Wszystkie informacje dotyczące poszczególnych chorągwi puł-
ku opracowano na podstawie raportów i rejestrów, między innymi z czerwca 1765 r.,
z 1766 r. oraz innych.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 57

1
W 1717 r. była to chorągiew kozacka rotmistrzostwa Szaniawskiego.
2
W 1717 r. była to chorągiew kozacka pułkownikostwa Sosnowskiego.
3
W 1717 r. była to chorągiew kozacka rotmistrzostwa Poniatowskiego.
4
W 1717 r. była to chorągiew kozacka rotmistrzostwa Paszkowskiego.
5
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrzostwa Bohdana Baranowskiego.

10. PUŁK PRZEDNIEJ STRAŻY BUŁAWY POLNEJ WOJSK WIELKIEGO

KSIĘSTWA LITEWSKIEGO PUŁKOWNIKOSTWA PIOTRA PASZKOWSKIEGO

Pułk tworzyło pięć chorągwi. Wszystkie były 30-konne, o składzie

zbliżonym do chorągwi pułku buławy wielkiej. Podobne były rów-
nież ich wydatki. Na przykład, poza żołdem, w chorągwi Mokrzyckie-
go na namiestnika wydawano 80 zł, na dwóch deputatów po 130 zł,
na kancelarię i koniuszego 95 zł. Natomiast koszty w wysokości 200 zł
przeznaczonych na trębacza pokrywał rotmistrz.

Tab. 5. Wykaz chorągwi jazdy Pułku Przedniej Straży Buławy Polnej Wojsk Wielkiego
Księstwa Litewskiego pułkownikostwa Paszkowskiego oraz ich miejsc postoju i ob-
sady dowódczej w 1765 r.

WIELKOŚĆ, PŁACA ROTMISTRZ PORUCZNIK CHORĄŻY

MIEJSCE PÓŁROCZNA ORAZ JEGO ORAZ JEGO ORAZ JEGO
CHORĄGIEW KAPELA
POSTOJU I ŹRÓDŁO JEJ PO- POCZET POCZET POCZET
CHODZENIA I PŁACA I PŁACA I PŁACA
1 2 3 4 5 6 7
30-konna,
pułkownik
Chorągiew puł- 4080 zł Achmato- Ignacy
powiat piński Piotr Tokosz
kowa1 z powiatu wicz Starowicz
Paszkowski
pińskiego
30-konna,
Chorągiew Rot-
Strzelce, 4080 zł Antoni Z.3 Piotr Le- Samuel brak
mistrzostwa JMP
powiat lidzki z powiatu Mościcki giecki Sobolewski danych
Mościckiego2
lidzkiego
Chorągiew Rot- 30-konna, Dawid Dawid
Kazimierz
mistrzostwa JMP Raduń, 4080 zł Dowgiałło, Sobolewski, brak
Romanowski,
Kazimierza Ro- powiat lidzki z powiatu 2 poczty – 1 poczet – danych
2 poczty
manowskiego4 lidzkiego 450 zł 300 koni
58 MARIUSZ MACHYNIA

Tab. 5. Wykaz chorągwi jazdy Pułku Przedniej Straży (ciąg dalszy)

1 2 3 4 5 6 7
30-konna,
Chorągiew Rot- 4080 zł Józef Tadeusz
starostwo Aleksander Jan Kozakie- brak
mistrzostwa JMP z Drużyłowicz Mokrzycki
5 drużyłowskie Kościuszko wicz danych
Mokrzyckiego w powiecie piń- (Mokrzecki)
skim
Hrehory
30-konna,
Kundzicz
Chorągiew Rot- Zahale, 4080 zł Antoni
Jakub Bara- Bohdan Mi- z pocz-
mistrzostwa JMP powiat mo- z powiatów z Gąsek
nowski chałowski tem
Gąseckiego6 zyrski mozyrskiego Gąsecki
(2 konie)
i oszmiańskiego
– 130 zł

1
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 2, 27, 173, 190, 191, 305–312, 338; ibidem, 18 258, k. 163. Mię-
dzy innymi specyfikacje płacy z 10 VII 1765 r. oraz z 5 VIII 1766 r.; ibidem, Raport z lustracji
z 30 IX 1766 r. W 1734 r. był to pułk Sichodzińskiego.
2
Ibidem, 18 250, k. 231v, 318; ibidem, 18 258, k. 145. Między innymi różne raporty i rejestry
z 1765 r. oraz z 8 VII 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew kozacka Legieckiego.
3
Inicjał drugiego imienia ze względu na rękopiśmienny charakter źródła mógł zostać błędnie od-
czytany.
4
Ibidem, 18 250, k. 181, 221, 318, 320. Między innymi raporty i rejestry z 20 IV oraz z 8 VII 1766 r.
W 1717 r. była to chorągiew tatarska rotmistrza Kryczyńskiego młodszego.
5
Ibidem, 18 250, k. 54, 318; ibidem, 18 258, k. 146. Między innymi regestr z 27 IV 1765 r. oraz
raport z 15 III 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew kozacka rotmistrzostwa Mościckiego.
6
Ibidem, 18 250, k. 130–131, 181, 318–319, 335v. Między innymi raport z 30 V 1765 r. i dyspar-
tyment płacy za 1766 r. W 1717 r. była to chorągiew kozacka rotmistrza Kirkiły.

11. PUŁK TATARSKI PRZEDNIEJ STRAŻY JEGO KRÓLEWSKIEJ

MOŚCI WOJSK WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO KOMENDY
PUŁKOWNIKA JÓZEFA BIELAKA

Pułk w 1764 r. przeszedł na utrzymanie skarbu Wielkiego Księstwa Li-

tewskiego84. Etatowo liczył on 424 osoby i składał się ze sztabu i sze-

84
Pułk ten został utworzony w 1733 r. z chorągwi tatarskich i nadwornych woje-
wody kijowskiego Józefa Potockiego. Wchodził wówczas w skład armii saskiej, w sze-
regach której walczył w wojnie siedmioletniej. Jego pierwszym dowódcą był pułkow-
nik Sichodziński, a od 1756 r. dowodził nim pułkownik Czymbaj Murza Rudnicki.
Na służbę Rzeczypospolitej oddział ten przeszedł dopiero w 1764 r., a 17 IV tego
roku jego dowódcą został pułkownik Józef Bielak. W latach 1782–1787 pułk stacjo-
nował w Kamieńcu Litewskim, a potem w Borysowie. Jako Pułk 4 Przedniej Straży
Wielkiego Księstwa Litewskiego wziął też udział w wojnie z Rosją w 1792 r., a pod
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 59

ściu chorągwi. Jego sztab, ulokowany w Łomazach, obejmował puł-

kownika, premier porucznika85, czterech chorążych, regenta, „mołłę,
czyli kapelana tatarskiego”86, oraz felczera, dobosza i kowala.
W chorągwiach było natomiast sześciu rotmistrzów87, sześciu pre-
mier poruczników, sześciu second poruczników, sześciu chorążych,
sześciu trębaczy oraz 180 towarzyszy i 180 pocztowych towarzy-
skich, a także 24 pocztowych oficerskich.
Płaca półroczna pułku kształtowała się w sposób następujący.
Łączne koszty utrzymania sztabu wynosiły wówczas 7200 zł. Z tego
żołd pułkownika Józefa Bielaka88 stanowiło 20 porcji (3000 zł), pre-
mier porucznika Józefa Hintza pięć porcji (750 zł), chorążego Jana
Kieńskiego cztery porcje (600 zł), chorążego Osmana Smolskiego
cztery porcje, chorążego Adama Bohdanowicza cztery porcje, chorą-
żego Rafała Józefowicza cztery porcje, regenta Jakuba Ułana trzy por-
cje, mołły Mustafy Chalimbeka oraz felczera Jana Thiele dwie porcje,
a dobosza Jerzego Remesza i kowala po jednej porcji. Jedna porcja
wynosiła półrocznie 150 zł.
Półroczne koszty utrzymania każdej z chorągwi pułku wyglądały
zaś następująco. Rotmistrz otrzymywał 10 porcji, pierwszy porucznik
cztery porcje, drugi porucznik i chorąży po trzy porcje, trębacz jedną
porcję, a 30 towarzyszy po jednej porcji. Kolejne 30 stawek żołdu po-
bierali ich pocztowi, co dawało po jednej porcji na pocztowego. Tak
samo było również w przypadku czterech pocztowych oficerskich.
W sumie dawało to 85 porcji, czyli 12 750 zł. Suma zaś dla sześciu
chorągwi stanowiła 76 500 zł. W wyniku tego wraz ze sztabem pół-

dowództwem pułkownika Mustafy Achmatowicza walczył również w powstaniu

1794 r. – szerzej zob. choćby B. Gembarzewski, op. cit., s. 14 (przyp. red. A. S.).
85
Był to stopień, czy też raczej tytuł wojskowy, występujący wówczas w niektó-
rych armiach europejskich, który oznaczał poruczników o wyższym starszeństwie
od następujących po nich second porucznikach. Z biegiem czasu ukształtowała się
z tego praktyka polegająca na tym, że istniały dwa stopnie poruczników, mianowi-
cie podporucznik (leutnant) oraz porucznik (oberleutnant). Tak też w wielu armiach
jest do dzisiaj (przyp. red. A. S.).
86
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 312. W 1765 r. nie było go jeszcze w składzie
sztabu. Dopiero w 1766 r. za zgodą Komisji Wojskowej na mułłę przeznaczono por-
cje trzech brakujących do kompletu ludzi.
87
Pierwszym rotmistrzem był pułkownik Bielak, dysponował on łącznie 30 por-
cjami.
88
Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej cyt. AGAD), Archiwum Ka-
meralne, III 323, k. 39v. Patent królewski na generała majora z 12 IV 1766 r. Zob.
także M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit.
60 MARIUSZ MACHYNIA

roczny koszt utrzymania tego pułku wynosił 83 700 zł. Warto też do-
dać, że w tym pułku w chorągwiach nie było namiestników89.

Tab. 6. Wykaz chorągwi jazdy Pułku Tatarskiego Przedniej Straży Jego Królewskiej
Mości Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego komendy pułkownika Józefa Biela-
ka oraz ich obsady dowódczej w 1765 r.

PREMIER SECOND TOWA-

CHORĄGIEW ROTMISTRZ CHORĄŻY KAPELA
PORUCZNIK PORUCZNIK RZYSZE
Aleksander Krze- Dawid Koryc-
Chorągiew puł- Józef Mustafa 2 trę-
szowski, rotmistrz ki, rotmistrz 30
kowa Bielak Achmatowicz baczy
agrégé agrégé
Chorągiew rotmi- Teodor Szymon Wojnicz, Dominik Grzegorz 1 trę-
30
strza Zarzyckiego Zarzycki rotmistrz agrégé Ziemski Łuczycki bacz
Chorągiew rot-
Bohdan Bilał Kryczyń- 1 trę-
mistrza Bohdana Dawid Ułan Chalil Bielak 29
Ułan ski bacz
Ułana
Chorągiew rotmi- Mustafa Kardasze- Aleksander 1 trę-
Jan Ułan Dawid Ułan 29
strza Jana Ułana wicz Assanowicz bacz
Chorągiew rot- Józef
Józef Tupalski Daniel Za- Samuel 1 trę-
mistrza Józefa Tupalski 30
junior błocki Józefowicz bacz
Tupalskiego senior
Chorągiew rot- Maciej Abrahi-
Samuel Ignacy 1 trę-
mistrza Samuela mowicz, rotmistrz Jan Azulewicz 29
Józefowicz Markowski bacz
Józefowicza agrégé

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu dokumentacji archiwalnej.

12. PUŁK TATARSKI PRZEDNIEJ STRAŻY JEGO KRÓLEWSKIEJ MOŚCI

WOJSK WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO
KOMENDY PUŁKOWNIKA ALEKSANDRA MURZY KORYCKIEGO

Podobnie jak wcześniej opisany oddział, pułk ten w 1764 r. przeszedł

na utrzymanie skarbu Wielkiego Księstwa Litewskiego90. Jego sztab
89
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 2, 27, 173, 190, 191, 305–312, 338; ibidem,
18 258, k. 163. Między innymi specyfikacje płacy z 10 VII 1765 r. oraz z 5 VIII 1766 r.,
a także raport z lustracji z 30 IX 1766 r. W 1734 r. był to pułk Sichodzińskiego.
90
Także ten pułk został utworzony w 1733 r. z chorągwi tatarskich i nadwor-
nych wojewody kijowskiego Józefa Potockiego. Wchodził wówczas w skład armii sa-
skiej, w szeregach której walczył w wojnie siedmioletniej. Jego pierwszym dowódcą
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 61

ulokowano wówczas w Kobryniu. Etatowo, od lipca 1765 r., liczył

on 352 ludzi i składał się ze sztabu i sześciu chorągwi. Sztab tworzyli
pułkownik, premier chorąży i second chorąży oraz regent, felczer, do-
bosz, kowal i profos. W chorągwiach służyło natomiast sześciu rot-
mistrzów, sześciu poruczników i sześciu chorążych oraz tyluż trę-
baczy, a także 150 towarzyszy i 150 pocztowych towarzyskich oraz
18 pocztowych oficerskich. Pierwszym rotmistrzem w pułku był
pułkownik.
Płaca półroczna dla oddziału przedstawiała się następująco. Wy-
datki na sztab stanowiły łącznie 5250 zł. Pułkownik Aleksander Mu-
rza Korycki91 otrzymywał z tego równowartość 20 porcji żołdu, czyli
3000 zł, chorążowie agrégé Jan Szadokirski i Jan Jabłoński czterech
porcji każdy, a regent Jan Neyszwenter dwie porcje. Poza tym felczer
Adam Szwarc pobierał dwie porcje, a paukier Jakub Kozłowski 150 zł.
Takie samo było też wynagrodzenie kowala i profosa.
Każda chorągiew obejmowała natomiast po trzech oficerów, mia-
nowicie rotmistrza, porucznika i chorążego, 25 towarzyszy i tyluż
pocztowych, a także trzech pocztowych oficerskich. W sumie stano-
wiło to 57 ludzi oraz 71 porcji żołdu, czyli 10 650 zł. Suma półrocz-
nej raty wydatków na sześć chorągwi wynosiła 63 900 zł. Wraz ze
sztabem dawało to 69 150 zł92.

był pułkownik Hallaszewicz, a potem A. M. Korycki, Gorycz i Stanisław Byszewski,

ostatnim zaś – generał major Ludwik Lissowski. Na służbę Rzeczypospolitej oddział
ten przeszedł dopiero w 1764 r. W 1772 r. pułk stacjonował w Suchowoli, potem
w 1789 r. w Krynkach, a od października 1792 r. w Wielonie. Jako Pułk 5 Przedniej
Straży Wielkiego Księstwa Litewskiego wziął też udział w wojnie z Rosją w 1792 r.
oraz w powstaniu 1794 r. – szerzej zob. choćby B. Gembarzewski, op. cit., s. 14–
–15. Ponadto zob. także A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., Warszawa 1996
(przyp. red. A. S.).
91
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38v. Patent królewski na pułkownika
z objęciem komendy pułku z 8 I 1765 r.
92
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 173, 288–301, 337; ibidem, 18 258, k. 127,
182v–186. Między innymi rejestry, tabele, specyfikacje z lipca i grudnia 1765 r. oraz
z lipca i września 1766 r. W 1734 r. był to pułk Hallaszewicza.
Tab. 7. Wykaz chorągwi jazdy Pułku Tatarskiego Przedniej Straży Jego Królewskiej
Mości Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego komendy pułkownika Aleksandra
Murzy Koryckiego oraz ich obsady dowódczej w 1765 r.

PREMIER
ROTMISTRZ
PORUCZNIK CHORĄŻY ORAZ KAPELA
ORAZ JEGO
CHORĄGIEW ORAZ JEGO JEGO POCZET NAMIESTNICY TOWARZYSZE ORAZ JEJ
POCZET
POCZET I PŁACA PŁACA
I PŁACA
I PŁACA
Aleksander Aleksander
Korycki Adamowicz Mustafa Baza- Jan Babski,
Chorągiew 24 oraz 1 trębacz
z pocztem z pocztem – rewski z pocz- Szymon Zdano-
pułkowa namiestnicy – 150 zł
– 11 porcji – 5 porcji – tem – 4 porcje wicz
1650 zł 750 zł
Chorągiew
Remigian Mustafa Tomasz Troja- 25 towa-
rotmistrza
Stankiewicz Okmiński nowski z pocz- Dawid Smolski rzyszy oraz 1 trębacz
Remigiana
z pocztem z pocztem tem namiestnik
Stankiewicza1
Chorągiew
Aleksander Aleksander
rotmistrza 25 towa-
Abrahimo- Jan Tyszka Aleksander Kiń- Bohuszewicz,
Aleksandra rzyszy oraz 1 trębacz
wicz z pocz- z pocztem ski z pocztem Aleksander
Abrahimo- namiestnicy
tem Bohdanowicz
wicza
Abraham
Masłowski
Chorągiew Jan Komo- Samuel z pocztem, a od
25 towarzy-
rotmistrza Jana racki Stankiewicz września 1766 r. vacat 1 trębacz
szy
Komorackiego z pocztem z pocztem chorąży agrégé
Tomasz Komo-
racki
Samuel Safare-
Chorągiew
Michał Ibra- Dawid wicz, 25 towa-
rotmistrza Jan Sielecki
himowicz Okmiński Sulejman Bohu- rzyszy oraz 1 trębacz
Michała Ibra- z pocztem
z pocztem z pocztem szewicz, Szymon namiestnicy
himowicza
Zdanowicz
Abraham
Stanisław Michał Lelak,
Chorągiew Azulewicz
Andrzejew- Mustafa Janu- Wojciech Do- 25 towa-
rotmistrza z pocztem,
ski (An- szewski z pocz- brzyński (Do- rzyszy oraz 1 trębacz
Stanisława An- od września
drzejeski) tem pczyński), Józef namiestnicy
drzejewskiego 1766 r. Alek-
z pocztem Talkowski
sander Kiński

1
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 288v. Lipiec 1765 r.

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu dokumentacji archiwalnej.

 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 63

13. REGIMENTY JAZDY AUTORAMENTU CUDZOZIEMSKIEGO

Podobnie jak w przypadku wojska koronnego, w skład wojska litew-

skiego od 1717 r. wchodziły również cztery regimenty konne autora-
mentu cudzoziemskiego, często zwane regimentami dragonów93. Były
to wspomniane wcześniej regiment króla – już od 1765 r. Regiment
Gwardii Konnej94, oraz regiment królewicza – w 1765 r. regiment wo-
jewody wileńskiego Ogińskiego. Ponadto istniały wówczas także regi-
ment hetmana wielkiego (buławy wielkiej)95 i hetmana polnego (bu-
ławy polnej)96. Pierwszy liczył 600 porcji, a pozostałe po 300.
Patentowanie oficerów sztabowych i dowódców kompanii było
zawarowane dla króla. Pozostałych patentował szef regimentu97, któ-
ry rekomendował też monarsze kandydatów na dowódców kompa-
nii. Szef aprobował również decyzje sądu regimentowego, z wyjąt-
kiem spraw kryminalnych dotyczących oficerów, ich rozstrzyganie
leżało bowiem w kompetencjach Komisji Wojskowej98. Mogła ona
ponadto rekomendować oficerów, jak to stało się choćby w przypad-
ku kapitana Kochanowskiego z regimentu buławy wielkiej, którego
poparła na vacat powstały po śmierci majora Radowickiego99.

93
Analogicznie pod tym względem było wówczas także w jeździe koronnej –
zob. choćby: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...; idem, Jazda koron-
na i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej
Obojga Narodów w latach 1717–1776... (przyp. red. A. S.).
94
Według ustaleń Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 21) oddział ten był
Regimentem Gwardii Konnej Wielkiego Księstwa Litewskiego dopiero od 1784 r.
(przyp. red. A. S.).
95
Zgodnie z ustaleniami Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 22) pełna na-
zwa tej formacji brzmiała: Regiment Konny Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego (przyp. red. A. S.).
96
Według Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 22) jego pełna nazwa
brzmiała: Regiment Konny Buławy Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego (przyp.
red. A. S.).
97
Szerzej o instytucji szefostw oraz o sposobie ich funkcjonowania zob. choćby:
A. Smoliński, Szef czy patron – tradycja i współczesność w Wojsku Polskim, [w:] Od ar-
mii komputowej do narodowej II. Dzieje militarne Polski i jej wschodnich sąsiadów od
XVI do XX wieku, pod red. M. Krotofila, A. Smolińskiego, Toruń 2005; T. Ciesielski,
Armia koronna w czasach Augusta III... (przyp. red. A. S.).
98
LVIA, Seniei Aktai, 18 259, k. 88. Rozkaz wydany przez króla 8 I 1765 r. wo-
jewodzie wileńskiemu, szefowi regimentu Michałowi Ogińskiemu.
99
Ibidem, 18 249, k. 34.
64 MARIUSZ MACHYNIA

14. WYKORZYSTANIE ORAZ SPOSÓB FUNKCJONOWANIA

REGIMENTÓW JAZDY AUTORAMENTU CUDZOZIEMSKIEGO

Żołnierze regimentów konnych, poza gwardią, podobnie jak resz-

ta kawalerii ówczesnej Rzeczypospolitej, ochraniali komory celne
i wspierali urzędników skarbowych. W związku z tym 21 marca 1765 r.
nakazano wysłać do Brześcia unteroficera i ośmiu dragonów buławy
polnej na pomoc tamtejszemu superintendentowi skarbowemu100.
Natomiast w sierpniu tego roku, odpowiadając na prośby Komisji
Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, zadecydowano o wyzna-
czeniu kolejnych 200 kawalerzystów do pilnowania ceł. Z garnizonu
Wilna należało wyprawić 20 jeźdźców, 14 dragonów z regimentu bu-
ławy wielkiej, 15 żołnierzy z regimentu buławy polnej, 11 z regimen-
tu wojewody wileńskiego, 75 z dywizji białoruskiej, czterech z litew-
skiej oraz 55 ze żmudzkiej i sześciu piechurów101.
Regiment konny wojewody wileńskiego miał oddelegować po
jednym żołnierzu do pilnowania ceł w Pińsku, Łuninie, Łabiszynie,
Kuszliczynie, Dombrowicy, Ostrożanie, Lachowiczach, Seswie(?), Ba-
łaszewiczach, pięciu zaś dragonów z regimentu buławy polnej wyzna-
czono do pilnowania czopowego w Wilnie, a po jednym do ochrony
cła w Kamieńcu Litewskim i w Wilnie102. Dragoni asystowali także
Komisji Wojskowej w Grodnie. Wszyscy oddelegowani tam żołnierze
przez cały czas nieobecności w stałym garnizonie mieli dostawać do-
datek do żołdu103.
Poza tym 26 marca 1765 r. z każdego regimentu konnego poleco-
no wysłać do Grodna na 28 czerwca po dwóch oficerów, pięciu unter-
oficerów, dobosza i 48 gemajnów, czyli szeregowych. Komendę nad

100
Ibidem, 18 245, k. 5.
101
Ibidem, 18 245, k. 34v.
102
Ibidem, 18 245, k. 47v–48v. Rozkaz z 26 I 1766 r.
103
Ibidem, 18 245, k. 73; ibidem, 18 245, k. 7; ibidem, 18 249, k. 14v. Dnia
21 VII 1766 r. Komisja Wojskowa wydała rozkaz do wypłacenia każdemu podofi-
cerowi z kas regimentowych dodatkowo po 1 zł 15 gr, a każdemu żołnierzowi i do-
boszowi po 1 zł na tydzień. Poza tym 22 III 1765 r. Komisja poleciła, aby oficerowi
posyłanemu po pieniądze na regiment do skarbu litewskiego wypłacano z kasy re-
gimentowej na ekstrawydatki po 200 zł, a podoficerowi i żołnierzom, którym po-
wierzano to samo zadanie, dawać podwójny żołd. Począwszy od 20 VI 1765 r., ze
względu na drożyznę wszyscy podoficerowie i szeregowi mieli dodatkowo dostawać
po 7 zł na ratę.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 65

wszystkimi 4 lipca powierzono kapitanowi Janowi Kołłątajowi z re-

gimentu wojewody wileńskiego104.
W następnym roku, 28 stycznia, wystosowano natomiast rozkaz
do regimentów dragonii, aby na 29 czerwca oddelegowały do Grodna
po dwóch oficerów oraz po dwóch doboszów i 50 gemajnów z „przy-
zwoitą liczbą” unteroficerów105.
Oprócz tego część żołnierzy z konnych regimentów hetmańskich
miała również asystować swoim szefom – hetmanom. Dnia 26 marca
1765 r. Komisja Wojskowa poleciła pułkownikom Jabłońskiemu i Ra-
dziwiłłowi, żeby każdy wysłał oficera, dwóch unteroficerów i 20 drago-
nów do asysty hetmańskiej, jeśli zajdzie taka potrzeba106. Już jednak
6 lipca tego roku zwiększono asystę buławy wielkiej, czyli hetmana
wielkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, do oficera, dwóch unter-
oficerów, dobosza i 32 gemajnów. Od dnia 18 stycznia 1766 r. tyle
samo osób liczyła też asysta buławy polnej, czyli hetmana polnego
Wielkiego Księstwa Litewskiego107. Poza tym 15 lipca tego roku zde-
cydowano, że hetmanowi wielkiemu w drodze do Warszawy będzie
towarzyszyło dwóch oficerów i 40 gemajnów z unteroficerami i do-
boszami z regimentu konnego buławy wielkiej108.
Regimenty konne podlegały okresowym lustracjom. Jako przy-
kład można podać efekty lustracji regimentu wojewody wileńskie-
go Ogińskiego, którą w dniach od 1 do 11 czerwca 1766 r. kasztelan
nowogródzki, kawalerzysta i generał major wojska litewskiego Jó-
zef Niesiołowski przeprowadził w obozie pod Pińskiem109. W rapor-
cie poinspekcyjnym stwierdził on, że w „untersztabie”110 brakowało
dwóch oboistów, których zgodnie z etatem miało być pięciu, a konie
ich „pozdychały w aprylu”. Nie było także stekenknechta, a jednemu
podchorążemu koń zdechł 26 kwietnia. Znacznie lepiej sytuacja wy-
glądała w lejbkompanii111, natomiast w pozostałych kompaniach je-
den żołnierz był nadkompletowy, a jeden koń chory.

104
Ibidem, 18 149, k. 10–11.
105
Ibidem, 18 245, k. 53–53v.
106
Ibidem, 18 245, k. 7–7v.
107
Ibidem, 18 249, k. 12v, 41v.
108
Ibidem, 18 245, k. 66v.
109
Ibidem, 18 250, k. 159–165.
110
Czyli w sztabie niższym (przyp. red. A. S.).
111
Lejbkompania była pierwszą, szefowską lub pułkownikowską kompanią re-
gimentu (przyp. red. A. S.).
66 MARIUSZ MACHYNIA

W trakcie tej lustracji pewien żołnierz przyznał się, że służył pry-

watnie generałowi Grabowskiemu przez kilka lat, a osoba pełniąca za
niego powinności w regimencie dostała za to 4 zł. Drugi przez kilka
lat służył kapitanowi d’Holszten, ale najmował w regimencie zastęp-
cę lub sam wykonywał swoje obowiązki.
Generał Niesiołowski znalazł tylko jednego gemajna niezdolnego
do służby, który zachorował na nogi i miał zostać zwolniony. Wynika
więc z tego, że stan regimentu nie był wcale taki zły, gdyż jeszcze do
niedawna w każdej kompanii brakowało po kilku żołnierzy112.
Lustrujący indagował również pińskich Żydów. Miejscowy kahał
żalił się bowiem, że musi dostarczać codziennie świece i kupować
drewno na odwach oraz najmować ludzi do pilnowania, a także da-
wać pieniądze na reperację kordegardy. Żydzi skarżyli się też, że żoł-
nierze płacą im za wiktuały wybrakowaną monetą, ponieważ w takiej
dostają żołd, a często trunki i inne towary biorą siłą. Sami żołnierze
przyznali zresztą, że zabierali od przywożących na targ „garki” pew-
ną ich liczbę, traktując je jako targowe.
Wachmistrze narzekali natomiast, że ze względu na uchybienia
administracyjne często muszą karmić konie z własnych środków. Inni
zaś żołnierze mieli pretensje o nieprawidłowe awanse. Kaprale skar-
żyli się na adiutanta, że bije ich niezasłużenie, wskutek czego jeden
z nich ciężko się pochorował, a także że muszą pisać raporty i kupo-
wać papier, a to jest jego obowiązkiem. Na wspomnianego tutaj ad-
iutanta utyskiwali niemal wszyscy szeregowi, „że ich bez przyczy-
ny srogo ćwiczy, że stancję mając na odwachu, odpocząć im w nocy
nie daje ani spać, każąc kilku stać u siebie w stancji, że ich po kilku
do usług swoich zażywa, każąc jednemu jeść gotować, drugiemu psy
karmić, ptaki nosić etc.” Komendzie o tym nie donosili, ponieważ się
„gorszej zemsty od niego obawiali”113.
Żalono się również na kapitana Kołłątaja – żołnierze twierdzili bo-
wiem, że gdy zostali komenderowani do Kaminszczyzny, nie chciał
on wypłacić im całego żołdu, tylko w ratach. Po proteście jeden z żoł-
nierzy „niemiłosiernie był ćwiczony”. Tenże żołnierz Daniel Sergie-
jew dodał, że od kilku lat kapitan mści się na nim za doniesienie na
niego komendzie, iż podczas gdy żołnierze są komenderowani, „ka-
pitan ich kwatery sobie na przypisne zapisuje dla profitu, żeby mu się

112
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 159–165.
113
Ibidem, 18 250, k. 159–165.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 67

gospodarze wysługiwali”, a także za to, że „gdy go do koszenia sia-

nożęci kapitan wołać kazał, on nie poszedł”. Żołnierz ten z mocy lu-
stratora został wysłany do Grodna, gdzie mógł prosić o ochronę od
zemsty.
Unteroficerowie i gemajni skarżyli się na regimentsfelczera, że nie
odwiedza chorych i nie daje im lekarstw. Ten zaś tłumaczył się, że
kwatery żołnierzy są odległe, więc „nie wystarczy biegać”114, i prosił
Komisję, żeby zatrudniono do pomocy cyrulika. Narzekał, że nie star-
cza mu pieniędzy na aptekę i lekarstwa, a gażę ma za niską, aby kupo-
wać z niej lekarstwa dla żołnierzy, prosił więc o jej podwyższenie115.
Na terminowość wypłaty żołdu zasadniczo nie skarżono się. Uty-
skiwano jedynie na szczupłość wypłat i straty, jakie ponoszono na
kursach, przelicznikach i na „zepsutej monecie”. Żołd w regimencie
wypłacano bowiem w półzłotówkach, których realna wartość spadła
do 10 gr. Jedni więc tracili, płacąc po takim kursie, a drudzy krzyw-
dzili innych, narzucając im kurs, po jakim otrzymywali żołd116.
Podczas tej lustracji narzekano także, że tym, których wysłano
do ochrony ceł, początkowo wypłacano cały dodatek, ale z czasem
zaczęto pomniejszać tę kwotę bez porozumienia z Komisją Wojsko-
wą. Poza tym oficerowie donosili, że superintendenci celni wy-
sługują się żołnierzami, zlecając im odbieranie i zapisywanie pienię-
dzy. Jeśli więc któryś ucieknie z pieniędzmi, to nie powinni mieć o to
pretensji do regimentu. Wskutek tego dla własnej wygody superin-
tendenci odsyłali do regimentu żołnierzy nieumiejących pisać, a na
ich miejsce żądali piśmiennych. Dobosze zaś skarżyli się, że ze szczu-
płego żołdu muszą żywić chłopców, których przyuczają do służby sy-
gnalistów wojskowych, a nic na nich z kasy nie dostają117.
Mundury w regimencie wydawano zwykle „o Świętym Michale”.
Zdarzało się jednak, że następowało to dopiero na Boże Narodzenie,
ponieważ krawcy spóźniali się z robotą. Skarżono się, że jeśli ktoś od-

114
Tutaj w sensie: nie da rady (przyp. red. A. S.).
115
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 159–165.
116
Problemy tego typu istniały wówczas w całej armii Rzeczypospolitej Obojga
Narodów, a więc również w wojskach koronnych – zob. choćby T. Ciesielski, Armia
koronna w czasach Augusta III... Poza tym zob. także M. Zgórniak, Finansowe pro-
blemy wojskowości polskiej w epoce saskiej, [w:] Marian Zgórniak. Studia i rozprawy
z dziejów XVI–XX wieku. Historia, militaria, polityka, red. i słowo o autorze G. Nieć,
Kraków 2009 (przyp. red. A. S.).
117
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 159–165.
68 MARIUSZ MACHYNIA

chodzi na kilka tygodni przed otrzymaniem nowego munduru, to nie

może zatrzymać starego. Żołnierze dostawali na rok jedne pludry su-
kienne, co w przypadku kawalerzystów było dalece niewystarczają-
ce. Tymczasem pieniądze przeznaczone rocznie na „beymoderunek”
w kwocie 4320 zł mogły wystarczyć na łosie pludry sporządzane raz
na trzy lata. Lustratora informowano też, że przed kilkunastu laty
żołnierzom służącym w regimencie wojewody wileńskiego Ogiń-
skiego przydzielano kitle, dzięki czemu mundury mniej się niszczyły.
Oprócz tego dragoni otrzymywali wówczas także kapuzy zimowe. Po-
stulowano więc ich zakup.
Dobosze prosili natomiast, aby podobnie jak w innych regimen-
tach ich mundury miały tę samą barwę co ubiory pozostałych żołnie-
rzy. Skarżyli się również na wstyd, jaki odczuwali, ponieważ z braku
„sztekenknechta” muszą wypełniać powinności profosów i żołnierze
z nich szydzą.
Sumy przeznaczone na mundur mały dochodziły punktualnie.
Jednak unteroficerowie dostawali na koszule 6 zł, a gemajni jedynie
3 zł i narzekali, że to nie wystarcza. Zmieniono też termin wypłaty
tego typu z wiosny na jesień.
Ówczesne umundurowanie wielkie, czyli „barwa”, żołnierzy tego
regimentu składało się z kapeluszy, sukni wierzchnich, kamizel, ak-
selbantów, płaszczy oraz pludrów i butów, a w skład munduru małe-
go wchodziły koszule, halsztuki, pończochy, podwiązki i wstążki do
wiązania harcapów118.
W regimencie nie sprecyzowano dokładnie, na jaki okres przysłu-
guje oporządzenie skórzane ani też kiedy ma być wydawane119. Tym-
czasem flintpasy i ładownice miały już po kilkanaście lat i należało
zakupić nowe; pendenty i rękawice miały po cztery lata, przy czym

118
Warto pamiętać, że czas, o którym tutaj mowa, to okres, kiedy również w ar-
mii Rzeczypospolitej Obojga Narodów, przede wszystkim zaś w jej autoramencie cu-
dzoziemskim, ostatecznie ukształtował się mundur oraz zasady jego noszenia, a tak-
że tryb prowadzenia gospodarki mundurowej – szerzej zob. choćby: S. Kobielski,
Regulamin Regimentu Dragonów im. Królowej z r. 1750, „Arsenał. Kwartalnik Koła
Miłośników Dawnej Broni i Barwy przy Muzeum Narodowym w Krakowie” (Kra-
ków) 1958, R. 1, nr 4; T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III...; A. Smo-
liński, Mundur i barwy artylerii polskiej w XVIII i XIX wieku, Toruń 2010 (przyp. red.
A. S.).
119
W skład wyposażenia skórzanego, czyli inaczej „lederwerku”, wchodziły
wówczas pasy karabinowe, ładownice, „szarfładunki”, flaszki na oliwę, rękawice,
temblaki, pendenty, pokrowce i kordony do karabinów.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 69

niektóre były „popsute”, ponieważ przerobiono je ze starych. Żołnie-

rze skarżyli się, że kiedy dostają nowe oporządzenie skórzane, to za-
biera im się stare, i „że nigdy sobie go nie wysłużą”. Natomiast „szarf-
ładunki”, „graycary” i flaszki na oliwę każdy żołnierz miał wówczas
w dobrym stanie120.
Posiadane przez regiment flinty i pistolety121 liczyły już wtedy
przeszło 30 lat, co powodowało, że psuły się ustawicznie. Dragoni
płacili więc często za naprawy z własnego żołdu, mimo że regulami-
nowo corocznie na ten cel odciągano z żołdu sumę 1728 zł. Ponieważ
kwoty tej nie udawało się wydawać w ciągu roku, więc postulowali,
żeby została ona z powrotem włączona do żołdu i żeby sami mogli
naprawiać broń. Poza tym kwatermistrzowie z łatwością, co tydzień,
rewidowaliby stan uzbrojenia w swoich kompaniach, a zepsutą od-
dawaliby do naprawy, potrącając stosowne kwoty z lenungu. Reszta
zaś stałaby się dodatkiem do szczupłego uposażenia. Jeden z żołnie-
rzy kompanii podpułkownika skarżył się, że nie zwrócono mu 20 zł
za naprawę broni regimentowej.
Również dobosze narzekali, że potrąca im się z żołdu, a na repa-
rację bębnów nic nie dostają i sami muszą je powlekać. Natomiast in-
strumenty oboistów były stare i popsute122.
Konie były dość duże123, w „dobrym ciele” i kondycji. Jedy-
nie kompania podpułkownicza miała same chude konie. Pułkow-
nik oświadczył, że większość sztabsoficerów ma blisko swoje dobra
i dzięki temu lepszą paszę dla wierzchowców. Natomiast podpułkow-
nik nie miał w pobliżu żadnej posesji, „więc pierwszą wiosną konie
idą w pasze, a że robactwa pełno, pasze skąpo, bo possesores wiele
jej poodbierali, więc konie nigdy się nie poprawią, owszem wiele ich
zdycha, nim przywykną do paszy i robactwa”. Generał major Gra-
bowski w ciągu ostatnich lat trzy razy musiał czynić „remontę”, tak
mu bowiem konie popadały. Poza tym wiele koni było starych124.
Ani regulamin, ani reguła podana do lustracji nie określały wzro-
stu wierzchowców. Podczas lustracji zakazano też piętnowania zwie-

120
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 159–165.
121
Do broni zaliczono w tym raporcie bębny, karabiny, bagnety, pistolety, pała-
sze (lub szpady), grajcary, ostrogi i skałki.
122
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 159–165.
123
Zapewne stwierdzenie to dotyczyło przede wszystkim jednego z ich parame-
trów, a mianowicie wysokości w kłębie, czyli inaczej wzrostu (przyp. red. A. S.).
124
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 159–165.
70 MARIUSZ MACHYNIA

rząt. Po pierwsze dlatego, że w bardzo gorące dni namnożyło się ro-

bactwa, które toczyłoby jątrzące się rany, powstałe po wypaleniu
urzędowego piętna. Po drugie, 50 koni zaraz miało odejść na komen-
dę do Grodna, a więc musiałby z nimi jechać kowal, co spowodowa-
łoby, że reszta zwierząt zostałaby bez opatrzenia. Tymczasem regu-
ła lustracji mówiła, żeby młode konie piętnować, a stare brakować
bez piętna. Nie ustalono jednak granicy wiekowej, od której można
było konia brakować. Wszystkie wierzchowce zostały opisane w ta-
beli, a te, które Komisja uznała za zdatne do dalszej służby, miały zo-
stać opiętnowane na jesieni 1766 r.
Pytani przez lustratora żołnierze nie wiedzieli, czy oficerowie wy-
korzystywali konie regimentowe do własnych potrzeb, gdyż zimą
zwierzęta przewożono w inne miejsca. Jednak musiało się to cza-
sem zdarzać, ponieważ niektóre wracały z kwater ze śladami używa-
nia. Poza tym dwukrotnie oboiści jeździli na koniach regimentowych
w prywatnych sprawach generała majora. Pieniądze na ich podkucie
usiłowano rozliczyć w likwidacji regimentu, lecz lustrator nie uznał
tego wydatku.
Istotnym mankamentem było również to, że żołnierze nie mieli
wyznaczonych koni na stałe, lecz każdorazowo jeździli na innych,
wskutek czego nie znali dobrze wierzchowców, a te dosiadających
ich jeźdźców. Wyszkolenie w jeździe konnej stawało się więc trud-
niejsze. Ponadto od dawna nie prowadzono żadnych ćwiczeń tego
typu. W efekcie konie nawet w prostym marszu plątały się „i zasa-
dzały”, co przyznawali również sami oficerowie. Żołnierze także od-
wykli od konnej musztry.
Na podkucie koni potrącano z żołdu rocznie 1560 zł. Jednak z pie-
niędzy tych dragoni dostawali tylko po 1 zł przed wymarszem i 1 zł
po powrocie. W wyniku tego nawet podczas kilkumiesięcznych wymar-
szów podkuwali wierzchowce z własnych pieniędzy, co było dla nich
mocno krzywdzące. Zaproponowano więc, aby cała kwota powróciła
do żołdu, a obowiązek kucia koni spoczywał na żołnierzach125.
Dużą uciążliwość stanowiła dla nich odległość sześciu mil, która
dzieliła ich kwatery od Pińska, miejsca odbywania służby i przepro-
wadzania lustracji. Dragoni musieli bowiem pokonywać ją, chodząc
„na powinność” z całym „moderunkiem” piechotą, nosząc na so-
bie również kulbaki, przeprawiając się przez rzeczki i brody, albo też

125
Ibidem.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 71

z własnego żołdu wynajmować podwody. Prosili więc lustratora, aby

dawano im podwody z kwater bądź ulżono im w inny sposób.
Znajdujące się w regimencie kulbaki miały po osiem lat, przy
czym niektóre były z wierzchu naddarte i połatane. Wykonano je
zresztą nie najlepiej i stanowiły dużą niewygodę dla koni. Podczas
lustracji były świeżo po naprawie i jeszcze niesprawdzone, więc nie
wiedziano wówczas, czy „nie gniotły”126. Munsztuki natomiast w ca-
łym oddziale były mocne i dobre. Tylko oboiści mieli stare, innego
typu i słabe.
W 1766 r. w dobrym stanie były trędzle, uździenice, „gorty i de-
127
ki” . Jednak na podszarzanych czaprakach znajdowały się jeszcze
nieaktualne już wtedy cyfry Augusta III. Należało więc zmienić je na
cyfry nowego panującego, czyli Stanisława Augusta. W skarbcu re-
gimentowym przechowywano włóczki i sznurki, które można było
wykorzystać w tym celu. Szczotki i zgrzebła tylko w lejbkompanii
były nowe i dobre, w innych zaś niezdatne do użytku, ale ostatnio
w Grodnie zakupiono nowe128.
Regiment miał także stare wozy chorągiewne, które jednak, po-
reperowane, sprawiały wrażenie mocnych. Również namioty oficer-
skie były w dobrym stanie, żołnierskie też nie najgorsze, choć niektó-
re ponaprawiane129.
Przeprowadzający kontrolę lustrator w kasie regimentowej nie
znalazł żadnej gotówki. Część pieniędzy wysłano bowiem do Leszna
na zakup sukna, a część dopiero pobierano. Lustrator zweryfikował
„likwidację” z kwatermistrzem. Sporządził też osobny regestr rzeczy
znajdujących się w skarbcu regimentowym, jedną kopię przekazu-
jąc do Komisji Wojskowej, a jedną pozostawiając w archiwum regi-
mentu.

126
Czyli czy nie odparzały końskich grzbietów, czyniąc je na pewien czas, dłuż-
szy lub krótszy, niezdolnymi do wykorzystywania pod wierzch (przyp. red. A. S.).
127
Czyli popręgi oraz waltrapy, często niesłusznie zwane też wówczas czapraka-
mi (przyp. red. A. S.).
128
Do oporządzenia końskiego, poza końmi skarbowymi, w analizowanym tutaj
raporcie zaliczono także kulbaki z oporządzeniem, czapraki z olstrami, munsztuki,
frędzle, uździenice, deki, gorty, zgrzebła, szczotki, mantelzaki, wory i torby.
129
LVIA, Seniei Aktai, 18 250, k. 159–165. W skład wyposażenia obozowego
zaliczano wówczas wozy chorągiewne, namioty, kaszkiety, sprzążki do kaszkietów,
kosy, młotki i brusy(?), siekiery, rydle, formy do kul, nożyczki, piętna chorągiewne,
wiadra oraz liny do wiązania koni i furażyrstryki – zob. ibidem, 18 250, k. 201.
72 MARIUSZ MACHYNIA

Badając kancelarię oddziałową, doszedł do wniosku, że papiery

regimentowe były porządnie złożone oraz poukładane w osobne fa-
scykuły i ponumerowane. Regestr tychże przesłał do Komisji, a drugi
pozostawił na miejscu.
Na końcu analizowanego tutaj raportu jego autor – generał ma-
jor Józef Niesiołowski, przyłączył różne „desideria”, czyli wytyczne
podpisane również przez generała Grabowskiego, między innymi re-
komendujące oficerów do nagród. Osobiście polecił porucznika Ma-
teusza Rychterskiego, służącego 21 lat, który z własnej kieszeni po-
krywał koszty regimentowe, a ostatniej zimy poniósł znaczną stratę
przez upadek konia.
Na koniec kazał przysiąc żołnierzom, służącym co najmniej 20 lat.
Było to dwóch oboistów, kapral, kwatermistrz i dziewięciu szerego-
wych – kilku bardzo starych130. Warto też tutaj dodać, że corocznie
potrącano z lenungów 380 zł na tzw. karbonę, czyli na wysłużonych
żołnierzy. Kwotę tę otrzymywali zawsze szefowie131.

15. REGIMENT GWARDII KONNEJ JEGO KRÓLEWSKIEJ MOŚCI WOJSK

WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

Według konstytucji sejmu z 1717 r. półroczna płaca przeznaczona

na ten regiment132 pochodziła z ceł Wielkiego Księstwa Litewskiego
oraz z podatków pobieranych w księstwie żmudzkim i w powiecie or-
szańskim, które razem miały dawać sumę 90 000 zł133. Kwaterę szta-
bu ulokowano w Prużanie.
Teoretycznie regiment funkcjonował na podstawie regulaminu za-
twierdzonego przez króla Augusta III dnia 4 kwietnia 1739 r. w War-

130
Ibidem, 18 259, k. 86. Dnia 10 III 1765 r. z Komisji Wojskowej wyszedł roz-
kaz, aby przyszli lustratorzy regimentów sporządzili listy niezdatnych do pracy żoł-
nierzy mających za sobą powyżej 20 lat służby. Jednocześnie Komisja obiecywała, że
postara się zapewnić im środki do życia. Dotychczas bowiem żołnierzy zwalniano
i nie wypłacano im żadnych świadczeń lub pozostawiano ich w regimentach jako
dożywotnich nadkompletowych, przez co tracono środki, które można by przezna-
czyć na innych, nadal nadających się do czynnej służby.
131
Ibidem, 18 250, k. 159–165.
132
Według ustaleń Bronisława Gembarzewskiego (op. cit., s. 21) ówczesna na-
zwa tego oddziału brzmiała: Regiment Gwardii Konnej Wielkiego Księstwa Litew-
skiego (przyp. red. A. S.).
133
Volumina Legum..., t. 6, s. 192–193.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 73

szawie134. Wraz z późniejszymi modyfikacjami został on uznany za

najważniejszy wzór do rozliczeń wykonywanych corocznie przez
kwatermistrza135.
Zgodnie z obowiązującym etatem oddział ten składał się z 31-
-osobowego sztabu oraz z sześciu kompanii po 45 dragonów każ-
da. W sumie dawało to 600 porcji po 150 zł, liczonych na każde pół
roku służby. Praktyka wyglądała jednak różnie, co powodowało, że
czasem brakowało kilku gemajnów, czasem zaś było kilku nadetato-
wych oficerów.
Część regimentu, mianowicie trzech unteroficerów, felczer, do-
bosz i 13 dragonów, przebywała w Orszy, a druga część – podchorąży,
kwatermistrz, kapral, felczer, kowal, dobosz i 17 dragonów – w Żyż-
morach na Żmudzi. Poza tym pewne części oddziału stacjonowały
również w Grodnie i w Warszawie.
Jego dość rozbudowany sztab obejmował: szefa i komendanta
z płacą w wysokości 20 porcji, pułkownika z żołdem 15 porcji, puł-
kownika agrégé i oberstlejtnanta z 10 stawkami żołdu każdy, majora
z sześcioma porcjami, trzech kapitanów agrégé i kapitana regiments-
kwatermistrza – każdy po sześć stawek żołdu, porucznika adiutanta
– cztery i pół porcji, porucznika audytora oraz kapelana – trzy i pół
stawki każdy, regimentsfelczera – cztery porcje żołdu, sześciu podcho-
rążych – jedna i pół porcji, jednego paukiera (dobosza) i sześciu obo-
istów – po dwie stawki żołdu każdy, oraz „fanszmita” (kowala), pro-
wiant majstra (furiera regimentowego) i siodlarza – jedna i pół porcji
każdy, a także profosa z posługaczem z żołdem w wysokości połowy
porcji. Razem stanowiło to 31 ludzi i 312 porcji. Poza tym w skła-
dzie sztabu oraz w ramach tych środków finansowych utrzymywano
również wóz skarbowy, który kosztował dwie i pół porcji. W 1765 r.
część porcji przeznaczono na dodatki dla muzykantów i furaż.
Natomiast w każdej kompanii (chorągwi) służyli kapitan pobiera-
jący dziewięć i pół porcji, porucznik z czterema i pół porcjami, cho-
rąży z trzema i pół stawkami żołdu, wachmistrz z dwiema, kwater-
mistrz z uposażeniem jednej i pół stawki żołdu oraz dwóch kaprali
i felczer po jednej i pół porcji każdy, dwóch doboszy po dwie porcje,
a także 36 gemajnów. Razem stanowiło to 45 ludzi i 67 porcji żołdu.
Poza tym w koszty kompanii wchodziło też utrzymanie wozu pro-

134
LVIA, Seniei Aktai, 18 259, k. 55v–62v.
135
Ibidem, 18 259, k. 53v.
74 MARIUSZ MACHYNIA

wiantowego pochłaniającego dwie i pół stawki żołdu oraz ekstrawy-

datki w wysokości jednej porcji. Wyjątkiem była lejbkompania, czyli
kompania szefa, na utrzymanie której przepisano więcej porcji, prze-
znaczanych na przykład na żołnierzy nadkompletowych oraz na inne
wydatki.
W marcu 1765 r. w regimencie istniały następujące kompanie
(chorągwie): lejbkompania, pułkownika Grabowskiego oraz kompa-
nie pułkownika Hieronima Pągowskiego, podpułkownika Mikołaja
Radziwiłła, podpułkownika Wolfa i majora Karola de Götha, a na-
stępnie kapitana Jana Stryjeńskiego.
Półroczna płaca oficerów w racie marcowej 1765 r. przedstawia-
ła się następująco. Szef i komendant, generał major Michał Grze-
gorz z Konopnicy Grabowski136 pobierał 12 016 zł, pułkownik Hie-
ronim Pągowski 3297 zł i 22½ gr, pułkownik Mikołaj Radziwiłł137
4013 zł i 18¾ gr, podpułkownik Wołk138 2724 zł i 9 gr, major Ka-
rol de Göthe139 1864 zł i 27 gr, major Schullten140 859zł i 15 gr, kapi-
tan Świniarski 859 zł i 15 gr, kapitan Daniel Wołk141 501 zł i 11¼ gr,
kapitan regimentskwatermistrz Marcin (Marcjan) Korwin Petrozolin
859 zł i 15 gr, kapitan Karol Szulc 644 zł i 18¾ gr, kapitan Tadeusz
Stetkiewicz 859 zł i 15 gr, porucznicy Piszczałło, Rahden, Kaczanow-
ski, Jerzy Wolff, Cedrowski, Pakosz po 644 zł i 18¾ gr każdy, z wy-
jątkiem Wolffa, który pobierał 501 zł i 11¼ gr. Natomiast półroczny
żołd porucznika audytora Lepichiusa (Lupichiusa) wynosił wówczas
501 zł i 11¼ gr, a chorążych Dobieszewskiego, Ludwika Szaumana,
Gineytta oraz adiutanta Józefa Śmietanki i Mokrzyckiego po 501 zł
i 11¼ gr każdy. Wyższe było uposażenie regimentsfelczera Wachtera,
który pobierał wtedy 573 zł.

136
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38v, 39. Pułkownik Grabowski otrzy-
mał patent królewski na szefa, datowany 11 I 1765 r., po podkomorzym litewskim,
kawalerzyście, generale lejtnancie Stanisławie Radziwille. Dzień później, mianowi-
cie 12 I, datowano reskrypt królewski dający Grabowskiemu między innymi możli-
wość patentowania oficerów w regimencie, za wyjątkiem rang sztabowych, zastrze-
żonych dla monarchy. Natomiast patent Grabowskiego na generała majora w wojsku
nosił datę 18 VIII 1765 r.
137
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 39. Patent na pułkownika po awan-
sie Grabowskiego – zob. LVIA, Seniei Aktai, 18 245, k. 1v. Publikata z 5 III 1765 r.
138
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 26v. Dymisja z 18 VII 1765 r.
139
Ibidem, III 323, k. 39. Patent na podpułkownika z 18 VII 1765 r.
140
Ibidem, III 323, k. 39. Patent na majora z 18 VII 1765 r.
141
Ibidem, III 323, k. 39. Patent na kapitana z kompanią z 18 VII 1765 r.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 75

Na sejmie elekcyjnym w 1764 r. gwardie zostały przekazane kró-

lowi. Na ich miejsce miano zwerbować taką samą liczbę wojska, co
mimo podjętych prób nigdy jednak nie nastąpiło142.
W nowej sytuacji dochodziło też do sporów kompetencyjnych.
Dnia 9 stycznia 1765 r. w Warszawie podpisano kontrakt, na mocy
którego Michał Grzegorz Grabowski kupił szefostwo od podkomo-
rzego litewskiego Stanisława Radziwiłła. Tymczasem Komisja Woj-
skowa miała trudności z przeprowadzeniem rozliczenia regimentu
i 15 lipca tego roku poskarżyła się królowi, że gwardia konna Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego nie chce sporządzać comiesięcznych tabel
ani przystąpić do likwidacji143. Monarcha w odpowiedzi z 20 lipca
uznał, że raporty miesięczne przekazywane Komisji są niepotrzebne,
a należy je składać tylko przy okazji likwidacji. Wyraził także zdzi-
wienie wielomiesięczną zwłoką w publikacji Grabowskiego na nowe-
go szefa tego regimentu.
W związku z tą sytuacją 23 lipca komisarze, powołując się na list
i przyzwolenie królewskie, wezwali komendanta gwardii konnej i re-
gimentskwatermistrza na 1 sierpnia do Grodna w celu rozliczenia re-
gimentu. Podobny rozkaz skierowano wówczas również do komen-
danta gwardii pieszej144.
Poza tym 7 sierpnia 1765 r. Komisja wydała ordynans podkomo-
rzemu litewskiemu, aby stawił się na przyszłą kadencję sądów woj-
skowych, czyli w styczniu 1766 r., z kontraktem zawartym przy ustą-
pieniu regimentu i z regestrami przychodów i rozchodów z okresu
szefowania regimentowi. W tej samej sprawie na 1 stycznia 1766 r.
wezwano też Grabowskiego. Rzecz dotyczyła różnych nieprawidło-
wości finansowych, między innymi niezgodności rachunkowej w wy-

142
LVIA, Seniei Aktai, 18 249, k. 37v–38. Dnia 8 VII 1765 r. komisarze wojsko-
wi napisali do Komisji Skarbu Wielkiego Księstwa Litewskiego, prosząc między in-
nymi o szacunek przychodów, ponieważ bez wiedzy, czym mogą dysponować, nie
są w stanie określić potrzeb i wydatków na nowo rekrutowane jednostki. Dnia 9 VII
aktykowano odpowiedź Komisji Skarbu (daną w tym samym dniu), z której wyni-
kało, że nie kwestionowała ona konieczności pomnożenia wojska i projektu rekru-
tacji nowych żołnierzy na miejsce zabranych gwardii. Poza tym cieszyła się także ze
wspólnej lokacji, gdyż obie komisje zostały ulokowane w Grodnie. Zobowiązała się
też, że będzie informować Komisję Wojskową o sytuacji finansowej.
143
Ibidem, 18 249, k. 21v–22. Rozporządzenie nakazujące wysyłanie comie-
sięcznych tabel Komisja wydała 28 II 1765 r. przy okazji poinformowania Grabow-
skiego o objęciu władzy nad wojskiem – zob. ibidem, 18 249, k. 10.
144
Ibidem, 18 245, k. 18.
76 MARIUSZ MACHYNIA

sokości przeszło 18 000 zł z raty septembrowej 1764 r., a także rema-

nentów i koni remontowych145.
W geście dobrej woli 8 sierpnia 1765 r. z Komisji Wojskowej wy-
szły rozkazy skierowane do podkomorzego litewskiego, generała lejt-
nanta od kawalerii Radziwiłła i generała artylerii litewskiej Potockie-
go, aby publikowali Michała Grzegorza Grabowskiego zgodnie z pa-
tentem na szefa „lejbregimentu konnego Jego Królewskiej Mości”146.
W liście z 22 grudnia 1765 r. król Stanisław August wstawił się
za Radziwiłłem, pisząc, że ten rozliczał się przed trybunałem skarbo-
wym i został już skwitowany przez nowego szefa, który zobowiązał
się dostarczyć stosowne rachunki, więc „niechby już przed sądy ko-
misji pociągany nie był”. Jednocześnie monarcha zadeklarował, że
będzie dbał o regiment i łożył na jego utrzymanie. Komisja wyrazi-
ła zgodę na to, aby stosowne likwidacje przedstawił wyłącznie Gra-
bowski.
W związku z tym 11 stycznia 1766 r. podkomorzy litewski oso-
biście aktykował w sądzie Komisji Wojskowej dokument „Hreho-
rego (Grzegorza) Michała Grabowskiego” datowany 4 maja 1765 r.
w Zdzięciole, kwitujący go z szefostwa Regimentu Gwardii Konnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego. Za szefostwo to Grabowski zapłacił
mu 130 000 zł. Książę zaś „w należytym komplecie, w porządku żoł-
nierzy i koni oraz broni, małego i wielkiego munduru, wszystkiego, co
się do potrzeb i porządku regimentu ściąga, zdał mnie zupełnie”147.
Dwa dni później, 13 stycznia, zobowiązano Grabowskiego lub ko-
goś rzeczywiście dowodzącego regimentem, aby na kadencję lipcową
przysłał do Grodna kwatermistrza z wykazem wydatków i przycho-
dów. Jednocześnie podkomorzego litewskiego Radziwiłła zwolniono
z rozliczeń, ponieważ Grabowski zobowiązał się, że będzie odpowia-
dać za niego w razie jakichkolwiek nieścisłości wynikających z ra-
chunków148. Kończąc tę sprawę, 17 lipca 1766 r. Komisja Wojskowa
przyjęła do akt szczegółowe regestry rozliczające sporną kwotę, wy-
konane przez kapitana regimentskwatermistrza Petrozolina149.

145
Ibidem, 18 245, k. 27–27v.
146
Ibidem, 18 245, k. 30–30v.
147
Ibidem, 18 249, k. 29–33.
148
Ibidem, 18 245, k. 37v–38v.
149
Poza wcześniej cytowanymi źródłami i literaturą zob. także: ibidem, 18 244,
k. 48v–59; ibidem, 18 250, k. 42–43; ibidem, 18 258, k. 129–131; ibidem, 18 259,
k. 55v–62v. Między innymi kalkulacja i rachunek raty marcowej i septembrowej
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 77

16. REGIMENT KONNY JAŚNIE WIELMOŻNEGO JEGOMOŚĆ PANA MI-

CHAŁA OGIŃSKIEGO, WOJEWODY WILEŃSKIEGO

Miejscem postoju regimentu był Pińsk. Według konstytucji z 1717 r.

półroczna płaca na regiment w wysokości 45 000 zł pochodziła z po-
datków pobieranych w powiecie pińskim i w województwie nowo-
gródzkim150.
Przynajmniej teoretycznie oddział ten funkcjonował na podsta-
wie regulaminu opracowanego w 1741 r. przez pułkownika Adama
Krasińskiego i nawiązującego do norm regimentu gwardii konnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego151.
Etatowo regiment liczył 300 porcji, a we wrześniu 1765 r. składał
się z obejmującego 17 osób i 76 porcji sztabu oraz z czterech kompa-
nii po 32 żołnierzy każda. Razem dawało to 146 dragonów i 130 koni.
W praktyce było ich jednak wówczas nieco więcej, mianowicie 169
żołnierzy: 23 osoby w sztabie oraz po 34 w dwóch kompaniach,
a także w kolejnych dwóch kompaniach liczących odpowiednio po
42 i 36 oficerów oraz unteroficerów i gemajnów. W ich posiadaniu
znajdowało się wówczas 130 koni. Już jednak w 1766 r. składy kom-
panii zbliżyły się do etatu.
Zgodnie z etatem i stanem rzeczywistym sztab obejmował: sze-
fa z 20 porcjami żołdu, generała majora, pułkownika z 15 staw-
kami, podpułkownika z 10 porcjami, majora z sześcioma stawka-
mi żołdu oraz adiutanta, audytora porucznika, czterech chorążych
i regimentsfelczera – po cztery porcje każdy, trzech podchorążych,
z których dwóch pobierało po jednej i pół porcji, a także chorążego,
dobosza i czterech oboistów – po dwie stawki żołdu. Natomiast sio-
dlarz i „fandszmyt”, czyli kowal podkuwacz, otrzymywali po jednej
porcji, a stekenknecht pół stawki. Na wszystkie wydatki sztabu, łącz-
nie z gażą szefa, furażem, podkuciem koni, w racie wrześniowej 1764 r.,
liczonej od września 1764 r. do lutego 1765 r., wydano 10 127 zł
i 26 gr.
Według rat wrześniowej 1764 r. i marcowej 1765 r. oficerami szta-
bu były następujące osoby: szef, wojewoda wileński, rotmistrz pety-

z 1765 r. oraz regulamin regimentu. Ponadto zob. też V. Rakutis, Lietuvos Didžiosios
Kunigaikštystès Karo komisja 1765–1776 m. ..., s. 93–95. W 1717 r. był to Regiment
Konny Najjaśniejszego Króla Jegomości.
150
Volumina Legum..., t. 6, s. 193.
151
LVIA, Seniei Aktai, 18 259, k. 48–53.
78 MARIUSZ MACHYNIA

horski, generał lejtnant Michał Ogiński152 z gażą 6121 zł i 18 gr153,

generał major Jan Grabowski, pułkownik Jan Larzak, oberstlejtnant
(podpułkownik) Leopold Orzeszko, major Antoni Nielubowicz, ad-
iutant Krzysztof Tyzenhauz, porucznik audytor Danonfeld, porucz-
nik Jan Plater oraz chorążowie: Michał Sołohub, Jan Hermanow-
ski, Mateusz Nielubowicz, Andrzej Larzak, a także regimentsfelczer
Trawczka.

Tab. 8. Wykaz kompanii Regimentu Konnego Jaśnie Wielmożnego Jegomość Pana Mi-
chała Ogińskiego, wojewody wileńskiego, oraz półroczne koszty ich utrzymania
i obsada dowódcza na początku 1765 r.

KOMPANIA I SUMA WYDATKÓW PRZEZNACZONYCH

KAPITAN PORUCZNIK CHORĄŻY
NA JEJ UTRZYMANIE
Lejbkompania – wydatki: 5955 zł oraz 6 gr Adrian Paweł
Jan Bellow
i 2 szelągi Holsten Grabowski
Kompania generalska – wydatki: 9587 zł Bogusław Zygmunt
Józef Nerezeusz
i 3 gr Stryjeński Herman
Kompania pułkownicza – wydatki: 8369 zł Mateusz Rychterski Tomasz
vacat
oraz 25 gr i 1 szeląg (zarazem kwatermistrz) Orzeszko
Kompania podpułkownicza – wydatki: Jan Jakub
brak danych
7793 zł i 27 gr Kołłątaj Czaplic

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu dokumentacji archiwalnej.

Na przełomie 1764 i 1765 r. w każdej kompanii teoretycznie po-

winno być trzech oficerów, mianowicie kapitan otrzymujący dzie-
więć i pół porcji żołdu, porucznik – cztery i pół stawki, chorąży –
trzy i pół, wachmistrz – dwie, kwatermistrz – również dwie porcje
żołdu, a także dwóch kaprali – jedna i pół porcji każdy, dobosz – jed-
na stawka oraz 25 gemajnów otrzymujących po jednej porcji żołdu.
Poza tym, teoretycznie, jedną porcję przeznaczano na ekstrawydatki,

152
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 39, 38v. Ogiński jako szef regimen-
tu dostał reskrypt królewski datowany 8 I 1765 r., na mocy którego mógł patento-
wać oficerów w regimencie za wyjątkiem rang sztabowych, zastrzeżonych dla króla.
Mógł także zatwierdzać wyroki sądu wojskowego.
153
Od raty wrześniowej 1765 r. otrzymywał on 5950 zł.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 79

a dwie i pół stawki na wóz prowiantowy. W sumie na kompanię win-

no przypadać 53½ porcji żołdu. Praktyka była jednak różna154.

17. REGIMENT KONNY BUŁAWY WIELKIEJ WIELKIEGO KSIĘSTWA

LITEWSKIEGO

Miejscem stałego postoju regimentu były Łoździeje. Według konsty-

tucji uchwalonej na Sejmie Niemym w 1717 r. półroczna płaca dla
tego oddziału w wysokości 45 000 zł, przeznaczonych na 300 por-
cji, pochodziła z podatków pobieranych w województwach brzeskim
oraz witebskim i nowogródzkim155.
W okresie od kwietnia do września 1765 r. zgodnie z obowiązu-
jącym wówczas etatem regiment składał się z 17-osobowego sztabu
i czterech kompanii po 46–47 żołnierzy każda. Razem dawało to 202
osoby i 188 koni – wraz z wozowymi. W praktyce 23 ludzi należało
do sztabu, choć niektórzy z nich byli niepłatni. Kolejnych 179 ofice-
rów, unteroficerów i gemajnów, wraz ze 190 końmi, służyło w kom-
paniach.
Według wykazów stanów i płacy z 31 kwietnia i 31 sierpnia 1765 r.156
do sztabu regimentu zaliczano: szefa, hetmana wielkiego litewskiego,
kasztelana wileńskiego Michała Józefa Massalskiego, generała majora
Jana Jabłońskiego z gażą pułkowniczą wynoszącą 3500 zł, pułkow-
nika Karola Petersona z płacą podpułkowniczą w wysokości 2190 zł
i 15 gr, drugiego pułkownika Stanisława Mycielskiego157, podpuł-
kownika Czarneckiego158, drugiego podpułkownika Jerzego Hau-
drynga z gażą majorowską wynoszącą 1500 zł i 15 gr, majora Erazma
Radowickiego z poborami pierwszego kapitana w wysokości 995 zł,

154
Poza wcześniej cytowanymi źródłami i literaturą zob. również: LVIA, Seniei
Aktai, 18 244, k. 13–16, 25–26; ibidem, 18 250, k. 38–41, 139–165, 201–203; ibi-
dem, 18 258, k. 122–123. Między innymi kalkulacja kasy regimentu za ratę wrze-
śniową 1763 r., marcową i wrześniową 1764 r., sporządzona 13 VII 1765 r., oraz
tabela regimentu z 1 X 1765 r.; likwidacja z 1766 r. i national lista z 1 VI 1766 r.,
a także raport z lustracji regimentu w czerwcu 1766 r. Ponadto zob. też: V. Rakutis,
Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystès Karo komisja 1765–1776 m. ..., s. 99. W 1717 r.
był to „regiment konny Najjaśniejszego Królewica”.
155
Volumina Legum..., t. 6, s. 193.
156
LVIA, Seniei Aktai, 18 258, k. 120, 183.
157
Wymieniany 31 VIII 1765 r.
158
W kwietniu 1765 r. podpułkownicy wymienieni w odwrotnej kolejności.
80 MARIUSZ MACHYNIA

później, mianowicie w 1766 r., Macieja Korwina Kochanowskiego159

– kapitana z kompanią, drugiego majora Jabłońskiego z gażą kapitań-
ską w wysokości 945 zł oraz kapitana Jerzego Radziwiłła i kapitana
Jeżewskiego, a także regimentskwatermistrza Orzeszkę najpierw z po-
borami 600 zł, w 1766 r. podniesionymi do 607 zł i 15 gr.
Ponadto sztab regimentowy tworzyli również chorąży audytor
Wolf z płacą 495 zł, a w 1766 r. chorąży audytor Bewen z pobora-
mi w wysokości 450 zł, porucznik Dominik Radziwiłł, porucznik
Przeździecki, chorąży Hryniewicz pobierający 495 zł, chorąży Peter-
sen i adiutant z gażą chorąską wynoszącą 495 zł. W 1766 r. funk-
cję tę pełnił Śmietanka z poborami 540 zł. Kolejne osoby służące
w sztabie Regimentu Konnego Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa
Litewskiego to regimentsfelczer Steccer z gażą wynoszącą 500 zł160,
dwóch podchorążych, felczer, paukier (dobosz) oraz czterech obo-
istów i „szalkfanszmit”, czyli kowal.
Obsada czterech kompanii obejmowała wówczas dwóch kapita-
nów, dwóch poruczników, pięciu chorążych, czterech wachmistrzów,
czterech kwatermistrzów, ośmiu kaprali, czterech doboszów oraz 152
gemajnów i czterech woźniców; razem – 185 osób. W każdej z nich
służyło czterech unteroficerów, dobosz oraz 38 dragonów i woźni-
ca. Do pełnego etatu zwykle brakowało jednego lub dwóch żołnierzy.
Rzeczywiste wydatki na regiment w racie marcowej 1765 r. wy-
niosły 15 022 zł i 15 gr na gaże oficerskie, 14 335 zł na lenungi
i furaż, 2647 zł oraz 7 gr i 2 szelągi na bejmoderunek, na kupno
koni 3230 zł, na aptekę, wóz, woźnicę i na lekarstwa końskie 391 zł
oraz 8 gr i 2 szelągi161. Na ekstrawydatki, w tym 6000 zł na kulbaki,
wydano wówczas 8120 zł. Suma wszystkich expens wyniosła więc
43 746 zł i 16 gr162.

159
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 39v. Patent królewski po śmierci Ra-
dowickiego z 4 VI 1766 r.
160
W sierpniu 1765 r. na stanowisku tym był vacat, a w 1766 r. zajmował je Her-
bott (Horbat).
161
Na przełomie lat 1764 i 1765 wydatki półroczne na każdą kompanię wyno-
siły 3932 zł.
162
Poza wcześniej cytowanymi źródłami i literaturą zob. także: LVIA, Seniei Ak-
tai, 18 244, k. 8–10v, 37–41; ibidem, 18 258, k. 120–121, 183–184, 201v–202, 261,
345v–346, 357v–364, 370v–378. Między innymi kalkulacja raty wrześniowej 1764 r.,
marcowej i wrześniowej 1765 r. oraz tabela z 31 IV i 31 VIII 1765 r. Poza tym: Ta-
bela moderunkowa. Musztr Rolla Regimentu z czerwca 1766 r. Ponadto zob. rów-
nież: V. Rakutis, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystès Karo komisja 1765–1776 m. ...,
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 81

Tab. 9. Obsada oficerska w kompaniach Regimentu Konnego Buławy Wielkiej Wiel-

kiego Księstwa Litewskiego z przełomu lat 1764 i 1765 oraz wysokość poborów
kapitanów, poruczników i chorążych

KOMPANIA KAPITAN PORUCZNIK CHORĄŻY

Zaleski – 495 zł,
Kompania generał w sierpniu 1765 r. cho-
Kochanowski Larzak – 607 zł
majora rąży Bułhak – 495 zł
i 15 gr
Kompania Wigant,
vacat vacat
pułkownika Śmietanka – po 495 zł
Rymiński, gaża porucznika –
Kompania
607 zł i 15 gr (potem, Doppelkirch
drugiego vacat
w 1766 r., drugi kapitan (Dyppelskirch) – 495 zł
podpułkownika
z gażą 945 zł)
Kompania Laskarys – 607 zł Wolf, potem, od sierpnia
vacat
majorowska i 15 gr 1765 r., Hryniewicz

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu dokumentacji archiwalnej.

18. REGIMENT KONNY BUŁAWY POLNEJ WIELKIEGO KSIĘSTWA

LITEWSKIEGO

Miejscem postoju tego regimentu był Kamieniec Litewski. Według

konstytucji z 1717 r. określona dla niego półroczna płaca w wyso-
kości 45 000 zł, przeznaczona na 300 porcji żołdu po 150 zł każ-
da, pochodziła z podatków pobieranych w województwach wileń-
skim, połockim i nowogródzkim oraz ze skarbu Wielkiego Księstwa
Litewskiego163.
Zgodnie z regulaminem z 12 czerwca 1737 r. regiment ten po-
winien wyglądać następująco164. Sztab miał obejmować pułkowni-
ka z półroczną płacą w wysokości 3500 zł, podpułkownika z gażą
2190 zł, majora z poborami półrocznymi 1500 zł, regimentskwater-
mistrza z gażą 600 zł, adiutanta z płacą 540 zł, audytora otrzymu-
jącego co pół roku 450 zł, regimentsfelczera z pomocnikiem z pobo-
rami w wysokości 500 zł, dwóch podchorążych, którzy z furażem

s. 97–97. W 1717 r. był to Regiment Konny Hetmana Wielkiego Wielkiego Księstwa

Litewskiego.
163
Volumina Legum..., t. 6, s. 193.
164
Identycznie powinien być wówczas zorganizowany regiment konny buławy
wielkiej.
82 MARIUSZ MACHYNIA

zimowym wynoszącym po 9 zł miesięcznie otrzymywali co pół roku

250 zł165, paukiera z furażem jak wyżej i gażą wynoszącą 125 zł, czte-
rech oboistów z furażem zimowym i płacą w wysokości 500 zł pół-
rocznie oraz „fanszmita”, czyli kowala, i siodlarza również z furażem
zimowym i poborami wynoszącymi 125 zł dla każdego z nich. Ra-
zem w sztabie służyło więc 16 osób z półrocznymi poborami w wy-
sokości 10 090 zł.
Natomiast kompanie zwane też chorągwiami obejmowały wów-
czas kapitana aktualnego z półroczną pensją w wysokości 995 zł, ka-
pitana agrégé z poborami 895 zł, trzech poruczników z gażą po 607 zł
i 15 gr dla każdego, którzy razem kosztowali budżet regimentu 1822 zł
i 15 gr. Poza tym w kompaniach służyło również czterech chorążych
z pensją po 495 zł każdy – półrocznie należało na nich przeznaczyć
1884 zł, czterech wachmistrzów, którzy z sześciomiesięcznym fura-
żem zimowym kalkulowanym w wysokości po 12 zł na miesiąc po-
bierali z kasy oddziału 606 zł. Podobnie było także w przypadku czte-
rech kwatermistrzów, którym przysługiwał furaż zimowy obliczany
w wysokości po 9 zł miesięcznie, co powodowało, że wraz z należną
im półroczną gażą pobierali w sumie 500 zł.
Ośmiu kaprali z takimże furażem kosztowało regiment 1000 zł
półrocznie, czterech zaś doboszów z furażem zimowym, po 6 zł mie-
sięcznie, pobierało płacę w wysokości 288 zł, a czterech woźniców
„ze wszystkim” otrzymywało w sumie 600 zł. Poza tym 152 gemaj-
nów wraz z furażem na 152 konie kalkulowanym po 6 zł miesięcz-
nie w półrocznej racie żołdu wymagało wydatku w wysokości 10 944 zł.
W sumie w kompaniach służyło wówczas 185 oficerów, unterofice-
rów i gemajnów, których półroczny żołd wynosił 19 680 zł i 15 gr.
Tym samym w regimencie powinno służyć 202 żołnierzy, którzy co
pół roku mieli otrzymywać płacę w wysokości 30 085 zł i 5 gr.
Tymczasem w praktyce w 1765 r. obsada i płaca w Regimencie
Konnym Buławy Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego wyglądała
następująco. Do sztabu zaliczano: szefa, czyli hetmana polnego li-
tewskiego, wojewodę połockiego Aleksandra Michała Sapiehę, i puł-
kownika, podskarbiego nadwornego litewskiego Józefa Massalskiego,
którego półroczna gaża wynosiła 3662 zł i 15 gr. Po nim stanowisko

165
Czyli na pojedynczego podchorążego przypadało półrocznie po 125 zł.
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 83

to objął pisarz wielki litewski Józef Radziwiłł166. Poza tym do sztabu

regimentowego należeli także: drugi pułkownik Józef Zabiegło, pod-
pułkownik Franciszek Bitowtt z półroczną płacą 2352 zł i 15 gr167,
drugi podpułkownik Michał Horain, major Józef Suffczyński z pobo-
rami w wysokości 1662 zł i 15 gr168, kapitan regimentskwatermistrz
Jan Massalski z płacą 750 zł, chorąży adiutant Antoni Klukowicz
(Klikowicz), chorąży audytor Franciszek Jurgaszko oraz chorążowie
agrégé Aleksander Bitowtt, Piotr Suffczyński, Michał Kościa i Jan La-
rzak, a także regimentsfelczer Jan Horn i sztabskwatermistrz.

Tab. 10. Obsada oficerska w kompaniach Regimentu Konnego Buławy Polnej Wielkie-
go Księstwa Litewskiego z 1765 r. oraz wysokość poborów kapitanów, poruczni-
ków i chorążych

KOMPANIA KAPITAN PORUCZNIK CHORĄŻY

Ignacy Herma-
pułkownik Józef Radziwiłł, kapitan Stani- Józef Laskowski
Lejbkompania nowski (Hornow-
sław Świętorzecki – 750 zł – 650 zł
ski) – 500 zł
Kompania pułkownik Józef Zabiegło, kapitan Stefan Krystian
Dominik Bucho-
drugiego Rymsza – 1562 zł i 15 gr Ludwik Zell –
wiecki – 500 zł
pułkownika (1962 zł i 15 gr) 650 zł
Kompania Krzysztof
Joachim Laskow-
podpułkow- podpułkownik Franciszek Bitowtt Mackiewicz –
ski – 250 zł
nika 500 zł
Kompania major Józef Suffczyński, Kazimierz Szteyn,
vacat
majorowska kapitan Jerzy Konarski – 650 zł Kazimierz Belling

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu dokumentacji archiwalnej.

Sztab niższy tworzyli natomiast: paukier, który za dwa kwartały

służby otrzymał 216 zł, trzech trębaczy z płacą 400 zł oraz „fansz-
mit” i siodlarz z półroczną gażą w wysokości 180 zł dla każdego. Poza
tym w regimencie utrzymywano również złotnika pobierającego

166
AGAD, Archiwum Kameralne, III 323, k. 38v. Patent królewski z 14 I 1765 r.
po rezygnacji podskarbiego J. Massalskiego.
167
Gaże z porcjami woźnickimi i reperacją wozu. Natomiast w racie marcowej
1765 r. otrzymał on półroczną płacę w wysokości 2742 zł i 15 gr.
168
Według innych danych ich wysokość wynosiła 2062 zł i 15 gr.
84 MARIUSZ MACHYNIA

72 zł i ślusarza, dostającego co pół roku 100 zł. W sumie więc było

to 24 ludzi.
W tym samym czasie w poszczególnych kompaniach liczba gemaj-
nów, czyli szeregowych dragonów, wahała się od 45 do 48 osób169.

PODSUMOWANIE

Z przytoczonych powyżej danych wynika, że choć jazda autoramen-

tu narodowego i cudzoziemskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litew-
skiego była znacznie słabsza liczebnie i organizacyjnie od koronnej,
to jednak borykała się z podobnymi problemami i podlegała tym sa-
mym, z reguły niekorzystnie wpływającym na jej potencjalną spraw-
ność bojową, mechanizmom170. Poza tym w połowie XVIII w. była
już ona bardzo mocno zunifikowana z kawalerią koronną. Nadal
jednak miała pewne, ukształtowane we wcześniejszych okresach hi-
storycznych, specyficzne cechy, np. obecność chorągwi petyhorskich
w autoramencie narodowym, w którym na dodatek sporą grupę żoł-
nierzy stanowili Tatarzy, służący głównie w pułkach straży przedniej,
czyli w jeździe lekkiej.
Należy także zauważyć, że bardzo słabe liczebnie chorągwie jaz-
dy narodowej, jak i kompanie i regimenty konne, czyli dragońskie,
głównie po doświadczeniach wojny siedmioletniej, nie mogły być
już wtedy traktowane jako pełnowartościowe odpowiedniki znacz-
nie lepiej i nowocześniej zorganizowanych formacji jazdy naszych
ówczesnych sąsiadów. Stąd też mogły one pełnić zaledwie funkcje
policyjne wewnątrz kraju. Mocno przestarzały był również sposób
ich finansowania.

169
Oprócz wcześniej cytowanych źródeł i literatury zob. też: LVIA, Seniei Ak-
tai, 18 244, k. 11, 31–36; ibidem, 18 245, k. 5; ibidem, 18 250, k. 46–49, 125–128,
138, 199–211, 353. Między innymi likwidacja raty wrześniowej 1764 r. i marcowej
1765 r. oraz Regulamin regimentu i Musztr-rolla z czerwca 1766 r., a także lustra-
cja regimentu z 10 VII 1766 r. Ponadto zob. również: V. Rakutis, Lietuvos Didžiosios
Kunigaikštystès Karo komisja 1765–1776 m. ..., s. 95–97.
170
Szerzej o tych kwestiach zob. choćby: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Au-
gusta III...; idem, Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowe-
go armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1717–1776... (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ... 85

THE LITHUANIAN CAVALRY IN THE EARLY DAYS OF ACTIVITY

OF THE MILITARY COMMISSION OF THE POLISH-LITHUANIAN
COMMONWEALTH. 1765–1766
(SUMMARY)
There are very few sources available about the armed forces of the Grand Duchy
of Lithuania, including its cavalry, during the reign of the Princes of Saxony and
King Stanisław August Poniatowski in Poland. That is why various less known
and specific issues require a deeper analysis and a broader description. Using
numerous archives and sources of other types, as well as Polish and Lithuanian
publications that have been written about the subject, the author undertakes
a difficult task of describing how the Lithuanian cavalry was organised and
how it functioned in the years 1765–1766, when the Military Commission
of the Polish-Lithuanian Commonwealth was trying to end the several dec-
ades of military weakness that characterised this dualistic state under the
rule of the Saxon Princes. For this purpose, he also explains what was the
method and scope of operation of the above mentioned Commission.
As a result, the author presents the cavalry formations of the National
Contingent (jazda autoramentu narodowego), as well as the Horse Guards
Regiment of the Grand Duchy of Lithuania and other Lithuanian horse reg-
iments which were part of the Foreign Contingent (autorament cudzoziem-
ski). He discusses in detail the cavalry manpower, its permanent and actual
organisational structure, as well as the maintenance costs and the legal basis
for its operation. He also identifies the changes which the Military Com-
mission was trying to implement at that time in order to increase the man-
power and the combat effectiveness of the cavalry formations which were
under its authority. The author discusses the professional norms and rules
of conduct of these formations, and the security and control services which
they provided for the military and civil authorities as part of the peace op-
erations.
Moreover, the author tries to establish the staffing of all the Hussar
Companies (chorągwie husarskie) and the Petyhorcy Companies (chorągwie
petyhorskie), the companies and regiments of the Front Guard (straż przed-
nia) of the National Contingent, as well as the horse regiments of the For-
eign Contingent. He also includes information about how much the com-
manding officers and the lower-level personnel were paid and what was
their career path.
As a result, the author presents a competent and fairly complete picture
of how the cavalry of the Army of the Grand Duchy of Lithuania was organ-
ised and how it functioned at the beginning of the reign of the last King of
Poland, Stanisław August Poniatowski.
 [87]

Ryc. 1. Pieczęć rotmistrza Abrahama Azulewicza z Pułku Przedniej Straży Poniatowskiego

wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1779 r.
Źródło: Vilnius, Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas (dalej cyt. LVIA), Seniei Aktai – zbiory Mariusza
Machyni.

Ryc. 2. Pieczęć rotmistrza Antoniego Morawskiego z Pułku Przedniej Straży Buławy Polnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego – lata siedemdziesiąte XVIII w.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.
[88]

Ryc. 3. Pieczęć rotmistrza Antoniego Morawskiego z Pułku Przedniej Straży Buławy Polnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1781 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 4. Pieczęć majora Liszewskiego z Pułku Tatarskiego Przedniej Straży Jego Królewskiej Mo-
ści wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego dowództwa Jana Gorycza
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.
 [89]

Ryc. 5. Pieczęć pułkownika Jana Gorycza, dowódcy Pułku Tatarskiego Przedniej Straży Jego
Królewskiej Mości wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1782 r. (Warto zwrócić uwagę
na dewizę umieszczoną na prezentowanej tutaj pieczęci)
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 6. Pieczęć porucznika Stanisława Lewkowicza z Pułku Przedniej Straży Buławy Wielkiej
Wielkiego Księstwa Litewskiego
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.
[90]

Ryc. 7. Pieczęć rotmistrza Kazimierza Ciechanowieckiego z Pułku Przedniej Straży Buławy

Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 8. Pieczęć pułkownika Józefa Jeleńskiego, dowódcy Pułku Przedniej Straży Buławy Wiel-
kiej Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1781 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.
 [91]

Ryc. 9. Pieczęć Pułku Przedniej Straży Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1782 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 10. Pieczęć rotmistrza Samuela Krzeczowskiego z Pułku Przedniej Straży Poniatowskiego
wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1779 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.
 MACIEJ TRĄBSKI

KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO

ARMII RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA
NARODÓW W EPOCE STANISŁAWOWSKIEJ
LATA 1775–1794

WPROWADZENIE

W dotychczasowej polskiej historiografii kawaleria autoramen-

tu narodowego z epoki stanisławowskiej nie ma dobrej opi-
nii. Zarzuca się jej utrzymywanie przestarzałej organizacji, zły dobór
uzbrojenia, wytyka się braki w wyszkoleniu i niezdyscyplinowanie
oraz unikanie przez towarzyszy pełnienia rzeczywistej służby, obo-
jętność na losy ojczyzny, a operując przykładami bitew pod Dubien-
ką, Mirem i Racławicami – również tchórzostwo1.
W poniższym studium, opierając się na zachowanych materiałach
źródłowych, autor podejmie próbę zmiany tego nie do końca praw-
dziwego obrazu. Zostaną w nim przedstawione następujące aspek-
ty funkcjonowania kawalerii narodowej: organizacja oddziałów
(pułków i brygad) w latach 1775–1794, uzbrojenie, umundurowa-
nie i oporządzenie służących w ich szeregach żołnierzy oraz stan ich
wierzchowców, zasady wyszkolenia i jego poziom, problem dyscypli-
ny, a także służba w latach 1775–1792. Oprócz tego pokrótce zosta-

1
Jak się wydaje, jako pierwszy źle o jeździe autoramentu narodowego z XVIII w.
już w końcu XIX w. pisał K. Górski (Historya jazdy polskiej, Kraków 1894). Po nim
szereg podobnych poglądów budujących jej złą opinię powtórzył T. Korzon (Dzie-
je wojskowości w Polsce. Dokończenie epoki porozbiorowej, t. 3, Kraków 1912), a na-
stępnie M. Kukiel (Zarys historii wojskowości w Polsce, wyd. 3 zmien. i popr., Kraków
1929). Opinię tę podtrzymywali również historycy piszący po 1945 r. – zob. choć-
by: J. Wimmer, Wojskowość polska w latach 1700–1764, [w:] Zarys dziejów wojsko-
wości polskiej do roku 1864, t. 2: 1648–1864, pod red. J. Sikorskiego, Warszawa 1966;
K. Olejnik, Dzieje oręża polskiego, Toruń 2004; J. Wimmer, Dawne Wojsko Polskie
XVII–XVIII w., Warszawa 2006 (przyp. red. A. S.).
94 MACIEJ TRĄBSKI

nie też omówiony udział kawalerii narodowej w działaniach wojen-

nych w 1792 i 1794 r.

1. ORGANIZACJA ODDZIAŁÓW I BRYGAD

Organizacja osiemnastowiecznej armii Rzeczypospolitej Obojga Na-

rodów przez pół wieku opierała się na postanowieniach Sejmu Nie-
mego z 1717 r. Przyjęty wtedy stosunek kawalerii do piechoty, któ-
ry w Koronie wynosił 1 do 3, a w Wielkim Księstwie Litewskim 1 do
2,5, w pełni odpowiadałby ówczesnym potrzebom, gdyby nie fakt,
że cała armia liczyła łącznie tylko 24 000 „porcji”, czyli stawek żoł-
du przeznaczanych na utrzymanie żołnierzy autoramentu narodo-
wego i cudzoziemskiego. Komput jazdy koronnej autoramentu naro-
dowego obejmował wtedy 16 chorągwi husarskich liczących łącznie
1000 koni, 93 chorągwie pancerne – 3990 koni i 18 chorągwi lekkich
– 1000 koni. Na Litwie było zaś w tym czasie sześć chorągwi husar-
skich liczących 400 koni, 26 petyhorskich (pancernych) – 1200 koni
oraz 12 chorągwi tatarskich i osiem „kozackich” – łącznie 700 koni2.
Oddziały te w Koronie zostały formalnie podzielone pomiędzy
pułki Króla, Królewicza, Hetmana Wielkiego Koronnego i Hetma-
na Polnego Koronnego, ale faktycznie wchodziły w skład pięciu par-
tii: wielkopolsko-pruskiej, krakowsko-sandomierskiej, wołyńskiej,
podolskiej i ukraińskiej. Partie stanowiły początkowo zgrupowania
chorągwi, przewidziane do wykonania konkretnego zadania, z cza-
sem jednak przekształciły się w stałe związki taktyczne. W ich skład
wchodziły oddziały ze wszystkich trzech rodzajów jazdy narodowej,
które łączono doraźnie w szwadrony, będące wyższą jednostką tak-
tyczną. Z kolei na Litwie istniały trzy partie: białoruska, żmudzka
i pruska, składające się wyłącznie z chorągwi husarskich i petyhor-

2
Volumina Legum. Prawa, konstytucye y przywileje Królestwa Polskiego, Wielkie-
go Xięstwa Litewskiego y wszystkich Prowincyi należących [...] uchwalone, t. 6, wyd.
J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 164–169; Wypisy źródłowe do historii polskiej sztu-
ki wojennej, z. 7: Okres upadku polskiej sztuki wojennej, oprac. J. Wimmer, Warsza-
wa 1953, s. 43–44; K. Górski, op. cit., s. 118–119, 337–339; J. Grobicki, Jazda pol-
ska za Sasów i powody jej upadku w tym czasie, „Przegląd Kawaleryjski” (Warszawa)
1928, nr 5, s. 317–318; M. Kukiel, Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1992,
s. 151; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej (1700–1717),
Warszawa 1956, s. 464–466.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 95

skich. Natomiast chorągwie jazdy lekkiej były zorganizowane w trzy

pułki przedniej straży: Jego Królewskiej Mości, Hetmana Wielkiego
Litewskiego i Hetmana Polnego Litewskiego. Partie wojska koronne-
go i litewskiego oraz pułki przedniej straży miały za zadanie ochronę
granic i zwalczanie bandytyzmu3.
Ówczesne chorągwie liczyły od 25 do 110 koni. Jedynie od 1717
do 1722 r. do wojska koronnego należały cztery chorągwie 125-
-konne. Najwięcej jednak było 50-konnych chorągwi w Koronie i 40-
-konnych na Litwie. Nie przekładało się to w prosty sposób na licz-
bę żołnierzy w oddziale, gdyż część pieniędzy na utrzymanie „koni”
przeznaczano na gaże oficerów oraz na „extra expensa”. W skład
chorągwi wchodziło dwóch (w chorągwiach husarskich i pancer-
nych) lub trzech (w chorągwiach lekkich) oficerów oraz około 20 to-
warzyszy „przytomnych” i „sowitych” i od 20 do 40 pocztowych,
czyli inaczej szeregowych, których liczba zależała od liczby towarzy-
szy „sowitych”. Poza tym w chorągwi służył jeden lub trzech sygna-
listów, mianowicie trębacz lub dwóch trębaczy i dobosz, zwany też
paukerem. Cechą charakterystyczną oddziałów kawalerii autoramen-
tu narodowego w epoce saskiej był brak podoficerów. Dopiero w la-
tach pięćdziesiątych XVIII w. pojawili się oni w kilku chorągwiach
z inicjatywy dowódców tych oddziałów – miało to na celu poprawę
wyszkolenia szeregowych.
Dowództwo chorągwi husarskich i pancernych (petyhorskich)
sprawowali porucznicy, gdyż ich rotmistrzami byli różnego rodzaju
dostojnicy (król, kanclerz, hetman, wojewoda itp.), którzy jedynie
wystawiali oddziały i pełnili funkcję dowódców honorowych, swe-
go rodzaju „szefów” chorągwi4. Natomiast chorągwiami jazdy lekkiej
kierowali bezpośrednio wystawiający je rotmistrzowie, wywodzący
się ze średniej szlachty. Pośrednim, nieformalnym stopniem w hierar-
chii oddziałów kawalerii autoramentu narodowego był namiestnik,
3
K. Górski, op. cit., s. 119; J. Grobicki, Jazda polska za Sasów..., s. 318; Z. Sułek,
Wojskowość polska w latach 1764–1794, [w:] Zarys dziejów wojskowości polskiej do
roku 1864, t. 2..., s. 180; T. Ciesielski, Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskie-
go autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1717–
–1776, [w:] Do szarży marsz, marsz... Studia z dziejów kawalerii, t. 1, pod red. A. Smo-
lińskiego, Toruń 2010, s. 30–35.
4
Szerzej na ten temat zob. choćby: A. Smoliński, Szef czy patron – tradycja
i współczesność w Wojsku Polskim, [w:] Od armii komputowej do narodowej II. Dzieje
militarne Polski i jej wschodnich sąsiadów od XVI do XX wieku, pod red. M. Krotofi-
la, A. Smolińskiego, Toruń 2005.
96 MACIEJ TRĄBSKI

czyli jeden spośród towarzyszy, zazwyczaj mający najdłuższy staż lub

względy u rotmistrza, będący ich zwierzchnikiem. W razie urlopu ofi-
cerów, co w oddziałach „znaków poważnych”, tj. husarskich i pan-
cernych (petyhorskich), zdarzało się nagminnie, namiestnik dowo-
dził również chorągwią5.
Inną cechę wyróżniającą polską jazdę spośród kawalerii państw
europejskich epoki nowożytnej stanowiło utrzymywanie zaciągu to-
warzyskiego, polegającego na ochotniczej służbie szlachcica – towa-
rzysza, który zaciągał się pod chorągiew wraz z pocztowym – szerego-
wym6. Towarzysz własnym kosztem opłacał konie, broń i mundury
dla siebie i szeregowego, wskutek czego żołd naliczano również na
taką parę. Musiał on wystarczyć towarzyszowi zarówno na utrzyma-
nie samego siebie, jak i na zakup furażu dla koni swojego pocztu oraz
na tzw. strawne, czyli żołd dla szeregowego. Towarzysz był odpowie-
dzialny nie tylko za utrzymanie, ale także za wyszkolenie poczto-
wego (pocztowych), którego był bezpośrednim zwierzchnikiem. Poza
tym mógł pełnić służbę osobiście jako „przytomny” lub – dając w za-
stępstwie drugiego szeregowca – jako „sowity”. W drugim przypad-
ku nadal zaliczano go do składu chorągwi i pobierał żołd. Towarzysz
„przytomny” mógł w każdej chwili wyekwipować drugiego szerego-
wego, przejść na status towarzysza „sowitego” i zająć się np. prowa-
dzeniem majątku bądź służbą publiczną, ale też na odwrót – towa-
rzysz sowity mógł – jeżeli miał taką potrzebę – podjąć się pełnienia
służby osobiście7.
Niewiele można powiedzieć dobrego na temat kawalerii autora-
mentu narodowego z epoki saskiej. Oddziały były nieliczne, rozpro-
szone po całym kraju, w większości pozostawione bez nadzoru ofice-
rów, pod komendami namiestników. Żołnierze byli niewyszkoleni,

5
Szerzej na ten temat zob. T. Ciesielski, Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach
1717–1776..., s. 34–44.
6
Niekiedy w skład pocztu wchodziło dwóch, trzech lub nawet czterech szerego-
wych. Były to jednak rzadkie przypadki, których starano się unikać.
7
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wrocław 1950, s. 287–
–320; A. Moszczyński, Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania
Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego, Poznań 1858, s. 113; T. Ciesiel-
ski, Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii
Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1717–1776..., s. 55–58.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 97

gdyż za całą szkołę wojenną służyły im wyprawy na „hajdamaków”8,

w których ćwiczyły się chorągwie pancerne i lekkie partii podolskiej
i ukraińskiej. Poza tym około ¼ chorągwi pancernych pełniło rotacyj-
ną służbę na lukach granicznych, a chorągwie lekkie obsadzały kre-
sy9. Natomiast chorągwie husarskie występowały jedynie na uroczy-
stościach państwowych i prywatnych, zyskując przez to przydomek
„wojska pogrzebowego”10.
Król Stanisław August przejął więc po swoim poprzedniku ar-
mię nieliczną, z niewyszkoloną i archaicznie zorganizowaną kawa-
lerią narodową. Dlatego już na sejmie konwokacyjnym w 1764 r.
powołano do życia Komisję Wojskową Koronną, a na sejmie korona-
cyjnym Komisję Wojskową Litewską. Miały one opracować metody
podniesienia sprawności bojowej oddziałów jazdy autoramentu na-
rodowego11. Pierwszy krok stanowiło podniesienie płacy, czyli żołdu
i hiberny, gdyż ta ustalona na Sejmie Niemym od dawna już nie wy-
starczała. Miało to skłonić towarzyszy do pełnienia rzetelnej służby.
Husarze wojska koronnego i litewskiego otrzymali po 600 zł rocznie,
pancerni i petyhorcy po 500 zł, a towarzysze jazdy lekkiej i chorągwi
8
O ruchu tym szerzej zob. choćby W. A. Serczyk, Hajdamacy, Kraków 1978. Na-
tomiast obraz tego ruchu widziany przez pryzmat współczesnej historiografii ukra-
ińskiej zob. chociażby Ю. А. Мицик, Умань козацкька і гайдамацька, Київ 2002
(przyp. red. A. S.).
9
Luki graniczne to innymi słowy przejścia graniczne. Oddziały pełniące tam
służbę patrolowały pobliski odcinek granicy. Natomiast kresami nazywano stacje
poczty wojskowej, przez które przesyłano rozkazy i które zapewniały łączność po-
między poszczególnymi komendami partii, a później dywizji. Pełniły też funkcje po-
sterunków kontrolujących bezpieczeństwo wewnątrz kraju – zob.: T. Korzon, We-
wnętrzne dzieje Polski za panowania Stanisława Augusta, t. 5, wyd. 2, Kraków 1897,
s. 87; Z. Gloger, Encyklopedia staropolska. Ilustrowana, t. 3, Warszawa 1902, s. 98–99.
10
J. Kitowicz, op. cit., s. 285–286, 316, 352; Wyprawa na hajdamaków. (Z pa-
miętników starosty Zakrzewskiego), [w:] Z dziejów hajdamaczyzny, cz. 1, oprac.
H. Mościcki, Warszawa 1905, s. 19, 22–23; F. Rawita-Gawroński, Historia ruchów
hajdamackich (w XVIII w.), Brody 1913, s. 198, 201, 223. Szerzej na temat wojska
koronnego w epoce saskiej zob. T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III,
Warszawa 2009.
11
T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski..., s. 169; E. Rostworowski, Sprawa aukcji
wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, Warszawa 1957, s. 51–
–52; B. Pawłowski, Wojsko koronne i Komisja Wojskowa w dobie konfederacji barskiej
1768–1772, [w:] Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego. Studia z historii
wojskowości, Warszawa 1962, s. 14–15; K. Olejnik, op. cit., s. 108; M. Siciński, Reor-
ganizacja jazdy narodowej w pierwszych latach działalności Departamentu Wojskowe-
go Rady Nieustającej 1775–1778 (utworzenie brygad kawalerii narodowej), „Muzeal-
nictwo Wojskowe” (Warszawa) 2005, t. 8, s. 242.
98 MACIEJ TRĄBSKI

tatarskich po 400 zł12. Łącznie według konstytucji sejmowej z 1766 r.

na chorągwie husarskie wojska koronnego przeznaczono 600 000 zł,
na pancerne 2 000 000 zł, a na chorągwie lekkie 400 000 zł. Na-
tomiast na chorągwie husarskie wojska litewskiego przeznaczono
240 000 zł, na petyhorskie 600 000 zł, na chorągwie przedniej straży
– de facto na trzy pułki: Jego Królewskiej Mości, Hetmana Wielkiego
Litewskiego i Hetmana Polnego Litewskiego – 280 000 zł, a na puł-
ki przedniej straży (eks-ułańskie) Józefa Bielaka i Aleksandra Musta-
fy Koryckiego – 264 000 zł13.
Powołano też stanowisko generała inspektora kawalerii z gażą
w wysokości 26 400 zł. Mianował go król „nie dożywotnio, salvis
modernis possessoribus, lecz przez Nas Króla do czasu naznaczeni”,
a podlegał Komisji Wojskowej14. Należy jednak dodać, że aż do czasu
aukcji wojska w latach Sejmu Czteroletniego była to synekura, nie-
wiążąca się z żadnymi praktycznymi obowiązkami.
Drugi krok miała stanowić reorganizacja dotychczasowych od-
działów, polegająca na stopniowym przekształceniu chorągwi w puł-
ki „cudzoziemskie”. Komisja Wojskowa Koronna i podkomorzy ksią-
żę Kazimierz Poniatowski planowali wówczas sformowanie czterech
pułków husarskich i pancernych, do których przydzielono by po dwa
szwadrony lekkokonne. Zamierzano też zerwać z organizacją towa-
rzyską jednostek15. Na przeszkodzie realizacji tego pomysłu stanął
jednak wybuch konfederacji barskiej.

12
Volumina Legum..., t. 7, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 201, 235; K. Gór-
ski, op. cit., s. 138–139, 141, 145; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski..., s. 170;
E. Rostworowski, Sprawa aukcji..., s. 51–52; B. Pawłowski, Wojsko koronne..., s. 15–
–18; M. Siciński, op. cit., s. 242–243; T. Ciesielski, Jazda koronna i Wielkiego Księstwa
Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w la-
tach 1717–1776..., s. 26–27.
13
Volumina Legum..., t. 7, s. 201, 234; V. Rakutis, Reforma armii litewskiej po
pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej, [w:] Od armii komputowej do narodowej (XVI–
–XX w.), pod red. Z. Karpusa, W. Rezmera, Toruń 1998, s. 149; T. Ciesielski, Jazda ko-
ronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospoli-
tej Obojga Narodów w latach 1717–1776..., s. 27.
14
Volumina Legum..., t. 7, s. 202.
15
E. Rostworowski, Sprawa aukcji..., s. 51–54; B. Pawłowski, Wojsko koronne..., s. 20–
–21; T. Srogosz, Początki kariery Józefa Gabriela Stempkowskiego (do 1772 roku), „Mars.
Problematyka i Historia Wojskowości. Studia i Materiały” (Warszawa–Londyn) 2000,
t. 8, s. 8; idem, Pokonanie hajdamaków jako podstawa znaczenia Józefa Gabriela Stemp-
kowskiego na prowincji szlacheckiej, [w:] Українсько-польський науковий діалог в Умані,
pod red. A. Hnatiuk, I. Liman, Humań 2009, s. 197; M. Siciński, op. cit., s. 243.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 99

„Wojna barska” z lat 1768–1772 po raz kolejny bezlitośnie ukazała

słabość kawalerii autoramentu polskiego oraz potrzebę zmian16. Dla-
tego pierwsze reformy przeprowadzono jeszcze w trakcie walk z kon-
federacją i „koliszczyzną”. W ich wyniku z dotychczasowych chorą-
gwi lekkiej jazdy wojska koronnego utworzono dwa pułki przedniej
straży. Wzorem były zapewne pułki ułańskie, które w 1764 r. po-
wróciły do Rzeczypospolitej ze służby saskiej. W lipcu 1768 r. chorą-
gwie lekkokonne z partii wielkopolskiej i małopolskiej oddano pod do-
wództwo pułkownika Arnolda Byszewskiego, a z chorągwi połączonych
partii ukraińskiej i podolskiej pułk przedniej straży sformował regi-
mentarz Józef Stempkowski. W 1770 r. w skład pułku regimentarza
Stempkowskiego wchodziło jednak zaledwie 10 oficerów, 88 towa-
rzyszy, dziewięciu podoficerów, ośmiu trębaczy i 135 pocztowych17.
W tym samym czasie, tj. w latach 1768–1770, rozpoczęto rów-
nież proces reorganizacji dotychczasowych partii wojska koronnego.
Wskutek klęski poniesionej przez konfederatów na Podolu oddziały
komputowe partii ukraińskiej i podolskiej zostały wyniszczone. Kie-
dy po kilku miesiącach powróciły pod sztandary królewskie, w 48
chorągwiach liczyły tylko 1047 żołnierzy: 12 oficerów, 271 towa-
rzyszy i 764 szeregowych18. Natomiast w 1773 r. w 44 chorągwiach
partii ukraińskiej i 20 chorągwiach partii podolskiej służyło: ośmiu
oficerów, 226 towarzyszy, 54 podoficerów, 21 trębaczy i 1050 szere-
gowych19. Stempkowski połączył w tym okresie chorągwie husarskie
i pancerne w szwadrony oraz wprowadził do nich podoficerów, ma-
jących zająć się wyszkoleniem szeregowych20.

16
K. Górski, op. cit., s. 147–149; J. Grobicki, Reorganizacja kawalerii polskiej za
panowania Stanisława Augusta do roku 1792, „Przegląd Kawaleryjski” (Warszawa)
1928, t. 5, nr 8 (34), s. 121–124; E. Rostworowski, Sprawa aukcji..., s. 39. Pierwszym
widomym znakiem upadku wartości bojowej polskiej kawalerii była wojna o sukce-
sję polską w latach 1733–1736.
17
Kraków, Biblioteka Jagiellońska (dalej cyt. BJ), rkps 5430, k. 20. Listy króla
Stanisława Augusta z lat 1765–1785. Zob. też: K. Górski, op. cit., s. 145–146; B. Paw-
łowski, Wojsko koronne..., s. 38; J. Wielhorski, Szable w dłoń, Melocheville–Tarnow-
skie Góry 1991, s. 8.
18
B. Pawłowski, Wojsko koronne..., s. 36; T. Srogosz, Początki kariery..., s. 9;
J. Wielhorski, Szable..., s. 6–7.
19
K. Górski, op. cit., s. 149.
20
Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej cyt. APK), Archiwum Młynowskie
Chodkiewiczów (dalej cyt. AMCh), 1147, k. 1; J. Kitowicz, op. cit., s. 286; K. Górski,
op. cit., s. 145–149; T. Srogosz, Pokonanie hajdamaków..., s. 198–199.
100 MACIEJ TRĄBSKI

Podobnie sytuacja wyglądała w partiach małopolskiej i wielko-

polskiej. Pierwsza z nich w lutym 1774 r. w 10 chorągwiach mia-
ła dwóch poruczników, dwóch chorążych, ośmiu namiestników i 35
towarzyszy oraz 15 podoficerów, dziewięciu trębaczy i 182 szerego-
wych. Partia wielkopolska zaś w lipcu tego roku wykazała w 11 cho-
rągwiach: 15 towarzyszy i 125 szeregowych. Należy wziąć pod uwa-
gę, że poniosła ona straty nie tylko w związku z konfederacją barską.
Dwa lata wcześniej przegrała bowiem bitwę pod Kąpielem z wkra-
czającymi do Wielkopolski wojskami pruskimi. Zginęło wówczas
czterech żołnierzy, do niewoli trafiło 14, „plejzerowanych” było sied-
miu, a rozbrojonych 2321.
Również na Litwie konfederacja barska doprowadziła do znisz-
czenia wielu oddziałów lub do obniżenia ich liczebności. Spośród
sześciu chorągwi husarskich żołd w latach 1772–1773 pobierały
na pewno jedynie trzy: Jego Królewskiej Mości oraz kasztelana wi-
leńskiego i referendarza litewskiego. Informacje źródłowe o czwar-
tej chorągwi – wojewody połockiego – pojawiają się tylko w grud-
niu 1771 r., a o piątej – kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego
– dopiero w sierpniu 1775 r. W skład tej ostatniej wchodziło wów-
czas trzech towarzyszy, wachmistrz, trębacz i 11 szeregowych. Wszy-
scy mieli natomiast umundurowanie, choć ich „barwa” była znoszo-
na, oraz siedzieli na dobrych koniach.
Spośród 26 chorągwi petyhorskich w dokumentach skarbowych
w latach 1772–1774 odnotowano jedynie 14. Ich stan przedstawiał
się wtedy następująco. Chorągiew podkomorzego Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego składała się z jednego towarzysza, jednego wach-
mistrza, jednego trębacza i 11 szeregowych. Ich konie były w wieku
od 8 do 12 lat. Chorągiew starosty rzeczyckiego liczyła zaledwie jed-
nego namiestnika, jednego towarzysza, jednego trębacza i ośmiu sze-
regowych oraz sześć koni, w tym dwa dobre, jednego średniego i trzy
wierzchowce nienadające się do służby. Natomiast w chorągwi łow-
czego Wielkiego Księstwa Litewskiego służył jeden kapral, jeden trę-
bacz i jedynie ośmiu szeregowych. Poza tym odnotowano w niej brak
amunicji oraz stare, znoszone i podarte mundury. Spośród posiada-
nych przez nią koni jeden był średni, a pozostałe nie nadawały się do
służby. Także czapraki i kulbaki były stare i zniszczone.

21
K. Górski, op. cit., s. 149–150.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 101

Chorągwie „znaków poważnych” wojsk litewskich wchodziły

w tym czasie w skład dwóch dywizji, mianowicie żmudzkiej i biało-
ruskiej. Pierwsza z nich obejmowała jedną lub dwie chorągwie hu-
sarskie – wojewody połockiego i kanclerza Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego – i osiem petyhorskich. Natomiast drugą tworzyły trzy
chorągwie husarskie i sześć petyhorskich22.
Jeszcze gorzej przedstawiała się sytuacja w jeździe lekkiej. Jedynie
pułki Bielaka i Koryckiego zachowały bowiem „etatowy” skład i po-
bierały w związku z tym żołd w wysokości wyznaczonej im w 1766 r.
Spośród trzech pozostałych pułków przedniej straży tylko jednost-
ka pułkownika Baranowskiego, czyli pułk Jego Królewskiej Mości,
pobrała żołd w marcu 1772 r., i to wyłącznie na dwie chorągwie.
Natomiast w latach 1772–1774 pułk przedniej straży Buławy Wiel-
kiej Litewskiej prawdopodobnie nie funkcjonował, gdyż dopiero we
wrześniu 1774 r. pobrał żołd na dwie chorągwie, a pułk przedniej
straży Buławy Polnej Litewskiej w czerwcu następnego roku na jed-
ną chorągiew23.
Jak wynika z powyższych danych, zarówno w wojsku koronnym,
jak i litewskim skutkiem konfederacji barskiej było wyniszczenie
znacznej części oddziałów. Z drugiej jednak strony stała się ona im-
pulsem do wprowadzenia koniecznych zmian systemowych. W 1775 r.
sejm delegacyjny uchwalił więc reorganizację kawalerii autoramen-
tu narodowego wojska koronnego i litewskiego. Z chorągwi husar-
skich i pancernych, na Litwie – petyhorskich, postanowiono sfor-
mować brygady kawalerii narodowej – cztery w wojsku koronnym
i dwie w litewskim. Natomiast w przypadku jazdy lekkiej zatwierdzo-
no przekształcenie chorągwi wojska koronnego w dwa pułki („regi-
menty”) przedniej straży, a w wojsku litewskim funkcjonowanie pię-
ciu dotychczasowych pułków tego typu.
Poza tym monarsze potwierdzono przywilej posiadania „milicji
nadwornej”, w tym dwóch pułków lekkiej jazdy, czyli „ułanów na-
dwornych Jego Królewskiej Mości”, oraz podjęto decyzję o przefor-
mowaniu dotychczasowych regimentów konnych (dragonii) w regi-
menty piechoty24. Brygady kawalerii narodowej miały wejść w skład

22
V. Rakutis, op. cit., s. 143–144.
23
Ibidem, s. 146.
24
Volumina Legum..., t. 8, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 100, 549; M. Ma-
chynia, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spi-
sy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego, cz. 1: Sztab i kawaleria, Kraków 2002, s. 45–49;
102 MACIEJ TRĄBSKI

dywizji, na jakie zostało podzielone wojsko koronne i litewskie.

Każda z nich miała składać się z liczącej dwa–trzy regimenty pie-
sze brygady piechoty i brygady kawalerii narodowej. Natomiast puł-
ki przedniej straży miały być przydzielane do dywizji według innego
kryterium, mianowicie potrzeby wykonywania bieżących zadań.
Budżet dla wojska koronnego zatwierdzony w 1775 r. przez sejm
wynosił 12 000 000 zł, z tego 2 339 443 zł przeznaczono na czte-
ry brygady kawalerii narodowej, po 584 860 zł 25 gr na brygadę,
a 956 306 zł na dwa „regimenty przedniej straży”, po 478 153 zł oraz
3⅓ gr na pułk25. Natomiast budżet dla wojska litewskiego miał wyno-
sić 6 596 000 zł oraz 211⁄6 gr, z tego na „dwa pułki jazdy narodowej”
należało przeznaczyć 1 015 900 zł, po 507 950 zł na pułk, a na pięć
pułków przedniej straży 1 001 600 zł, czyli po 200 320 zł na każdy
z nich26.
Jak widać, w obu wojskach Rzeczypospolitej stosowano odmien-
ne nazewnictwo. W wojsku koronnym były bowiem brygady kawa-
lerii narodowej i regimenty przedniej straży, a w wojsku litewskim
pułki jazdy narodowej i pułki przedniej straży. Porównując zaś plano-
wane koszty utrzymania poszczególnych jednostek, można zauwa-
żyć, że w wojsku koronnym miały one mieć większy budżet, zwłasz-
cza jednostki przedniej straży, co przekładało się przede wszystkim
na liczebność służących w ich szeregach żołnierzy.
Zgodnie z Dyslokacją całego Wojska Koronnego z kwietnia 1775 r.
na Ukrainie i na Podolu pod komendą regimentarza Stempkowskiego
znajdowało się pięć chorągwi husarskich oraz 57 pancernych i dzie-
więć przedniej straży. Ponadto „komenda” licząca 118 „głów i koni”
z chorągwi pancernych i przedniej straży stacjonowała w Kamień-
cu Podolskim. W Sieradzu, Piotrkowie i Sulejowie było rozmieszczo-
nych dziewięć chorągwi pułku przedniej straży Byszewskiego, w Ka-
liszu, Pleszewie i okolicach pod komendą Kraszewskiego znajdowało

M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Naro-

dów, t. 2: Oficerowie wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków 1999, s. XX,
37. Mimo że planowano przekształcenie w piechotę sześciu regimentów dragonii
wojska koronnego, to ostatecznie zrobiono to tylko z połową. Natomiast na Litwie
spieszono wszystkie regimenty, za wyjątkiem gwardii.
25
Biblioteka Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie (dalej cyt. BCz), sygn.
13 990 II, Regulameny płacy całego wojska koronnego, Warszawa 1775, s. 7, 12; Volu-
mina Legum..., t. 8, s. 100; K. Górski, op. cit., s. 153.
26
Volumina Legum..., t. 8, s. 403; V. Rakutis, op. cit., s. 149.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 103

się pięć chorągwi husarskich i dziewięć pancernych liczących w su-

mie 433 żołnierzy, a w Lubiąży i w okolicach Krakowa pod komendą
Popiela były rozmieszczone cztery chorągwie husarskie i sześć pan-
cernych, czyli kolejnych 265 żołnierzy27. Natomiast według raportu
hetmana Branickiego w maju tego roku w 86 chorągwiach „znaków
poważnych”, mianowicie w 14 husarskich i 72 pancernych, służyło
2361 żołnierzy28.
W lipcu 1775 r. partia małopolska składała się z 14 chorągwi
pancernych (brak w raporcie husarskich) o zróżnicowanej liczebno-
ści. Chorągiew pancerna Jego Królewskiej Mości obejmowała trzech
oficerów (rotmistrza, porucznika i chorążego), jednego namiestnika,
48 towarzyszy, dwóch podoficerów, dwóch trębaczy i 48 szeregowych.
Chorągiew pancerna pisarza wielkiego koronnego liczyła zaś trzech
oficerów, jednego namiestnika, 37 towarzyszy, dwóch podoficerów,
dwóch trębaczy i 37 szeregowych. Natomiast pozostałe oddziały mia-
ły mieć w swoim składzie trzech oficerów, jednego namiestnika,
22 towarzyszy, jednego podoficera, dwóch trębaczy i 24 szeregowych
każda. Łącznie więc w 14 chorągwiach partii małopolskiej, po od-
liczeniu niepełniących służby rotmistrzów, powinno znajdować się
28 oficerów, 14 namiestników, 349 towarzyszy, 16 podoficerów,
28 trębaczy i 373 szeregowych. Są to jednak dane „wzorcowe”.
W rzeczywistości bowiem cztery chorągwie były w całości urlo-
powane. Być może były to oddziały wcześniej zwinięte lub zniszczone
w trakcie konfederacji barskiej. Poza tym w pozostałych chorągwiach
na urlopach przebywali niemal wszyscy oficerowie i towarzysze. Jed-
nocześnie do kompletu brakowało też 399 koni, a spośród żołnie-
rzy znajdujących się pod chorągwiami jeden namiestnik, jeden towa-
rzysz, dwóch podoficerów i 34 szeregowych było komenderowanych,
czyli pełniło służbę poza miejscem postoju macierzystych oddziałów.
Prawdopodobnie patrolowali oni kordon graniczny29.
Partia wielkopolska w tym samym czasie składała się z pięciu
chorągwi husarskich i dziewięciu pancernych. Zgodnie z „etatem”
w chorągwi husarskiej Najjaśniejszego Pana powinno być dwóch
oficerów (porucznik i chorąży), jeden namiestnik, 46 towarzyszy,
50 szeregowych i jeden żołnierz w sztabie małym – zapewne trębacz.
27
APK, Archiwum Podhoreckie (dalej cyt. APodh.), IX-3/50.
28
Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej cyt. AGAD), Tak zwana
Metryka Litewska (dalej cyt. Tzw. ML), VII 69, k. 214; M. Siciński, op. cit., s. 245.
29
APK, APodh., V-2/1.
104 MACIEJ TRĄBSKI

W chorągwi husarskiej starosty sokolnickiego powinno służyć dwóch

oficerów, jeden namiestnik, 36 towarzyszy i 40 szeregowych oraz je-
den żołnierz w sztabie małym. Natomiast w chorągwi regimentarza,
czyli komendanta partii, dwóch oficerów, jeden namiestnik, 21 to-
warzyszy, 25 szeregowych i trzech żołnierzy w sztabie małym, praw-
dopodobnie pauker i dwóch trębaczy. W pozostałych chorągwiach
powinno być po dwóch oficerów, jednym namiestniku, 21 towarzy-
szy i 25 szeregowych oraz po jednym żołnierzu w sztabie małym.
Łącznie więc w partii wielkopolskiej w 14 chorągwiach powinno słu-
żyć 29 oficerów, w tym komendant partii, 14 namiestników, 334 to-
warzyszy, 390 szeregowych i 16 żołnierzy w sztabie małym.
Tymczasem w lipcu 1775 r. do liczby tej brakowało komendanta
partii, 26 oficerów, czterech namiestników, 286 towarzyszy, 146 sze-
regowych i trzech żołnierzy w sztabie małym oraz 476 koni. Dodat-
kowo sześciu pocztowych odnotowano jako dezerterów, a 27 koni
jako „marudnych”, tj. chorych. Poza tym spośród żołnierzy znajdu-
jących się pod chorągwiami – dwóch namiestników, dwóch towarzy-
szy i 14 szeregowych było komenderowanych30.
Do września tego roku ujednolicono jednak skład chorągwi tej
partii. Odtąd w każdej z nich służyło dwóch oficerów, dwóch na-
miestników, 12 towarzyszy i 24 szeregowych oraz jeden żołnierz
w sztabie małym. Dodatkowo w skład chorągwi regimentarza wcho-
dziła jedna osoba w sztabie wyższym i trzy w sztabie niższym. Łącz-
nie więc cała partia powinna liczyć 578 żołnierzy. W tym czasie bra-
kowało jednak czterech żołnierzy w sztabie małym, 27 oficerów,
21 namiestników, 131 towarzyszy i 172 szeregowych oraz 407(!) koni.
Do tego 53 konie spośród posiadanych wówczas 167 wierzchowców
uznano za „marudne”31. W raportach partii wielkopolskiej nie odno-
towywano rotmistrzów, którzy nie pełnili służby. Jednak – co istot-
niejsze – w składzie chorągwi nadal nie było podoficerów.
Proces organizacji brygad trwał dwa lata. W tym okresie przepro-
wadzono lustrację istniejących chorągwi, uzupełniono ich stany li-
czebne oraz „podniesiono”, czyli odtworzono, chorągwie zwinięte
i brakujące do kompletu. Poza tym układano etaty, zgodnie z któ-
rymi formacje te miały być zorganizowane32. Pierwszy etat ułożo-

30
Ibidem, VIII-3/2.
31
Ibidem, VIII-3/5.
32
Volumina Legum..., t. 8, s. 539; M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 48–49.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 105

ny w 1775 r. przez hetmana wielkiego koronnego Ksawerego Branic-

kiego był dostosowany do budżetu wojska koronnego w wysokości
12 000 000 zł – na każdą brygadę kawalerii narodowej, jak to już
wspominano, przeznaczono po 584 860 zł i 25 gr33. Dlatego też za-
planowano skład tych jednostek z „dużym rozmachem”. Brygada
miała bowiem składać się ze sztabu liczącego 16 osób oraz z sześciu
szwadronów po cztery kompanie (sic!) każdy. Kompania miała liczyć
41 żołnierzy, w tym trzech oficerów (rotmistrz, porucznik i chorąży),
dwóch namiestników, 12 towarzyszy i 24 szeregowych. Dodatkowo
w każdym szwadronie miało także służyć czterech żołnierzy funkcyj-
nych, którymi byli: podchorąży sztandarowy, trębacz, felczer i woź-
nica wozu szwadronowego. W tak zorganizowanej brygadzie miały
znajdować się 1024 osoby, przy czym stosunek towarzyszy do sze-
regowych wynoszący l do 2 z góry zapowiadał trudności taktyczne.
Zadbano jednak o zapewnienie środków na zakup broni, amunicji,
umundurowania, oporządzenia, na wymianę wierzchowców oraz na
wydatki nadzwyczajne34. Oznaczało to przyjęcie stosowanego w no-
woczesnych armiach europejskich systemu utrzymywania wojska.
Pod koniec 1775 r. generał major Jan Lipski na bazie chorągwi
z rozwiązanych partii wielkopolskiej i małopolskiej zaczął organi-
zować kawalerię narodową w Wielkopolsce, natomiast regimentarz
Stempkowski na Ukrainie – z chorągwi połączonych partii ukraiń-
skiej i podolskiej35. W trakcie ich formowania pojawił się jednak pro-
blem związany z brakiem 11 chorągwi. W 1775 r. było ich 85, a do
skompletowania czterech brygad potrzebowano 96 oddziałów. Aby
temu zaradzić, na przełomie 1776 i 1777 r. Departament Wojskowy
nakazał utworzyć trzy nowe, nieprzewidziane komputem z 1717 r.
Pierwsza z nich została włączona do Wielkopolskiej Brygady Kawa-
lerii Narodowej, a dwie pozostałe w skład brygad Dywizji Ukraińsko-
-Podolskiej. Następnie w czerwcu 1777 r. zarządzono „podniesienie”
ośmiu chorągwi, które zostały „zwinięte”, czyli zlikwidowane w epo-
ce saskiej lub uległy zniszczeniu w czasie konfederacji barskiej. Po-

33
BCz, sygn. 13 990 II, Regulameny płacy całego wojska koronnego..., s. 7, 12; Vo-
lumina Legum..., t. 8, s. 100; K. Górski, op. cit., s. 153; M. Siciński, op. cit., s. 243.
34
BCz, sygn. 13 990 II, Regulameny płacy całego wojska koronnego..., s. 5–7;
M. Siciński, op. cit., s. 244.
35
J. Wielhorski, Szable..., s. 5.
106 MACIEJ TRĄBSKI

zwoliło to ostatecznie uzyskać przewidziany etatem komplet oddzia-

łów w brygadach wojska koronnego36.
W Dywizji Wielkopolskiej Brygada Kawalerii Narodowej zosta-
ła sformowana w ciągu roku. Tworzył ją sztab i sześć szwadronów,
po cztery chorągwie każdy, ale o innej organizacji niż przedstawiona
powyżej. Sztab brygady obejmował bowiem jednego oficera i trzech
podoficerów, a w skład chorągwi wchodziło dwóch oficerów, jeden
namiestnik, 12 towarzyszy, trzech podoficerów i 21 szeregowych.
W każdym szwadronie znajdował się dodatkowo jeden podchorą-
ży, jeden felczer i jeden trębacz. Ponadto w listopadzie 1776 r. w bry-
gadzie służyło 10 towarzyszy nadkompletowych, ale jednocześnie
48 było „sowitych”, a 131 urlopowanych37.
Ze względu na to, że w 1776 r. sejm obniżył budżet wojska koron-
nego do 6 290 000 zł, z czego na kawalerię narodową przeznaczono
tylko 1 537 000 zł, należało ułożyć nowy etat dla chorągwi i brygad.
Zgodnie z nim brygady miały składać się ze sztabu oraz 24 chorą-
gwi zgrupowanych w sześciu szwadronach. Zmniejszono jednak licz-
bę żołnierzy wchodzących w ich skład, a przede wszystkim obcię-
to pieniądze przeznaczone na broń, umundurowanie, oporządzenie
i wierzchowce. Tak jak w epoce saskiej, znalazło się to w gestii wstę-
pujących pod chorągiew towarzyszy, którzy pobierali żołd w wysoko-
ści 1000 zł rocznie. Każdy z nich ze swojej gaży musiał też utrzymać
dwa konie oraz szeregowego.
Sztab wyższy brygady składał się odtąd z komendanta i wiceko-
mendanta. Natomiast sztab niższy obejmował trzech oficerów: kwa-
termistrza, adiutanta i audytora, czyli funkcjonariusza wojskowego
odpowiedzialnego za prowadzenie śledztwa i wymiar sprawiedliwo-
ści38. Tworzyło go również sześciu szeregowych funkcyjnych: felczer,
puszkarz (rusznikarz), profos (podoficer pełniący funkcję komendan-
ta aresztu wojskowego, odpowiedzialny za jego sprawy administra-

36
K. Górski, op. cit., s. 155; M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 48–49.
37
APK, AMCh, 1143, k. 1. Generał Lipski zaprowadził też nieformalny etat
exercermaistra, który zajmował porucznik Florian Brzeziński – zob. ibidem, 1140,
k. 27.
38
Szerzej na ten temat oraz o rozwiązaniach prawnych obowiązujących w armii
Rzeczypospolitej Obojga Narodów zob. choćby: J. Kamiński, Historia sądownictwa
wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928; S. M. Przyjemski, Prawo karne wojsko-
we, Gdańsk 1999; W. Organiściak, Kodeksy wojskowe w Polsce w roku 1775, Katowi-
ce 2001 (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 107

cyjne i gospodarcze), podprofos (żołnierz szeregowy odpowiedzialny

za areszt) i dwóch woźniców.
W chorągwi powinno odtąd służyć dwóch oficerów (porucznik
i chorąży), jeden namiestnik, 12 towarzyszy, dwóch podoficerów
i 12 szeregowych. Razem stanowiło to 29 „szabel”. Dodatkowo na
etacie szwadronu, złożonego z czterech chorągwi, znajdował się trę-
bacz, co powodowało, że oddział ten liczył 117 żołnierzy. Etat bry-
gady uzupełniało 24 rotmistrzów tytularnych, niepełniących służby,
lecz jedynie wystawiających chorągwie. Tak zorganizowana bryga-
da kawalerii narodowej składała się łącznie z 737 ludzi, z czego do
„boju” mogła wystawić 704 „szable”39.
Analiza znanych obecnie źródeł wskazuje, że IV Wielkopolska
Brygada Kawalerii Narodowej wprowadziła nowy etat najpóźniej
w lutym 1777 r., o czym świadczy Raport generalny od wojska koron-
nego z raty marcowej 1777 roku40. Co ciekawe, jak wynika z rapor-
tów generała lejtnanta Stanisława Golcza – dowódcy Dywizji Wiel-
kopolskiej, do sierpnia 1777 r. brakowało w brygadzie dwóch chorą-
gwi, które znajdowały się w drodze z Ukrainy41.
O wiele dłużej trwało natomiast dostosowanie do nowych struk-
tur kawalerii narodowej w Dywizji Ukraińskiej i Podolskiej. Do po-
łowy 1777 r. 61 chorągwi nadal dzieliło się na osiem szwadronów
o różnej liczbie oddziałów. Dowodził nimi bezpośrednio Stempkow-
ski, a poszczególnymi szwadronami komenderowali: porucznik Sta-
nisław Drohojewski w Żabotyniu, wicekomendant kawalerii na-
rodowej, któremu podlegało 14 chorągwi, porucznik Roch Jerlicz
w Berszadzie z 13 chorągwiami, porucznik Józef Golejewski w Mo-
hylewie dowodzący ośmioma chorągwiami, porucznik Kazimierz
(Józef?) Pomorski w Łabuniu z dziewięcioma chorągwiami, porucz-
nik Piotr Hadziewicz w Dzidowszczyźnie komenderujący sześcioma
chorągwiami, porucznik Bonawentura Tarnawiecki w Białej Cerkwi
z trzema chorągwiami, porucznik Józef Tyszkowski w Siedliszczach
z czterema chorągwiami i chorąży Józef Mietelski również dowodzą-
cy czterema chorągwiami42.

39
APK, AMCh, 1148, k. 5; J. Wielhorski, Szable..., s. 14.
40
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/81, s. 175. Wprowadzając nowy etat w lutym i marcu
1777 r. w Brygadzie Kawalerii Narodowej Dywizji Wielkopolskiej, zwalniano nad-
liczbowych żołnierzy – zob. APK, AMCh, 1140, k. 8, 14.
41
APK, AMCh, 1140, k. 14–15, 19–20, 45–46, 73–74.
42
Ibidem, 1148, k. 1, 3; K. Górski, op. cit., s. 351.
108 MACIEJ TRĄBSKI

Jak wynika z raportu Stempkowskiego z 9 maja 1776 r., ofice-

rów i namiestników we wszystkich szwadronach było 88, towarzy-
szy 336, podoficerów 94, trębaczy 49, a szeregowych 1133. Łącznie
dawało to 1700 ludzi oraz 1522 konie. W raporcie tym wykazano też
17 szeregowych odchodzących ze służby, 67 żołnierzy dopiero co
zwerbowanych oraz sztab wielki liczący aż 59 ludzi i nieobsadzo-
ny sztab mały. W skład sztabu wielkiego wchodzili prawdopodobnie
rotmistrzowie, gdyż w całości był on urlopowany43.
Ostatecznie formowanie brygad w Dywizji Ukraińsko-Podolskiej
rozpoczęło się zapewne w kwietniu lub maju 1777 r., gdyż jeszcze
w raporcie marcowym Stempkowski wykazywał starą organizację44.
Dnia 3 czerwca zostali mianowani dowódcy poszczególnych brygad.
Komendantem I Brygady Kawalerii Narodowej został Rafał Dzierżek,
II Brygady Kawalerii Narodowej Michał Zielonka, a III Brygady Ka-
walerii Narodowej Stefan Lubowidzki45. W tym samym miesiącu ko-
mendę nad IV Brygadą Kawalerii Narodowej objął protegowany het-
mana Franciszka Ksawerego Branickiego – generał major Stanisław
Łuba46.

43
APK, AMCh, 1147, k. 1; K. Górski, op. cit., s. 159, 351. Według lustracji prze-
prowadzonej w październiku 1776 r. w siłach podległych Stempkowskiemu, czyli
w 63 chorągwiach, powinno być 2649 żołnierzy. W rzeczywistości było 2015 ludzi,
niepłatnych i niemeldowanych było 525, a do kompletu brakowało 109 ludzi. Zob.
M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. XXX.
44
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/81, s. 175; APK, AMCh, 1148, k. 3; M. Trąbski,
Kawaleria narodowa na Ukrainie w latach 1775–1788, [w:] Od Zborowa do NATO
(1649–2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVII do XIX wieku.
Historia, pod red. M. Franza, K. Pietkiewicza, Toruń 2009, s. 414–416. Świadczy też
o tym opóźniany wymarsz do Dywizji Małopolskiej czterech chorągwi ukraińskich
– zob. APK, AMCh, 1140, k. 25, 39, 73–74.
45
Drochojewski został wicekomendantem w I Brygadzie, Jerlicz w II Brygadzie,
a Golejewski w III Brygadzie Kawalerii Narodowej – zob. M. Machynia, Cz. Srzed-
nicki, op. cit., s. 48–49, 64–66. Natomiast Górski (op. cit., s. 154, 159), a za nim
Wielhorski (Szable..., s. 6, 8–11) podają 5 II 1777 r. jako datę nominacji dowódców
brygad ukraińskich.
46
APK, AMCh, 1122, s. 3; ibidem, 1140, s. 46; ibidem, 1144, s. 23. Lipski for-
malnie złożył komendę już w kwietniu 1777 r. Wielhorski, powołując się na pamięt-
nik Lipskiego, podaje grudzień tego roku jako datę jego ustąpienia ze stanowiska do-
wódcy brygady, czemu jednak przeczy list Łuby z 20 IV 1777 r. – zob. ibidem, 1144,
s. 23. Generał Golcz, dowódca Dywizji Wielkopolskiej, w liście z 30 V 1777 r. zapo-
wiadał przybycie na drugi dzień do Poznania generała Łuby w celu objęcia dowódz-
twa – zob. ibidem, 1140, s. 46.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 109

W latach 1778–1784 kolejne sejmy uchwalały podniesienie na-

kładów na utrzymanie kawalerii narodowej. Początkowo zwiększono
żołd, co miało zachęcić szlachtę do zaciągania się i rzetelnego pełnie-
nia służby, a następnie, wykorzystując nadwyżki skarbowe, zaczęto
zwiększać stany liczebne brygad. Decyzją z 1780 r. liczba żołnierzy
w chorągwiach wzrosła o czterech ludzi, mianowicie o dwóch towa-
rzyszy i tyluż pocztowych47, a na mocy uchwały z 1784 r. rozbudowa-
no je przez dodanie żołnierzy funkcyjnych. Do każdej chorągwi ka-
walerii narodowej dokooptowano trębacza (wcześniej znajdowali się
oni dopiero na szczeblu szwadronu). W ten sposób ich liczbę w bry-
gadzie zwiększono z sześciu do 24. Do etatu szwadronów dodano na-
tomiast felczera, kowala (pełniącego jednocześnie funkcję konowa-
ła), siodlarza i woźnicę wozu prowiantowego, a do sztabu niższego
paukera48.
Wskutek tych uzupełnień brygada kawalerii narodowej wojska
koronnego od 1784 r. powinna liczyć 876 żołnierzy, z czego dwóch
oficerów w sztabie wyższym, trzech w niższym i 48 w szwadronach.
Poza tym miało też być 24 namiestników, 336 towarzyszy, 48 pod-
oficerów, 24 trębaczy i 336 szeregowych. Jej stan uzupełniało 24 ty-
tularnych rotmistrzów oraz siedmiu funkcyjnych w sztabie niższym
i 24 w szwadronach49. Aby zaś zwiększyć znaczenie i prestiż, jaki wią-
zał się wówczas ze stanowiskiem komendanta brygady kawalerii na-
rodowej, w grudniu 1783 r. pozostałych trzech brygadierów, miano-

47
BCz, sygn. 2644, s. 393–394. Już w 1777 r. generał J. Golcz, dowódca Dywizji
Wielkopolskiej, postulował szereg zmian, jak choćby zwiększenie liczby felczerów
w brygadzie do sześciu, zastąpienie profosa trębaczem sztabowym, zwiększenie licz-
by trębaczy w szwadronach do dwóch, zwiększenie środków na „medycynę” z 600 zł
do 1050 zł, wyznaczenie funduszy na utrzymanie 24 kaprali (wcześniej wszyscy byli
utrzymywani z gaży namiestników), a także zwiększenie gaży dla wicekomendan-
ta brygady, kwatermistrza, audytora i felczera sztabowego – zob. APK, AMCh, 1140,
s. 271–273.
48
W październiku 1780 r. generał Golcz, w piśmie do Departamentu Wojsko-
wego Rady Nieustającej, proponował rozbudowanie chorągwi o ośmiu szeregowych,
„gdyż ci do codziennej służby są najpotrzebniejsi”, i trębacza, a do każdych dwóch
szwadronów przydzielenie konowała – zob. APK, AMCh, 1140, k. 390–391. Nato-
miast w grudniu 1781 r. generał major Łuba odnotował w raporcie: 1) sztandary
„w nie najlepszym stanie”, 2) brygada nie miała kotłów, sztabowego trębacza i pau-
kera, 3) za mało felczerów, 4) brak funduszu na lazaret, 5) brak wozów prowianto-
wych, 6) brak funduszu na „expensa” i amunicję – zob. ibidem, 1141, s. 37.
49
Ibidem, 1140, k. 462; J. Wielhorski, Szable..., s. 14–15.
110 MACIEJ TRĄBSKI

wicie Dzierżka, Zielonkę i Lubowidzkiego, awansowano na stopień

generała majora50.

Tab. 1. Przydział chorągwi do poszczególnych szwadronów w brygadzie kawalerii na-

rodowej wojska koronnego (według regulaminu z 1786 r.)

NUMER SZWADRONU NUMER CHORĄGWI

1 1, 7, 13, 19
2 2, 8, 14, 20
3 3, 9, 15, 21
4 4, 10, 16, 22
5 5, 11, 17, 23
6 6, 12, 18, 24

Źródło: Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga Narodów, Warsza-
wa 1786, s. 437.

Tab. 2. Przydział chorągwi do poszczególnych szwadronów w brygadzie jazdy narodo-

wej wojska litewskiego (według regulaminu z 1786 r.)

NUMER SZWADRONU NUMER CHORĄGWI

1 1, 5, 9, 13
2 2, 6, 10, 14
3 3, 7, 11, 15
4 4, 8, 12, 16

Źródło: Regulamen Exercerunku..., s. 437.

Ostateczny etat został przedstawiony w Regulamenie Exercerunku

dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga Narodów, wy-
danym w Warszawie w 1786 r. Brygadę tworzyło odtąd sześć szwa-
dronów, będących podstawowymi oddziałami taktycznymi. Każdy
szwadron składał się z czterech chorągwi, które w szyku bojowym
przeformowywano w cztery cugi, czyli plutony. Natomiast jeden cug
składał się z 14 rot51. Odtąd też każda chorągiew miała w brygadzie
50
J. Wielhorski, Szable..., s. 8–11.
51
Rota to inaczej rząd, czyli dwóch żołnierzy stojących w szyku rozwiniętym (li-
niowym) jeden za drugim.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 111

własny numer i przydział do konkretnego szwadronu. Szwadronem

dowodził szwadronista, czyli porucznik z pierwszej chorągwi w nu-
meracji danego szwadronu. Chorągwiami zaś komenderowali porucz-
nicy bądź chorążowie52. Ustalono też stałą liczbę towarzyszy przy-
tomnych w chorągwi, tj. pełniących służbę osobiście. Miało być ich
odtąd siedmiu, co odpowiadało ¼ stanu oddziału. Poza tym w bry-
gadzie wojska koronnego miało znajdować się sześciu towarzyszy
sztandarowych, a w brygadzie wojska litewskiego czterech, co odpo-
wiadało liczbie szwadronów53.
Podobną drogę przeszły pułki przedniej straży wojska koronnego.
Początkowo każdy z nich był zorganizowany według innego „etatu”.
Pułk przedniej straży szefostwa generała majora Kajetana Kurdwa-
nowskiego, przydzielony do Dywizji Ukraińskiej i Podolskiej, miał
składać się w 1775 r. z 11-osobowego sztabu i pięciu szwadronów
po 141 głów, czyli łącznie z 716 ludzi. Sztab mieli tworzyć: szef puł-
ku, pułkownik, podpułkownik, major, kwatermistrz, adiutant, audy-
tor, felczer sztabowy, siodlarz, konował i podprofos. Natomiast każ-
dy szwadron miał składać się z rotmistrza, pierwszego porucznika54,
drugiego porucznika55, podporucznika, 64 towarzyszy, wachmistrza,
sześciu podoficerów, trębacza, 64 szeregowych i felczera. Na utrzyma-
nie pułku Kurdwanowskiego przeznaczono 460 917 zł i 15 gr rocz-
nie, przy czym podobnie jak w pierwszym kompucie brygad kawa-
lerii narodowej przewidziano również fundusz na umundurowanie
podoficerów, pocztowych i funkcyjnych oraz pieniądze na furaż dla
koni towarzyskich, podoficerskich, szeregowych i funkcyjnych oraz
na „medycynę”56.
52
Ponieważ w brygadach istniały tzw. lejbchorągwie, których rotmistrzami byli
komendanci i wicekomendanci brygad, mogli oni jako pełniący służbę rotmistrzo-
wie stać na czele szwadronu. Tak było np. w I Brygadzie Kawalerii Narodowej, gdzie
szwadronistami byli: w 1 Szwadronie – brygadier R. Dzierżek, w 2 Szwadronie – wi-
cebrygadier P. Hadziewicz, w 3 Szwadronie – porucznik K. Stempkowski, w 4 Szwa-
dronie – porucznik S. Czarnkowski, w 5 Szwadronie – porucznik J. M. Wąsowicz,
a w 6 Szwadronie – porucznik T. Wiewiórkowski – zob. APK, AMCh, 1147, k. 59;
J. Wielhorski, Szable..., s. 12; M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 48.
53
Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga
Narodów, Warszawa 1786, s. 258, 428.
54
Z francuska zwany też wówczas premier leutnant lub „premier porucznik”
(przyp. red. A. S.).
55
Z francuska zwany również wtedy second leutnant albo „second porucznik”
(przyp. red. A. S.).
56
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/157, k. 2v.
112 MACIEJ TRĄBSKI

Dużo prostszą strukturę organizacyjną miał pułk przedniej stra-

ży szefostwa generała majora Arnolda Byszewskiego z Dywizji Wiel-
kopolskiej. W etacie podano tylko liczbę ludzi wchodzących faktycz-
nie w jego skład w drugiej połowie 1775 r., w tzw. racie lipcowej.
Byli to: szef, pułkownik, ośmiu rotmistrzów, dziewięciu poruczni-
ków, dziewięciu chorążych, 150 towarzyszy, 151 szeregowych, dzie-
więciu podoficerów oraz felczer, kowal i dziewięciu trębaczy57. Jak
wynika z raportów miesięcznych, sporządzonych w połowie 1775 r.,
pułk Byszewskiego składał się z dziewięciu szwadronów, w tym z tzw.
lejbszwadronu, w którym rotmistrzem był szef jednostki58. Powinno
w nich służyć 26 oficerów, 198 towarzyszy, dziewięciu podoficerów,
dziewięciu trębaczy, 198 szeregowych oraz trzech felczerów i trzech
kowali, łącznie 448 ludzi. Oddział ten teoretycznie miał wyodrębnio-
ny sztab wyższy i niższy. W skład pierwszego wchodził tylko szef jed-
nostki, generał Byszewski, a następnie również pułkownik, a do szta-
bu niższego zaliczali się adiutant i pauker oraz pełniący obowiązki
audytora regent, felczer sztabowy, konował i woźnica, których stano-
wiska były jeszcze nieobsadzone. Z kolei funkcyjni, mianowicie fel-
czerzy i kowale, służyli w 1, 2 i 3 Szwadronie59. Na utrzymanie puł-
ku Byszewskiego w 1775 r. przeznaczono 197 100 zł, przy czym były
to tylko pieniądze na żołd. Nie dostał on natomiast żadnych środków
na umundurowanie, furaż czy lekarstwa60.
W 1775 r. opracowano dwa etaty dla pułków przedniej straży
o ujednoliconej strukturze. W pierwszym „Regiment ułanów przed-
niej straży” miały tworzyć sztab i pięć szwadronów. W skład szta-
bu wchodzili szef lub pierwszy pułkownik, pułkownik komendant
jednostki, major, adiutant, regimentskwatermistrz, audytor, kape-
lan, felczer sztabowy, beraiter, czyli „regimentowy ujeżdżacz koni dla
szeregowych”, siodlarz, konował, profos, podprofos i woźnica wozu
sztabowego. Łącznie było to 14 ludzi. Do szwadronu miało należeć
142 ludzi, w tym czterech oficerów (rotmistrz, pierwszy porucznik,
drugi porucznik i podporucznik), 64 towarzyszy, jeden wachmistrz,
sześciu podoficerów, 64 szeregowych oraz trzech funkcyjnych – trę-
bacz, felczer i woźnica szwadronowego wozu prowiantowego. W su-

57
Ibidem.
58
APK, APodh., IX-3/50.
59
Ibidem, VIII-2/1–3.
60
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/157, k. 2v.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 113

mie pułk przedniej straży miał liczyć 724 żołnierzy i funkcyjnych61.

Etat ten był więc wzorowany na przedstawionym powyżej etacie
pułku Kurdwanowskiego, a zmodyfikowany zgodnie z późniejszymi
przemyśleniami i rozwiązaniami wzorowanymi na organizacji Regi-
mentu Gwardii Konnej Koronnej. Do najważniejszych zmian można
zaliczyć dodanie etatu kapelana, beraitera i profosa w sztabie pułku
oraz woźniców z wozami w sztabie i każdym szwadronie. Budżet puł-
ku miał w tym przypadku wynosić 478 153 zł oraz 3⅓ gr rocznie62.
Według drugiego projektu każdy pułk miał składać się z dziewię-
cioosobowego sztabu i pięciu szwadronów po 80 głów, a więc łącznie
z 409 ludzi. Sztab tworzyli: szef lub pierwszy pułkownik, pułkow-
nik komendant jednostki, major, kwatermistrz, adiutant, audytor,
felczer pułkowy, podprofos i woźnica wozu sztabowego „pod kasę
i medykamenty”. Natomiast do każdego szwadronu powinni nale-
żeć: rotmistrz, dwóch poruczników, podporucznik, 34 towarzyszy,
wachmistrz, czterej podoficerowie, 34 szeregowych, trębacz, felczer
i woźnica szwadronowy wozu prowiantowego63. Płaca przewidziana
na jeden „regiment przedniej straży” miała wynosić według tego eta-
tu 278 555 zł i 22 gr, oraz 310∕11 denarów. Wyznaczono też fundusz na
broń, amunicję, umundurowanie i oporządzenie podoficerów i szere-
gowych, a także na remont koni dla całego pułku. Wynosił on 4203 zł
oraz 7 gr i 5 denarów64.
Niestety, po zmniejszeniu w 1776 r. budżetu armii Rzeczypospo-
litej Obojga Narodów o połowę na każdy pułk przedniej straży woj-
ska koronnego przeznaczono po 200 479 zł i 15 gr65. Spowodowało
to obniżenie etatów oraz rozformowanie dwóch chorągwi66. Opraco-
wano też nowy etat. Od 1777 r. pułki przedniej straży składały się
więc z 10-osobowego sztabu i ośmiu chorągwi po 46 żołnierzy, w tym
trzech oficerów (rotmistrza, porucznika, chorążego) oraz 20 towarzy-
szy, dwóch podoficerów, jednego trębacza i 20 pocztowych. Łącznie

61
BCz, sygn. 13 990 II, Regulameny płacy całego wojska koronnego..., s. 9–10.
62
Ibidem, s. 10–12.
63
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/157, k. 15v–16.
64
Ibidem.
65
Biblioteka Narodowa w Warszawie, nr inw. BN XVIII.3.1284, Konstytucje Sey-
mu Ordynaryjnego Warszawskiego roku 1776. Komput y Płaca Woyska Koronnego,
s. 30; M. Siciński, op. cit., s. 247.
66
APK, AMCh, 1150, k. 37; M. Siciński, op. cit., s. 248.
114 MACIEJ TRĄBSKI

pułk miał liczyć 378 żołnierzy i funkcyjnych, a żołd towarzysza po-

winien wynosić 800 zł67.
Pomimo przyjęcia jednolitego etatu i związanej z nim płacy oba
pułki koronne zachowały jednak pewne różnice organizacyjne. Jak
już wspomniano, w obu oddziałach do sztabu miało należeć 10 osób,
z tym że w pułku Byszewskiego na etacie znajdowali się regent, furier
i konował, a w pułku z Dywizji Ukraińsko-Podolskiej profos, siodlarz
i kowal. Należy dodać, że konował pełnił też obowiązki kowala i na
odwrót. Na etacie szwadronu w pułku Byszewskiego brakowało dru-
giego podoficera (kaprala), a pierwszego towarzysza określano mia-
nem namiestnika – z tego tytułu pobierał on wyższy żołd. Natomiast
w pułku Dywizji Ukraińsko-Podolskiej pierwszego na liście chorągwi
towarzysza także często nazywano namiestnikiem, lecz pobierał on
normalny, towarzyski, żołd.
Trzeba też zauważyć, że w obu pułkach pocztowi, tak jak w epo-
ce saskiej, byli utrzymywani z żołdu towarzyszy. Towarzysz musiał ze
swojego żołdu opłacić również furaż dla dwóch koni – swojego i pocz-
towego. Ponieważ zazwyczaj kwaterował z pocztowym, ułatwiało to
sytuację, ale jednocześnie pocztowy był niejednokrotnie zmuszany
do wypełniania szeregu pozasłużbowych obowiązków, jakimi obar-
czał go towarzysz68. Poza tym nie było wyznaczonych środków na
uzbrojenie, umundurowanie i oporządzenie żołnierzy oraz na furaż
i remont koni, a nawet na reperację broni i na amunicję69.
W 1780 r. szefowie dwóch pułków przedniej straży wojska ko-
ronnego – Byszewski i Miączyński – złożyli niemal jednobrzmią-
ce petycje do króla Stanisława Augusta o zwiększenie etatu i płacy
w ich oddziałach. Wiązało się to z przyznaniem przez sejm w tym
roku dodatkowych pieniędzy na utrzymanie wojska70. Obaj szefowie
postulowali powiększenie sztabu o etat majora, kwatermistrza i au-
dytora. Kolejną prośbą było zaprowadzenie wozów prowiantowych
dla każdej chorągwi oraz wozu sztabowego pod medykamenty. Da-
lej, ponieważ wachmistrze, podoficerowie i trębacze służyli na włas-
nych koniach, a dostawali niewielki żołd, proponowano przyzna-

67
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/81, s. 175.
68
BCz, sygn. 3179, s. 311; Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności w Krako-
wie (dalej cyt. BPAU), sygn. 1167, k. 7–8.
69
Szerzej zob. M. Trąbski, Pułki przedniej straży wojska koronnego 1768–1794,
Zabrze 2012.
70
BCz, sygn. 2644, s. 393–394; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski..., s. 173.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 115

nie dodatkowego funduszu na remont ich wierzchowców. Nie było

także pieniędzy na niespodziewane wydatki, które musieli pokrywać
ze swojej gaży szefowie, więc wnoszono o przyznanie funduszu na
„extra expensa”. Dwa ostatnie punkty dotyczyły zaś podniesienia
żołdu rotmistrzów do wysokości żołdu kapitana z kompanią w regi-
mencie piechoty i „porównania” gaży szefa do pensji innych szefów
wojska koronnego71.
Petycje Byszewskiego i Miączyńskiego znalazły zrozumienie u kró-
la i członków Departamentu Wojskowego. Dlatego też na mocy re-
zolucji z 6 marca 1781 r. część postulatów została spełniona. Oba
pułki otrzymały po 16 000 zł rocznie na żołd dla majora, audytora
i kwatermistrza oraz na wozy prowiantowe, a także po 210 zł na me-
dycynę. Poza tym pułk Byszewskiego dostał dodatkowo 8000 zł dla
komendy pełniącej służbę w Warszawie72. Brakowało jednak środ-
ków na remont koni oraz na podwyższenie gaży szefów i żołdu rot-
mistrzów.
Taki stan trwał do 1785 r., kiedy to został ogłoszony etat woj-
ska koronnego, zgodnie z którym ostatecznie zamierzano ujednoli-
cić organizację obu pułków przedniej straży. Odtąd miały one liczyć
po 391 głów i pobierać po 217 789 zł rocznie. Sztab składał się z sze-
fa, pułkownika, majora, kwatermistrza, adiutanta, audytora, felcze-
ra sztabowego, trzech felczerów, profosa, siodlarza, kowala, rusznika-
rza i woźnicy wozu sztabowego. W szwadronie powinno znajdować
się natomiast trzech oficerów (rotmistrz, porucznik i chorąży), 20 to-
warzyszy, w tym jeden namiestnik, dwóch podoficerów, czyli wach-
mistrz i kapral, jeden trębacz, 20 szeregowych i woźnica z wozem
prowiantowym73. W takim też kształcie organizacyjnym oba pułki
przetrwały do 1789 r.

71
APK, AMCh, 1150, s. 15–16; ibidem, 1152, s. 7. Podobnie jak w przypadku
IV Brygady Kawalerii Narodowej, generał Golcz w 1777 r. przedstawił projekt polep-
szenia płacy w pułku przedniej straży. Postulował, aby dodać do pułku Byszewskiego
etat majora oraz puszkarza, i proponował zwiększenie gaży adiutanta, felczera szta-
bowego, siodlarza i konowała. Zbędny natomiast wydawał się dowódcy dywizji pro-
fos, choć należy jednak pamiętać, że Byszewski nie zwerbował profosa, lecz furie-
ra. Zdaniem generała Golcza powinno się też zwiększyć fundusz na medycynę oraz
na wydatki nadzwyczajne. Łącznie należało podwyższyć budżet pułku do 205 122 zł
i 15 gr – zob. ibidem, 1140, s. 274–275.
72
K. Górski, op. cit., s. 350–351.
73
BPAU, sygn. 175, k. 3; K. Górski, op. cit., s. 157–158.
116 MACIEJ TRĄBSKI

W 1776 r. do 2 300 000 zł zredukowano również budżet wojska

Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z tego na dwie brygady kawalerii
narodowej przeznaczono 600 000 zł, na pięć pułków przedniej stra-
ży 496 100 zł, a dla „exercer maystra do kawaleryi” 4000 zł74. Etato-
wo brygada litewska była złożona z 16 chorągwi, z których formowa-
no cztery szwadrony. Początkowo dowództwo jednostki obejmowało
ośmiu oficerów sztabu wyższego, mianowicie komendanta, wice-
komendanta, dwóch poruczników sztabowych, adiutanta, kwater-
mistrza, audytora i felczera brygadowego, oraz dziewięciu żołnie-
rzy w sztabie niższym – czterech podfelczerów, paukera, konowała,
dwóch kowali i woźnicę wozu sztabowego.
W każdej chorągwi służyło natomiast dwóch oficerów, jeden
namiestnik, 12 towarzyszy, jeden podoficer i 12 szeregowych, przy
czym w dwóch chorągwiach „porucznikami” byli komendant i wi-
cekomendant brygady. Etat brygady dopełniało dziewięciu trębaczy
i 16 rotmistrzów. Łącznie liczyła ona 488 żołnierzy.
Na utrzymanie jednej brygady jazdy narodowej w budżecie woj-
ska litewskiego przewidziano 300 000 zł, przy czym z pieniędzy tych
miał być płacony nie tylko żołd – towarzysz miał otrzymywać rocz-
nie 500 zł, a szeregowy 400 zł – ale również 2800 zł zamierzano wy-
gospodarować na „amunicje, exekucje i extraexpensa”75. Żołnierze
z pieniędzy otrzymywanych w żołdzie mieli wyżywić siebie i konie,
potrącano im także część pieniędzy na zakup broni, oporządzenia,
mundurów oraz na remont koni.
Niestety, niewydolność budżetu Wielkiego Księstwa Litewskiego
odbiła się też na organizacji wojska, w tym również jazdy autora-
mentu narodowego. Przykładowo, już w pierwszym kwartale 1776 r.
Brygadzie Husarskiej („Ussarskiej”)76 „odtrącono” 11 800 zł, a Bry-
gadzie Petyhorskiej77 18 416 zł i 15 gr78. Ostatecznie brygady otrzy-
mywały mniej pieniędzy, niż przewidywał etat, co z kolei powodo-

74
Volumina Legum..., t. 8, s. 565; BCz, sygn. 2555, Komput i płaca wojska
W.X.Lit. uchwały Sejmu na sesji Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej
z 9 XII 1776 r., s. 5–6.
75
AGAD, Militaria z Jabłonny (dalej cyt. MJ), 19, s. 3; APK, AMCh, 1195, s. 89–
–90; ibidem, 1196, s. 35, 315; BCz, sygn. 2555, s. 13–16; M. Machynia, V. Rakutis,
Cz. Srzednicki, op. cit., s. 49.
76
Zwano ją też „Brygadą Kowieńską” (przyp. red. A. S.).
77
Nazywano ją także „Brygadą Pińską” (przyp. red. A. S.).
78
BCz, sygn. 2555, s. 11.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 117

wało konieczność urlopowania części żołnierzy, gdyż brakowało pie-

niędzy nawet na żołd79.
Poza tym w 1777 r. brygady przeszły drobne zmiany organizacyj-
ne, co wiązało się ze wspomnianą powyżej redukcją budżetu. W ich
efekcie zmniejszono liczbę żołnierzy do 478. Odtąd sztab wyższy miał
składać się z 21 „głów”: komendanta, wicekomendanta, 16 rotmi-
strzów, audytora, kwatermistrza (kasjera) i adiutanta, a sztab niższy
z 11 żołnierzy, czyli z felczera brygadowego, następnie zaliczanego do
sztabu wyższego, czterech podfelczerów, paukera, trębacza sztabowe-
go, konowała brygadowego, dwóch kowali (podkonowałów) i woź-
nicy „sześciokonnego” wozu sztabowego. Jednocześnie komendant
i wicekomendant przestali być porucznikami w chorągwiach80.
W tym miejscu należy zaznaczyć, że odmiennie od brygad wojska
koronnego, w brygadach litewskich istniały różnice w składzie szta-
bów. O ile Brygada Husarska zachowała początkowo skład etatowy,
o tyle w Petyhorskiej w sztabie wyższym w 1778 r. pojawił się „beraj-
ter”, czyli specjalista od wyszkolenia jeździeckiego. Z kolei w skład
sztabu niższego wchodziło dwóch podfelczerów, kaptenarmus, któ-
ry był podoficerem odpowiedzialnym za broń i oporządzenie, dwóch
konowałów, kowal, siodlarz i woźnica, a od 1779 r. również cyrulik.
Łącznie więc sztab wyższy i niższy Brygady Jazdy Narodowej Pety-
horskiej liczyły 33 ludzi81.
W nowym etacie skomplikował się podział żołnierzy na oddzia-
ły, gdyż w brygadzie powinno znajdować się 179 towarzyszy i 195 sze-
regowych. Rozwiązano to następująco. W Brygadzie Husarskiej trzy
chorągwie, mianowicie Jego Królewskiej Mości, Buławy Wielkiej
i Buławy Polnej Litewskiej, obejmowały po dwóch oficerów – po-
rucznika i chorążego, jednym namiestniku, 12 towarzyszy oraz po
jednym podoficerze, dwóch trębaczy i 13 szeregowych. W chorągwi
rotmistrza D. Przeździeckiego służyło zaś dwóch oficerów, jeden na-
miestnik, 11 towarzyszy, jeden podoficer, dwóch trębaczy i 12 sze-
regowych. Natomiast w pozostałych chorągwiach noszących numery

79
AGAD, MJ, 19, s. 3–4; APK, AMCh, 1195, s. 447.
80
APK, AMCh, 1195, s. 89–90; BCz, sygn. 2555, s. 13. Ostatecznie brygadierzy,
wicebrygadierzy i majorzy przestali mieć prawo do porucznikostwa w 1789 r. – zob.
APK, AMCh, 1122, s. 67.
81
Od 1779 r. do połowy lat osiemdziesiątych w raportach Brygady Petyhorskiej
nie wykazywano rotmistrzów, przez co sztab tej jednostki liczył 17 osób – zob. APK,
AMCh, 1195, s. 647–649; ibidem, 1196, s. 317, 319–320, 331–332.
118 MACIEJ TRĄBSKI

od 5 do 16 było po dwóch oficerów, jednym namiestniku, 11 towa-

rzyszy oraz po jednym podoficerze i 12 szeregowych.
Z kolei w Brygadzie Petyhorskiej chorągiew Jego Królewskiej Mo-
ści obejmowała dwóch oficerów, jednego namiestnika, 12 towarzy-
szy, jednego podoficera, dwóch trębaczy i 13 szeregowych. Nieco
inaczej przedstawiał się skład chorągwi Buławy Wielkiej i Buławy Pol-
nej, które tworzyło po dwóch oficerów, jednym namiestniku, 12 to-
warzyszy, jednym podoficerze i 13 szeregowych. Jeszcze inaczej były
zorganizowane chorągwie kasztelana krakowskiego, kasztelana miń-
skiego i starosty mereckiego – służyło w nich po dwóch oficerów, jed-
nym namiestniku, 11 towarzyszy, jednym podoficerze, dwóch tręba-
czy i 12 szeregowych. Natomiast pozostałe chorągwie liczyły dwóch
oficerów, jednego namiestnika, 11 towarzyszy, jednego podoficera
i 12 szeregowych każda.
Szwadron składał się zaś z jednej „starszej chorągwi” i trzech
„młodszych”, więc powinien liczyć czterech poruczników, czterech
chorążych, czterech namiestników, 47 lub 48 towarzyszy, czterech
podoficerów, dwóch trębaczy i 48 lub 49 szeregowych. W sumie da-
wało to 113 lub 115 żołnierzy82.
W trakcie formowania brygad pojawiły się jednak problemy wy-
nikające z faktu, że wcześniej sześć chorągwi było husarskich, a tym
samym służący w nich żołnierze pobierali wyższy żołd niż petyhor-
cy. Oddziały te zajmowały również wyższą pozycję w hierarchii auto-
ramentu narodowego. Ostatecznie, zgodnie z postanowieniem sejmu
z 9 grudnia 1776 r., wyrównano żołd, a chorągwie eks-husarskie sta-
ły się starsze, tj. pierwsze w szwadronie83.
Podobnie jak w wojsku koronnym, także w litewskim w latach
osiemdziesiątych nastąpiły pewne zmiany organizacyjne. W grud-
niu 1783 r. w sztabie wyższym Brygady Husarskiej pojawił się bo-
wiem etat egzercyermajstra, który objął porucznik Antoni Chlewiń-
ski, stając się oficerem odpowiedzialnym za wyszkolenie żołnierzy84.
Oprócz tego w sztabie niższym wprowadzono etat „berajtera” za-
miast dotychczasowego paukera. Z kolei od 1785 r. w Brygadzie Pety-

82
Ibidem, 1195, s. 89–90; ibidem, 1196, s. 317; BCz, sygn. 2555, s. 13.
83
APK, AMCh, 1195, s. 1; M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 47.
84
APK, AMCh, 1195, s. 585. Już w 1777 r. odczuwalny był brak oficera, które-
go obowiązkiem byłoby czuwanie nad wyszkoleniem żołnierzy. W związku z tym
w Brygadzie Petyhorskiej postulowano wprowadzenie etatu majora, co jednak nie
zostało uczynione – zob. ibidem, 1196, s. 35.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 119

horskiej sztab niższy składał się z dwóch podfelczerów, dwóch cyru-

lików, konowała, dwóch kowali i woźnicy. Stąd też pojawił się stały
vakat na etacie paukera i trębacza sztabowego85.
W latach 1775–1788 do wojska litewskiego należało pięć pułków
przedniej straży, które miały również odmienną od jednostek koron-
nych organizację, a także znacząco różniły się pod tym względem od
siebie. Pułk Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości86, pod dowódz-
twem pułkownika Mustafy Abraham Murzy Tuhan Baranowskiego,
składał się ze sztabu i 10 chorągwi. W latach 1775–1776 w pułku po-
winno być według etatu 30 oficerów, 10 namiestników, 150 towa-
rzyszy i 190 pocztowych, co wynikało z istnienia 30 pocztów oficer-
skich, 10 namiestniczych i 150 towarzyskich. Łącznie dawało to 380
żołnierzy. Sztab jednostki obejmował wówczas tylko trzech ofice-
rów – pułkownika, second pułkownika i majora. Oficerowie ci do-
wodzili jednocześnie pierwszymi trzema chorągwiami w pułku.
Skład poszczególnych chorągwi był niejednolity. Chorągiew puł-
kownika obejmowała dwóch oficerów, jednego namiestnika, 25 to-
warzyszy i 29 pocztowych; chorągiew second pułkownika i majora po
dwóch oficerów, jednym namiestniku, 15 towarzyszy i 19 pocztowych,
4, 5, 8, 9 i 10 Chorągwie zaś po trzech oficerów, jednym namiestniku,
15 towarzyszy i 19 pocztowych. Jeszcze inaczej wyglądały 6 i 7 Cho-
rągwie, gdzie powinno służyć po trzech oficerów, jednym namiestni-
ku oraz 10 towarzyszy i 14 pocztowych. Poza etatem znajdował się
audytor, którym z reguły był jeden z towarzyszy, oraz pauker i sześciu
trębaczy, otrzymujących żołd z oszczędności pułkowych87.
Na utrzymanie tak zorganizowanego pułku przewidziano w bud-
żecie 108 800 zł, co wystarczało jedynie na żołd, który w przypadku
towarzysza wynosił tylko 360 zł, a musiał on opłacić z niego furaż
dla dwóch koni oraz „strawne” dla szeregowego. W odniesieniu do
Pułku Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości już w grudniu 1776 r. za-
strzeżono, że „Departament Wojskowy mieć będzie wzgląd na szczu-
płą jego płacę i aż do poprawy przez Rzeczypospolitą w obowiązkach
służby folgować mu będzie”88.

85
Ibidem, 1195, 679–680; ibidem, 1196, s. 491–492.
86
Od 1789 r. Pułk 1 Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej
wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego.
87
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/81, s. 356; APK, AMCh, 1195, s. 91.
88
BCz, sygn. 2555, s. 25–28.
120 MACIEJ TRĄBSKI

Poza tym w grudniu 1776 r. zmodyfikowano etat, obniżając w nim

liczbę żołnierzy do 374, przy zachowaniu bez zmian przewidzianej dla
tego pułku sumy pieniędzy. Od tego momentu w skład sztabu wcho-
dziło dziewięciu ludzi, mianowicie regent (audytor), mułła89, felczer,
pauker i pięciu trębaczy. Natomiast pułkownik oraz podpułkownik
i major byli liczeni w składzie swych lejbchorągwi, jako ich rotmi-
strzowie. W każdej chorągwi służyło czterech oficerów oraz 14 towa-
rzyszy i 18 szeregowych. Spośród oficerów w 1, 7 i 9 Chorągwiach
służyło po dwóch rotmistrzów i dwóch chorążych, a w pozostałych
jeden rotmistrz, jeden porucznik i dwóch chorążych. W każdej cho-
rągwi pierwszy spośród towarzyszy pełnił funkcję namiestnika, a na
miejsce jednego szeregowego w 1 Chorągwi był wachmistrz, w 2, 3,
6 i 9 Chorągwiach kapral, a w 10 Chorągwi furier90. Jak widać, ze
względów praktycznych skorygowano pierwotny etat, wprowadzając
do chorągwi podoficerów.
Następnie na początku 1779 r. po raz kolejny zmniejszono etat
pułku do 369 ludzi. Sztab tworzyło odtąd 12 ludzi: pułkownik, pod-
pułkownik, major, audytor, mułła i felczer oraz sześciu trębaczy,
a chorągwie – dwóch (1, 2 i 3 Chorągwie) lub trzech oficerów, jeden
namiestnik, 14 towarzyszy i 18 szeregowych. Poza etatem znajdowali
się nadal podoficerowie, dopiero jesienią 1781 r. zostali w nim oficjal-
nie uwzględnieni – w każdej chorągwi po jednym. Tym samym liczba
szeregowych już formalnie zmniejszyła się do 17 na chorągiew91.

89
Był to skutek tego, że w pułkach straży przedniej wojska Wielkiego Księstwa
Litewskiego służyło wówczas sporo Tatarów litewskich. Szerzej o ich wcześniejszej
oraz ówczesnej służbie w armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów zob. choćby:
S. Kryczyński, Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, Warsza-
wa 1938; idem, Kronika wojenna Tatarów litewskich, oprac. i przypisami opatrzył
J. Tyszkiewicz, Gdańsk 1997–1998; P. Borawski, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej,
Warszawa 1986; P. Borawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, tradycje,
Warszawa 1986; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII–
–XVIII w., Warszawa 1989; idem, Z historii Tatarów polskich 1794–1944. Zbiór szki-
ców z aneksami źródłowymi, Pułtusk 1998; idem, Z historii Tatarów polskich 1794–
–1944, Pułtusk 2002; idem, Tatarzy w Polsce i Europie. Fragmenty dziejów, Pułtusk
2008; A. A. Miśkiewicz, J. Kamocki, Tatarzy Słowiańszczyzną obłaskawieni, Kraków
2004; Lithuanian Tartar Warriors. Exhibition Catalogue, Vytautas the Great War Mu-
seum. National Museum of Lithuania. Union of Lithuanian Tartar Communities,
Kaunas 2007 (przyp. red. A. S.).
90
APK, AMCh, 1190, s. 331–342.
91
Ibidem, 1190, s. 527, 649; BPAU, sygn. 175, k. 16; M. Machynia, V. Rakutis,
Cz. Srzednicki, op. cit., s. 164–166.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 121

Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej92, którego każdo-

razowym szefem był hetman wielki litewski, składał się z jednooso-
bowego sztabu (sic!) i pięciu chorągwi. Pułkiem najpierw dowodził
pułkownik Michał Hołyński (1776–1778), a następnie pułkownik
Józef Jeleński (1778–1793). W chorągwi pułkownika służyło dwóch
oficerów, 11 towarzyszy, jeden trębacz, dwóch podoficerów i 13 sze-
regowych. Natomiast w pozostałych czterech chorągwiach znajdowa-
ło się po trzech oficerów, 11 towarzyszy oraz po jednym trębaczu
i 15 szeregowych. Łącznie pułk liczył 150 żołnierzy, co odpowiadało
sile szwadronu w armii pruskiej lub rosyjskiej93. Na jego utrzymanie
przewidziano zaledwie 40 800 zł, co w całości przeznaczano na gażę.
Żołd towarzysza wynosił tylko 300 zł, z czego, podobnie jak w puł-
ku Jego Królewskiej Mości, musiał on utrzymać również dwa konie
i szeregowego94. Należy podkreślić, że brak sztabu oraz podoficerów
w większości chorągwi uniemożliwiał w praktyce bojowe przygoto-
wanie jednostki.
Identyczna sytuacja istniała w Pułku Przedniej Straży Buławy Pol-
nej Litewskiej95 szefostwa hetmana polnego litewskiego. W latach
1776–1791 dowodził nim pułkownik Kazimierz Romanowski. Była

92
Od 1789 r. Pułk 2 Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej.
93
Trafność tak sformułowanej oceny potwierdza analiza literatury dotyczącej
organizacji armii naszych ówczesnych sąsiadów oraz innych czołowych armii euro-
pejskich – zob. chociażby: Дж. Денисон, История конницы. Книга I, Москва 2001
(pierwsze wydanie – Санкт-Петербург 1897); История конницы. Книга II. Приме-
чания Брикса к „Истории конницы Денисона”, Москва 2001 (pierwsze wydanie
– Санкт-Петербург 1897); М. И. Марков, История конницы. Книга 3. От Фрид-
риха Великого до Александра Суворова, Москва 2009; R. Chartrand, E. Leliepvre –
colour plates, Louis XV’s Army (1): Cavalry & Dragoons, London 1996; M. Guddat,
Kürassiere, Dragoner, Husaren. Die Kavallerie Friedrichs des Großen, Hamburg 1996;
В. В. Тараторин, Конница на войне. История кавалерии с древнейших времён до
эпохи наполеоновских войн, Минск 1999; P. Haythornthwaite, B. Fosten – illustra-
tor, Frederick the Great’s Army (1): Cavalry, Oxford 2002; А. П. Манжола, Тысячи-
летие русской конницы, Москва–Минск 2006; J. Engelmann, mit Gemälden von
G. Dorn, Die Kavallerie-Regimenter Friedrich des Großen, Potsdam [b.r.w.]; D. Black-
more, British Cavalry in the Mid-18th Century, Nottingham 2008 (przyp. red. A. S.).
94
AGAD, MJ, 21, s. 19, 38; AGAD, Tzw. ML, dz. VII/81, s. 358; APK, AMCh, 1191,
s. 5–6; BPAU, sygn. 175, k. 16; BCz, sygn. 2555, s. 5, 29–32; M. Machynia, V. Raku-
tis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 185–187.
95
Od 1789 r. był to Pułk 3 Przedniej Straży Buławy Polnej Litewskiej. W 1792 r.,
po skasowaniu prerogatyw hetmanów polnych, Pułk 3 Przedniej Straży wojska Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego. Po objęciu rządów przez targowiczan pułk powrócił jed-
nak do wcześniejszej nazwy.
122 MACIEJ TRĄBSKI

to również jednostka o sile 150 „szabel” w pięciu chorągwiach, z tym

że w każdej z nich służył jeden namiestnik w miejsce towarzysza,
przy braku jakiegokolwiek podoficera. Pułk pobierał też taką samą
liczbę pieniędzy jak poprzedni96.
Pozostałe dwa pułki przedniej straży stanowiły jednostki ułań-
skie, które w latach 1733–1764 znajdowały się na żołdzie saskim,
a po śmierci Augusta III powróciły do kraju. Szefem, a zarazem do-
wódcą pierwszego z nich, aż do wybuchu insurekcji kościuszkow-
skiej, był generał Józef Bielak97. Pułk składał się z 11-osobowego szta-
bu i sześciu chorągwi. W skład sztabu wyższego wchodzili szef pułku,
major, kwatermistrz, regent i czterech adiutantów-chorążych, a w skład
niższego pauker, felczer i „fanszmitt”98. Natomiast każda chorągiew
obejmowała czterech oficerów, jednego namiestnika, 28 towarzyszy,
jednego trębacza, jednego podoficera i 29 szeregowych. Łącznie pułk
ten powinien liczyć 395 żołnierzy, a jego utrzymanie kosztowa-
ło 167 400 zł rocznie, przy czym zarówno towarzysz, jak i szerego-
wy mieli pobierać po 300 zł, 8790 zł zaś przeznaczano na wymianę
umundurowania wszystkich żołnierzy oraz zapewne na wydatki nad-
zwyczajne99.
Szefem i dowódcą drugiego z pułków eks-ułańskich wojska litew-
skiego, po ustąpieniu w 1774 r. Aleksandra Mustafy Koryckiego, zo-
stał pułkownik Ignacy Poniatowski, który zajmował to stanowisko
do 1780 r.100 Według etatu pułk miał liczyć łącznie 327 żołnierzy.
W sztabie powinni znajdować się: pułkownik, major, regent, dwóch
chorążych, felczer, pauker, kowal i profos, a w skład każdej chorą-
gwi miało wchodzić trzech oficerów (rotmistrz, porucznik i chorąży),
24 towarzyszy oraz jeden podoficer, jeden trębacz i 24 szeregowych.
Na ich roczne utrzymanie przeznaczano 138 300 zł. Żołd towarzy-
szy i szeregowych wynosił tyle samo co w pułku opisanym wcze-
śniej101. Jednakże w latach 1777–1778 wprowadzono pewne korek-
96
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/81, s. 360; APK, AMCh, 1191, s. 1; BCz, sygn. 2555,
s. 5, 33–36; M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 198–200.
97
Pułk przedniej straży gen. Bielaka w 1789 r. otrzymał numer 4 w hierarchii tej
formacji w wojsku litewskim.
98
Ten niemieckojęzyczny termin oznaczał kowala podkuwacza (przyp. red. A. S.).
99
AGAD, MJ, 22, s. 20, 89–91, 105–107; APK, AMCh, 1194, s. 7–9, 39–40;
BPAU, sygn. 175, k. 17; BCz, sygn. 2555, s. 5.
100
Od 1789 r. był to Pułk 5 Przedniej Straży wojska Wielkiego Księstwa Litew-
skiego.
101
BCz, sygn. 2555, s. 5, 37.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 123

ty w etacie, zarówno w składzie sztabu, jak i chorągwi102. Ostatecznie

od marca 1778 r. sztab pułku obejmował 11 żołnierzy, gdyż rozsze-
rzono go o adiutanta w stopniu rotmistrza oraz o mułłę. Natomiast
w skład chorągwi wchodziło trzech lub czterech oficerów, jeden na-
miestnik, 22 towarzyszy, jeden podoficer, jeden trębacz i 23 szerego-
wych. Czwarty oficer w części chorągwi był nadliczbowy. Początko-
wo był to jeden porucznik i dwóch chorążych, a następnie czterech
chorążych nadliczbowych, z których dwóch przeniesiono ze zredu-
kowanego sztabu. W celu uzyskania oszczędności na utrzymywanie
w sztabie i w chorągwiach nadkompletu oficerów aż do 1788 r. rezy-
gnowano z zaciągu do pułku od 20 do 40 żołnierzy; w latach osiem-
dziesiątych w sztabie brakowało też paukera103. W tym czasie dwu-
krotnie zmieniał się jego dowódca. W latach 1780–1787 był nim
bowiem pułkownik Jan Gorcza, a w latach 1787–1794 pułkownik
Stanisław Byszewski104.
Obok brygad i pułków znajdujących się na etacie dwóch wojsk ar-
mii Rzeczypospolitej Obojga Narodów funkcjonowały jeszcze wspo-
mniane wcześniej dwa pułki milicji nadwornej Jego Królewskiej Mo-
ści, czyli ułani nadworni. Były to kolejne pułki służące wcześniej
na żołdzie saskim. Pułkiem nadwornym polskim dowodził pułkow-
nik Ignacy Woyna, a następnie pułkownik Stanisław König, nato-
miast pułkiem nadwornym tatarskim pułkownik Abraham Skirmott,
a później pułkownik Jakub Azulewicz105. W skład sztabu wyższe-
go pułku ułanów w latach 1775–1792 wchodzili: szef, pułkownik
i major, a w skład sztabu średniego i niższego: kwatermistrz, adiu-
tant, pułkowy felczer, sztabowy trębacz, konował i rusznikarz. Etat
pojedynczego szwadronu tworzyli zaś: rotmistrz, dwóch poruczni-
ków, dwóch chorążych, czterech namiestników, 56 towarzyszy, je-
den wachmistrz, trzech kaprali, dwóch trębaczy, 60 szeregowych oraz
felczer, kowal i siodlarz. Łącznie pułk ułanów królewskich liczył eta-

102
APK, AMCh, 1193, s. 7, 15, 19, 39–40.
103
Ibidem, 1193, s. 55–292; BPAU, sygn. 175, k. 16v.
104
M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 227–229.
105
Od 1789 r. były to: Pułk 1 Jego Królewskiej Mości i Rzplitej Lekkiej Jazdy oraz
Pułk 2 Jego Królewskiej Mości i Rzplitej Lekkiej Jazdy. Pierwszy z tych oddziałów
w 1793 r. wszedł w skład wojska koronnego jako Pułk 5 Ułanów, a drugi rok wcze-
śniej w skład wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego jako Pułk 6 Przedniej Straży.
124 MACIEJ TRĄBSKI

towo 411 ludzi. Do tego dochodziły dwa wozy sztabowe i po jednym

szwadronowym. Obsługujący je woźnice nie liczyli się do etatu106.
Reformy armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów przeprowadzo-
ne w latach 1775–1777 stanowiły jedynie pierwszy krok w działa-
niach mających na celu wzmocnienie jej sił zbrojnych. W kawalerii
polegały one na unowocześnieniu jej organizacji przez sformowanie
brygad i pułków stanowiących formacje taktyczne i administracyj-
ne. Kolejnym krokiem miała być aukcja wojska. Dobry moment do
jej przeprowadzenia pojawił się w 1788 r. Wiązało się to z trwającą
od roku wojną turecką, która coraz bardziej angażowała siły i uwa-
gę Rosji.
Należy też podkreślić, że powiększenie wojska było powszechnie
akceptowane na sejmikach. Szlachta nie godziła się jednak na pod-
niesienie podatków i żądała przede wszystkim pomnożenia kawalerii
autoramentu narodowego. Jej zdaniem miała ona zostać wzmocnio-
na przez przeformowanie w pułki przedniej straży trzech ostatnich
regimentów konnych wojska koronnego107.
Stąd sprawa aukcji wojska i miejsca w jego strukturach kawalerii
stanowiła jedno z najważniejszych zagadnień poruszanych w trakcie
posiedzeń Sejmu Czteroletniego. W ciągu pierwszego roku obrad posło-
wie zgłaszali liczne projekty etatu108. Ostatecznie po burzliwej dyskusji
sejmowej 9 lutego 1789 r. spełniono postulaty republikanów opowia-
dających się za staropolskim modelem wojska. Trzy dni później król
Stanisław August podpisał rozporządzenie następującej treści:

Chcąc przyspieszyć powiększenie kawalerii narodowej, w brygadach

i pułkach przedniej straży, na sposób których i trzy regimenty konne
dragonii transformować, tak aby każda chorągiew kawalerii narodowej
z głów 150, a zaś przedniej straży z głów 135, miarkując towarzysza
z jednym szeregowym formowała całkowity szwadron, do których to
pułków i Tatarowie wchodzić mogą.

106
APK, AMCh, 1146, s. 267.
107
E. Rostworowski, Sprawa aukcji..., s. 232–239; L. Ratajczyk, Wojsko i obron-
ność Rzeczypospolitej 1788–1792, Warszawa 1975, s. 16; M. Trąbski, Kawaleria
narodowa w latach Sejmu Czteroletniego, na przykładzie II Ukraińskiej Brygady Ka-
walerii Narodowej, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2009, R. 10 (61),
nr 1 (226), s. 7.
108
L. Ratajczyk, Wojsko i obronność..., s. 66–75.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 125

W myśl tego samego aktu oddziały miały zostać dokompletowa-

ne do 31 maja 1789 r., a w razie opóźnienia winni zaniedbania ko-
mendanci mieli zostać usunięci z zajmowanych stanowisk109.
Chcąc zapełnić szeregi jazdy, zdecydowano się podnieść żołd
roczny towarzyszom do 1200 zł w kawalerii narodowej i do 1000 zł
w przedniej straży. Z tej kwoty jednak po potrąceniach na utrzyma-
nie szeregowego i dwóch koni, a także do czasu spłacenia pożyczki na
mundury, broń i wyposażenie pozostawało towarzyszowi służącemu
w brygadzie kawalerii narodowej 17 zł na miesiąc, a w pułku przed-
niej straży 10 zł. Dla porównania: żołd szeregowego w piechocie wy-
nosił 14 zł miesięcznie, a chorążego, z którego stopniem był zrówna-
ny towarzysz kawalerii narodowej – 90 zł110.
Sprawiało to, że wbrew pozorom służba w kawalerii autoramen-
tu polskiego nie była opłacalna, a szczególnie przestało się kalku-
lować wystawianie „pocztu sowitego”, gdyż po wszystkich potrące-
niach towarzyszowi pozostawało 26 gr i 6 denarów111. Dodatkowo
w styczniu 1790 r. Komisja Wojskowa wprowadziła nowe stawki żoł-
du, w których osobno występowała płaca towarzysza i szeregowego.
Ich wysokość określono następująco:

Towarzysz od Kawaleryi Narodowey na swoią Osobę i na dwa Konie

bierze na Kwartał Złł. Pol. 220, gr. 13, den. 3, Szeregowy od Kawaleryi
Narodowey na Miesiąc bierze Złł. Pol. 15, Towarzysz od Pułku Przedniey
Straży na swoią Osobę i na dwa Konie bierze na Kwartał Złł. Pol. 170,
gr. 13, den. 3, Pocztowy bierze na Miesiąc żołd Złł. Pol. 15112.

Miało to na celu z jednej strony polepszenie gospodarki w chorą-

gwiach, a z drugiej – zwiększenie opłacalności służby dla towarzyszy,
którym nie potrącano niczego z żołdu na utrzymanie pocztowych.
Niemniej jednak w 1790 r. napływały skargi towarzyszy obu rodza-
jów jazdy narodowej na zbyt niski żołd, niepozwalający na pełnienie

109
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/3, k. 77–77v; K. Górski, op. cit., s. 183; L. Ratajczyk,
Wojsko i obronność..., s. 129–131; J. Wielhorski, Szable..., s. 17.
110
APK, AMCh, 1122, s. 113–114.
111
BCz, sygn. 3508, s. 384; K. Górski, op. cit., s. 191, 216, 231; L. Ratajczyk,
Wojsko i obronność..., s. 387–389.
112
BCz, sygn. 18 060, Komissya Woyskowa Oboyga Narodów, Uniwersał uwiada-
miaiący Obywatelów i wszystkich Mieszkańców Rzeczpospolitey, o wielkości płacy dla
Żołnierza..., 11 stycznia 1790 r., Warszawa.
126 MACIEJ TRĄBSKI

rzetelnej służby. Efektem były w pułkach prośby o dymisję, a w bry-

gadach przewaga pocztów sowitych113.
Kawaleria narodowa wojska koronnego została podzielona na
osiem brygad po 12 chorągwi w każdej114. Pod względem taktycznym
brygady składały się z trzech batalionów dowodzonych przez majo-
rów, po cztery chorągwie w każdym. Zgodnie z etatem uchwalonym
przez Sejm Czteroletni 8 października 1789 r. sztab brygady dzielił
się na wyższy, średni i niższy. Sztab wyższy obejmował brygadiera,
wicebrygadiera i trzech majorów, sztab średni kwatermistrza, audy-
tora, dwóch adiutantów, kapelana i felczera sztabowego, natomiast
sztab niższy tworzyli: furier sztabowy, pauker, trębacz sztabowy, wa-
genmeister, profos, podprofos oraz konował i rusznikarz.
Chorągiew kawalerii narodowej wojska koronnego, zwana też
wymiennie szwadronem, składała się z rotmistrza tytularnego, trzech
oficerów liniowych – porucznika, podporucznika i chorążego, pięciu
namiestników (w tym jeden sztandarowy), 64 towarzyszy, ośmiu
podoficerów (w tym jeden wachmistrz i jeden furier), dwóch tręba-
czy i 64 szeregowych oraz trzech żołnierzy niefrontowych, czyli fel-
czera, kowala i siodlarza115. Jednak ze względu na brak dostatecznej
liczby towarzyszy 3 lutego 1790 r. Komisja Wojskowa zmniejszyła
ich liczbę do 32, zwiększając zarazem liczbę szeregowych do 96116.
Brygady zostały przydzielone po dwie do każdej z czterech dywi-
zji wojsk koronnych, mianowicie do Wielkopolskiej, Małopolskiej,
Wołyńsko-Kijowskiej – następnie Wołyńsko-Podolskiej i Podolsko-
-Bracławskiej – później Bracławsko-Kijowskiej. Zostało to uwidocz-
nione w nazwach jednostek, gdyż od tej pory istniały I i II Wielko-
polskie Brygady Kawalerii Narodowej, I i II Małopolskie Brygady Ka-

113
K. Górski, op. cit., s. 215–216; L. Ratajczyk, Wojsko i obronność..., s. 244.
114
Początkowo zamierzano utrzymać brygady liczące 24 chorągwie i 3670 żoł-
nierzy. Szybko jednak wycofano się z tego – zob. APK, AMCh, 1122, s. 109, 126–
–127, 182.
115
BCz, sygn. 3471, s. 157–159, 757–758; Volumina Legum..., t. 9, wyd. J. Ohryz-
ko, Kraków 1899, s. 114–115; E. Rostworowski, Z dziejów genezy Targowicy. Sprawa
kawalerii narodowej w dobie Sejmu Czteroletniego, „Przegląd Historyczny” (Warsza-
wa) 1954, t. 45, cz. 1, s. 19–24; L. Ratajczyk, Wojsko i obronność..., s. 74–75, 129–
–131; T. Rawski, Siła Zbrojna Narodowa i jej przeciwnicy w 1794 r., „Studia Histo-
ryczno-Wojskowe” (Siedlce) 2006, t. 1, s. 123.
116
Volumina Legum..., t. 9, s. 131; APK, AMCh, 1196, s. 673; K. Górski, op. cit.,
s. 206–207.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 127

walerii Narodowej, I i II Wołyńskie Brygady Kawalerii Narodowej

oraz I i II Ukraińskie Brygady Kawalerii Narodowej117.
Na mocy wspomnianej już decyzji sejmu z 9 lutego 1789 r. zwięk-
szono też liczbę pułków przedniej straży wojska koronnego do pię-
ciu oddziałów przez przekształcenie w ten rodzaj kawalerii ostat-
nich trzech regimentów dragonii. W efekcie tego dotychczasowy Re-
giment Konny (Dragonów) im. Królowej, szefostwa Adama Szydłow-
skiego, przemianowano na Pułk 1 Przedniej Straży im. Królowej,
Regiment Konny Buławy Wielkiej Koronnej na Pułk 2 Przedniej Stra-
ży Buławy Wielkiej Koronnej, a Regiment Konny Buławy Polnej Ko-
ronnej na Pułk 3 Przedniej Straży Buławy Polnej Koronnej. Jedno-
cześnie pułk przedniej straży Byszewskiego otrzymał nazwę Pułku 4
Przedniej Straży, a pułk ks. Lubomirskiego – Pułku 5 Przedniej Stra-
ży wojska koronnego118. Początkowo pułk miał składać się ze szta-

117
W latach 1789–1794 dowódcami brygad kawalerii narodowej wojska ko-
ronnego byli (stopnie w chwili sprawowania dowodzenia): I Wielkopolskiej Bry-
gady Kawalerii Narodowej – generał major Stanisław Łuba (1777/1789–1791), po
nim brygadier Damazy Mioduski (1791–1792) i ostatecznie brygadier/generał major
Antoni Madaliński (1792–1794); II Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej –
brygadier Paweł Biernacki (1789–1794); I Małopolskiej Brygady Kawalerii Narodo-
wej – brygadier Józef Golejewski (1789–1790), po nim brygadier Piotr Hadziewicz
(1790–1793) i brygadier/generał major Kajetan Ożarowski (1793–1794); II Mało-
polskiej Brygady Kawalerii Narodowej – brygadier Jan Eryk Potocki (1789–1792)
i brygadier Adam Walewski (1792–1794); I Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narodo-
wej – generał major Rafał Dzierżek (1777/1789–1792) i brygadier Stanisław Kublic-
ki (1793–1794); II Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narodowej – generał major Roch
Jerlicz (1786/1789–1792) i brygadier Maciej Perekładowski (1792–1794); I Ukraiń-
skiej Brygady Kawalerii Narodowej – generał major Stefan Lubowidzki (1777/1789–
–1792) i brygadier Jan Świeykowski (1792–1794); II Ukraińskiej Brygady Kawalerii
Narodowej – brygadier Michał Wielhorski (1789–1792), brygadier Stanisław Mo-
kronowski (17 IV–1 VIII 1792), brygadier Eustachy książę Sanguszko (1–10 VIII 1792),
brygadier Maciej Perekładowski (19 IX–11 XII 1792), brygadier Franciszek Łaź-
niński (11 XIII 1792–1794), a w końcu brygadier/generał major Benedykt Kołysz-
ko (1794) – zob. M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 77, 110, 141, 175, 206,
235, 264.
118
Volumina Legum..., t. 9, s. 70. Dowódcami pułków przedniej straży wojska
koronnego w latach 1789–1794 byli pułkownicy: Pułku 1 Przedniej Straży – Stani-
sław Wielowiejski (1783–1792) i Andrzej Wielowiejski (1793–1794); Pułku 2 Przed-
niej Straży Buławy Wielkiej Koronnej – Józef Zajączek (1787–1792) i Michał Strzał-
kowski (1792–1794); Pułku 3 Przedniej Straży Buławy Polnej Koronnej – Michał
Kobyłecki (1789–1793); Pułku 4 Przedniej Straży – Józef Byszewski (1778–1791),
Andrzej Dobraczyński (1791–1793) i Ludwik Fabrycy (1793–1794) i Pułku 5 Przed-
niej Straży – Jan Stempkowski (1783–1791), Aleksander Korycki (1791–1793) oraz
128 MACIEJ TRĄBSKI

bu i 10 chorągwi, czyli łącznie z 1369 żołnierzy. Ostatecznie jednak,

wraz z przyjęciem etatu tymczasowego, poprzestano na ośmiu cho-
rągwiach w każdym pułku, co dawało 1099 żołnierzy119. Sztab obej-
mował szefa pułku, pułkownika, podpułkownika i dwóch majorów
w sztabie wyższym oraz kwatermistrza, audytora, dwóch adiutan-
tów, kapelana i lekarza sztabowego w sztabie niższym. W skład szta-
bu niższego wchodziło również ośmiu żołnierzy funkcyjnych: furier
sztabowy, pauker, trębacz sztabowy, wagenmeister, profos, podpro-
fos, konował i rusznikarz.
Chorągiew pułku przedniej straży wojska koronnego składała
się natomiast z trzech oficerów – rotmistrza, porucznika i chorążego,
czterech namiestników, 58 towarzyszy, siedmiu podoficerów – wach-
mistrza i sześciu kaprali, dwóch trębaczy i 58 szeregowych oraz trzech
żołnierzy niefrontowych – felczera, kowala i siodlarza. Pod względem
taktycznym pułk dzielił się na dwa bataliony dowodzone przez ma-
jorów, po cztery szwadrony w każdym120.
Zmiany objęły też kawalerię wojska Wielkiego Księstwa Litew-
skiego. Początkowo chorągwie kawalerii narodowej również tam mia-
ły zostać rozbudowane do 150 „głów”, a przedniej straży do 135, ale
wraz z przyjęciem 22 stycznia 1790 r. etatu tymczasowego zmniejszo-
no liczbę żołnierzy do 99 w chorągwiach kawalerii narodowej i do 98
w chorągwiach przedniej straży121.
Pierwsze zmiany w etacie brygad pojawiły się w raportach z paź-
dziernika 1789 r. Skład sztabów co prawda pozostał taki sam – na-
dal obejmowały one 17 ludzi w Brygadzie I Kawalerii Narodowej
Husarskiej i 16 w Brygadzie II Kawalerii Narodowej Petyhorskiej, ale

Ignacy Kamieński (1793–1794) – zob.: M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 383,
403, 423, 440, 462; M. Trąbski, Pułki przedniej straży...
119
APK, AMCh, 1122, s. 109, 133, 183. Etat tymczasowy zmniejszał liczebność
armii Rzeczypospolitej do 60 000 żołnierzy. Cięcia objęły głównie piechotę, któ-
rej regimenty straciły trzecie bataliony, skasowano też bataliony strzelców. Reduk-
cje stały się konieczne, gdyż w tym czasie Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie
było stać na armię liczącą 100 000 żołnierzy. Nierealne było bowiem zebranie kwoty
40 000 000 zł, potrzebnej na jej utrzymanie. Trafnie podsumował to W. Kalinka
(Sejm Czteroletni, t. 1, Warszawa 1991, s. 370), który napisał: „byłoby błędem mnie-
mywać, że państwo, które od wieku swoją siłę zbrojną zaniedbywało, zdoła od jed-
nego razu przejść do armii regularnej”. Poza tym rychło okazało się, że brakuje też
ochotników do wypełnienia szeregów oddziałów kawalerii, która nadal miała opie-
rać się na organizacji towarzyskiej.
120
Volumina Legum..., t. 9, s. 116–117; J. Wielhorski, Szable..., s. 27.
121
APK, AMCh, 1122, s. 107, 162, 184.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 129

w chorągwiach zwiększono liczbę towarzyszy i szeregowych. Miały

one składać się z rotmistrza tytularnego, dwóch oficerów, jednego
namiestnika, 46 (w czterech chorągwiach) lub 47 towarzyszy oraz
jednego podoficera, jednego trębacza (w ośmiu chorągwiach) i 47
pocztowych. Łącznie tak zorganizowana brygada miała liczyć 1606
ludzi i 1423 konie122. Jak widać, nie zadbano o zwiększenie liczby na-
miestników i podoficerów odpowiedzialnych za wyszkolenie towa-
rzyszy oraz szeregowych.
Właściwe zmiany zaczęto wprowadzać od marca 1790 r., kiedy to
został przyjęty nowy etat. Brygady nadal składały się ze sztabu i 16
chorągwi, jednak pod względem taktycznym dzieliły się na cztery
bataliony i osiem szwadronów. Jednocześnie, odmiennie od wojska
koronnego, w litewskim szwadron formowano z dwóch chorągwi.
Sztab wyższy obejmował brygadiera, wicebrygadiera i trzech majo-
rów, sztab średni dwóch adiutantów, kwatermistrza, audytora i fel-
czera brygadowego, a sztab niższy furiera sztabowego, wagenmaistra,
paukera, trębacza sztabowego, profosa, podprofosa, rusznikarza i ko-
nowała.
W skład chorągwi wchodzili natomiast rotmistrz tytularny, trzech
oficerów – porucznik, podporucznik i chorąży, jeden namiestnik,
44 towarzyszy, sześciu podoficerów, jeden trębacz i 44 szeregowych.
Dodatkowo do szwadronu należeli też: namiestnik sztandarowy, fel-
czer, siodlarz i kowal. Łącznie więc brygada litewska powinna liczyć
1635 ludzi123. Jednakże 3 lutego 1790 r. Komisja Wojskowa zmniej-
szyła liczbę towarzyszy do 22, zwiększając zarazem liczbę szerego-
wych do 66124.
Decyzją Sejmu Czteroletniego zreorganizowano również litewskie
pułki przedniej straży, zaprowadzając we wszystkich jednostkach
sztaby i ujednolicając ich strukturę. Początkowo Pułk 1 Przedniej
Straży Jego Królewskiej Mości miał zachować 10 chorągwi, a pozo-

122
Ibidem, 1196, s. 645–646.
123
Ibidem, 1196, s. 653–654, 669–670. Dowódcami brygad litewskich od 1789 r.
byli brygadierzy: I Husarskiej Brygady Kawalerii Narodowej – Szymon Zabiełło
(1788–1790), Piotr Twardowski (12–14 X 1790), Jan Ogiński (1790–1791) i Mi-
kołaj Sulistrowski (1791–1794), a II Petyhorskiej Brygady Kawalerii Narodowej –
Jan Ogiński (1788–1790), Piotr Twardowski (1790–1793) i Wincenty Mitarnowski
(1793–1794) – zob. M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 43–54, 92–99.
124
Volumina Legum..., t. 9, s. 131; APK, AMCh, 1196, s. 673; K. Górski, op. cit.,
s. 206–207.
130 MACIEJ TRĄBSKI

stałe miały składać się z ośmiu chorągwi po 135 żołnierzy w każdej

i łącznie ze sztabem liczyć po 1098 żołnierzy. Jednakże zgodnie z eta-
tem tymczasowym Pułk 1 Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości
składał się z ośmiu, a pozostałe cztery oddziały z sześciu chorągwi125.
Pod względem taktycznym tylko Pułk 1 Przedniej Straży Jego Kró-
lewskiej Mości dzielił się na dwa bataliony po dwa szwadrony każdy,
a w pozostałych, ze względu na mniejszą liczbę oddziałów, poprze-
stano na szwadronach formowanych z dwóch chorągwi.
Według etatu w skład sztabu Pułku 1 Przedniej Straży wchodzili:
pułkownik, podpułkownik, dwóch majorów, kwatermistrz, audy-
tor, adiutant, lekarz sztabowy i trzech rotmistrzów sztabowych oraz
sześciu żołnierzy, mianowicie furier sztabowy, trębacz sztabowy, wa-
genmaister, rusznikarz, profos i podprofos. W pozostałych czterech
pułkach ich sztaby według etatu tworzyło zaś 15 osób – nie było
drugiego majora i trzeciego rotmistrza sztabowego. W chorągwiach
służyło natomiast trzech oficerów – rotmistrz, porucznik i chorąży,
jeden namiestnik, 44 towarzyszy, jeden wachmistrz, czterech podofi-
cerów, jeden trębacz i 44 szeregowych. Żołnierze niefrontowi, a więc
po jednym felczerze, kowalu i siodlarzu, znajdowali się w co drugiej
chorągwi126.
W obliczu bezpośredniego zagrożenia inwazją wojsk rosyjskich
7 maja 1792 r. Sejm Czteroletni podjął uchwałę, na mocy której zor-
ganizowano dwa pułki „wiernych kozaków”127 w wojsku koronnym

125
APK, AMCh, 1122, s. 107. Pułk Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości prze-
kazał dwie „najmłodsze” chorągwie do pułku Buławy Wielkiej Litewskiej i Buławy
Polnej Litewskiej – zob. ibidem, 1190, s. 223.
126
Ibidem, 1193, s. 541–544. Oddziałami tymi dowodzili: Pułkiem 1 Przedniej
Straży – płk Michał Kirkor (1790–1794); Pułkiem 2 Przedniej Straży – płk Józef Je-
leński (1778–1793), płk Augustyn Kadłubiński (1793–1794); Pułkiem 3 Przedniej
Straży – płk Antoni Chlewiński (1791–1793), płk Jakub Baranowski (1793–1794);
Pułkiem 4 Przedniej Straży – gen. mjr Józef Bielak (1764–1794), a Pułkiem 5 Przed-
niej Straży – płk Stanisław Byszewski (1787–1794) – zob. M. Machynia, V. Rakutis,
Cz. Srzednicki, op. cit., s. 164–170, 185–189, 198–202, 211–213, 227–229.
127
Były to Pułki 1 i 2 Wiernych Kozaków. Sformowano je z Kozaków nadwor-
nych i grodowych, m.in. Bersztadzkich, Korsuńskich, Granowskich i Smilańskich.
Pułk 2 wziął ograniczony udział w wojnie 1792 r., m.in. 9 VI kilkudziesięciu Ko-
zaków zostało włączonych do grupy ochotników, która uczestniczyła w nieudanej
próbie ujęcia hetmana Branickiego. Wbrew opiniom historyków nie brał on jednak
udziału w bitwie pod Zieleńcami, a jedynie na początku lipca uczestniczył w patro-
lach wzdłuż Bugu. Pułk 1 do końca wojny nie ukończył organizacji. W październi-
ku 1792 r. Kozaków z obu pułków wcielono do Pułku Lekkiego Kijowskiego Konfe-
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 131

i jeden pułk tatarski w wojsku litewskim128. Jednak pięć miesięcy póź-

niej oddziały te zostały rozwiązane przez targowicę. Drugim krokiem
mającym zwiększyć potencjał obronny państwa było przejęcie, de-
cyzją sejmu z 15 maja, wszystkich oddziałów prywatnych i włącze-
nie ich w skład armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dotyczyło
to również milicji nadwornej króla. Dlatego też pułk „mahometań-
ski” Azulewicza, przy zachowaniu wcześniejszej organizacji, wszedł
wówczas w skład wojska litewskiego jako Pułk 6 Przedniej Straży129.
Poza tym, przygotowując się do wojny z Rosją, Komisja Wojsko-
wa Obojga Narodów postanowiła podzielić kawalerię na czynną i re-
zerwową. Pierwszą przeznaczono do działań na froncie, a drugą do
zapewnienia bezpieczeństwa wewnątrz kraju. Podział ten był waż-
ny także ze względu na nastroje społeczne oraz niepokój o postawę
szlachty na prowincji, mogącej skłaniać się ku przebywającym wów-
czas przy armii rosyjskiej malkontentom. Oddziały rezerwowe miały
ochraniać trybunały, komisje cywilno-wojskowe i komory skarbowe
oraz zbierać podatki. Charakterystyczne jest to, że w oddziałach re-
zerwowych zamierzano pozostawić większość towarzyszy kawalerii
narodowej. Z każdej brygady koronnej na konsystencjach miało po-
zostać bowiem 240 towarzyszy, a tylko 72 szeregowych, z brygady li-
tewskiej zaś 160 towarzyszy i 96 szeregowych130. Świadczy to o tym,
że władze nie były pewne postawy szlacheckich żołnierzy tej forma-
cji i obawiały się pozytywnego oddźwięku wśród nich haseł głoszo-
nych przez malkontentów. Efektem tego byłaby jednak praktyczna

deracji Targowickiej – zob.: B. Gembarzewski, Rodowody pułków polskich i oddziałów

równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, Warszawa 1925, s. 13; T. Ciesielski, Kozacy
w oddziałach wojskowych i milicyjnych w Rzeczypospolitej w XVIII w., [w:] Od Zboro-
wa do NATO..., s. 318–319; M. Trąbski, Pułki przedniej straży...
128
Był to Pułk 7 Tatarski Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak już
w październiku 1792 r. został on zwinięty przez Generalność Targowicką – szerzej
zob. chociażby B. Gembarzewski, Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzęd-
nych od r. 1717 do r. 1831..., s. 14 (przyp. red. A. S.).
129
Volumina Legum..., t. 9, s. 438, 443; M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednic-
ki, op. cit., s. 242–247, 256.
130
Poza tym w brygadzie koronnej w rezerwie pozostawiano czterech oficerów,
12 namiestników, 12 podoficerów, trzech trębaczy oraz trzech felczerów, jednego
kowala i jednego siodlarza. Natomiast w litewskiej dziewięciu oficerów, ośmiu na-
miestników, 16 podoficerów, dwóch trębaczy oraz jednego felczera, jednego kowa-
la i jednego siodlarza. W razie większej niż etatowa liczby towarzyszy „sowitych”
w brygadzie na konsystencji wewnątrz kraju mieli pozostać wystawieni przez nich
szeregowi – zob. AGAD, MJ, 84, s. 1–2; K. Górski, op. cit., s. 220–221.
132 MACIEJ TRĄBSKI

eliminacja tych żołnierzy, którzy powinni stanowić moralny kościec

oddziałów, i zwichnięcie ich taktycznej organizacji.
Inaczej podział na jednostkę marszową i oddział rezerwowy wy-
glądał natomiast w pułkach przedniej straży. W wojsku koronnym
z każdego z nich na dotychczasowym miejscu stacjonowania miało
pozostać po 64 towarzyszy i szeregowych, z Pułku 1 Przedniej Straży
Jego Królewskiej Mości wojska litewskiego 32, w pozostałych zaś puł-
kach litewskich po 24131. Jak widać, w pułkach wydzielono propor-
cjonalną liczbę żołnierzy wszystkich stopni, dzięki czemu tworzenie
rezerw nie wpływało na taktyczną organizację oddziałów. Ostatecz-
nie jednak oddziały rezerwowe pozostawiły tylko jednostki stacjo-
nujące w zachodnich województwach Rzeczypospolitej oraz Pułki 2
i 4 Przedniej Straży wojska koronnego, a także obie brygady wojska
litewskiego.
Zdając sobie sprawę z coraz większych trudności z werbunkiem
towarzyszy, w nowym, zatwierdzonym 22 maja 1792 r. etacie połą-
czonego wojska Rzeczypospolitej Obojga Narodów zmniejszono ich
liczbę w oddziałach. Poza tym w etacie tym zniesiono istniejący do-
tychczas podział na wojsko koronne i litewskie, a jazda Obojga Na-
rodów miała liczyć 21 304 żołnierzy na etacie pokojowym i 25 564
w czasie wojny. Stanowiło to, odpowiednio, 30% i 25% sił zbroj-
nych. Brygady kawalerii narodowej miały zostać przeformowane
w 16 pułków kawalerii narodowej, a pułki przedniej straży w dzie-
więć pułków jazdy lekkiej. Obie formacje były niemal identycznie
zorganizowane. Oddziały miały składać się ze sztabu i ośmiu cho-
rągwi, stanowiących podstawowe jednostki administracyjne. Dwie
chorągwie tworzyły szwadron, będący z kolei podstawową jednostką
taktyczną, a dwa szwadrony dywizjon.
Natomiast sztab, zarówno pułku kawalerii narodowej, jak i pułku
lekkiej jazdy, miał obejmować 21 osób, mianowicie szefa, pułkowni-
ka, podpułkownika, majora, kwatermistrza, audytora, adiutanta, ka-
pelana, chirurga sztabowego, dwóch namiestników sztandarowych,
furiera sztabowego, trębacza sztabowego oraz wagenmaistra, pusz-
karza, konowała, siodlarza, profosa, podprofosa i dwóch woźniców
z wozami sztabowymi.
131
W wojsku koronnym z każdego pułku w rezerwie pozostawało jeszcze dwóch
oficerów, ośmiu namiestników, ośmiu podoficerów, dwóch trębaczy oraz felczer, ko-
wal i siodlarz. Natomiast z pułku litewskiego pozostawiano tylko dwóch oficerów –
zob. AGAD, MJ, 84, s. 1–2; K. Górski, op. cit., s. 221.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 133

W każdej chorągwi miało znajdować się 16 towarzyszy i 72 sze-

regowych, z czego 20 kantonistów – „synów gospodarskich” urlo-
powanych na 10 miesięcy w roku. Poza tym w skład chorągwi puł-
ku lekkiej jazdy wchodziło trzech oficerów – rotmistrz z chorągwią
lub rotmistrz sztabowy, porucznik i chorąży, namiestnik, wachmistrz,
pięciu kaprali, trębacz oraz chirurg chorągwiany, kowal i woźnica.
Dodatkowo do szwadronu należał siodlarz, a do dywizjonu chirurg
„dywizjonalny” i furier.
Chorągiew kawalerii narodowej różniła się od chorągwi lekkiej
jazdy liczbą oraz stopniami kadry oficerskiej. W kawalerii narodo-
wej służyło bowiem czterech oficerów – rotmistrz „honorowy”, rot-
mistrz sztabowy, porucznik i podporucznik. Łącznie więc pułk ka-
walerii narodowej miał liczyć 853, a pułk lekkiej jazdy 845 ludzi.
Wyekwipowanie oraz uzbrojenie i umundurowanie żołnierzy, a tak-
że remont koni miał leżeć w gestii skarbu państwa132. Etat ten nie
wszedł jednak w życie ze względu na klęskę w wojnie z Rosją oraz
objęcie rządów przez targowiczan, którzy z zasady odrzucali reformy
Sejmu Czteroletniego, w tym również wojskowe, zmieniające „staro-
polskie instytucje”.
Po przegranej wojnie 1792 r. do etatu wojska koronnego zosta-
ły wprowadzone formacje targowickie, mianowicie Brygada Kawa-
lerii Narodowej Znaków Husarskich, Brygada Kawalerii Narodo-
wej Złotej Wolności oraz pułk lekkiej jazdy Humański i pułk lekkiej
jazdy województwa kijowskiego. Brygady pod względem organiza-
cyjnym opierały się na etacie z 1789 r., natomiast pułki lekkie były
jednostkami wzorowanymi na kozackich z 1792 r. Jednakże oddzia-
ły te już w kwietniu 1793 r. zostały przejęte przez Rosjan i weszły
w skład Korpusu Polskiego armii rosyjskiej. Taki sam los spotkał rów-
nież cztery brygady kawalerii narodowej, mianowicie I i II Wołyńskie
oraz I i II Ukraińskie, a także dwa Pułki 2 i 4 Przedniej Straży, przy
czym połowie chorągwi z tego ostatniego udało się uciec z powrotem
do kraju133.

132
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/161, k. 2v, 6, 10–15; L. Ratajczyk, Wojsko i obron-
ność..., s. 85–87; T. Rawski, op. cit., s. 124.
133
APK, APodh., VII-6/5, 6/8; Księga pamiętnicza majora A. Ptaszyńskiego 1769–
–1793, oprac. A. Rolle, Kraków 1881, s. 51; W. Tokarz, Polityka wojskowa konfe-
deracji targowickiej, [w:] Rozprawy i szkice, t. 2, Warszawa 1959, s. 44; J. Gdański,
M. Machynia, Cz. Srzednicki, K. Stepan, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Naro-
dów 1777–1794. Spisy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego, cz. 4: Formacje targowi-
134 MACIEJ TRĄBSKI

Na przełomie lipca i sierpnia 1792 r. na etat wojska koronnego

przyjęto ostatni pułk milicji nadwornej Jego Królewskiej Mości, jako
Pułk 5 Ułanów. Ostatecznie przed wybuchem powstania kościusz-
kowskiego w wojsku koronnym znajdowały się następujące formacje
jazdy autoramentu narodowego: I i II Wielkopolskie Brygady Kawa-
lerii Narodowej oraz I i II Małopolskie Brygady Kawalerii Narodowej,
a także Pułki 1, 3, 4 i 5 Przedniej Straży oraz Pułk 5 Ułanów134.
Ze względu na katastrofalną sytuację budżetową państwa oraz
naciski Rosji w marcu 1794 r. przygotowano nowy etat armii Oboj-
ga Narodów. Został on opracowany na wniosek hetmana wielkiego
koronnego Piotra Ożarowskiego. Zmuszony do przeprowadzenia re-
dukcji wojska, starał się on zachować przede wszystkim istniejące
jednostki, a w ich składzie jak najwięcej oficerów, towarzyszy i pod-
oficerów. Dzięki temu zamierzał zachować korpusy szkieletowe, moż-
liwe do szybkiego podniesienia przez aukcję samych szeregowych135.
W myśl nowego etatu ponownie zamierzano ujednolicić organi-
zację obu formacji jazdy. Zarówno brygada kawalerii narodowej, jak
i pułki lekkiej jazdy miały składać się ze sztabu i sześciu chorągwi.
W skład sztabu wyższego brygady wchodzili: brygadier, wicebryga-
dier i major, w pułku zaś – szef, pułkownik, podpułkownik i major.
Natomiast sztaby średni i niższy w brygadach i pułkach miały być zło-
żone z kwatermistrza pełniącego jednocześnie obowiązki audytora,
adiutanta, chirurga sztabowego, furiera sztabowego, trębacza sztabo-
wego oraz konowała, siodlarza, profosa i podprofosa. W brygadach
dodatkowo służyło jeszcze trzech namiestników sztandarowych.
W skład chorągwi miało wchodzić 47 ludzi, w tym trzech ofice-
rów. W brygadach byli to porucznik, podporucznik i chorąży, a w puł-
kach rotmistrz, porucznik i chorąży. Poza tym w obydwu typach for-
macji winien służyć także jeden namiestnik, 20 towarzyszy, dwóch
kaprali, 20 szeregowych i jeden trębacz. Dodatkowo na dwie chorą-

cy, szkolnictwo wojskowe, varia, uzupełnienia, Kraków 2003, s. 1–5, 9–10, 19–20, 23,
31–32, 38–39.
134
AGAD, MJ, 53, s. 1–2; Powstanie kościuszkowskie 1794. Dzieje militarne, t. 1,
pod red. T. Rawskiego, Warszawa 1994, s. 96.
135
W. Tokarz, Polityka wojskowa..., s. 55; idem, Marsz Madalińskiego, [w:] Roz-
prawy i szkice..., s. 68–69; K. Bucholc-Srogosz, Departament Wojskowy Rady Nieusta-
jącej w latach 1775–1789 i 1793–1794, Poznań 2007, s. 149–151; A. Stroynowski,
Hetmani koronni na sejmach stanisławowskich, [w:] Silva rerum antiquarum. Księga pa-
miątkowa dedykowana Prof. zw. dr. hab. Bartłomiejowi Szyndlerowi, pod red. R. W. Szwe-
da, Częstochowa 2009, s. 119.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 135

gwie przewidziano też po jednym felczerze i kowalu. W każdej jed-

nostce (brygadzie lub pułku) miał znajdować się jeden wóz sztabowy
i sześć wozów chorągwianych. Na utrzymanie brygady kawalerii na-
rodowej przewidywano 245 453 zł, a pułku lekkiej jazdy 211 254 zł.
Towarzysze w obu formacjach mieli zachować żołd w wysokości wy-
znaczonej im w 1789 r.136 Ze względu na wybuch insurekcji kościusz-
kowskiej etat ten nie wszedł jednak w życie.
Do zmian organizacyjnych doszło również w kawalerii narodo-
wej wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. W lutym 1793 r. posta-
nowiono utworzyć Brygadę III Kawalerii Narodowej przez wydzie-
lenie czterech chorągwi z Brygady I Husarskiej i sześciu z Brygady II
Petyhorskiej. Jednakże w związku z zagarnięciem przez Rosję połowy
Brygady II Petyhorskiej i wcieleniem jej do wspomnianego Korpusu
Polskiego137 Brygada III Kawalerii Narodowej składała się ostatecznie
tylko z czterech chorągwi, Brygada I z 12 chorągwi, a Brygada II Ka-
walerii Narodowej z ośmiu chorągwi. Poza trzema brygadami kawa-
lerii narodowej do wojska litewskiego przed wybuchem powstania
należało również sześć pułków przedniej straży138.
Podczas powstania kościuszkowskiego kawaleria składała się ze
starych formacji, czyli z brygad kawalerii narodowej, w tym trzech,
które na wieść o wybuchu insurekcji przebiły się zza kordonu rosyj-
skiego, i pułków przedniej straży oraz z pułków lekkiej jazdy sfor-
mowanych już w trakcie powstania139. Te ostatnie tworzono głównie

136
BCz, rkps 2556, s. 7–8.
137
Dalej brygada ta jest określana jako Pińska Brygada Kawalerii Narodowej,
w celu odróżnienia od Brygady II Kawalerii Narodowej Petyhorskiej.
138
M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 43, 136–138.
139
Po bitwie pod Racławicami z żołnierzy I Wielkopolskiej i II Małopolskiej
Brygad Kawalerii Narodowej sformowano Korpus Towarzyszy Kawalerii Narodo-
wej – zob. K. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981,
s. 215–216. Stare jednostki były uzupełniane ochotnikami, powracającymi do służ-
by żołnierzami, jak również rekrutem konnym wybieranym w systemie kantono-
wym z dóbr szlacheckich – 1 z 50 dymów. Rekrut miał mieć konia (wartości mi-
nimum 250 zł) ze stosownym oporządzeniem oraz winien być ubrany w czapkę,
sukmanę, dwie koszule, spodnie i buty, a uzbrojony w pikę, „pałasz”, czyli szablę,
i parę pistoletów – zob.: AGAD, Archiwum Królestwa Polskiego, 242, k. 38; ibidem,
Tzw. ML, dz. VIII/112, k. 308; APK, AMCh, 1249, s. 11; Tadeusz Kościuszko, jego
odezwy i raporta uzupełnione celniejszymi aktami odnoszącymi się do powstania naro-
dowego 1794 r., t. 3, oprac. L. Nabielak, Paryż 1871, s. 14–15, 18–19; K. Bauer, op. cit.,
s. 58, 62–63. Szlachcic mający mniej niż 50 dymów mógł zamiast rekruta dać opłatę
w wysokości 7,5 zł od każdego „komina” – zob. K. Bauer, op. cit., s. 58.
136 MACIEJ TRĄBSKI

przez werbunek ochotników z pominięciem organizacji towarzy-

skiej, a tym samym nie można ich zaliczyć do autoramentu naro-
dowego140. Wyjątkami były: pułk księcia Ponińskiego, pułk Ośmia-
łowskiego oraz pułk Mazurów Dąbrowskiego, w których zachowano
podział na towarzyszy i szeregowych. Oddziały te starano się for-
mować zgodnie z etatem pułków przedniej straży141. Ostatecznie
pułk Mazurów w czasie oblężenia Warszawy został przeformowany
w VII Brygadę Kawalerii Narodowej przez wcielenie w jej skład od-
działów Ośmiałowskiego i Gładyszewskiego. Poza tym w trakcie po-
wstania zorganizowano również liczne oddziały terytorialne, zalicza-
ne do formacji milicyjnych142.

2. „BROŃ I BARWA” BRYGAD KAWALERII NARODOWEJ ORAZ PUŁKÓW

PRZEDNIEJ STRAŻY WOJSK OBOJGA NARODÓW

Obok organizacji równie charakterystyczny był system uzbrojenia

oraz umundurowanie formacji jazdy autoramentu narodowego. Broń
drzewcowa, czapki, kontusze, a następnie kurtki ułańskie oraz ze-
staw barw mundurów – granatowy z czerwonymi dodatkami – już
wtedy stały się symbolem polskości, który w latach niewoli pojawiał
się zawsze tam, gdzie walczyli Polacy.
System uzbrojenia stanowił kontynuację uzbrojenia chorągwi
pancernych i lekkokonnych z poprzedniej epoki. Zgodnie z instruk-
cją z 1785 r. oficer lub namiestnik dysponował szablą i parą pisto-
letów, towarzysz bronią drzewcową, czyli kopią w kawalerii naro-
140
Pułki formacji powstańczej często przybierały nazwy typu „pułk konnych
ochotników” lub „konnych pikinierów”, jednakże oficjalnie były one określane
mianem pułków lekkiej jazdy. Zgodnie z ordynansami Kościuszki ochotnicy do puł-
ków lekkiej jazdy powinni wstępować na własnych koniach, sami się wyekwipo-
wać i uzbroić w pikę, szablę i jeden pistolet. Poza tym werbunek powinien być do-
browolny, bez żadnego gwałtu i przymusu. Wbrew zaleceniom czasami dochodziło
jednak do przymusowego wybierania rekruta – zob.: Akty powstania Kościuszki, t. 3,
wyd. W. Dzwonkowski, E. Kipa, R. Morcinek, Wrocław 1955, s. 25–26, 28, 45; Tade-
usz Kościuszko, jego odezwy..., t. 5, oprac. L. Nabielak, Paryż 1871, s. 42–43; K. Bau-
er, op. cit., s. 64.
141
Pułk Mazurów został zorganizowany z dwóch chorągwi z I Wielkopol-
skiej Brygady Kawalerii Narodowej, które nie wzięły udziału w „marszu Ma-
dalińskiego” – zob.: APK, AMCh, 1248, s. 11; ibidem, 1249, s. 79, 85; K. Bauer,
op. cit., s. 213–214.
142
K. Bauer, op. cit., s. 226–249.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 137

dowej lub proporcem w przedniej straży, oraz szablą i pistoletami,

a szeregowy karabinkiem, pałaszem i również parą pistoletów143. Co
ciekawe, kawalerii narodowej w pierwszym okresie po jej zorgani-
zowaniu, mianowicie w latach 1775–1785, nie wyposażano w broń
drzewcową. Dopiero na stanowcze żądania, zarówno dowódców dy-
wizji, jak i króla Stanisława Augusta, towarzysze otrzymali broń wzo-
rowaną na proporcach przedniej straży144.
Zgodnie z wydanym w 1785 r. Przepisem ubioru dla Brygad Kawa-
leryi Narodowej i pułków przedniej straży wojska obojga narodów kopia
kawalerii narodowej miała mieć drzewce o długości 2,87 m, pomalo-
wane na karmazynowo, opatrzone trójgraniastym i długim na 25 cm
grotem, zamocowanym do drzewca żelaznymi listwami o długości
30 cm. Proporczyk, zwany też „chorągiewką”, o długości 1,15 m, przy-
mocowany pod grotem, powinien być barwy karmazynowej, a po-
środku mieć biały krzyż kawalerski, obszyty granatową nicią. Na-
tomiast proporce przedniej straży miały długość 2,58 m i były poma-
lowane w granatowo-pąsowe pasy. Granatowo-pąsowy proporczyk
zaś miał długość 82 cm. W połowie długości drzewca kopii i propor-
ców znajdował się rzemienny temblak służący do zawieszania bro-
ni na ramieniu, a u dołu rzemienne strzemiączko na stopę145. Jednak
w części oddziałów zamiast pętli na stopę mocowano do strzemienia
tuleję wykonaną z „palonego rzemienia”, w którą osadzano tylec ko-
pii bądź proporca146.
Podczas walki konnej podstawowe uzbrojenie oficerów, namiest-
ników i szeregowych stanowiła szabla lub pałasz. Zgodnie z Przepi-

143
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów przez Departament Wojskowy w roku 1785 przy układaniu Regu-
laminu ustanowiony, oprac. J. Wielhorski, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”
(Londyn) 1973, nr 69, s. 325, 328–330; W. Dziewianowski, Zarys dziejów uzbrojenia
w Polsce, Warszawa 1935, s. 11; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski..., s. 300.
144
Sylwetki towarzyszy z albumu Raspego, wydanego w 1781 r., są pozbawio-
ne broni drzewcowej, zob. Accurate Vorstellung der Königlich Pohlnischen Armee nach
der auf dem im Jahre 1775 gehaltenen Reichstage festgesetzten Stärke und Uniform...,
wyd. G. M. Raspe, Norymberga 1781, tablice 10–17; M. Siciński, op. cit., s. 263.
145
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 329; W. Dziewianowski, op. cit., s. 82–83; T. Korzon, We-
wnętrzne dzieje Polski..., s. 300; J. Wielhorski, Lanca, „Studia do Dziejów Dawnego
Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego” (Kraków) 1974, cz. 6, s. 79. Poza tym na temat ów-
czesnej broni drzewcowej zob. także B. Gembarzewski, Kopia a lanca, Warszawa 1921.
146
J. Benda, Nieznany mundur kawalerii narodowej, „Broń i Barwa. Biuletyn Sto-
warzyszenia Przyjaciół Muzeum Wojska” (Warszawa) 1936, t. 3, s. 44.
138 MACIEJ TRĄBSKI

sami ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej stra-

ży wojska obojga narodów w kawalerii narodowej powinny mieć one
mosiężną oprawę rękojeści, a w pułkach przedniej straży żelazną,
jednakże eksponaty muzealne świadczą o tym, że powszechna była
oprawa żelazna. Należy też pamiętać, że w ówczesnej terminologii
wojskowej oba typy broni występowały pod nazwą pałasza147. Sza-
ble, określane wówczas jako „pałasze pochyłe”, reprezentowały dwa
rodzaje broni, dzielące się dodatkowo na kilka typów. Pierwszym ro-
dzajem, dominującym w uzbrojeniu obu formacji, była tzw. szabla
kawalerii narodowej. Charakteryzowała się jelcem krzyżowo-kabłą-
kowym, z przednim ramieniem jelca dwukrotnie załamanym pod ką-
tem prostym i połączonym z głowicą. Ochronę ręki najczęściej uzu-
pełniała pozioma tarczka, o owalnym bądź wielokątnym kształcie,
z brzegami prostymi lub wywiniętymi ku górze. Stanowiła ona za-
zwyczaj osobny element konstrukcyjny, montowany pod jelcem.
Drugi rodzaj szabli miał jelec załamany pod kątem rozwartym lub
prostym, w górnej części półkoliście zagięty do głowicy. Broń ta za-
wierała zamiast tarczki albo poziome obłęki w kształcie koła, albo
dwa–trzy boczne kabłąki, albo zarówno obłęki poziome, jak i kabłą-
ki boczne. Oręża tego używali najczęściej oficerowie. Oba rodzaje sza-
bli miały też często elementy charakterystyczne dla polskiej broni –
wąsy stabilizujące broń w pochwie i paluch ułatwiający szermierkę148.
Pod koniec XVIII w. pojawił się nowy typ szabli z rękojeścią wzo-
rowaną na broni huzarskiej. Szable te w dużej liczbie sprowadzano
w latach Sejmu Czteroletniego z Prus dla gwałtownie rozbudowywa-
nej kawalerii149. Broń ta miała żelazną oprawę rękojeści, z jelcem za-
łamanym pod kątem prostym, a w górnej części półkoliście zagiętym
do głowicy, oraz wąsy. Szabla huzarska różniła się od poprzednich
przede wszystkim brakiem dodatkowych elementów osłony dłoni
w postaci tarczek, obłęków czy bocznych kabłąków.

147
Szerzej na ten temat zob. choćby: M. Gradowski, Z. Żygulski jun., Słownik
uzbrojenia historycznego, Warszawa 1998; T. Jeziorowski, Brać się do pałasza! Pałasz
polski i obcy XVII–XX w., Poznań 2001 (przyp. red. A. S.).
148
S. Ledóchowski, Polskie szable bojowe, Warszawa 1980, s. 35–37; A. Nadolski,
Polska broń. Broń biała, Warszawa 1984, s. 127–129; W. Kwaśniewicz, Pięć wieków
szabli polskiej, Warszawa 1993, s. 89–90; zob. również zbiory Muzeum Narodowego
w Krakowie i Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
149
APK, AMCh, 1122, s. 92; BCz, sygn. 3508, k. 353; BPAU, rkps 395, k. 83.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 139

Osłona ręki pałasza prostego składała się zazwyczaj z żelaznego

jelca kabłąkowo-tarczowego, z przednim ramieniem podwójnie za-
łamanym pod kątem prostym. Brakowało w niej takich elementów,
jak wąsy czy paluch. Jeżeli jednak pałasz był bronią towarzysza lub
oficera, co wbrew regulaminowi się zdarzało, wówczas oprawę rę-
kojeści wykonywano tak jak w opisanej powyżej szabli kawalerii
narodowej150.
Głownie szabel i pałaszy, czy też pałaszy pochyłych i pałaszy
prostych, były różnego pochodzenia. Obok egzemplarzy wywodzą-
cych się jeszcze z XVII w., lecz na nowo oprawionych, występowa-
ły nowe – produkcji krajowej oraz sprowadzane z zagranicy. W Rze-
czypospolitej największą tradycję w tej dziedzinie miały zakłady
suchedniowskie, działające od XVI w., w których szable produko-
wano w Baranowie, Ogonowie, Majkowie i Parszowie. Inne ważne
manufaktury znajdowały się w Staszowie – własność książąt Czar-
toryskich, w Świątnikach, gdzie wyrabiano pałasze dla szeregowych
i dragonów, w Tulczynie oraz na podwarszawskim Mokotowie. Za-
graniczne głownie pochodziły z Prus, mianowicie z Solingen, oraz
z Austrii – ze Styrii.
Ze względu na to, że nie istniał jakiś określony standard dotyczą-
cy długiej broni białej, głownie miały różne wymiary. Ich długość
wynosiła zazwyczaj od 80 do 92 cm, szerokość od 2 do 4 cm, krzywi-
zna szabel zaś wahała się od l do 7 cm. Płazy często ozdabiano cyfrą
królewską „SAR” bądź inskrypcjami na cześć jazdy, np. „Vivat Kawa-
leria Narodowa”, lub też konstytucji, np. „Vivat Konstytucja – Vivat
Król Polski”. Pochwy były wykonywane, tak jak w XVII w., z drew-
na obciągniętego czarną, najczęściej koźlą skórą i miały żelazne oku-
cia. Tuż przed ostatecznym upadkiem Rzeczypospolitej Obojga Na-
rodów pojawiły się również pochwy sporządzane w całości z żela-
znej blachy151.
150
Zob. zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie i Muzeum Wojska Polskiego
w Warszawie.
151
Katalog zbiorów. Wiek XVIII. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, oprac.
Z. Stefańska, Warszawa 1960, s. 7–10, 19–34; S. Ledóchowski, op. cit., s. 36–37; W. Kwa-
śniewicz, op. cit., s. 90–92; A. Nadolski, op. cit., s. 180; R. Matuszewski, M. Siciński,
Najcenniejsze zabytki Muzeum Wojska Polskiego w latach 1965–1980, „Muzealnic-
two Wojskowe” (Warszawa) 1985, t. 3, s. 15–17. Na temat używanej wówczas w jeź-
dzie narodowej armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów długiej broni białej szerzej
zob. także: Skarby broni XV–XVIII w. ze zbiorów Lwowskiego Muzeum Historycznego.
Katalog wystawy (Скарби зборї XV–XVIII ст. з колекції Львівського Історичного
140 MACIEJ TRĄBSKI

Pocztowych, czyli szeregowych, obok pałaszy, zaopatrywano tak-

że w karabinki. Wzór karabinka, podobnie jak broni białej, nie zo-
stał sprecyzowany w żadnym regulaminie. Towarzysze, którzy w la-
tach 1775–1789 mieli obowiązek uzbrojenia szeregowych, dawali im
po prostu model, jakim akurat dysponowali. Ponieważ produkcja
wojskowej broni palnej w Rzeczypospolitej była niewielka, kawale-
rię wyposażano przeważnie w broń importowaną152.
Głównym eksporterem karabinów i karabinków na „polski ry-
nek” były Prusy. W drugiej połowie XVIII w. dla kawalerii najczę-
ściej sprowadzano karabinki dragońskie wzór 1740, 1786 i 1787.
W latach 1789–1790 zakupiono i przywieziono ponad 15 000 sztuk
karabinków wzór 1787 – posłużyły one do uzbrojenia szeregowych
brygad kawalerii narodowej i pułków przedniej straży, za wyjątkiem
Pułku 4 Przedniej Straży wojska koronnego, który „broń z Końskich
ma sobie dostarczoną”153.
Była to broń skałkowa z zamkiem bateryjnym typu francuskiego,
gładkolufowa o kalibrze 17 mm, długości całkowitej około 1,2 m i wa-
dze około 4 kg. Karabinki te miały mosiężną ziarnową muszkę i celow-
nik szczerbinkowy. Kolba i łoże wykonywano z czernionego drewna
orzechowego, a cały osprzęt, mianowicie okucia i antaba, z mosiądzu.
Z lewej strony łoża była zamocowana antaba z kółkiem do zawiesza-
nia broni na bandolierze. Stempel sporządzano zazwyczaj z żelaza –
miał on stożkową główkę, choć trafiały się jeszcze stemple drewniane,
w zależności od wymagań zamawiającego. Karabinek strzelał kulami
ołowianymi o kalibrze 15,5 mm na odległość 150 m154.

Музею. Каталог вистави), Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Łódź

2006, gdzie są prezentowane słabo dotąd znane w Polsce zbiory Lwowskiego Mu-
zeum Historycznego, oraz Z. Hartleb, Szabla polska. Jej rozwój historyczno-technicz-
ny, Lwów–Warszawa–Kraków 1926; J. Dunin-Karwicki, Szabla polska. Wystawa mi-
litariów „Szabla polska” w Arsenale Warszawskim, Warszawa 1980 (przyp. red. A. S.).
152
R. Matuszewski, Sztucer kozienicki i formacje strzelców w XVIII w., „Muzeal-
nictwo Wojskowe” (Warszawa) 1995, t. 6, s. 293–297; S. Kobielski, Polska broń. Broń
palna, Wrocław 1975, s. 101–102, 111. W instrukcji dla rotmistrzów kawalerii naro-
dowej z 27 II 1789 r. Komisja Wojskowa Obojga Narodów zalecała: „Broń dla szere-
gowych, jaką tymczasem towarzysz dać może, taką rotmistrze akceptować będą, dla
których to szeregowych później Komisja broń od Rzeczypospolitej daną wydać roz-
każe, a towarzysz szablę i pistolety powinien mieć swoje” – zob. APK, AMCh, 1122,
s. 98–99.
153
APK, AMCh, 1122, s. 91–92.
154
Powyższe dane należy traktować jako przykładowe, gdyż ze względu na de-
centralizację produkcji zachowane w muzeach egzemplarze różnią się czasem wy-
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 141

Obok pruskiej sprowadzano także broń austriacką, np. karabinek

dragonów model 1770/74 różniący się od poczdamskiego, oprócz
drobnych szczegółów, możliwością zamontowania bagnetu, niewy-
stępującego zresztą w wyposażeniu jazdy autoramentu narodowe-
go155. W 1775 r. to właśnie w Austrii zakontraktowano karabinki dla
litewskich brygad jazdy narodowej156.
W czasie służby konnej szeregowy przypinał karabinek na ban-
dolierze, czyli skórzanym pasie, przewieszonym z lewego ramienia
na prawy bok. Broń była wtedy zawieszona na kruczku pasa i zwisa-
ła za prawym łokciem, lufą do góry. W trakcie patrolu bądź na pod-
słuchu żołnierz trzymał nabity karabinek w ręce, opierając stopkę
kolby na prawym udzie. W ten sposób w każdej chwili mógł odwieść
kurek i gotową do strzału broń podnieść do ramienia. W regulaminie
został również opisany sposób ładowania karabinka w siodle. Pod-
czas przemarszu przez spokojną okolicę broń miała być zawieszo-
na z prawej strony siodła na dwóch trokach, ukośnie lufą do dołu.
Pierwszy trok obejmował szyjkę kolby i był opuszczony na długość
ręki, drugi przymocowany do przedniego łęku obejmował lufę. Po-
nieważ w przeciwieństwie do broni piechoty karabinek kawaleryj-
ski nie miał flintpasu, spieszony żołnierz przenosił go w prawej ręce,
trzymając za stopkę kolby i opierając lufę o bark157.
W czasie powstania kościuszkowskiego Naczelnik początkowo
polecił zaopatrzyć nowo formowane oddziały piechoty w karabin-
ki kawaleryjskie. Rozkaz ten objął jednostki wchodzące wówczas
w skład jego dywizji, a więc I Wielkopolską i II Małopolską Bry-
gady Kawalerii Narodowej oraz Pułk 4 Przedniej Straży. I Wielko-
polska Brygada Kawalerii Narodowej oddała wtedy około 300 ka-
rabinków, II Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej tylko kilka
sztuk, a Pułk 4 Przedniej Straży 201 karabinków. Podobnie jak Tade-
usz Kościuszko, postąpił także generał lejtnant Stanisław Mokronow-
ski w garnizonie warszawskim, odbierając 787 karabinków I Mało-

miarami – zob.: W. Eckardt, O. Morawietz, Die Handwaffe des branderburgisch-preus-

sischen 1640–1945, Hamburg 1957, s. 27–28; M. Maciejewski, Broń palna wojsk
polskich 1797–1831, Wrocław 1986, s. 70; R. Matuszewski, Muszkiety, arkebuzy, ka-
rabiny…, Warszawa 2000, s. 141–142.
155
Katalog zbiorów. Wiek XVIII. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie..., s. 79–88.
156
Zob. M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 96.
157
Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga
Narodów..., s. 394–395, 410–424.
142 MACIEJ TRĄBSKI

polskiej Brygadzie Kawalerii Narodowej158. Jednak brak bagnetu,

wykluczający walkę wręcz, i większa skuteczność tej broni w rękach
obeznanych z nią kawalerzystów niż rekrutów piechoty spowodo-
wały, że od maja 1794 r. już ich nie odbierano. Co więcej, uzbrojeni
w karabinki kawalerzyści sprawdzali się w prowadzonych wówczas
działaniach159.
Przedstawiony zestaw broni uzupełniały pistolety, wchodzące
w skład wyposażenia wszystkich żołnierzy. Regulamin nakazywał,
aby miały one kaliber 17 mm, czyli identyczny z kalibrem karabin-
ków160. Oficerowie najczęściej byli uzbrojeni w pistolety krajowej
produkcji o kalibrze 17–20 mm. Towarzysze i szeregowi w większo-
ści dysponowali bronią produkcji pruskiej z manufaktury poczdam-
skiej161. Były to dwa modele pistoletów kawaleryjskich, mianowi-
cie 1742 i 1787, w polskiej literaturze oznaczane wzorami: 1740/86
i 1782. Sądząc po zachowanych w polskich muzeach egzemplarzach,
w uzbrojeniu polskiej jazdy częściej występował pierwszy z wymie-
nionych pistoletów.
Pistolet kawaleryjski model 1742 stanowił broń skałkową z zam-
kiem bateryjnym typu francuskiego, o długości całkowitej 560 mm
i wadze 1,65 kg. Miał lufę gładką o kalibrze 17 mm z ziarnową mo-
siężną muszką i celownikiem szczerbinkowym na jej warkoczu. Kol-
ba i łoże były wykonywane z czernionego drewna orzechowego. Pod
łożem znajdował się kanał na pobojczyk, początkowo drewniany
z główką stożkową oprawioną w róg, a z czasem w całości żelazny.
Pistolet strzelał kulami ołowianymi kalibru 15,5 mm na skuteczną
odległość 30 m162. Parę pistoletów przewożono w olstrach z przodu
siodła.
Amunicję do broni palnej żołnierze transportowali w ładowni-
cach. Ładownice dla oficerów i towarzyszy wyrabiano początkowo
z drewna, a następnie z blachy żelaznej, w formie lekko wygiętej na

158
K. Bauer, op. cit., s. 280–283.
159
M. Trąbski, II ukraińska brygada kawalerii narodowej w powstaniu kościusz-
kowskim. Działania nad Bzurą, [w:] Czasy Kościuszki i Napoleona. Jan Lubicz-Pachoń-
ski jako badacz epoki, pod red. Z. Janeczka, Katowice 2001, s. 267–276.
160
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 325.
161
APK, AMCh, 1122, s. 91–92; J. Wielhorski, Szable..., s. 91.
162
M. Maciejewski, op. cit., s. 71–72; Katalog zbiorów. Wiek XVIII. Muzeum
Wojska Polskiego w Warszawie..., s. 88–89; W. Eckardt, O. Morawietz, op. cit., s. 29.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 143

zewnątrz prostokątnej skrzynki o wymiarach: wysokość 8,5–9,2 cm,

szerokość 17–21 cm i głębokość 2,5–3,7 cm. Zawierały one 10 prze-
gródek na naboje pistoletowe. W kawalerii narodowej były pokryte
karmazynowym aksamitem i osłonięte brązową lub mosiężną pokry-
wą ozdobioną krzyżem kawalerskim. Natomiast w pułkach przed-
niej straży były one czarne dla oficerów lub „łosiowe”, czyli z woło-
wej, niefarbowanej skóry, dla towarzyszy. Poza tym na ich pokrywie
umieszczano srebrnego Orła w wojsku koronnym lub złotą Pogoń
w wojsku litewskim.
Ładownice szeregowych były zapewne szersze i głębsze, gdyż mie-
ściły 20 ładunków do karabinka. Naboje pistoletowe szeregowi prze-
wozili w ładowniczkach przymocowanych do olster. W każdej z nich
znajdowało się po sześć sztuk ładunków163.
Mundur kawalerii stanowił symbol przynależności jej żołnie-
rzy do stanu rycerskiego i przez cały XVIII w. utrzymywał się w for-
mie mniej lub bardziej zbliżonej do polskiego stroju szlacheckiego.
W epoce saskiej jazda autoramentu polskiego przez długi czas nie
posiadała formalnego munduru. Żołnierze ubierali się według włas-
nego uznania, lecz zawsze w czapki, kontusze, żupany i szarawary.
Ostatecznie pod koniec tego okresu żołnierze chorągwi husarskich
zaczęli nosić wierzch czapki, żupany i szarawary w kolorze granato-
wym, a kontusze karmazynowe. Odwrotnie było u pancernych – ich
czapki, żupany i szarawary miały barwę karmazynową, kontusze zaś
granatową.
Pocztowi natomiast zamiast kontuszy nosili katanki w barwach
formacji, łączące w sobie cechy ubioru polskiego i cudzoziemskiego.
Ogólnym krojem przypominały one kontusz, były jednak krótkie do
kolan, podczas gdy kontusz kończył się zazwyczaj w połowie łydki,
a ich rękawy sięgały do połowy ramienia. Wzorem zachodnich sur-
dutów miały też na piersiach wyłogi w kształcie listew. Wyłogi, koł-
nierz i mankiety rękawów były w kolorze żupana.
Oficerowie i towarzysze w chorągwiach lekkich początkowo zo-
stali umundurowani na granatowo, a od 1765 r. nosili czapki, żupany
i szarawary w kolorze paliowym, a kontusze błękitne. Mundur pocz-

163
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 325–326; Katalog zbiorów. Wiek XVIII. Muzeum Wojska Pol-
skiego w Warszawie..., s. 109, 119.
144 MACIEJ TRĄBSKI

towych różnił się dwukrotnie wyższym wierzchem czapki i katanką

zakładaną w miejsce kontusza164.
Konfederacja barska stanowiła w dziejach polskiego munduru im-
puls, który spowodował wykształcenie się jego typowego wzoru. Po-
pularna stała się wtedy czapka z czworokątnym wierzchem oraz kurt-
ka, powstała po skróceniu kontusza do połowy uda165. Utworzone na
sejmie delegacyjnym formacje kawalerii przyjęły te zmiany wraz z ze-
stawem kolorów zarezerwowanym dotąd dla chorągwi pancernych.
Przepisy dotyczące umundurowania wydano 9 lutego 1778 r.166
Według zawartych w nich postanowień oficerowie i towarzysze
powinni nosić czapki karmazynowe, z czarnym barankowym oto-
kiem, ozdobione białą kokardą i kitą oraz srebrnym (dla oficerów)
lub srebrno-karmazynowym (dla towarzyszy) sznurem. Kurtka miała
być granatowa, z karmazynowym wykładanym kołnierzem i karma-
zynowymi wyłogami oraz mankietami. Pod kurtką miał być noszony
biały żupan sięgający do kolan lub krótki żupanik w formie kamizel-
ki. Szarawary, podobnie jak kurtka, miały mieć kolor granatowy, ze
skórzanymi karwaszami i karmazynowymi lampasami, a płaszcze –
biały z granatowymi kołnierzami.
Mundur pocztowych miał różnić się czapką z palonej skóry, z sze-
rokim włosianym otokiem, ozdobioną białą kitą i mosiężną kokar-
dą z królewską cyfrą „SAR”. Natomiast trębacze mieli nosić mundu-
ry w odwróconych barwach, to jest karmazynowe kurtki, ozdobione
na rękawach i szwach pleców białymi taśmami, i szarawary z grana-
towymi dodatkami. Lederwerki oficerów i towarzyszy miały składać
się ze skórzanych pasów do ładownicy i pendentu do szabli, ozdobio-
nych klamrami z cyfrą królewską, przy czym pierwsi mieli je obszy-
wać karmazynowo-srebrną taśmą, a drudzy białą jedwabną. Na ła-
downicach miały być naszywane srebrne krzyże kawalerskie, tyle że
ładownice oficerskie miały być dodatkowo obszyte karmazynowym
suknem, ze srebrnym oblamowaniem. Lederwerki szeregowych mia-

164
J. Kitowicz, op. cit., s. 309–310, 320; A. Moszczyński, op. cit., s. 111–112;
K. Górski, op. cit., s. 142; J. Grobicki, Reorganizacja kawalerii polskiej..., s. 120;
J. Wielhorski, Munduroznawcze… trzy po trzy, „Dawna Broń i Barwa” (Katowice)
1993, nr 9, s. 3. Zob. także rysunki Z. Fuińskiego, [w:] ibidem, s. 6.
165
M. Siciński, op. cit., s. 252; Z. Żygulski jun., H. Wielecki, Polski mundur woj-
skowy, Warszawa 1988, s. 36–37.
166
M. Siciński, op. cit., s. 254, 259.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 145

ły składać się z pasów do karabinka i ładownicy oraz z pendentu wy-

konanych z łosiej skóry167.
Pomimo wydanego w 1778 r. ordynansu, w zakresie ubioru woj-
skowego jazdy nadal panowała duża dowolność. Wynikało to z fak-
tu, że to towarzysz zaciągający się do chorągwi kupował dla siebie
i szeregowego uniform, a dowódca brygady czy pułku często sam de-
cydował o jego barwie168. Źródłem poznania tego zagadnienia jest
przede wszystkim album wydany przez Gabriela Raspego w 1781 r.
w Norymberdze169. Na zamieszczonych w nim ilustracjach są bowiem
przedstawieni oficerowie, towarzysze i szeregowi niemal wszystkich
formacji w umundurowaniu z końca lat siedemdziesiątych XVIII w.
Nakrycie głowy dla oficerów i towarzyszy w oddziałach wojska
koronnego stanowiła czapka z czarnym barankowym otokiem i ni-
skim sukiennym wierzchem. W I i IV Brygadach Kawalerii Narodowej
wierzch czapki miał barwę karmazynową, w II Brygadzie granatową,
a w III Brygadzie niebieską. Czapki pocztowych w II i IV Brygadach
Kawalerii Narodowej były tego samego koloru co u oficerów i towa-
rzyszy, lecz z dwukrotnie wyższym wierzchem, a w I i III Brygadach
czapki szeregowych miały kolor czarny i kształt kołpaka. Z lewej stro-
ny nakrycia głowy były przypięte białe kokardy oraz pióra w barwie
białej, niebieskiej lub czerwonej (pomarańczowej). Szeregowi oprócz
kokardy i pióra mieli na kołpakach sznury – w I Brygadzie biało-czer-
wone, a w III Brygadzie Kawalerii Narodowej biało-niebieskie.
Kurtki, o identycznym kroju dla żołnierzy wszystkich stopni, były
niebieskie w I i III lub granatowe w II i IV Brygadach, z karmazyno-
wymi wyłogami, kołnierzami i mankietami oraz srebrnymi guzika-
mi. Brygadierzy na prawym ramieniu nosili srebrne szlify z bulionem
oraz srebrne akselbanty, towarzysze zaś naramienniki i sznury srebr-
ne przetykane karmazynem lub błękitem. Pod rozpiętą na całej dłu-
gości kurtką dowódca brygady nosił długi do połowy łydki biały żu-

167
Ibidem, s. 270–271.
168
Notaty generała Brygady Wielkopolskiej kawalerii narodowej z lat 1774–1778,
[w:] Biblioteka Pamiętników i Podróży po dawnej Polsce, t. 4, Drezno 1871, s. 39–40;
M. Siciński, op. cit., s. 260; Z. Żygulski jun., H. Wielecki, op. cit., s. 42.
169
Zob. Accurate Vorstellung der Königlich Pohlnischen Armee nach der auf dem
im Jahre 1775... Ilustracje te znajdują się również w pracy: B. Gembarzewski, Żoł-
nierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2: Od 1697
do 1794 roku, do druku przygotowała Z. Stefańska, kolory plansz barwnych odtwo-
rzył S. Gepner, Warszawa 1962.
146 MACIEJ TRĄBSKI

pan, przepasany szarfą oficerską, natomiast towarzysze i szeregowi

krótkie do pasa, wpuszczane w spodnie białe żupaniki.
W I i IV Brygadach Kawalerii Narodowej spodnie miały kolor kar-
mazynowy, a w II i III Brygadach niebieski. Podszywano je od spodu
żółtą skórą i ozdabiano pojedynczym lampasem o falistych brzegach,
które przechodziły w falistą lamówkę zarówno na dole nogawek, jak
i na górze wokół pasa. Ich barwy były, odpowiednio, niebieskie lub
karmazynowe.
Pod szyją żołnierze wiązali halsztuki – oficerowie i towarzysze
czarne, a szeregowi czerwone. Natomiast na dłoniach nosili krótkie
skórzane rękawiczki. Buty, podobnie jak czapki, stanowiły wyróżnik
statusu społecznego właściciela. Oficerowie i towarzysze nosili żółte,
a szeregowi czarne. Brygadierzy, których uniform był najbardziej zbli-
żony do stroju szlacheckiego, spodnie wpuszczali w buty, a pozostali
żołnierze nogawki wykładali na wierzch cholew.
W pułkach przedniej straży wojska koronnego nakrycie głowy
dla oficerów i towarzyszy stanowiła karmazynowa sukienna czapka
z czarnym barankowym otokiem oraz białą kokardą i piórem przy-
piętym z lewej strony nad otokiem. Czapki szeregowych były takie
same, z tym że dwukrotnie wyższe, a zamiast pióra miały przymo-
cowaną centralnie z przodu mosiężną szkofię, czyli ozdobę z metalu
imitującą pióro.
Kurtka oficerów przedniej straży była granatowa, z karmazyno-
wym kołnierzem, wyłogami na piersiach i tzw. polskimi mankieta-
mi, tj. z wyskokiem przypiętym jednym guzikiem do rękawa oraz ze
srebrnymi guzikami. Towarzysze i pocztowi nosili kurtki granatowe
w formie katanki, z karmazynowymi dodatkami i srebrnymi guzi-
kami oraz z rękawem sięgającym do połowy przedramienia. Dół rę-
kawa był obszyty karmazynową taśmą, przy czym towarzysze mieli
rękawy dodatkowo rozcięte i wzdłuż tego rozcięcia lamowane. Ofi-
cerowie i towarzysze nosili na kurtkach srebrne epolety, a pocztowi
karmazynowe „dragoniki”. Pod kurtkę oficerowie zakładali białe żu-
pany sięgające do połowy łydki, przewiązane srebrną, przerabianą
karmazynem, szarfą oficerską, a towarzysze i pocztowi białe, krótkie
do pasa żupaniki z karmazynowymi „polskimi mankietami”.
Spodnie miały barwę granatową, były podszyte od wewnątrz żół-
tą skórą, z karmazynowymi, falistymi, pojedynczymi lampasami,
które przechodziły w takąż lamówkę na dole nogawek i na górze wo-
kół pasa. Oficerowie i towarzysze nosili buty żółte, przy czym pierw-
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 147

si wpuszczali nogawki spodni w cholewy, sięgające do połowy łydki,

a drudzy wykładali nogawki na cholewy butów. Natomiast poczto-
wi mieli buty czarne, ze spodniami, tak jak towarzysze, wyłożonymi
na cholewy. Ubioru i całości sylwetki żołnierskiej dopełniały skórza-
ne rękawiczki z krótkimi mankietami oraz podgolone głowy i sumia-
ste czarne wąsy170.
Opisane powyżej umundurowanie jazdy autoramentu narodowe-
go uzupełniało skórzane oporządzenie. Lederwerk oficerów i towa-
rzyszy składał się z białego pasa do ładownicy, biegnącego z lewego
ramienia na prawy bok. Szeregowy miał natomiast dwa krzyżujące
się na piersiach również białe pasy. Były to biegnący z lewego ra-
nienia na prawy bok bandolier i z prawego ramienia na lewy bok pas
do ładownicy. Wszyscy żołnierze nosili poza tym szable na rapciach
przypięte do białych pendentów, z czarnymi lub czerwonymi feldce-
chami171.
Kawaleria narodowa wojska litewskiego odróżniała się od od-
działów wojska koronnego również pod względem umundurowania.
W brygadach kawalerii narodowej były to detale. Oficerowie i towa-
rzysze nosili bowiem karmazynowe czapki, granatowe kurtki z kar-
mazynowymi dodatkami, w tym z „polskimi mankietami”, białe żu-
pany sięgające połowy łydki, u oficerów przepasane szarfą oficerską,
a u towarzyszy sukiennym karmazynowym pasem. Spodnie były gra-
natowe z pojedynczym falistym karmazynowym lampasem, a buty
żółte. W odróżnieniu od wojska koronnego towarzysze nie nosili
sznurów naramiennych i epoletów. Mieli je tylko oficerowie, a były
one złote. Szeregowi nosili czarne barankowe kołpaki z czerwoną fla-
mą i takie same jak oficerowie oraz towarzysze kurtki i żupany, a tak-
że czerwone spodnie bez lampasów i czarne buty. Nakrycia głowy
żołnierzy litewskiej jazdy autoramentu narodowego z lewej strony
miały przytwierdzone białe kokardy oraz pióra – u oficerów białe,
u towarzyszy czerwone, a u pocztowych biało-czerwone. Natomiast
lederwerki towarzyszy, czyli pasy do ładownicy, oraz pendenty, ban-
doliery i pasy do ładownicy szeregowych były takie jak w wojsku ko-
ronnym172.

170
Accurate Vorstellung der Königlich Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jah-
re 1775..., tablice 18–19.
171
Przedstawieni na ilustracjach z albumu Raspego brygadierzy nie noszą opo-
rządzenia – zob. ibidem, tablice 10–17.
172
Ibidem, tablice 49–51.
148 MACIEJ TRĄBSKI

Zupełnie odmiennie wyglądało jednak umundurowanie żołnierzy

pułków przedniej straży wojska litewskiego. Zachowali oni bowiem
wzór umundurowania noszonego przez ułanów na służbie saskiej.
Wszyscy, niezależnie od stopnia, nosili białe kurtki w formie katanki,
z barwami pułkowymi na kołnierzach, wyłogach i lamówkach, oraz
czapki, żupany (oficerowie krótkie, a towarzysze i pocztowi długie do
połowy łydki), a także spodnie w barwach pułkowych z białymi fa-
listymi lampasami. Poza tym oficerowie zawiązywali w pasie srebr-
no-karmazynowe szarfy oficerskie, a ich buty były żółte z cholewą
przykrytą nogawkami. Towarzysze nosili sukienne pasy w barwach
pułkowych i buty takie jak oficerowie, a pocztowi skórzane penden-
ty i czarne buty z cholewą do połowy łydki. Poza tym wszyscy żołnie-
rze na czapkach mieli białe kokardy, a oficerowie i towarzysze dodat-
kowo pióra – pierwsi białe, a drudzy w barwach pułkowych. Ubioru
dopełniały skórzane krótkie rękawiczki i bielone lederwerki. Pułki
miały prawdopodobnie następujące barwy: Jego Królewskiej Mości
– żółtą, Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego – granato-
wą, Buławy Polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego – pomarańczową,
pułkownika Bielaka – zieloną, a pułkownika Ignacego Poniatowskie-
go – czerwoną173.
Ostatnią formacją kawalerii autoramentu narodowego, której
umundurowanie należy przedstawić, byli ułani milicji nadwornej
Jego Królewskiej Mości. W analizowanym już wcześniej albumie Ra-
spego na rycinie zatytułowanej „Uhlane zu Pferde von den Konigs
Haus Trouppen” został ukazany kawalerzysta w czerwonej katance
z żółtym kołnierzem, wyłogami, mankietami i takimiż taśmami na
rękawach oraz w żółtej czapce, takim samym żupaniku z czerwony-
mi mankietami i w spodniach z czerwonymi lampasami. Przy czap-
ce znajduje się biała kokarda i pióro takiego koloru, na dłoniach ułan
ma krótkie rękawiczki, a na nogach żółte buty. Jest to też, co warto
podkreślić, jedyna sylwetka przedstawiona konno174.
Jednakże w pamiętniku Williama Coxe’a z 1778 r. znajdujemy
zupełnie odmienny opis ułanów. Napisał on bowiem, że: „strój ich

173
Ibidem, tablice 53–62. Zob.: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbro-
jenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2: Od 1697 do 1794 roku..., s. 196–
–197 – tablica 97; ibidem, s. 198–199 – tablica 98; ibidem, s. 200–201 – tablica 99;
ibidem, s. 202–203 – tablica 100; ibidem, s. 204–205 – tablica 204.
174
Accurate Vorstellung der Königlich Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jah-
re 1775…, tablica 75.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 149

składa się z wysokiej czapki futrzanej, zielono-czerwonej, i spodni

tego samego koloru […] oraz z białej spódniczki [żupana] dochodzą-
cej do kolan”175.
Warto w tym miejscu zastanowić się więc nad rzetelnością źró-
dła, jakim jest album Raspego. Otóż na zamieszczonych w nim ryci-
nach są przedstawieni żołnierze z ówczesnego pułku przedniej stra-
ży wojska koronnego szefostwa Kajetana Miączyńskiego – ich ubiór
składa się z zielonych czapek z czarnym barankowym otokiem, zielo-
nych kurtek z czarnymi dodatkami oraz pąsowych żupanów, żupani-
ków i spodni z czarnymi lampasami176.
Z innych jednak źródeł wiadomo, że do końca omawianej tu-
taj epoki zielone kurtki z czarnymi dodatkami nosili ułani nadworni
Jego Królewskiej Mości pułku Abrahama Skirmotta, którym od 1783 r.
dowodził Jakub Azulewicz. Natomiast ułani Jego Królewskiej Mości
z pułku Ignacego Woyny, a następnie Stanisława Königa, nosili kurt-
ki jasnozielone z pąsowymi dodatkami177.
Wątpliwości budzi też przedstawienie towarzysza i szeregowego
Brygady Petyhorskiej, noszących zupełnie inne mundury niż oficer tej
jednostki. Towarzysz ma bowiem czapkę z żółtym wierzchem, a za-
miast kurtki granatowy kontusz (z charakterystycznymi rękawami,
z tzw. wylotami) z żółtą podszewką i żółtymi wyłogami na piersiach,
szeregowy zaś wysoki barankowy kołpak i granatową katankę w for-
mie skróconego kontusza (rękawy z wylotami), z żółtymi dodatka-
mi. Pod kontuszem lub katanką żołnierze mają długie białe żupany
i prawdopodobnie białe szarawary, które widać tylko u szeregowego.
Dodatkowo towarzysz jest uzbrojony w proporzec (broń drzewcowa
w kawalerii narodowej pojawiła się dopiero 1785 r.), a pod ilustracją
znajduje się podpis, informujący, że przedstawia ona „ułana i pachoł-

175
W. Coxe, Podróż po Polsce (1778), [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzo-
ziemców, t. 1, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1963, s. 607–608.
176
Takie też sylwetki zawiera praca: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór,
uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2: Od 1697 do 1794 roku...,
s. 194–195 – tablica 96 (przyp. red. A. S.).
177
Pamiętnik Jana Duklana Ochockiego, t. 3, Warszawa [1910], s. 64; J. Ben-
da, Zasadnicze barwy mundurów wojska Obojga Narodów, „Broń i Barwa. Biuletyn
Stowarzyszenia Przyjaciół Muzeum Wojska” (Warszawa) 1936, nr 9, s. 201–202;
B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do
roku 1960, t. 2: Od 1697 do 1794 roku..., s. 342–343 – tablica 169.
150 MACIEJ TRĄBSKI

ka”, co może świadczyć o tym, iż są to żołnierze („ułani”) milicji na-

dwornej któregoś z litewskich magnatów178.
Abstrahując od powyższych wątpliwości, różnice w umunduro-
waniu kawalerii narodowej i pułków przedniej straży zostały zni-
welowane w 1785 r., kiedy to Departament Wojskowy wydał Prze-
pis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży
wojska obojga narodów. Zalecano w nim jednolite ubranie oddziałów
w mundury oraz oporządzenie, dając jednocześnie dokładne wska-
zówki co do kroju i koloru uniformów, znacznie je tym samym ujed-
nolicając.
Zachowano jednak pewne różnice pomiędzy obiema formacja-
mi, a także oboma wojskami. Przede wszystkim w brygadach kawa-
lerii narodowej czerwone elementy mundurów, mianowicie wyło-
gi, kołnierze, mankiety i lamówki, miały mieć odcień karmazynowy,
a w pułkach przedniej straży jasnopąsowy. Poza tym w wojsku ko-
ronnym żołnierze kawalerii narodowej mieli srebrne guziki i szlify,
a w przedniej straży złote. W wojsku litewskim było na odwrót – ka-
waleria narodowa otrzymała bowiem złote ozdoby, a przednia straż
srebrne.
Oficerów i towarzyszy zaopatrywano w czapki rogatywki, wyso-
kie na 10 cali (24 cm), z czego na karmazynowy lub jasnopąsowy
wierzch przypadało sześć cali, a na czarny barankowy otok cztery
cale. Dzięki usztywnieniu drutami i wypchaniu bawełną wierzchu
czapki stała się ona dobrą ochroną przed cięciem szablą. Z lewej stro-
ny była przypięta biała kokarda, na którą nakładano srebrną szko-
fię w kształcie królewskiej cyfry. Rogatywkę ozdabiała biała włosia-
na kita, umocowana w szkofii, oraz karmazynowy lub jasnopąsowy
sznur oplatający czapkę, z dwoma karmazynowymi lub pąsowymi
bulionami przerabianymi srebrną (w kawalerii narodowej) lub złotą
(w przedniej straży) nitką179.
Szeregowi zamiast rogatywek otrzymali giwery, czyli sztywne koł-
paki wykonywane z czarnego filcu, z płócienną podszewką w środku

178
Accurate Vorstellung der Königlich Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jah-
re 1775..., tablica 52; B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporzą-
dzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2: Od 1697 do 1794 roku..., s. 190–191 – ta-
blica 94.
179
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 328; Urywek wspomnień Józefa Rulikowskiego wydany z ob-
szernego rękopisu, Warszawa 1862, s. 264–265.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 151

oraz skórzanym denkiem i podpinką. Giwer miał kształt wysokie-

go na 10 cali, nieznacznie zwężającego się ku górze walca. Z jego le-
wej strony była przypięta mosiężna owalna blacha z inicjałem „SAR”
oraz biała włosienna kita z czarną końcówką, wysoka na 12 cali. Po-
dobnie jak rogatywkę, oplatał go sznur, który miał kolor biały i dwu-
krotnie obiegał giwer w połowie wysokości. Oba typy nakryć głowy
nie zawierały daszków.
Oficerowie i towarzysze obcinali włosy krótko „na pół kołnie-
rza”, szeregowi zaś mieli długie włosy wiązane w dwa warkoczyki
po bokach twarzy i harcap z tyłu głowy, o długości ośmiu cali, co
upodobniało ich do huzarów. Wąsy noszono czernione; pod szyją
„szlachta” wiązała białą żabotową chustę, a podoficerowie i szerego-
wi czarny halsztuk.
Opisany powyżej krój kurtki i spodni był wspólny dla żołnierzy
wszystkich stopni. Kurtka w kolorze granatowym zapinała się z pra-
wej strony na siedem guzików lub przez środek na haftki. W pierw-
szym przypadku zakrywano wyłogi i jedyną ozdobę stanowiły dwa
rzędy guzików. Po zapięciu na haftki odsłaniano karmazynową lub
jasnopąsową podszewkę klap, które zapinano wtedy na lewy i prawy
rząd guzików. Karmazynowy lub pąsowy był również miękki wykła-
dany kołnierz, mankiety rękawów, a także wypustki w szwach i ob-
szycia kieszeni. Pod kurtkę zakładano biały żupanik, a w zasadzie
kamizelkę powstałą z żupana po jego skróceniu i obcięciu rękawów.
Oficerowie i towarzysze na kurtce, na lewym ramieniu, nosili szlify
z bulionem.
W związku z tym, że w kawalerii narodowej ranga towarzysza
i namiestnika odpowiadała stopniowi chorążego i porucznika w in-
nych broniach, to ci pierwsi nosili na szlifach jedną złotą gwiazdkę,
a drudzy dwie. Z kolei chorążowie kawalerii narodowej mieli trzy
gwiazdki, porucznicy trzy ukośne paski, majorzy trzy ukośne paski
i bulion, wicebrygadierzy trzy paski i dwa buliony, brygadierzy zaś
szlify bez oznak.
W pułkach przedniej straży towarzysze i namiestnicy nie nosili na
szlifach żadnych dystynkcji, młodsi oficerowie mieli srebrne gwiazd-
ki – chorąży jedną, porucznik dwie, rotmistrz trzy, a starsi oficerowie
srebrne ukośne paski – major jeden, podpułkownik dwa, pułkownik
trzy, szef pułku cztery. Z kolei podoficerowie i szeregowi w obu for-
macjach nosili naramienniki białe niciane z sukienną folgą. Stopień
podoficera był oznaczony galonami – wachmistrza podwójnymi pół-
152 MACIEJ TRĄBSKI

calowymi nad mankietami rękawów i pojedynczymi na kołnierzu,

a kaprala pojedynczymi nad mankietami i na kołnierzu. Rękawiczki
noszono białe skórzane z sześciocalowym mankietem.
Spodnie, zwane szarawarami lub rajtuzami, były dopasowane,
lecz nieobcisłe, z nogawkami u dołu rozciętymi w celu łatwiejszego
wkładania i zapinane na osiem pętelek oraz jeden guzik. Miały rów-
nież strzemiączko przechodzące pod butem, zapobiegające podcią-
ganiu nogawek w trakcie jazdy konnej. W brygadach kawalerii na-
rodowej były one karmazynowe z prostym podwójnym białym lub
granatowym lampasem, a w pułkach przedniej straży granatowe bez
lampasów. Wszyscy żołnierze nosili czarne buty z cholewą przykry-
tą przez nogawki spodni, a w czasie niepogody ubierali białe sukien-
ne płaszcze w formie peleryny, z karmazynowym lub granatowym
kołnierzem180.
Taki sam krój mundurów otrzymały oba pułki milicji nadwor-
nej Jego Królewskiej Mości, zachowały one jednak wcześniejszą ko-
lorystykę. Czapki były więc pąsowe, kurtka zielona lub jasnozielona
z czarnymi lub pąsowymi dodatkami, a spodnie pąsowe. Należy też
wspomnieć, że trębacze tradycyjnie nosili mundury w barwach od-
wróconych, z granatowymi taśmami przerabianymi białą nicią, na-
szytymi wzdłuż szwów rękawów i pleców. Sznur u trąby miał być gra-
natowo-biały z dwoma chwastami181.
Chociaż wyłogi, kołnierz, mankiety oraz obszycia kurtki i żupa-
nika, a także spodnie w brygadach kawalerii narodowej miały być
dla wszystkich żołnierzy w kolorze karmazynowym, to ostatecznie
przyznano tę barwę tylko oficerom, namiestnikom i towarzyszom,
co wiązało się z ich szlacheckim pochodzeniem. Natomiast podofice-

180
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 323–333; J. Teodorczyk, Mundury z 1792 r., „Arsenał Pol-
ski”. Powstanie niespełnionych nadziei, (Kraków) 1984, s. 33–34. Szeregowi do służby
garnizonowej otrzymali tzw. mały mundur, składający się z koletu i spodni oraz ki-
tla i furażerki. Natomiast towarzysze, namiestnicy i oficerowie poza służbą mogli no-
sić kontusze mundurowe. Z kolei „w marszu podczas słoty lub prywatnej powinno-
ści” mogli zakładać na kurtkę mundurowa „kapotę” – zob. Przepis ubioru dla Brygad
Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży wojska obojga narodów..., s. 324, 332.
181
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 327.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 153

rom i szeregowym na te części umundurowania dano kolor kraproto-

wy, „to jest podobny do koloru raka gotowanego”182.
Oporządzenie oficerów i towarzyszy składało się z pendentu spię-
tego mosiężną klamrą, do którego na rapciach była przytwierdzona
szabla, oraz z pasa do ładownicy biegnącego z lewego ramienia na
prawy bok. Wykonywano je z bielonej łosiowej skóry. Szeregowi, tak
jak dawniej, poza pendentem mieli dwa pasy krzyżujące się na piersi
– jeden do ładownicy i jeden do karabinka. Podobnie jak u towarzy-
szy, ich lederwerki były sporządzone ze skóry bielonej kredą183.
Przy broni białej kawalerzyści nosili feldcechy (inaczej tembla-
ki), które w zależności od stopnia, były wyrabiane z różnego ma-
teriału. Szeregowi na rękojeść pałasza zakładali temblak z „czarnej
skóry glancowanej z kutasem”, czyli inaczej z chwastem, podofice-
rowie zaś włóczkowy biało-karmazynowy. Z kolei towarzysze i na-
miestnicy przy szablach nosili feldcechy jedwabne w kolorze karma-
zynowym lub pąsowym, natomiast oficerowie srebrne184. Łatwo więc
zauważyć, że temblak przy broni białej, poza rolą czysto użytkową,
spełniał również funkcję dystynkcji185.
Ze względu na to, że w kawalerii nie używano tornistrów, zapaso-
wy mundur, bieliznę i przybory służące do naprawy umundurowania
przewożono w mantelzaku. Był to pokrowiec w formie walca, wy-
konany z sukna granatowego w kawalerii narodowej lub pąsowego
w pułkach przedniej straży, zapinany wzdłuż na sześć guzików i przy-
pinany za pomocą trzech rzemieni do tylnej kuli siodła, na wierzchu
czapraka186.
W przypadku jazdy niezwykle ważną rolę odgrywa oporządzenie
końskie. Towarzysze w kawalerii narodowej przykrywali kulbakę su-
kiennym granatowym czaprakiem, ozdobionym wzdłuż brzegu bia-
łym jednocalowym i karmazynowym trzycalowym lampasem oraz
biało-karmazynową frędzlą. W wojsku koronnym w jego tylnych ro-
182
J. Benda, Nieznany mundur kawalerii narodowej, „Broń i Barwa. Biuletyn Sto-
warzyszenia Przyjaciół Muzeum Wojska” (Warszawa) 1936, t. 3, s. 44.
183
Ibidem.
184
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów…, s. 325–330.
185
Poza częścią wcześniej cytowanej literatury zob. także L. Zachuta, Wojskowy
temblak dystynkcyjny, „Arsenał Polski”. Od Racławic do Maciejowic, (Kraków) 1988
(przyp. red. A. S.).
186
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 326–327.
154 MACIEJ TRĄBSKI

gach były wyhaftowane polskie Orły z cyfrą królewską „SAR” na

piersiach, a w wojsku litewskim złota Pogoń. Królewskie monogra-
my znajdowały się także na klapach olster. Szeregowi używali niemal
identycznych okryć siodła („mitugów”), z tym jednak, że nie miały
one frędzli. W pułkach przedniej straży czapraki miały kolor pąsowy,
z lampasem granatowym zamiast karmazynowego187.
Kolejne zmiany w umundurowaniu nastąpiły w trakcie obrad Sej-
mu Czteroletniego. Najpierw na początku 1789 r. wydano instrukcję
dotyczącą ubioru trzech nowych pułków przedniej straży wojska ko-
ronnego. Pułkowi 1 Przedniej Straży szefostwa Krzysztofa Karwic-
kiego (wówczas jeszcze pułk generała majora Adama Szydłowskiego)
wyznaczono barwy granatową i pąsową, natomiast dla pułków Buła-
wy Wielkiej i Buławy Polnej Koronnej zieloną i czarną. Krój mundu-
rów we wszystkich trzech oddziałach miał być taki jak w starych puł-
kach przedniej straży188.
Następnie, 11 marca 1791 r., Komisja Wojskowa Obojga Naro-
dów wydała ordynans ustalający dla piechoty oraz artylerii i inżynie-
rii uniform wzorowany na ubiorze kawalerii, a więc granatową lub
zieloną kurtkę z wyłogami oraz tego samego koloru spodnie z lam-
pasem. W mundurze jazdy wprowadzono zaś tylko drobne korekty.
Czapki rogatywki oficerów i towarzyszy zostały zmniejszone do sied-
miu cali, mianowicie wierzch do czterech cali, a barankowy otok do
trzech cali wysokości. Znikły też kordony, a zamiast kokard pojawiły
się srebrne krzyże kawalerskie.
Poza nakryciem głowy zmodyfikowano także dystynkcje. Odtąd
towarzysze kawalerii narodowej nosili szlify gładkie, a namiestnicy
z jedną gwiazdką. Dodatkowo namiestnicy w celu odróżnienia od to-
warzyszy mieli nosić na kołnierzu srebrny galon189.
Również szeregowym i podoficerom zmieniono nakrycie głowy,
jak też sposób noszenia przez nich lederwerków. Od 1791 r. giwery

187
Ibidem, s. 325–326, 328; Katalog zbiorów. Wiek XVIII. Muzeum Wojska Pol-
skiego w Warszawie..., s. 120–121; Z. Żygulski jun., H. Wielecki, op. cit., s. 47.
188
K. Górski, op. cit., s. 189; J. Benda, Nieznany mundur kawalerii narodowej...,
s. 201; B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI
do roku 1960, t. 2: Od 1697 do 1794 roku..., s. 370–371 – tablica 182.
189
Ubiór Towarzysza kawaleryi narodowey i pułków przedniey straży Woyska Oboj-
ga Narodów, „Dawna Broń i Barwa” (Katowice) 2007, nr 27, s. 56–57; Urywek wspo-
mnień..., s. 264–265; J. Benda, O rogatywkach i czapkach ułańskich, „Arsenał” (Kra-
ków) 1957, R. 1, s. 56; Z. Żygulski jun., H. Wielecki, op. cit., s. 45–47.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 155

miały być wysokie na osiem cali, zawierać dwa daszki, z przodu od

słońca i z tyłu, składany do góry, chroniący przed deszczem. Jedno-
cześnie z lewego boku miała być przypięta owalna blacha z cyfrą kró-
lewską oraz biała kita długości ośmiu cali. Wewnątrz giwer miał być
zaopatrzony w dwucalową wyściółkę z zamszowej skóry, „aby w czo-
ło nie cisnął i nie raził”, a na zewnątrz w rzemień zakończony z tyłu
sprzączką „dla ściśnienia, gdyby był nazbyt przestronny”190. Nato-
miast oba pasy oporządzenia, do karabinka i do ładownicy, szerego-
wi powinni odtąd nosić z lewego ramienia na prawy bok191. W wy-
niku wprowadzonych modyfikacji oporządzenie stało się bardziej
ergonomiczne.
Kurtki i żupaniki pozostały właściwie bez zmian. Zlikwidowano
jedynie lamówki, natomiast nowe spodnie w kawalerii narodowej
powinny być granatowe z karmazynowym lampasem, czyli odwrot-
nie niż dotychczas. Wprowadzono też barwne lampasy na spodniach
w pułkach przedniej straży, mianowicie pąsowe dla pułków pierw-
szego, czwartego i piątego oraz czarne dla pułków drugiego i trzecie-
go. Poza tym zgodnie z nowymi przepisami pojawiły się czechczery,
czyli spodnie płócienne na lato, o kroju sukiennych szarawarów. Pod
szyją szeregowi mieli nosić „włóczkowy” czarny halsztuk, towarzy-
sze zaś czarną jedwabną chustę.
Wprowadzono także nowe modele płaszczy z rękawami. Dla sze-
regowych płaszcz miał być uszyty z sukna białego i zapinany na 12 guzi-
ków, a dla towarzyszy taki sam płaszcz miał mieć dodatkowo kaptur.
Szeregowi zachowali rękawiczki skórzane z mankietami, a towarzy-
sze mieli nosić takie same rękawiczki, z tym że bez mankietów. Buty
zarówno dla szeregowych, jak i towarzyszy miały być „polskie”, czar-
ne, z jednocalowym obcasem, a ostrogi żelazne192.
Komisja Wojskowa wydała również rozporządzenia odnośnie do
ekwipażu koni. Uproszczono czapraki towarzyszy, z których znikły
ozdoby w postaci godeł i frędzli. Mitugi szeregowych i podoficerów
miały odtąd przykrywać mantelzaki i być zrobione z czarnego bara-
niego futra, obszytego wokoło czterocalowej szerokości taśmą kra-

190
Ubiór Szeregowego kawaleryi narodowey i pułków przedniey straży Woyska
Obojga Narodów, „Dawna Broń i Barwa” (Katowice) 2007, nr 27, s. 54–55; K. Gór-
ski, op. cit., s. 232.
191
APK, AMCh, 1143, s. 376.
192
Ekwipaż konny towarzysza i szeregowego kawalerii narodowej, „Dawna Broń
i Barwa” (Katowice) 2005, nr 27, s. 54–57.
156 MACIEJ TRĄBSKI

protową i dwucalową barwy granatowej. Natomiast mantelzaki mia-

ły być wykonywane z sukna kraprotowego lub pąsowego193.
W czasie insurekcji kościuszkowskiej w instrukcji umundurowa-
nia kawalerii narodowej nie wprowadzono żadnych zmian. Jedy-
nie żołnierze wstępujący wówczas pod chorągwie lub wymieniający
zniszczone mundury, ze względu na kłopoty materiałowe, otrzymy-
wali czasami tkaninę nieregulaminowej barwy na czapki i wyłogi194.
W epoce stanisławowskiej ujednolicono również wzór sztanda-
rów używanych przez kawalerię autoramentu narodowego. Własny
sztandar miał każdy szwadron brygady i pułku. Pierwszy jego wzór,
opisany przez Konstantego Górskiego, został zaprojektowany przez
generała majora Jana Augusta Cichockiego. Na stronie głównej miały
znajdować się Orzeł oraz dewiza „Za Wiarę, Króla i Ojczyznę”, a na
stronie odwrotnej herb Litwy, wraz z bojowym hasłem „Zwyciężyć
lub zginąć”195. Nie wiadomo jednak, czy sztandary te trafiły do od-
działów.
W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i w Muzeum Naro-
dowym w Krakowie są przechowywane sztandary kawalerii narodo-
wej innego wzoru. Karmazynowy bławat ma na stronie głównej cyfrę
królewską, otoczoną wieńcem wawrzynowym i zwieńczoną wielką
koroną. Wzdłuż boków ciągnie się haft w postaci splecionych wstęg,
a w rogach znajduje się haft z gałęziami wawrzynu oraz palm. Brzeg
sztandaru o wymiarach 55 cm wysokości i 60 cm szerokości jest ob-
szyty frędzlą. Na stronie odwrotnej znajdują się takie same hafty,
z tym że zamiast cyfry „SAR” jest Orzeł z osobistym herbem króla,
czyli z Ciołkiem, na piersiach. Wszystkie hafty i obszycia są wykona-
ne srebrną nicią, z wyjątkiem ciołka wyszytego złotem. Pomalowane
na czarno drzewce o długości 290 cm są zwieńczone mosiężnym gro-
tem w kształcie liścia bzu z grubą ością pośrodku196.

193
Ibidem, s. 58–59; K. Górski, op. cit., s. 238.
194
K. Bauer, op. cit., s. 291–292, 318–320. Pomimo dokładnych w swojej treści
przepisów określających umundurowanie formacji kawaleryjskich w latach 1791–
–1794 często odbiegało ono od ich postanowień. Dowody na to znajdujemy w ra-
portach, pamiętnikach i ikonografii – szerzej zob. M. Trąbski, Uzbrojenie i umundu-
rowanie kawalerii narodowej wojska koronnego w latach 1775–1794, „Prace Naukowe
AJD w Częstochowie. Zeszyty Historyczne” (Częstochowa) 2009, t. 10, s. 248–249.
195
K. Górski, op. cit., s. 157.
196
B. Gembarzewski, Chorągwie i sztandary polskie rewindykowane z Austrii, „Broń
i Barwa. Biuletyn Stowarzyszenia Przyjaciół Muzeum Wojska” (Warszawa) 1937,
t. 4, s. 5–6; idem, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 157

3. KONIE ORAZ TABORY JAZDY AUTORAMENTU NARODOWEGO

Ważnym elementem mającym wpływ na wartość bojową jazdy ko-

ronnej i litewskiej autoramentu narodowego były konie, a tak-
że sprzęt taborowy. Pomimo zniszczeń wojennych z lat 1648–1717
w drugiej połowie XVIII w. dobrych koni w Rzeczypospolitej nie bra-
kowało. Dbali o to magnaci utrzymujący liczne stada na Podolu, Wo-
łyniu, Kijowszczyźnie i Pobereżu. Najlepiej o wartości tych rumaków
świadczy fakt ich masowego skupu na potrzeby najlepszej ówczesnej
kawalerii zachodnioeuropejskiej, mianowicie pruskich huzarów. Pol-
skie konie kupowała również armia rosyjska, saska i austriacka197.
Największe targi koni w Rzeczypospolitej odbywały się na Wołyniu
i tam właśnie polska jazda dokonywała remontów. Ceny wierzchow-
ców wahały się od 200 do ponad 500 zł198. Z zachowanych doku-
mentów wynika, że – oprócz koni pochodzących z Ukrainy – ku-
powano je również w Wielkopolsce i na Litwie. Poza tym zostały
odnotowane pojedyncze konie tatarskie, rosyjskie, wołoskie, kozac-
kie, kałmuckie i niemieckie199.
W regulaminie exercerunku określono wiek kupowanych koni
na cztery do sześciu lat oraz ich wzrost – wierzchowiec szeregowe-
go w kawalerii narodowej nie powinien być niższy niż „ćwierci dzie-
sięć”, a w pułkach przedniej straży „ćwierci dziewięć y calow cztery”.
Konie towarzyszy powinny być roślejsze, wyższe o co najmniej jeden
cal i – jak podkreślano – „daleko od szeregowych dzielniejsze”. W re-

1960, t. 2: Od 1697 do 1794 roku..., s. 216–217, tablica 107; ibidem, s. 384–385, ta-
blica 189; S. Gepner, Sztandary, [w:] Księga jazdy polskiej, pod red. B. Wieniawy-Dłu-
goszowskiego, Warszawa 1938, s. 242–243.
197
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/134, s. 11–13, 59, 61, 120; W. Coxe, op. cit., s. 608;
S. Dembiński, Koń kawaleryjski, [w:] Księga jazdy polskiej..., s. 262; K. Krzeczuno-
wicz, Ułani księcia Józefa. Historia 8 pułku ułanów ks. Józefa Poniatowskiego 1784–
–1945, Londyn 1960, s. 22–24; W. Pruski, Hodowla zwierząt gospodarskich w Króle-
stwie Polskim w latach 1815–1918, t. 1, Warszawa 1967, s. 183–184; W. A. Serczyk,
Gospodarstwo magnackie w województwie podolskim w drugiej połowie XVIII wie-
ku, Wrocław 1965, s. 105–108; idem, Hajdamacy..., s. 167; T. Skowroński, Kawale-
ria polska czasów Stanisława Augusta w oczach Szwajcara, „Przegląd Kawalerii i Bro-
ni Pancernej” (Londyn) 1973, nr 72, s. 656.
198
L. Ratajczyk, System zaopatrzenia i uzbrojenia wojska Rzeczypospolitej w okre-
sie reform Sejmu Czteroletniego 1788–1792, „Materiały i Studia” (Warszawa) 1973,
nr 22, s. 59.
199
Jako przykład można podać Pułk 5 Przedniej Straży wojska litewskiego puł-
kownika Stanisława Byszewskiego – zob. APK, AMCh, 1193, s. 619–623.
158 MACIEJ TRĄBSKI

gulaminie nie określono maści wierzchowców, a to ze względu na

sposób przeprowadzania remontu, każdy towarzysz był bowiem zo-
bowiązany do zakupienia konia dla siebie i szeregowego. Możliwe, że
dowódcy czasami starali się ujednolicić umaszczenie koni w swoim
oddziale, gdyż Rulikowski we wspomnieniach pisał: „konie w bryga-
dzie były jednomaściste i miarowe”, a poza tym lekkie i dzielne200.
W większości oddziałów panowała jednak pod tym względem peł-
na swoboda.
Kupowane na targach wierzchowce były zazwyczaj półdzikie,
więc zanim trafiły w ręce żołnierzy, należało je ujeździć, aby dały się
dosiadać. Jeżeli przez kilka dni po wcieleniu do oddziału koń nie da-
wał sobie założyć wodzy i siodła, to w celu „złagodzenia charakte-
ru” męczono go brakiem snu przez dwa–trzy dni. Kiedy już nie sta-
wiał oporu, uczono go biegu po menażu na lonży, najpierw luzem,
a następnie z kulbaką obciążoną workiem z piaskiem. Ostatecznie
był dosiadany przez dobrego jeźdźca, który odpowiednio go ujeżdżał
i uczył reakcji na komendy201. Konie przyzwyczajano też do huku
broni palnej i innych odgłosów pola bitwy, m.in. strzelając przed staj-
nią z pistoletów202.
Należy zaznaczyć, że konie w oddziałach kawalerii autoramen-
tu narodowego stanowiły prywatną własność (oficerów, towarzy-
szy, podoficerów). Powodowało to rozliczne kłopoty, począwszy od
trudności z zapewnieniem wierzchowców w należytym wieku i o od-
powiednim wzroście, po praktykę handlowania nimi przez żołnie-
rzy. W efekcie w oddziałach była duża różnorodność wierzchow-
ców. Zdarzało się, że konia przyzwyczajonego do musztry towarzysz
sprzedawał i kupował w zamian „całkiem świeżego”. Niestety, po-
mimo zakazów, handel końmi nie ustał nawet w czasie obrad Sejmu
Czteroletniego203.

200
Urywek wspomnień..., s. 265.
201
Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga
Narodów..., s. 383–386; M. Czapski, Historya powszechna konia, t. 2, Poznań 1874,
s. 172–173, 175–177.
202
Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga
Narodów..., s. 391–392; M. Czapski, op. cit., s. 170.
203
Zob. raport rotmistrza Lewickiego z lustracji Pułku 4 Przedniej Straży wojska
koronnego – zob.: BCz, sygn. 3179, s. 311; BPAU, sygn. 1167, k. 6–8. Raport pisarza
polnego K. Rzewuskiego po lustracji Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej –
zob. K. Górski, op. cit., s. 262.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 159

W latach 1775–1789 innym problemem stała się niewystarczają-

ca liczba koni, zwłaszcza w brygadach kawalerii narodowej na Litwie
i w Wielkopolsce. Wynikało to z braku funduszy na przeprowadze-
nie remontu, oddalenia od Ukrainy, z której głównie sprowadzano
wierzchowce, oraz z drogiego furażu. Udało się temu w większości
zaradzić dopiero w czasie aukcji wojska w 1789 r. Niemniej jednak
jeszcze w 1791 i 1792 r. odnotowywano w niektórych oddziałach
brak koni204.
O ile wierzchowce były najczęściej okazałe i wzbudzały zachwyt,
zwłaszcza na Ukrainie, o tyle do końca omawianej epoki kawaleria
borykała się z wadliwymi, często psującymi się kulbakami205. Opo-
rządzenie wierzchowców składało się z terlicy lub siodła, olster, na-
główka, munsztuku, cugli, rzemieni: podpiersia, podogonia i trocznych,
oraz czapraka, mantelzaka i toreb na przybory stajenne. Terlica to drew-
niany stelaż złożony z dwóch ławek oraz łęku przedniego i tylnego, po-
wleczonego twardą skórą surowcową pełniącą funkcję siedziska, do
którego przytwierdzano puśliska do strzemion, popręgi, podpiersie
i podogonie oraz rzemienie do troczenia ekwipunku. Ówczesne sio-
dło różniło się od terlicy zamontowanymi „poduszkami”206.
„Pakujący konia” żołnierze najpierw przypinali do tylnego łęku
namiot, tzw. celt, przypadający na 10 ludzi, przenoszony tylko przez
konie szeregowych, zmieniające się co 24 godziny, a następnie man-
telzak. Natomiast do przedniego łęku wiązali płaszcz, a przed kulbaką
przypinali olstra z pistoletami. Całość przykrywali następnie czapra-
kiem, po założeniu którego z prawego boku konia, koło karabinka,
lecz na osobnych rzemieniach, przytraczali „drąg obozowy” oraz to-
porek. Wyposażenie uzupełniały manierka, kociołek, sznur do wią-
zania wierzchowca, torba na furaż mieszcząca 12 garncy owsa, torba
na szczotkę i zgrzebło oraz chleb i mięso, a także dwie torby siatko-
we na siano207.
204
BCz, sygn. 3179, s. 455; K. Górski, op. cit., s. 213–214. Przykładowo na po-
czątku 1791 r. w Pułku 4 Przedniej Straży wojska koronnego brakowało 138 koni –
zob. BCz, sygn. 3179, s. 311.
205
Księcia Eustachego Sanguszki pamiętnik 1786–1815, wyd. W. Szujski, Kraków
1876 (dalej cyt. E. Sanguszko, op. cit.); K. Górski, op. cit., s. 212–213.
206
Przepis ubioru dla Brygad Kawaleryi Narodowej i pułków przedniej straży woj-
ska obojga narodów..., s. 325–326.
207
Ekwipaż konny towarzysza i szeregowego kawalerii narodowej..., s. 58–60; Re-
gulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga Naro-
dów..., s. 394–395.
160 MACIEJ TRĄBSKI

Zgodnie z etatami opracowywanymi w latach 1775–1776 wszyst-

kie oddziały powinny mieć wozy taborowe: jeden wóz sztabowy
i jeden wóz prowiantowy na chorągiew. Potwierdzono to w Regu-
lamenie służby obozowey z 1786 r., gdzie zapisano, że przy sztabie
powinien znajdować się woźnica z czterokonnym wozem sztabo-
wym, a w czasie wojny dodatkowo drugi woźnica z wozem czter-
okonnym pod namioty. Poza tym audytorowi, chirurgowi i kapel-
anowi przysługiwał „wózek parokonny”. Natomiast przy każdym
szwadronie powinien służyć woźnica z wozem czterokonnym pro-
wiantowym, a w trakcie wojny drugi woźnica z wozem czterokon-
nym pod namioty208. Wozy taborowe winny być malowane na zielono
i mieć wieka z ryglem209.
W rzeczywistości do połowy lat osiemdziesiątych XVIII w. tyl-
ko w wojsku koronnym wozy sztabowe należały do wyposażenia
brygad i pułków. W chorągwiach brakowało natomiast wozów pro-
wiantowych, które pojawiły się dopiero po 1786 r. Jeszcze gorzej było
w wojsku litewskim, gdzie aż do reformy Sejmu Czteroletniego bry-
gady miały jedynie pojedyncze wozy sztabowe, a większość pułków
przedniej straży nie miała żadnego. Dopiero w 1790 r. każdą bryga-
dę i pułk zaopatrzono w jeden wóz sztabowy, jeden wóz czterokonny
i jedną „powózkę” dwukonną na chorągiew.

4. WYSZKOLENIE I DYSCYPLINA ORAZ REGULAMINY JAZDY

AUTORAMENTU NARODOWEGO

W epoce saskiej i w ciągu pierwszych 20 lat panowania Stanisława

Augusta kawalerii autoramentu narodowego Rzeczypospolitej Oboj-
ga Narodów nie obowiązywał żaden regulamin ani wytyczne nor-
mujące powinności żołnierzy wszystkich stopni oraz omawiające
metody szkolenia i organizację taktyczną oddziałów210. Ponieważ
rzutowało to na sprawność bojową, już w 1766 r. sejm zlecił Komi-
sji Wojskowej opracowanie stosownych przepisów. Jednak ze wzglę-
du na zawirowania polityczne kawaleria czekała na nie jeszcze dwie

208
Regulamen służby obozowey y garnizonowy dla całego woyska oboyga narodów,
Warszawa 1786, s. 161–163.
209
BPAU, rkps 1167, k. 8.
210
B. Pawłowski, Wojsko koronne..., s. 11–12.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 161

dekady211. W tym czasie sprawa wyszkolenia pozostawała całkowicie

w gestii szefów i dowódców oddziałów oraz oficerów kierujących po-
szczególnymi szwadronami i chorągwiami.
W pierwszych miesiącach po sformowaniu brygad kawalerii naro-
dowej jednym z problemów było podporządkowanie żołnierzy dys-
cyplinie i wdrożenie ich do służby. Aby to osiągnąć, w Brygadzie Jaz-
dy Narodowej Husarskiej zamierzano zwerbować adiutanta ze służby
pruskiej, mianowicie: „Starowieyskiego albo Jerowskiego, dawnych
kadetów, którzy tam są porucznikami w Inkensteina regimencie”.
Jednocześnie, pomimo trudności związanych ze zgromadzeniem całej
brygady w Kownie, postanowiono trzymać tam wszystkie szwadrony
do czasu zaprowadzenia w nich porządku, tak „aby pierwej Brygada
była do służby zdatna, potem pomyśleć o wygodzie”212.
Nieliczne zachowane do naszych czasów wzmianki świadczą
o tym, że choć w ograniczonym zakresie, ale w latach poprzedzają-
cych wydanie regulaminów prowadzono ćwiczenia w formacjach ka-
walerii. Były to „egzercerunki konno i pieszo”213. Więcej nawet, zda-
jąc sobie sprawę z trudności związanych z należytym wyszkoleniem
„korpusu złożonego z młodzieży i nowozaciężnych ludzi”, w Bry-
gadzie Jazdy Narodowej Petyhorskiej w 1777 r. wystosowano pismo
do generała lejtnanta i królewskiego generała adiutanta Jana Ko-
marzewskiego z prośbą o kreowanie majora, dla którego zamierzano
przeznaczyć pieniądze z oszczędności wynikających ze zmniejszone-
go etatu214.
W wojsku koronnym prowadzenie regularnych ćwiczeń utrudnia-
ło rozrzucenie oddziałów na znacznym terenie, co wiązało się z peł-
nieniem przez żołnierzy służby granicznej. „My trochę grzeszymy –
pisał w 1775 r. jeden z oficerów – że stojąc tu na Podolu ze szwadro-
nem, bezpożyteczni jesteśmy, gdy ja dotąd pod Barem mam lokacją
i po wioskach tułając się z chorągwiami, ani exercerować mogę, bo
rozłączeni, ani obywatelom służyć […] nie żołnierską czynię służbę,
ale sejmikową, włóczyć się tylko muszę od wsi do wsi, objeżdżając
roty”215. Z kolei w wojsku litewskim problemem była konieczność

211
Volumina Legum..., t. 7, s. 202.
212
APK, AMCh, 1171, s. 16, 30.
213
AGAD, MJ, 23, s. 83; APK, AMCh, 1196, s. 67.
214
APK, AMCh, 1196, s. 39.
215
Notaty generała Brygady..., s. 60. Podobny problem zgłaszał w piśmie do ge-
nerała Komarzewskiego wicebrygadier Golejewski – zob. APK, AMCh, 1146, s. 13.
162 MACIEJ TRĄBSKI

urlopowania żołnierzy, nieraz nawet większości, z powodu „nieregu-

larności płacy”. Jedynie na cztery tygodnie w roku – wiosną – ściąga-
no ich do miejsca postoju sztabu i prowadzono ćwiczenia216.
Przykładem tego, jak one wówczas wyglądały, może być Raport
exercytacji sztuk rycerskich na karuzelu czynionym w pułku JKM […]
pod Korsuniem w 1782 r. Żołnierzy sprawdzano tam w ośmiu „kon-
kurencjach”, tj. strzelaniu do tarczy z konia (ocena – trafił w oso-
bę lub trafił w konia), pchnięciu dzidą217 w prawo (trafił lub chybił),
pchnięciu głowy dzidą (trafił lub chybił), zdjęciu pierścienia dzidą
(trafił lub chybił), zdjęciu głowy dzidą (trafił lub chybił), rzuceniu do
„osoby” dzidą (trafił lub chybił), skoku koniem przez kłodę (dobrze
lub źle) oraz w szermierce na palcaty (dobrze lub źle)218. Ćwiczenia
te wykonywali i byli za nie oceniani wszyscy żołnierze, z wyjątkiem
wyższych oficerów oraz kowali i felczerów.
Sprawę regulaminu dla kawalerii autoramentu polskiego ponow-
nie poruszono na sejmie w 1784 r. Dało to asumpt do wydania przez
Stanisława Augusta rezolucji z 19 kwietnia 1785 r., wzywającej De-
partament Wojskowy do opracowania stosownych przepisów. W tym
celu, pod przewodnictwem generała Jana Komarzewskiego, zostali ze-
brani oficerowie z brygad i pułków zarówno koronnych, jak i litew-
skich. Byli to ludzie znający służbę i dzięki posiadanemu doświadcze-
niu potrafiący stworzyć spójny zbiór zasad, według których należało
szkolić tak specyficzny rodzaj wojska, jaki stanowiła kawaleria auto-
ramentu narodowego219.
W efekcie tych przedsięwzięć w 1786 r. w Warszawie wydano Re-
gulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska
Oboyga Narodów. Zostały w nim opisane powinności żołnierzy, etapy
szkolenia, zarówno w szyku konnym, jak i w pieszym, oraz organiza-
cja kawalerii autoramentu narodowego pod względem taktycznym.
Ostatni z tych punktów, w związku z podziałem żołnierzy na dwie
grupy różniące się uzbrojeniem, był szczególnie istotny.
Otóż, jak już wspominano, w brygadzie kawalerii każdy szwa-
dron składał się z czterech chorągwi, które w szyku bojowym prze-

216
AGAD, MJ, 23, s. 83; APK, AMCh, 1171, s. 63–64.
217
Chodzi o proporzec używany w pułkach ułanów nadwornych i pułkach przed-
niej straży.
218
APK, AMCh, 1200, s. 291–292.
219
L. Ratajczyk, Przezwyciężenie kryzysu militarnego Polski przed reformami Sejmu
Czteroletniego, Warszawa 1975, s. 127.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 163

formowywano w cztery cugi, czyli plutony. Natomiast jeden cug skła-

dał się z 14 rot złożonych z dwóch żołnierzy ustawionych w szyku
rozwiniętym jeden za drugim. Szwadronem dowodził szwadronista,
tj. porucznik z pierwszej chorągwi w numeracji danego szwadronu,
a chorągwiami porucznicy bądź chorążowie. W szyku bojowym to-
warzyszy umieszczano w pierwszym szeregu skrajnych cugów – pierw-
szego i czwartego. Szeregowi stali zaś w drugim szeregu wszystkich
cugów oraz w pierwszym cugów środkowych – drugiego i trzeciego. Je-
żeli chorągiew nie tworzyła części szwadronu, formowano z niej dwa
cugi. Pierwszy był mieszany, z towarzyszami w pierwszym szeregu
i szeregowymi w drugim, a drugi z szeregowymi w obu szeregach220.
Pułki przedniej straży zachowały równy stosunek towarzyszy i sze-
regowych. W szyku bojowym chorągiew dzieliła się na dwa cugi (plu-
tony) – towarzyski i szeregowych, oraz na 20 rot. Oba szeregi cugów
towarzyskich tworzyli żołnierze szlacheccy, a szeregowych pocztowi.
W szyku rozwiniętym pułk dzielił się na cztery szwadrony, złożone
z czterech cugów, numerowanych od prawego skrzydła. W każdym
szwadronie cugi pierwszy i czwarty były towarzyskie, a drugi i trze-
ci szeregowych221.
Dzięki ustawieniu towarzyszy w skrajnych cugach szwadronów,
zarówno w brygadach kawalerii narodowej, jak i w pułkach przedniej
straży, w czasie szarży zyskiwano przewagę, wynikającą z uzbrojenia
ich w broń drzewcową. Należy jednak zwrócić uwagę, że powyższe
przepisy zostały dostosowane do jednostek wojska koronnego, a ich
przestrzeganie przez formacje litewskie wymagało pewnych korekt,
wynikających z innej organizacji oddziałów.
W pierwszej części regulaminu, dotyczącej powinności żołnierzy,
położono duży nacisk na wychowawczy model służby. Podkreślono
zasadę, że im wyższy stopień, tym większa odpowiedzialność, a co za
tym idzie – wymagania. Zadbano przy tym o humanitarne traktowa-
nie szeregowych przez zajmującą się ich wyszkoleniem kadrę podofi-
cerską. Między innymi zapisano, że kapral żołnierzowi „pod żadnym
pretekstem nie ma przypominać dawnych wykroczeń lub swawoli,
jego sławę lżyć lub słowem łającym nazywać, krzykiem i hukiem co
rozkazywać”222.
220
Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga
Narodów..., s. 258, 428, 431–432, 437.
221
Ibidem, s. 433.
222
Ibidem, s. 53–55.
164 MACIEJ TRĄBSKI

Tak samo ściśle zostały określone prawa i obowiązki towarzyszy.

Stwierdzono np., że jeśli towarzysz popełni wykroczenie, komendant
ma prawo zamknąć go w areszcie o chlebie i wodzie, zakutego w łań-
cuchy. Kara ta mogła być obostrzona odebraniem pościeli i mebli,
czyli stołu i stołka. Gdyby zaś towarzysz ze względu na utratę konia,
złe postępowanie, pijaństwo itp. okazał się niezdatny do służby, mógł
zostać postawiony przed „krygsrechtem”, czyli sądem wojskowym,
i wydalony z oddziału223.
Sprawa zasad szkolenia została przedstawiona w dwóch kolej-
nych częściach tego regulaminu. Zalecano rozpoczynanie ćwiczeń od
musztry pieszej, co miało przyzwyczaić rekrutów do wojskowej dys-
cypliny i jednocześnie uchronić konie od okaleczeń. Drugim powo-
dem tego typu szkolenia była koncepcja wykorzystania kawalerii.
Regulamin zakładał bowiem dużą niezależność konnicy, a wobec sej-
mowych projektów spieszenia dragonii – jazda pozbawiona długiej
broni palnej mogła znaleźć się w kłopotliwej sytuacji. Gdyby więc –
jak podkreślano – nie było innego wyjścia i trzeba by walczyć z nie-
przyjacielem w trudnym terenie, bronić przeprawy bądź zabudowań,
potrzebny był pieszy żołnierz z karabinem224. Spieszano tylko szere-
gowych, spośród których część pełniła funkcję koniowodnych w sto-
sunku nie mniejszym niż jeden żołnierz na sześciu. Natomiast cugi
towarzyskie miały osłaniać ten manewr. Dwa spieszone cugi for-
mowały dywizjon („dywizję”), dzielący się na dwa plutony. Łącznie
brygada koronna mogła wystawić spieszony batalion w sile sześciu,
a pułk przedniej straży wojska koronnego – czterech dywizjonów.
Spieszonych żołnierzy ćwiczono w różnych rodzajach walki ognio-
wej, np. w prowadzeniu ognia plutonami oraz w nacieraniu w szy-
ku liniowym i w kolumnie225. Odnośnie do tego ostatniego w regu-
laminie zapisano: „gdy komenderujący kawalerią miał na przeszko-
dzie nieprzyjaciela w okopach lub na przeprawie [czy – przyp. M. T.]

223
Ibidem, s. 36–53.
224
Ibidem, s. 253–256, 303; K. Górski, op. cit., s. 167–169. Opierając się na
doświadczeniach wojen napoleońskich i powstania listopadowego, autor wydanego
w Paryżu w 1834 r. emigracyjnego Wypisu do teorii jazdy stwierdzał, że przy zacho-
waniu należytej ostrożności można spieszyć oddział kawalerii w celu „zasłonięcia
cofającej się jazdy przez most lub groblę czy też dla zajęcia jakiego ważnego punktu
[…] nim nadejdzie oddział piechoty” – zob. Biblioteka Kórnicka, rkps 652, s. 134.
225
Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga
Narodów..., s. 253–256, 301.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 165

w cieśninie, a zważywszy, iż w niedostatku piechoty spieszonymi sze-

regowymi może go z okopów lub cieśniny wypędzić […] formować
powinien kolumnę i kolumną iść do ataku”226. Z jednej strony, moż-
na zastanawiać się, jak autorzy regulaminu widzieli starcie owej ko-
lumny z nieprzyjacielem, skoro spieszeni kawalerzyści nie byli wypo-
sażeni w bagnety. Czyżby mieli oni użyć kolb karabinów i pałaszy?
Z drugiej strony, ustęp ten świadczy o przyswojeniu i próbie adaptacji
rozważanych w tamtym okresie nowych koncepcji taktycznych w po-
staci kolumny szturmowej piechoty, które święciły triumfy w epoce
napoleońskiej.
Właściwe szkolenie obejmowało naukę jazdy i walki konnej. Re-
gulamin zalecał rozpoczynanie nauki jazdy na „makiecie”, czyli na
drewnianym koniu, co pozwalało uniknąć okaleczenia wierzchow-
ców przez nieobeznanych z zasadami jazdy konnej rekrutów. Następ-
nie powinni oni ćwiczyć jazdę na oklep, to jest „na konia wsiadać
bez strzemion z prawego i lewego boku oraz z tyłu, co się nazywa
woltyżować”. Po opanowaniu tych umiejętności instruowano żołnie-
rzy, jak siodłać wierzchowce, pakować na nie wyposażenie, następ-
nie swobodnie władać na koniu pałaszem oraz nabijać i składać się
do strzału z pistoletu i karabinka. Kolejny krok stanowiła nauka sko-
ków przez kobylice i rowy oraz użycia broni. Żołnierzy uczono także
„czapkę z ziemi w pędzie pałaszem podejmować”227. Ostatnie z ćwi-
czeń miało zapewne na celu wyrobienie w nich pewności siebie przez
widowiskową formę popisu.
W przypadku wykonywania ćwiczeń w posługiwaniu się bronią
w regulaminie radzono przygotować tor długości 200 kroków. W od-
ległości 50 kroków od „startu” miała być ustawiona pierwsza tarcza,
60 kroków dalej druga, następnie po 40 krokach pierwsza „głowa”,
a po dalszych 30 krokach druga. Żołnierz, stając na początku toru,
powinien wyjąć pałasz z pochwy i spuścić go na temblak, przewiąza-
ny na nadgarstku prawej ręki, po czym dobyć pistolet i ruszyć w kie-
runku pierwszej tarczy. Po wystrzeleniu do celu żołnierz miał sięgnąć
po drugi pistolet i strzelić do drugiej tarczy, po czym wziąć do ręki
pałasz. Po przejechaniu 40 kroków musiał wykonać cięcie pierwszej
głowy, a następnie pchnięcie drugiej228. Tego typu ćwiczenia uczyły

226
Ibidem, s. 253–256, 301–303.
227
Ibidem, s. 376–379.
228
Ibidem, s. 380–381.
166 MACIEJ TRĄBSKI

żołnierzy walki w szyku luźnym, np. w trakcie flankierowania, pole-

gającego na przesłanianiu przez flankierów, czyli inaczej konną tyra-
lierę, szyku własnych wojsk w celu zamaskowania przygotowań do
walki. Starano się jednocześnie rozpoznać szyk nieprzyjaciela i ewen-
tualne przeszkody terenowe. Podczas flankierowania często docho-
dziło do wymiany ognia i krótkich starć z flankierami strony prze-
ciwnej. Do flankierowania wyznaczano zazwyczaj towarzyszy, którzy
powinni służyć za wzór szeregowym. Jednak regulamin zalecał przy-
gotowanie również pocztowych do tego typu działań.
W końcu w regulaminie szczegółowo zostały opisane sposoby
walki konnej. W myśl sformułowanych w nim zasad, kawaleria po-
winna być ustawiona do bitwy w dwie linie, stojące równolegle do
szyku nieprzyjaciela bądź też ukośnie, dzięki czemu mogła uderzyć
na skrajną zewnętrzną część jego ugrupowania. W liniach zalecano
pozostawienie interwałów, czyli luk umożliwiających wyprowadza-
nie kontrataków i wysyłanie oddziałów w celu rozpoznania przedpo-
la lub pościgu. Gdy jazda przeciwnika była dużo liczniejsza, należa-
ło ustawić chorągwie w szachownicę. Przed akcją dowódca brygady
lub pułku powinien odbyć z oficerami odprawę i przydzielić każde-
mu ze szwadronów konkretny punkt w szyku wroga, który miał zo-
stać zaatakowany.
Szarża rozpoczynała się w odległości około 400 kroków od nie-
przyjaciela. Pierwsze 100 kroków oddział szedł stępa, następnie po
sygnale trąbek przechodził w kłus, którym pokonywał 200 kroków
terenu. Po kolejnym sygnale ruszał do galopu, by ostatnie 80 kro-
ków przebyć cwałem. Jeżeli szarża powiodła się i rozbito pierwszą li-
nię wroga, należało zarządzić postój w celu uporządkowania szyku.
Potem oddział powinien ruszyć od razu galopem na drugą linię. Po
osiągnięciu sukcesu regulamin nakazywał wysłać skrajne, towarzy-
skie cugi w pościg, a pozostałe trzymać w gotowości w celu odparcia
ewentualnego kontrataku229.
W trakcie szarży towarzysze pochylali kopie lub proporce do
przodu, celując grotem w pierś nieprzyjaciela, ściskając jednocześnie
drzewce mocno pod pachą. Należało przy tym dbać, aby „proporce
równane jak most były”, czyli żeby znajdowały się w jednej linii. To-
warzysze w pułkach przedniej straży, znajdujący się w drugim szere-
gu, podczas natarcia trzymali proporce w pionie. Było to spowodo-

229
Ibidem, s. 459–460.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 167

wane brakiem miejsca pomiędzy obiema liniami jazdy, które w myśl

regulaminu powinny znajdować się maksymalnie blisko siebie, oraz
względami bezpieczeństwa, gdyż pochylona broń drzewcowa w dru-
gim szeregu mogła zranić żołnierza znajdującego się z przodu.
Z kolei oficerowie, namiestnicy, podoficerowie i szeregowi z pierw-
szego szeregu, uzbrojeni w szable i pałasze, trzymali je w wyprosto-
wanej ręce, celując sztychem w pierś nieprzyjaciela, pochylając się
jednocześnie nad końskim karkiem. Cięcie należało wykonywać nie
z siodła, lecz po uniesieniu się w strzemionach, tak aby nabrało ono
siły. Żołnierze z drugiego szeregu podczas ataku broń powinni mieć
wzniesioną do góry, tak jak do wykonania cięcia230. Kawaleria miała
być szkolona także w prowadzeniu rozpoznania, ubezpieczaniu obo-
zów i furażowaniu – czyli zdobywaniu żywności i paszy dla koni231.
Wobec braku materiałów źródłowych trudno powiedzieć coś pew-
nego o efektach wprowadzenia w życie nowoczesnych regulaminów,
gdyż pierwszych inspekcji jednostek, z których zachowały się rapor-
ty, dokonywano dopiero w latach Sejmu Czteroletniego. Jednak ze
względu na intensywne wykorzystywanie oddziałów koronnych do
osłony granicy i służby kurierskiej, a w przypadku większości oddzia-
łów litewskich z powodu urlopowania dużej liczby żołnierzy można
mieć wątpliwości co do rzetelnego spełniania wymogów regulamino-
wych w zakresie prowadzenia ćwiczeń.
Ważna dla podniesienia profesjonalizmu kadry oficerskiej kawa-
lerii Rzeczypospolitej Obojga Narodów była możliwość przygląda-
nia się dużym manewrom wykonywanym w państwach ościennych.
Od połowy lat osiemdziesiątych niemal co roku oficerowie, zarów-
no wojska koronnego, jak i litewskiego, wyjeżdżali do Prus, Saksonii

230
Ibidem, s. 407–409.
231
Ibidem, s. 509–511. W tym samym roku został wydany Regulamen służby
obozowey y garnizonowy dla całego woyska oboyga narodów. Zostały w nim opisa-
ne, między innymi, skład pikiet wystawianych w celu ochrony obozu, metody wal-
ki z patrolami nieprzyjaciela, zasady współpracy między różnymi broniami, skład
taboru i sposoby gospodarowania w oddziałach – zob. Regulamen służby obozowey
y garnizonowy dla całego woyska oboyga narodów, Warszawa 1786, s. 59–61. Trze-
ba zaznaczyć, że w tym regulaminie znalazły się też liczne przedruki z zachodnich,
głównie pruskich, instrukcji. Jako przykład można podać opis taktyki walki kawale-
rii z nieprzyjacielską ciężką i lekką jazdą, a także sposoby prowadzenia rozpoznania,
wybierania kontrybucji i furażowania, zaczerpnięte z instrukcji Fryderyka II dla ofi-
cerów lekkiej kawalerii, zob. Instrukcya Fryderyka IIgo Króla Pruskiego dla oficerów ka-
walerii lekkiey, podług którey w czasie wojny postępować powinni, Paryż 1834.
168 MACIEJ TRĄBSKI

lub krajów monarchii habsburskiej, aby obserwować manewrowanie

dużymi masami wojska (przy tej okazji oficerowie zwiedzali również
pola bitew z czasów wojen śląskich). Było to konieczne ze względu
na brak możliwości przeprowadzania takich ćwiczeń w kraju. Przy-
kładowo w sierpniu 1785 r. manewrom armii pruskiej pod Wrocła-
wiem przyglądali się generał major Stefan Lubowidzki – dowódca
III Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej i porucznik Piotr Anto-
ni Twardowski z Brygady Jazdy Narodowej Petyhorskiej232.
W latach 1789–1792 bardzo istotną kwestię stanowiło wyszkole-
nie gwałtownie pomnożonej kawalerii. Wiązały się z tym jednak roz-
liczne trudności. Po pierwsze, kadra oficerska i podoficerska w więk-
szości była nowo kreowana, a więc niedoświadczona. Częściowo
tworzyli ją żołnierze służący wcześniej w kawalerii w niższych stop-
niach, często jednak oficerami zostawali wojskowi niemający żad-
nego doświadczenia233. Po drugie, przez cały ten okres żołnierze
pełnili służbę wzdłuż niespokojnej granicy południowej i wschod-
niej lub zabezpieczali Ukrainę przed spodziewanym buntem ludno-
ści chłopskiej. Oprócz tego obsadzali „kresy”, pilnowali kas i asysto-
wali Komisjom Cywilno-Wojskowym. Powodowało to rozproszenie
oddziałów i żołnierzy na znacznym częstokroć obszarze.
W efekcie uniemożliwiało to prowadzenie ćwiczeń większej licz-
by oddziałów, np. latem 1790 r. generał lejtnant Józef książę Ponia-
towski z całej stacjonującej wówczas na Ukrainie Dywizji Bracław-
sko-Kijowskiej zdołał skoncentrować na manewry pod Tulczynem
zaledwie cztery szwadrony kawalerii narodowej i dwa szwadrony
przedniej straży234. Mimo to Komisja Wojskowa Obojga Narodów
każdej wiosny wydawała rozkaz przypominający o konieczności pro-
wadzenia ćwiczeń „w marszach, exercerunkach, ewolucjach”235.

232
APK, AMCh, 1196, s. 147. Rok później Twardowski z żalem pisał do generała
Komarzewskiego: „rozliczne obowiązki spowodowały, iż nie mógł wyjechać dotych-
czas za granicę”, „ani w pruskich wiosennych, ani nawet na saskich być nie przyszło
rewiach, zostają się jeszcze cesarskie i pruskie jesienne” – zob. APK, AMCh, 1196,
s. 153, 155.
233
Zob. E. Sanguszko, op. cit., s. 7–8. Z tego powodu dowódcy zabiegali o kade-
tów i podoficerów z regimentu gwardii konnej koronnej, gdyż ci doskonale nadawa-
li się na instruktorów.
234
B. Pawłowski, Początki służby ks. Józefa Poniatowskiego w wojsku polskim, [w:]
Od konfederacji barskiej..., s. 128.
235
K. Górski, op. cit., s. 244.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 169

Istniał też problem wynikający z braku nowego regulaminu, gdyż

wcześniejszy z 1786 r. nie do końca przystawał do organizacji prze-
formowanych jednostek. Największy pod tym względem kłopot mia-
ły brygady kawalerii narodowej, ale musiały borykać się z nim rów-
nież pułki przedniej straży, szczególnie świeżo mianowani oficerowie,
namiestnicy i podoficerowie. Nowy regulamin Komisja Wojskowa
Obojga Narodów otrzymała 30 kwietnia 1790 r., po czym wydała roz-
kaz rozesłania go do wszystkich jednostek236. Zasadniczą różnicą w po-
równaniu z wcześniejszymi przepisami było uwzględnienie w nim no-
wego podziału taktycznego, czyli organizacji brygad i pułków.
Podstawową formacją przeliczeniową w brygadach stał się szwa-
dron, dzielący się na cztery cugi i 64 roty w oddziałach wojska ko-
ronnego lub 88 rot w oddziałach wojska litewskiego237. W odróżnie-
niu od poprzedniego regulaminu, zgodnie z którym towarzysze stali
w pierwszej linii dwóch skrajnych cugów, nowy nakazywał im sta-
wać w obu liniach wszystkich czterech pododdziałów. Podzielono ich
na 16 lub 22 roty, ustawiane po równo na obu flankach formacji,
a pozostałe osiem w centrum przy sztandarze238. Wydaje się, że zada-
niem rot towarzyskich było utrzymanie spoistości szyku podczas ata-
ku, gdyż to właśnie w towarzyszach widziano kręgosłup moralny ka-
walerii narodowej.
Podział taktyczny brygady przedstawiał się następująco: dwa
szwadrony tworzyły dywizjon (w wojsku litewskim dwie chorągwie
formowały szwadron), dwa dywizjony (dwa szwadrony litewskie) ba-
talion dowodzony przez majora, a trzy bataliony (cztery w wojsku li-
tewskim) brygadę. Cała brygada w szyku bojowym była podzielona
na sześć oddziałów, ustawionych w kolejności od prawego skrzydła –
pierwszy, trzeci, piąty, szósty, czwarty i drugi dywizjon.
Przystępując do walki pieszej, szeregowi również formowali bata-
lion, który w tym szyku dzielił się na osiem plutonów. Kolejny nowy
szyk brygady polegał na wyodrębnieniu towarzyszy ze składu szwa-
dronów i utworzeniu z nich dwóch szwadronów towarzyskich na

236
Ibidem.
237
Szwadron w brygadach wojska koronnego, po odliczeniu rotmistrza niepeł-
niącego służby i trzech żołnierzy funkcyjnych, liczył 146 żołnierzy, a w brygadach
wojska litewskiego składał się z dwóch chorągwi i liczył 199 żołnierzy, również po
odliczeniu dwóch rotmistrzów oraz trzech żołnierzy funkcyjnych.
238
Początkowe przepisy do musztry dla Kawaleryi Narodowej Wojska Koronnego
i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Warszawa 1790, s. 55, 135–136.
170 MACIEJ TRĄBSKI

skrzydłach. Jednocześnie ⅓ towarzyszy pozostawała w centrum po-

między dywizjonami złożonymi z szeregowych. Regulamin zalecał
także wystawienie straży przedniej i tylnej z towarzystwa oraz ćwi-
czenia żołnierzy w szybkim formowaniu szyku239.
Pułki przedniej straży dzieliły się zaś na dwa bataliony lub trzy–
–cztery dywizjony, a każdy dywizjon składał się z dwóch szwadronów.
Szwadron, tak jak wcześniej, składał się z czterech cugów – pierwsze-
go i czwartego towarzyskich oraz drugiego i trzeciego szeregowych,
z tym że nie trzeba było już łączyć w szwadrony dwóch chorągwi.
W pierwszym szeregu powinni być ustawieni żołnierze, „którzy mają
wąsy i najlepszą minę mają, pleczyści, mocni, okazali na twarzy i do-
brego wzrostu”240.
W szyku rozwiniętym podstawową jednostkę taktyczną tworzył
dywizjon („dywizja”). Jeżeli w ataku brało udział kilka dywizjonów,
to jeden z nich stanowił jednostkę przewodnią, do której równały
pozostałe. Odstępy między dywizjonami powinny wynosić 25 kro-
ków, chyba że między nimi miała być ustawiona artyleria, wówczas
były one odpowiednio większe. W regulaminie zalecano też zabez-
pieczenie przed starciem flanek własnego szyku.
Przygotowując się do wykonania szarży, oficerowie powinni ob-
jechać podległe im cugi, sprawdzając, czy wszystko jest w porządku,
oraz wskazać namiestnikom i podoficerom cel ataku. Następnie na
sygnał trębacza oznajmujący o gotowości do walki komendant dywi-
zjonu wydawał rozkaz: „stępa marsz”. Po przebyciu odległości, w cią-
gu której „20 odliczyć można”, przechodzono w kłus, a na dystansie
200 kroków od nieprzyjaciela komendanci wydawali rozkaz: „galo-
pem marsz”. Według regulaminu:

galop zaczynał się z wolna, a gdy jazda ujechała około 40 kroków i ko-
mendanci dywizji komenderowali „Marsz”, zaczem przyspieszał się
galop, o drugie tyle, […] gdy zbliżono się tym sposobem na odległość
120 kroków od nieprzyjaciela, odzywała się znowu komenda „Marsz”,
zaczem jeszcze więcej przyspieszał się galop, a gdy atakujący byli już
o 80 kroków od nieprzyjaciela, sztabstrębacz i wszyscy trębacze trąbili
„Trwogę”, komendanci zaś dywizji komenderowali „Marsz, Marsz”.

239
Ibidem, s. 55–56, 138–140, plan II.
240
Regulamen Exercerunku dla Brygad y Pułków Przedniej Straży Woyska Oboyga
Narodów, Warszawa 1790, s. 136–146.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 171

W ten czas po dodaniu koniowi silnej ostrogi jechano wielkim galopem,

nie puszczając cugli, przez wzgląd na niejednakową szybkość koni.

Dopiero na 20 kroków od przeciwnika popuszczało się cugle, tak aby

wpaść na niego w pełnym pędzie241.
Dalsze postępowanie po przełamaniu szyku nieprzyjaciela pozosta-
ło niezmienione, podobnie jak sposób użycia broni przez towarzyszy
i szeregowych. Poza tym żołnierze mieli być szkoleni m.in. w szybkim
formowaniu frontu i rozwijaniu kolumn za pomocą marszu ukośne-
go. Regulamin ten wprowadzał również kilka niepotrzebnych utrud-
nień, jak choćby przeprowadzanie obrotów trójkami i czwórkami
w tył czy zbyt częste sygnały na trąbkę przeszkadzające w dowo-
dzeniu. Wycofano za to opis ataku i odwrotu półszwadronami oraz
szwadronami ustawionymi w szachownicę, który był zawarty w po-
przednim regulaminie242.
Rezultaty szkolenia żołnierzy i zgrywania oddziałów według no-
wych przepisów sprawdzono rok później. Latem 1791 r. w obozach
wojskowych pod Bracławiem, Gołębiem i Mińskiem Litewskim zo-
stały wykonane pierwsze duże manewry armii koronnej i litewskiej.
W obozie pod Bracławiem w manewrach, trwających od 1 września
do 12 października, wzięły udział 24 szwadrony kawalerii narodowej,
16 szwadronów przedniej straży oraz 11 batalionów piechoty i dwie
brygady artylerii, łącznie ponad 9500 żołnierzy i 20 dział z Dywi-
zji Bracławsko-Kijowskiej i Wołyńsko-Podolskiej pod dowództwem
Józefa księcia Poniatowskiego. Z tego z I Ukraińskiej Brygady Ka-
walerii Narodowej na manewry oddelegowano osiem szwadronów,
z II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej również osiem, z II Wo-
łyńskiej Brygady Kawalerii Narodowej sześć, a z I Wołyńskiej Bryga-
dy Kawalerii Narodowej jedynie dwa szwadrony. Także po dwa szwa-
drony wystawiły Pułki 1 Przedniej Straży Krzysztofa Karwickiego,
Pułk 2 Przedniej Straży Buławy Wielkiej Koronnej i Pułk 3 Przedniej
Straży Buławy Polnej Koronnej, a tylko Pułk 5 Przedniej Straży Józe-
fa księcia Lubomirskiego przysłał sześć oddziałów, czyli ¾ swego sta-
nu. Pozostałe szwadrony z tych brygad i pułków pozostały na stano-
wiskach wzdłuż granic z Rosją, Turcją i Austrią243.
241
Ibidem, s. 143, 176–178; K. Górski, op. cit., s. 247–248.
242
K. Górski, op. cit., s. 245–246, 251.
243
Ibidem, s. 253–255; L. Ratajczyk, Wojsko i obronność..., s. 309; Z. Walter-Jan-
ke, Artyleria koronna w obronie niepodległości Polski 1792–1794, przygotował do dru-
172 MACIEJ TRĄBSKI

Manewry pod Gołębiem, czyli u ujścia Wieprza do Wisły, trwały

od 1 do 31 września. Wzięło w nich udział osiem szwadronów I Ma-
łopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, cztery szwadrony II Mało-
polskiej Brygady Kawalerii Narodowej i cztery szwadrony Pułku 4
Przedniej Straży szefostwa Ludwika księcia Wirtemberskiego, pozo-
stałe zaś szwadrony jazdy miały osłaniać granicę z Austrią, od Kra-
kowa aż do Dubienki. Poza tym uczestniczyły w nich również cztery
bataliony piechoty, 10 dział trzyfuntowych i jedno sześciofuntowe,
czyli łącznie 5250 żołnierzy z Dywizji Małopolskiej, dowodzonej
przez generała lejtnanta Ludwika Wirtemberskiego244.
Niestety, o manewrach pod Mińskiem mamy niewiele informacji.
Trwały prawdopodobnie od 25 września do 9 października, a wzięło
w nich udział, przypuszczalnie, 12 chorągwi przedniej straży z czte-
rech pułków oraz sześć batalionów piechoty i 12 armat, co stanowi-
ło łącznie około 4200 żołnierzy. Dowodził nimi generał lejtnant Józef
Judycki, ówczesny dowódca I Dywizji wojska litewskiego245.
W obozach pod Bracławiem i Gołębiem oraz być może również
pod Mińskiem początkowo, w celu „wprowadzenia równości w ko-
menderowaniu”, prowadzono ćwiczenia na szczeblu szwadronu i ba-
talionu – musztrę pieszą i konną. Doskonalono też zasady życia obo-
zowego. Dopiero po zgraniu oddziałów, tj. ujednoliceniu stopnia ich
wyszkolenia oraz wdrożeniu żołnierzy do służby obozowej, przystę-
powano do manewrów dwustronnych, mających symulować realia
bitwy. Ćwiczono w ich trakcie różne sytuacje wojenne, między inny-
mi starcie frontalne rozwiniętych sił, obronę i atak na obóz, osłonę
oraz atak na oddziały furażujące.
Kawaleria była szykowana zazwyczaj na skrzydłach formacji,
a jej główne zadanie to zwalczanie wrogiej jazdy oraz osłona ma-
newrów własnej piechoty. Ćwiczyła również szarżę na ugrupowanie
piechoty246. Należy ten fakt podkreślić, gdyż oznaczało to, że kawale-

ku J. Ziółek, Lublin 1999, s. 99–100; M. Wagner, Obóz wojsk koronnych pod Bracła-
wiem w latach 1791–1792, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” (Siedlce) 2004, t. 1,
s. 61–62; M. Trąbski, Kawaleria narodowa w latach Sejmu Czteroletniego..., s. 19–20.
244
BCz, sygn. 2252, k. 314–315; K. Górski, op. cit., s. 254; B. Pawłowski, Ma-
newry pod Gołębiem w roku 1791, [w:] Od konfederacji barskiej..., s. 55–56; A. Mi-
chalski, Obóz wojskowy pod Gołębiem w 1791 roku, [w:] Studia historyczno-wojskowe,
t. 3: Armia i społeczeństwo, pod red. T. Ciesielskiego, Zabrze 2009, s. 266–294.
245
L. Ratajczyk, Wojsko i obronność..., s. 312–314.
246
BCz, sygn. 2252, k. 305–308; BJ, rkps 6082, k. 2–5v; BPAU, rkps 1171, k. 84v;
K. Górski, op. cit., s. 253–261; B. Pawłowski, Manewry pod Gołębiem..., s. 56–77;
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 173

rię przygotowywano do roli broni pola walki, a nie wyłącznie siły po-
mocniczej, zapewniającej piechocie rozpoznanie i osłonę.
Symptomatyczny był brak na manewrach pod Mińskiem oddzia-
łów z litewskich brygad kawalerii narodowej, co może świadczyć
o ich niskim stanie wyszkolenia. Ponieważ manewry miały być jedno-
cześnie pokazem siły i wzbudzić w obywatelach poczucie dumy naro-
dowej z osiągnięć obradującego sejmu, a tym samym utwierdzić ich
w potrzebie dalszych reform, możliwe, że na Litwie celowo zrezygno-
wano z udziału w nich kawalerii narodowej, aby nie psuć efektu.
Oceniając te manewry, będące niejako generalnym sprawdzia-
nem przed zbrojną konfrontacją z armią rosyjską, która nastąpiła
już rok później, można stwierdzić, że oficjalnie wypadły one dobrze.
W rzeczywistości jednak brygady i pułki były wyszkolone niejedno-
licie, a oddziały często niezgrane ze sobą, co wynikało z ciągłego roz-
proszenia żołnierzy247. Dowiodły tego dokonywane wówczas inspek-
cje. Pisarz polny Kazimierz Rzewuski, po kontroli przeprowadzonej
w sierpniu i wrześniu 1791 r. w brygadach Dywizji Wielkopolskiej,
w raporcie stwierdził między innymi: „Ażeby wiele nie pisać o stanie
brygady Mioduskiego [I Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej
– przyp. M. T.], pokrótce powiem, iż ta brygada, co do porządku,
żadnego w tej mierze układu nie ma, co do subordynacji, ta jest jej
obcą, a co do umiejętności żołnierskich, o tej i wspominać nie chcę,
bym się nie wydał bajecznym donosicielem”248.
Jednocześnie raporty dotyczące brygad i pułków z Dywizji Wo-
łyńsko-Podolskiej i Bracławsko-Kijowskiej, po inspekcji przeprowa-
dzonej w tym samym czasie przez generała inspektora Józefa Pod-
horodeńskiego, wskazują, że były one dobrze wyszkolone i „pełne
subordynacji”249.

L. Ratajczyk, Wojsko i obronność..., s. 308–312; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1746–

–1817, Warszawa 1991, s. 125–126; M. Wagner, Obóz wojsk koronnych..., s. 64–68;
M. Trąbski, Kawaleria narodowa w latach Sejmu Czteroletniego..., s. 19–21.
247
BJ, rkps 6082; K. Górski, op. cit., s. 260–261.
248
K. Górski, op. cit., s. 262; M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 59–61.
249
BCz, sygn. 3508, s. 555. Rok wcześniej generał Podhorodeński wniósł dużo
zastrzeżeń co do stopnia wyszkolenia tych jednostek. Poprawa w tym względzie sta-
nowiła zasługę generała Józefa księcia Poniatowskiego, który osobiście pilnował po-
stępów w szkoleniu brygad – zob. M. Trąbski, Kawaleria narodowa w latach Sejmu
Czteroletniego..., s. 16. Podobnie było w 1790 r. w Dywizji Wielkopolskiej – generał
major Tadeusz Kościuszko musiał wydać dowódcy II Wielkopolskiej Brygady Kawa-
lerii Narodowej rozkaz, żeby pilnował on codziennej musztry pieszej w chorągwiach
174 MACIEJ TRĄBSKI

Podsumowując kwestie związane z wyszkoleniem, należy jesz-

cze zwrócić uwagę na sprawę „subordynacji”, czyli dyscypliny w od-
działach autoramentu narodowego. Zazwyczaj służących w nich żoł-
nierzy, a szczególnie towarzyszy kawalerii narodowej, posądzało się
o rozliczne rozboje. Zadrażnienia między wojskiem a ludnością cy-
wilną wynikały przede wszystkim z braku nadzoru oficerów nad żoł-
nierzami pełniącymi służbę na „kresach” i „lukach”, co doprowadza-
ło do rozluźnienia dyscypliny. Najczęściej dochodziło do „utarczek”
między towarzyszami a ludnością chłopską lub Żydami, głównie
karczmarzami, podczas kupowania żywności i furażu.
W trakcie przemarszów żołnierze starali się zaopatrzyć jak najtań-
szym kosztem w potrzebne im produkty, co było szczególnie istotne
w drogiej pod tym względem Wielkopolsce. Zachowywali się przy
tym „zgoła nie jak w ojczystym, ale w nieprzyjacielskim kraju”, brali,
co chcieli, płacili, ile chcieli, lub nie płacili wcale, a w razie protestu
bili opornych. Najlepiej postawę żołnierzy wobec statusu chłopów
oddają słowa towarzysza z pułku przedniej straży wojska koronne-
go szefostwa generała Byszewskiego: „na to jesteś chłopie, abyś [żyw-
ność – przyp. M. T.] dawał”250.
Dochodziło też do sporów z mieszczanami, a nawet szlachtą, na
tle kwaterunku. Taka sytuacja miała miejsce, między innymi, w Miń-
sku Litewskim w 1790 r., kiedy oficerowie Brygady I (Husarskiej) Ka-
walerii Narodowej „gwałtem” zajęli kwatery oraz bezprawnie dwo-
rek pisarza skarbowego Michała Wołowicza. Wynikało to z tego, że
dowódcy oddziałów w czasie dyslokacji często w ogóle nie zastana-
wiali się nad kwestią kwater czy zapasów furażu na miejscu, do któ-
rego się udawali251.
Analizując materiały źródłowe, można jednak natrafić na infor-
macje świadczące o tym, że również żołnierze bywali ofiarami napa-
ści. Jako przykład może posłużyć incydent z lutego 1783 r., do którego
doszło w Prenach na Litwie. Jego przyczyną było zatrzymanie przez
porucznika Chlewińskiego, dowódcę 4 Szwadronu Brygady Husar-
skiej, niejakiego Piotrowicza, oskarżanego o to, iż wspólnie z bratem

i żeby trzy razy w tygodniu była prowadzona musztra konna – zob. B. Szyndler, Ta-
deusz Kościuszko..., s. 112.
250
AGAD, MJ, 6, s. 38; Supliki chłopskie XVIII w. z archiwum prymasa Michała Po-
niatowskiego, wyd. J. Leskiewicz, J. Michalski, Warszawa 1954, s. 318–320.
251
J. Gordziejew, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim Księstwie
Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789–1792), Kraków 2010, s. 282.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 175

napadł i zrabował mienie w postaci szabel i 60 zł dwóch żołnierzy

tego oddziału. Co prawda, Chlewiński, obawiając się przeciwdziała-
nia przybyłej do Pren szlachty, uwolnił Piotrowicza, jednakże ta po-
stanowiła zademonstrować swoją władzę i wyższość nad wojskiem.
Rozbroiła i uwięziła w karczmie wachmistrza i szeregowego, a kiedy
w sprawie ich uwolnienia przybyli namiestnik i szeregowy, zostali za-
atakowani – pierwszy „cięty w głowę z tyłu zdradliwie został”, a dru-
gi śmiertelnie ranny. W wyniku powstałego zamieszania dwaj wcze-
śniej uwięzieni zdołali się oswobodzić, odebrać broń i przedrzeć na
zewnątrz. W wyniku tej „potyczki” śmierć poniósł szeregowy, a ze
strony szlachty prowodyr całego zajścia „JP. Midlleton” oraz Szymon
Micewicz. Ranny został zaś namiestnik Kozakiewicz – „rejterując się
do kwatery, gdy upadł, leżącego okrutnie zrąbała szlachta”. Wcze-
śniej zresztą był już ranny w głowę. Poza tym obrażenia odniosło
również 15 szlachciców i trzech ich służących252.
Najczęściej jednak relacje między wojskiem a ludnością cywil-
ną układały się dobrze, szczególnie w spokojnych okresach, to jest
w latach 1775–1788 oraz podczas obrad Sejmu Czteroletniego, kie-
dy to zapał patriotyczny ogarnął dużą grupę społeczeństwa szlachec-
kiego. Ogólnie rzecz biorąc, szlachta upatrywała w kawalerii obroń-
ców. Przykładem może być księżna Jabłonowska ze Steblowa, któ-
ra w 1791 r. wysłała do dowódcy Dywizji Bracławsko-Kijowskiej,
czyli do Józefa Poniatowskiego, list z prośbą o pozostawienie w jej
dobrach komendy z II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej253.
Świadczyło to o poprawnych stosunkach między żołnierzami kawa-
lerii a miejscową szlachtą254.
252
Sądząc po liczbie poranionych, w starciu musiało wziąć udział więcej żołnie-
rzy – zob. APK, AMCh, 1195, s. 483–486, 499–502. Innym przykładem była napaść
Dwernickiego, właściciela majątku w województwie ruskim, na żołnierza z pułku
ułanów Jego Królewskiej Mości pułkownika Chojeckiego, a następnie zabójstwo po-
rucznika Barabasza z tego oddziału – zob.: Konfederacja barska. Korespondencja mię-
dzy Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim łowczym koronnym w roku 1768,
wyd. L. Gumplowicz, Kraków 1872, s. 1–2; M. Trąbski, „Ułańskie potyczki” – z pro-
blematyki dyscypliny wojskowej w latach 1768–1830, [w:] Klio viae et invia. Opuscu-
la Marco Cetwiński dedicata, pod red. A. Odrzywolskiej-Kidawy, Warszawa 2010,
s. 722–723.
253
APK, AMCh, 1229, s. 60.
254
Do konfliktów między kawalerią a szlachtą dochodziło w latach 1793–1794,
kiedy ze względu na brak funduszy skarbowych oficerowie musieli rozpisywać na
dwory przymusową dostawę zaopatrzenia. Szlachta wnosiła jednak ostre skargi na
tego typu postępowanie. Zdarzało się też, że odnosiła się ona ze współczuciem do
176 MACIEJ TRĄBSKI

W źródłach z lat 1790–1794 mało jest też przykładów na tak czę-

sto podkreślane przez historyków brutalne postępowanie żołnierzy
wobec ludności wiejskiej255. Co więcej, nieliczne wypadki tego typu
spotykały się z dezaprobatą szlachty, a nawet były powodem jej inter-
wencji w obronie pokrzywdzonych256. Dowodzi to pozytywnej zmia-
ny mentalności, zarówno wojskowych, jak i szlachty.
W czasie obrad Sejmu Czteroletniego kawaleria nierzadko czyn-
nie demonstrowała od dawna żywioną niechęć do Rosji. Rozbudzo-
ny patriotyzm znalazł ujście w „nadgorliwym” wypełnianiu obo-
wiązków, co owocowało potyczkami nad granicą oraz napadami na
jarmarkach na kupców rosyjskich257. Zachętę do tego typu działań
stanowiła uchwalona 5 września 1789 r. przez posłów „Nagroda dla
kawalerii narodowej” za starcie z oddziałem rosyjskim na granicy
pod Hulajpolem. Namiestnik i towarzysz otrzymali wówczas awans
na oficerów, a czterej szeregowi pochodzenia szlacheckiego na towa-
rzyszy258.
Innymi przejawami niesubordynacji było powszechne przedłu-
żanie urlopów przez oficerów i towarzyszy, zwłaszcza w kawalerii
narodowej. Przez długi czas nie widzieli oni niczego niewłaściwego
w takim postępowaniu. Niejednokrotnie oficer lub towarzysz „przy-
tomny” więcej czasu poświęcał na prowadzenie własnego majątku
czy pracę oficjalisty niż na wypełnianie obowiązków wojskowych.
W lipcu 1777 r. Departament Wojskowy polecił dowódcom dywizji
wydać ordynans nakazujący oficerom i towarzyszom, żeby zameldo-
wali się do 1 września u swoich komendantów „pod utratą szarży ofi-
cerskich i regestrów towarzyskich”259. Jedynie w niewielkim stopniu
poprawiło to jednak sytuację, gdyż tylko niektórzy oficerowie utracili
swoje rangi. Poważniejsze zmiany w tym względzie przyniosły dopie-
ro uchwały Sejmu Czteroletniego, chociaż – jak wynika z raportów –

żołnierzy i z własnej inicjatywy dostarczała potrzebnych produktów – zob.: J. Fal-

kowski, Pamiątki po jenerale Benedykcie Kołyszce, Kraków 1891, s. 37–38; W. Tokarz,
Marsz Madalińskiego..., s. 72; D. Rolnik, Szlachta koronna wobec konfederacji targo-
wickiej (maj 1791–styczeń 1793), Katowice 2000, s. 112.
255
Dowody na dobre stosunki żołnierzy kawalerii narodowej z miejscową lud-
nością można znaleźć we wspomnieniach towarzysza z I Ukraińskiej Brygady Kawa-
lerii Narodowej – zob. Pamiętniki Wróblewskiego, „Świat” 1893, t. 6.
256
Pamiętnik Jana Duklana Ochockiego, t. 4, Warszawa [1910], s. 86–88.
257
Szerzej zob. M. Trąbski, „Ułańskie potyczki”..., s. 723–724.
258
Volumina Legum..., t. 9, s. 110.
259
APK, AMCh, 1122, s. 21.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 177

w brygadach wielkopolskich praktyka przedłużania urlopów nadal

była powszechna. Podobnie działo się też w obu brygadach wojska
litewskiego260.
Warto również wspomnieć o dezercji, z którą niemal od zawsze
borykały się wszystkie armie. W latach 1775–1788 problem ten był
marginalny261. Co prawda, dowódcy żalili się, że szeregowi, wykorzy-
stując nocne patrole wzdłuż granicy, dezerterują, zabierając ze sobą
broń i wierzchowce, ale – jak wynika z raportów – nie było to zja-
wisko masowe262. Istniało kilka przyczyn takiego stanu rzeczy. Po
pierwsze – niewielka liczebność oddziałów, a tym samym relatyw-
nie niewielka liczba dezerterów, a po drugie – fakt, że zaciągający się
pod chorągiew towarzysze często brali na pocztowego znanego so-
bie człowieka, któremu ufali. Było to o tyle ważne, że po dezercji sze-
regowego towarzysz musiał wystawić i wyekwipować nowego pocz-
towego. Dodatkowo w latach osiemdziesiątych w wielu chorągwiach
kawalerii narodowej wojska koronnego funkcję szeregowych pełniły
osoby wywodzące się ze szlachty, tyle że ubogiej, a co za tym idzie –
niemogącej samodzielnie wystawić pocztu263. Natomiast w wojsku li-
tewskim duża liczba żołnierzy była urlopowana, wobec czego nie do-
skwierała im uciążliwość służby.

260
J. Kossakowski, Pamiętnik Józefa Kossakowskiego bp. Inflanckiego, Warszawa
1891, s. 94; K. Górski, op. cit., s. 208–209, 260–263; D. Rolnik, Portret szlachty cza-
sów stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamięt-
nikach polskich, Katowice 2009, s. 453–457.
261
W marcu 1777 r. generał Golcz, dowódca Dywizji Wielkopolskiej, nalegał
jednak, aby „ugodzić [się] z towarzyszami, żeby komendanci żołnierzom regular-
nie lenungi co pięć dni płacili, a to unteroficerowi 18 zł, a szeregowemu 12 zł na
miesiąc, boby inaczej wszyscy poszliby z końmi i z bronią za granicę” – zob. APK,
AMCh, 1140, s. 15.
262
APK, AMCh, 1150, s. 1; ibidem, 1151, s. 193.
263
Stanisław August w 1786 r. z pewną przesadą pisał: „Jest faktem, że od prze-
szło pięciu lat wszyscy pocztowi w kawalerii narodowej są szlachtą, lecz uboższą od
tych, którzy służą jako towarzysze” – zob. E. Rostworowski, Sprawa aukcji..., s. 129.
W części potwierdzają to jednak Rolle chorągwiane z 1789 r. Mianowicie w chorą-
gwi rotmistrza J. Grodzickiego na 14 szeregowych regestrowych i 12 z pocztów „sowi-
tych” tylko jeden był nieszlacheckiego pochodzenia, w chorągwi rotmistrza J. Łanoc-
kiego na 14 regestrowych i ośmiu „sowitych” było 10 szlacheckiego pochodzenia,
w chorągwi rotmistrza Karwickiego na 14 regestrowych i czterech „sowitych” sied-
miu było szlacheckiego pochodzenia, a w chorągwi rotmistrza Krasickiego na 14 re-
gestrowych i siedmiu „sowitych” było również siedmiu szlacheckiego pochodzenia.
Podoficerowie w powyższych chorągwiach wywodzili się ze szlachty – zob.: APK,
AMCh, 1143, s. 117–135; ibidem, 1146, s. 189–204.
178 MACIEJ TRĄBSKI

Liczba dezercji wzrosła gwałtownie po powiększeniu kawale-

rii w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. W trakcie aukcji odstępo-
wano często od werbunku całych pocztów, zwłaszcza w pułkach
przedniej straży, w zamian werbując towarzysza z własnym wierz-
chowcem oraz osobno szeregowego, dla którego kupowano konia
z pieniędzy skarbowych. Do oddziałów trafiło wtedy wielu „przy-
padkowych” ochotników – po krótkim czasie zniechęcali się oni do
pełnienia służby wojskowej i związanych z nią powinności. Stąd też
pojawił się niespotykany wcześniej problem dezercji wśród towarzy-
szy264. W przypadku szeregowych i podoficerów nie wahano się wer-
bować ich nawet spośród dezerterów armii państw ościennych. Byli
oni wręcz pożądani ze względu na swe dobre wyszkolenie. Niestety,
to właśnie oni najczęściej dezerterowali265.

5. SŁUŻBA ORAZ DYSLOKACJA BRYGAD I PUŁKÓW JAZDY

AUTORAMENTU NARODOWEGO W LATACH 1776–1792

W myśl obowiązujących wówczas regulaminów brygady kawalerii

narodowej miały być formacjami liniowymi, wyznaczonymi w okre-
sie pokoju do strzeżenia granic, a w trakcie wojny do udziału przede
wszystkim w walnych bitwach. Z kolei pułki przedniej straży, jako
lekka jazda, miały wykonywać zadania pomocnicze. W czasie poko-
ju, stacjonując na „kresach”, miały pełnić służbę kurierską, a w cza-
sie wojny prowadzić działania rozpoznawcze.
Dnia 21 grudnia 1776 r. uchwałą sejmu podzielono wojsko ko-
ronne na cztery dywizje: Wielkopolską, Małopolską, Ukraińską i Po-
dolską266. Dwie ostatnie, wzorem lat wcześniejszych, zostały połą-
czone pod dowództwem generała lejtnanta Józefa Stempkowskiego,
tworząc Dywizję Ukraińsko-Podolską267. Były to ogólnowojskowe

264
Zob. M. Trąbski, Pułki przedniej straży... W instrukcji dla rotmistrzów kawa-
lerii narodowej z 27 II 1789 r. Komisja Wojskowa Obojga Narodów zalecała: „Sta-
rać się będą rotmistrzowie, ażeby stosownie do prawa za towarzystwo sama szlach-
ta rodowita zaciągana była oraz towarzystwo i szeregowi młodzi, zdrowi i zdatni do
służb” – zob. APK, AMCh, 1122, s. 97.
265
APK, AMCh, 1172, s. 155; ibidem, 1248, s. 225. Część żołnierzy dezertero-
wała ze względu na brak żywności – zob. J. Gordziejew, op. cit., s. 306–307.
266
Volumina Legum..., t. 8, s. 101.
267
APK, AMCh, 1148, s. 57.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 179

jednostki wyższego rzędu, zorganizowane na zasadzie terytorialnej

podległości wchodzących w ich skład brygad. Podział kawalerii po-
między dywizje przedstawiał się jednak niejednolicie.
W skład Dywizji Ukraińsko-Podolskiej wchodziły trzy brygady
kawalerii narodowej i jeden pułk przedniej straży. W styczniu 1778 r.
I i II Ukraińskie Brygady Kawalerii Narodowej wykazały w rapor-
cie komplet oficerów i żołnierzy. Nie odnotowano felczerów. Brako-
wało jedynie kilku koni, mianowicie trzech w I Brygadzie i pięciu
w II Brygadzie.
Poza tym I Brygada odkomenderowała w tym czasie do służby
jednego oficera, czterech namiestników, 105 towarzyszy, 12 podofi-
cerów, dwóch trębaczy i 134 szeregowych. Na urlopie byli natomiast
komendant lub wicekomendant, trzech oficerów i 19 namiestników.
W II Brygadzie komenderowanych było trzech oficerów, dwóch na-
miestników, 89 towarzyszy, 12 podoficerów, trzech trębaczy i 112 sze-
regowych. Urlop mieli zaś wtedy komendant lub wicekomendant
oraz czterech oficerów, 10 towarzyszy i jeden podoficer.
Z kolei III Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej, ze względu
na wysłanie połowy składu do Dywizji Małopolskiej, wykazała w ra-
porcie jednego oficera w sztabie wyższym, którym był brygadier Lu-
bowidzki, 24 oficerów liniowych, 12 namiestników, 144 towarzyszy
oraz 24 podoficerów, trzech trębaczy i 144 szeregowych. Spośród nich
odkomenderowano jednego oficera, dwóch namiestników, 34 towa-
rzyszy, ośmiu podoficerów i 80 szeregowych. Na urlopie było wów-
czas dwóch oficerów i 10 towarzyszy. Koni zaś brakowało osiem268.
Raporty te mogą świadczyć o zmianie podejścia oficerów, namiestni-
ków i towarzyszy do pełnionych obowiązków.
Niestety, w raporcie z lipca tego roku w I Brygadzie odnotowa-
no już ośmiu oficerów „nieprzytomnych”, tj. nieobecnych w od-
dziale, a niebędących na urlopie, oraz 10 brakujących do kompletu,
w II Brygadzie pięciu oficerów „nieprzytomnych” i siedmiu braku-
jących do kompletu, a w III Półbrygadzie Ukraińskiej dwóch ofice-
rów „nieprzytomnych”269. Co prawda, w listopadzie wszyscy oficero-
wie byli „przytomni”, ale w I Brygadzie aż 47 z nich przebywało na
urlopie, w II Brygadzie urlop miało 29 oficerów i czterech towarzyszy,

268
Ibidem, 1148, s. 5.
269
Ibidem, 1148, s. 13.
180 MACIEJ TRĄBSKI

a w III Półbrygadzie Ukraińskiej 12 oficerów i trzech towarzyszy270.

Świadczy to o typowo polskim „słomianym zapale”. W pierwszych
miesiącach służbę pełnili niemal wszyscy oficerowie, namiestnicy
i towarzysze, lecz już po pół roku większość oficerów starała się z niej
zwolnić. Na urlopach przebywało zazwyczaj od 10 do 18 oficerów
z jednej brygady, a niekiedy nawet powyżej 20271. Taka sytuacja mu-
siała poważnie komplikować wypełnianie obowiązków nałożonych
na kawalerię narodową, której główne zadanie stanowiła osłona gra-
nicy z Turcją i Rosją.
Natomiast większość namiestników i towarzyszy pełniła służ-
bę rzetelnie. Należy też podkreślić, że do połowy lat osiemdziesią-
tych w raportach brygad ukraińskich są wymieniani jedynie towarzy-
sze „przytomni”. W lipcu 1782 r. z I Brygady odkomenderowano do
różnych zadań 14 namiestników i 283 towarzyszy, w II Brygadzie
11 namiestników i 198 towarzyszy, natomiast w III Półbrygadzie
Ukraińskiej dziewięciu namiestników i 127 towarzyszy. Poza tym
wraz z towarzyszami odkomenderowano podobną liczbę szerego-
wych. Jedynie w I Brygadzie na urlopie przebywał jeden namiestnik
i 16 towarzyszy. Do służby, czyli do wykonywania zadań bieżących,
pozostawało więc w I Brygadzie dziewięciu namiestników i 35 towa-
rzyszy, w II Brygadzie 13 namiestników i 138 towarzyszy, a w III Pół-
brygadzie Ukraińskiej trzech namiestników i 41 towarzyszy272.
IV Brygada Kawalerii Narodowej, razem z pułkiem przedniej stra-
ży generała Arnolda Anastazego Byszewskiego, wchodziła w skład
Dywizji Wielkopolskiej, dowodzonej przez generała lejtnanta Stani-
sława Golcza. Według raportu z maja 1777 r. miała ona komplet
ludzi, ale spośród nich 20 oficerów i 61 towarzyszy było „nieprzy-
tomnych”, a na urlopie pozostawało siedmiu oficerów, czterech na-
miestników i 33 towarzyszy. Odkomenderowano natomiast w tym
czasie 10 towarzyszy, siedmiu podoficerów i 55 szeregowych. Bry-
gada była rozłożona wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, od To-
runia aż do Knyszyna. Jednocześnie cztery chorągwie przeniesiono
tymczasowo do Dywizji Małopolskiej273.

270
Ibidem, 1148, s. 17.
271
Ibidem, 1147, s. 57; ibidem, 1148, s. 19, 27, 37, 43, 51.
272
Stan liczebny podoficerów, trębaczy i szeregowych we wszystkich tych bryga-
dach był zgodny z etatem – zob. ibidem, 1147, s. 57.
273
Ibidem, 1140, s. 14–15, 19–20, 45–46; ibidem, 1143, s. 5.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 181

Rok później, czyli w lipcu 1778 r., nadal „nieprzytomnych” było

10 oficerów i 45 towarzyszy, a na urlopie przebywało 20 oficerów,
w tym jeden ze sztabu, 46 namiestników i towarzyszy oraz jeden sze-
regowy. Co jednak istotniejsze, w brygadzie brakowało 136 koni. Po
miesiącu zmniejszyła się liczba urlopowanych żołnierzy – do 10 ofi-
cerów, w tym dwóch ze sztabu wyższego, oraz 16 namiestników i to-
warzyszy. Znacznie wzrosła z kolei liczba osób przebywających bez
formalnej zgody przełożonych poza oddziałem. Było to bowiem 11
oficerów i aż 115 towarzyszy (sic!). Nadal też brakowało 100 koni.
Sytuacja przejściowo poprawiła się na przełomie 1778 i 1779 r.
W listopadzie „nieprzytomnych” było wciąż 10 oficerów i 123 towa-
rzyszy, ale brakowało jedynie 10 wierzchowców. Natomiast w styczniu
1779 r. już tylko 11 oficerów i 17 towarzyszy było „nieprzytomnych”,
brakowało też czterech koni274. Mobilizację tę spowodował konflikt
prusko-austriacki z lat 1778–1779 o tzw. sukcesję bawarską.
W związku z tym już od kwietnia 1778 r. IV Brygada Kawalerii
Narodowej wzmocniła swe stanowiska na zachodniej granicy z Pru-
sami, a w lipcu została przeniesiona na kordon wzdłuż granicy bran-
denburskiej (trzy chorągwie) i śląskiej (sześć chorągwi), gdzie poste-
runki obsadził także wspomniany wcześniej pułk przedniej straży.
Posterunki ciągnęły się od wsi Czarny Las pod Ostrzeszowem, wzdłuż
granicy wielkopolskiej, i od Wisły w kierunku Warszawy. Jednocze-
śnie 12 chorągwi wysłano do Dywizji Małopolskiej i rozlokowano je
między innymi w Chęcinach, Kielcach, Borzęcinie, Lublinie i Bielsku
Podlaskim275. Działania te były związane z obawami przed nielegal-
nym werbunkiem na ziemiach polskich, który próbowały prowadzić
oba sąsiadujące z Rzecząpospolitą państwa.
Po zakończeniu wojny, czyli od lata 1779 r., IV Brygada Kawale-
rii Narodowej nadal stacjonowała w województwach kaliskim, po-
znańskim, gnieźnieńskim, inowrocławskim i brzeskokujawskim, ob-
sadzając komendami posterunki nad granicą z Prusami. Jednocześnie
dwie chorągwie z 1 Szwadronu znajdowały się na terenie Mazowsza,
przy czym w marcu następnego roku wysłano tam cały 6 Szwadron.
Spowodowało to osłabienie kordonu granicznego w województwach
zachodnich, na co w lutym 1781 r. żalił się generał Golcz: „nie ma-
jąc w całym województwie poznańskim i gnieźnieńskim jak tylko

274
Ibidem, 1143, s. 21–29.
275
AGAD, MJ, 12, s. 25; APK, AMCh, 1140, s. 100, 153, 247–249.
182 MACIEJ TRĄBSKI

3 chorągwie [szwadrony? – przyp. M. T.] czterdzieści kilka mil gra-

nicy ubezpieczona być nie może”. Prosił więc, aby szwadron odko-
menderowany rok wcześniej do województwa płockiego został na
powrót skierowany do wyżej wymienionych województw. Powodem
niepokojów dowódcy Dywizji Wielkopolskiej były posterunki pru-
skich huzarów, „którzy czasami w granice polskie wpadają i ludzi
werbują”276. Z kolei w październiku 1782 r. ponownie cztery chorą-
gwie zostały przesunięte do Dywizji Małopolskiej277.
W latach 1780–1784 liczba żołnierzy „nieprzytomnych” w IV Bry-
gadzie Kawalerii Narodowej systematycznie spadała. W lutym 1780 r.
było to sześciu oficerów i 17 towarzyszy, dwa lata później trzech ofi-
cerów i trzech towarzyszy, choć w czerwcu tego roku nastąpił przej-
ściowy wzrost do 24 towarzyszy, a od 1784 r. nie odnotowywano
już żadnego żołnierza znajdującego się bez urlopu poza oddziałem.
W tym samym czasie liczba urlopowanych wahała się od 11 do 19
oficerów i od 21 do 59 towarzyszy. Szeregowych z pocztów „sowi-
tych” było od 97 do 116. Powrócił jednak problem braku koni, któ-
rych niedobory wahały się od 85 do 155 sztuk278.
Dywizja Małopolska, dowodzona przez generała artylerii Aloj-
zego Brühla, w trakcie swej organizacji zdawała się najmniej potrze-
bować oddziałów kawalerii. Był to skutek jej centralnego położenia
i wyznaczonego jej zadania osłony najspokojniejszej granicy – z Au-
strią. Mimo to wydzielono dla niej pewne siły. Najpierw w latach
1776–1777 jedną chorągiew z IV Brygady Kawalerii Narodowej, cza-
sowo nawet cztery, a w latach 1777–1782 połowę składu III Bryga-
dy Ukraińskiej, czyli 11 chorągwi, tworząc z nich tzw. Półbrygadę
Małopolską279. W skład półbrygady wchodził jeden oficer w sztabie
wyższym, ośmiu (od 1780 r. pięciu) ludzi w niższym, 24 oficerów,
156 namiestników i towarzyszy, 24 podoficerów i 144 szeregowych.
Półbrygada Małopolska Kawalerii Narodowej była rozłożona wzdłuż
granicy z Galicją, na obszarze województw krakowskiego, sando-

276
APK, AMCh, 1140, s. 395; ibidem, 1143, s. 37.
277
Ibidem, 1143, s. 65.
278
Ibidem, 1143, s. 51–77.
279
Ibidem, 1140, s. 14–15, 39, 209; ibidem, 1145, s. 1–7, 19, 27; ibidem, 1146,
s. 13, 41, 62, 113, 129; ibidem, 1148, s. 71; Notaty generała Brygady..., s. 50; J. Wiel-
horski, Szable... , s. 6–13.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 183

mierskiego i lubelskiego, ze sztabem w Kielcach, a od 1781 r. w Ję-

drzejowie280.
Ze względu na wysokie, w porównaniu z Ukrainą, koszty utrzy-
mania jazdy w województwie małopolskim, co wiązało się z drogim
furażem, „na który płaca regulaminem oznaczona w tym czasie wy-
starczyć nie może”, oraz z „ciężkimi i nieustannymi powinnościa-
mi w służbie”, generał lejtnant Antoni Michał Czapski i wicebry-
gadier Józef Golejewski zwrócili się do Departamentu Wojskowego
z prośbą o wymianę półbrygad kawalerii pomiędzy Dywizją Mało-
polską a Ukraińsko-Podolską281. W efekcie tego odesłano większość
chorągwi, a pozostawiono tylko jeden szwadron kawalerii narodo-
wej. W jego czterech chorągwiach służyło ośmiu oficerów, czterech
namiestników, 16 towarzyszy „przytomnych”, ośmiu podoficerów
i 96 szeregowych282.
Druga połowa lat osiemdziesiątych przyniosła zmianę na stanowis-
ku dowódcy II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Po śmierci
17 marca 1786 r. generała majora Michała Zielonki jej komendę ob-
jął dotychczasowy wicebrygadier Roch Jerlicz. Nominację na bryga-
diera otrzymał on 27 marca tego roku, a niedługo później patent na
stopień generała majora283.
W omawianym czasie dyslokacja poszczególnych jednostek jazdy
nie uległa poważniejszym zmianom. Trzy brygady i pułk znajdowały
się w Dywizji Ukraińsko-Podolskiej, którą od 1784 r. dowodził gene-
rał lejtnant Stanisław Szczęsny Potocki. W skład Dywizji Wielkopol-
skiej generała lejtnanta Karola Malczewskiego, który kierował nią od
1785 r., wchodziły jak dawniej IV Brygada Kawalerii Narodowej ge-
nerała majora Stanisława Łuby i pułk przedniej straży Byszewskie-
go. Po połączeniu w 1782 r. Półbrygady Małopolskiej z III Półbry-
gadą Ukraińską w dywizji Alojzego Fryderyka Brühla pozostał tylko
jeden szwadron złożony z dwóch chorągwi brygady Lubowidzkiego
i dwóch z brygady Łuby. Dopiero w marcu 1787 r. Dywizję Małopol-
ską wzmocniono czterema chorągwiami pułku przedniej straży ge-
nerała Byszewskiego. Dwa miesiące później w jej składzie znalazł się
drugi szwadron z III Brygady Kawalerii Narodowej, jednocześnie jed-
nak zmniejszono liczbę chorągwi pułku Byszewskiego do trzech. Taki
280
APK, AMCh, 1138, s. 63; ibidem, 1145, s. 15.
281
Ibidem, 1138, s. 63, 71; ibidem, 1146, k. 137.
282
Ibidem, 1145, s. 33–37.
283
K. Górski, op. cit., s. 181; M. Machynia, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 70.
184 MACIEJ TRĄBSKI

stan utrzymał się do wiosny 1788 r., kiedy to w skład dywizji weszło
kolejnych pięć chorągwi z Dywizji Wielkopolskiej284.
Raporty z lat 1786–1788 wskazują, że brygady kawalerii narodo-
wej utrzymywały niemal komplet żołnierzy i koni, a braki wynika-
ły wyłącznie z ubytków spowodowanych podawaniem się żołnierzy
do dymisji oraz śmiercią lub dezercją. Z tej przyczyny liczebność od-
działów w tym okresie odbiegała nieco od przyjętych w etacie. We-
dług raportów z maja i czerwca 1786 r. do I Brygady Kawalerii Na-
rodowej generała majora Rafała Dzierżka należało 852 żołnierzy, do
II Brygady Kawalerii Narodowej generała majora Rocha Jerlicza –
również 852 osoby, do III Brygady Kawalerii Narodowej generała ma-
jora Stefana Lubowidzkiego – 850 żołnierzy, a do IV Brygady Kawa-
lerii Narodowej generała majora Stanisława Łuby – 846. Co ciekawe,
z raportów wynika, że w brygadzie podporządkowanej Dywizji Wiel-
kopolskiej praktycznie nie było towarzyszy „sowitych”, co odróżnia-
ło ją od oddziałów ukraińskich, w których służyło jedynie od 130 do
165 towarzyszy „przytomnych”285.
Duże różnice w liczbie towarzyszy „przytomnych” w brygadach
wynikały z odrzucenia na sejmie z 1786 r. propozycji regulamino-
wego jej określenia na ¼ stanu chorągwi. Natomiast potwierdzono
wówczas prawa towarzyszy „sowitych”. Pozostając w domowych
pieleszach, czerpali oni korzyści finansowe z wystawionego pocztu,
a jednocześnie liczyła się im wysługa lat w chorągwi286. Tym samym
zachęcono szlachtę do wystawiania pocztów „sowitych”. Proceder
ten został ukrócony dopiero w czasie Sejmu Czteroletniego decyzją
Komisji Wojskowej z 21 grudnia 1789 r.287
W latach 1786–1788 dezercja wśród żołnierzy kawalerii narodo-
wej wojska koronnego utrzymywała się na poziomie jeden–dwóch
żołnierzy na pół roku, przy czym najczęściej dezerterowali szeregowi,
co należy uznać za niewielki odsetek, zważywszy na uciążliwość służ-
by pełnionej na granicach, zwłaszcza przez brygady z Dywizji Ukra-

284
APK, AMCh, 1145, s. 33–92. Janusz Wielhorski pisze, że w latach 1782–1784
w Dywizji Małopolskiej nie było żadnego oddziału kawalerii narodowej, a w 1784 r.
przesunięto tam szwadron z IV Brygady, w 1785 r. zaś dwa szwadrony z III Brygady
– zob. J. Wielhorski, Szable..., s. 11.
285
APK, AMCh, 1142, s. 169–170; ibidem, 1147, s. 58.
286
E. Rostworowski, Z dziejów genezy Targowicy..., s. 16–17.
287
BCz, sygn. 3508, s. 383–384; L. Ratajczyk, Wojsko i obronność..., s. 393.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 185

ińsko-Podolskiej288. Wbrew pozorom również liczba żołnierzy prze-

bywających na urlopach nie była duża i wahała się od czterech do
12 oficerów i od ośmiu do 50 namiestników oraz towarzyszy, przy
czym większą liczbę żołnierzy na urlopach odnotowywano w IV Bry-
gadzie Kawalerii Narodowej289.
W 1787 r. w raporcie czerwcowym w I Brygadzie Kawalerii Na-
rodowej wymieniono dwóch oficerów w sztabie wyższym, 26 żoł-
nierzy w sztabie niższym, 48 oficerów, 150 namiestników i towarzy-
szy, 48 podoficerów, 24 trębaczy, 546 szeregowych, ośmiu woźniców
oraz 844 konie. Komenderowanych było 15 żołnierzy ze sztabu niż-
szego, 39 oficerów, 114 namiestników i towarzyszy, 40 podoficerów,
10 trębaczy, 479 szeregowych i pięciu woźniców. Wchodzili oni
w skład szwadronów osłaniających granice. Cztery szwadrony pełni-
ły służbę na pograniczu tureckim, piąty na granicy austriackiej, a szó-
sty znajdował się przy sztabie brygady w Tulczynie. Z tego ostatnie-
go szwadronu czterech chorążych, jeden namiestnik, 10 towarzyszy,
czterech podoficerów, dwóch trębaczy i 72 szeregowych stanowiło
„zabezpieczenie traktu do Najjaśniejszego Cesarza”. Poza tym czte-
rech towarzyszy i czterech szeregowych stacjonowało na „kresach”,
tj. na pocztach wojskowych utrzymujących łączność między oddzia-
łami danej brygady a jej komendą i dowództwem dywizji lub między
punktami etapowymi. Jednocześnie pięciu oficerów oraz 18 namiest-
ników i towarzyszy miało wówczas urlop.
W II Brygadzie Kawalerii Narodowej służyło wtedy dwóch ofice-
rów w sztabie wyższym, 25 żołnierzy w sztabie niższym, 47 oficerów,
144 namiestników i towarzyszy, 48 podoficerów, 24 trębaczy i 531
szeregowych oraz ośmiu woźniców i 843 konie. Komenderowanych
było zaś 11 żołnierzy ze sztabu niższego, 28 oficerów, 98 namiestni-
ków i towarzyszy oraz 32 podoficerów, 10 trębaczy, 361 szeregowych
i czterech woźniców. Trzy szwadrony stały nad granicą rosyjską,
z których jeden towarzysz, jeden podoficer i 24 szeregowych zabez-
pieczało trakt, a ośmiu towarzyszy i 16 szeregowych stało na „kre-
sach”. Poza tym jeden szwadron stacjonował przy sztabie brygady
w Lisiance, drugi koło Lisianki, a trzeci w Tetyjowie. Z tego ostatnie-

288
APK, AMCh, 1142, s. 165–213.
289
Ibidem, 1142, s. 165–211; ibidem, 1147, s. 58–77. Jedynie w okresie sierpień–
–wrzesień 1786 r. liczba żołnierzy urlopowanych w IV Brygadzie Kawalerii Narodo-
wej wzrosła do 22 oficerów oraz 83 namiestników i towarzyszy – zob. ibidem, 1142,
s. 175–178.
186 MACIEJ TRĄBSKI

go jeden namiestnik, 10 towarzyszy i 25 szeregowych także obsadza-

ło „kresy”. Urlop miało zaś czterech oficerów, dwóch namiestników
i towarzyszy, chorych było 23 szeregowych, a brakowało jednego
żołnierza w sztabie niższym, jednego oficera i jednego szeregowego.
W III Brygadzie Kawalerii Narodowej było natomiast dwóch ofi-
cerów w sztabie wyższym, 26 żołnierzy w sztabie niższym, 48 ofice-
rów, 163 namiestników i towarzyszy oraz 48 podoficerów, 24 tręba-
czy, 529 szeregowych, ośmiu woźniców i 840 koni. Komenderowano
wówczas dziewięciu żołnierzy ze sztabu niższego, 32 oficerów, 103
namiestników i towarzyszy, 23 podoficerów, 11 trębaczy, 286 sze-
regowych i trzech woźniców. Cztery szwadrony stały na pograniczu
rosyjskim, z których jeden chorąży został wysłany do Radziwiłło-
wa, a trzech towarzyszy i ośmiu szeregowych w pościg za bandytami.
Dwa kolejne szwadrony stacjonowały w Białej Cerkwi „przy Hetma-
nie Wielkim Koronnym”, z których jedna chorągiew została odesła-
na do Owrucza, a druga do Radziwiłłowa. Poza tym trzech towarzy-
szy i sześciu szeregowych stało na „kresach”. Z brygady na urlopie
przebywało natomiast 11 oficerów oraz 13 namiestników i towarzy-
szy, a chory był jeden podoficer i 23 szeregowych290.
Z kolei w IV Brygadzie Kawalerii Narodowej w czerwcu 1787 r.
służyło dwóch oficerów w sztabie wyższym i 23 żołnierzy w niższym,
a także 48 oficerów liniowych, 360 namiestników i towarzyszy oraz
48 podoficerów, 24 trębaczy, 334 szeregowych i ośmiu woźniców. Ko-
menderowanych było zaś siedmiu oficerów, 19 namiestników i to-
warzyszy, siedmiu podoficerów, czterech trębaczy i 85 szeregowych.
Urlop miała jedna osoba ze sztabu wyższego i jedna z niższego oraz
siedmiu oficerów, 49 namiestników i towarzyszy, a także jeden pod-
oficer291.
Pułki przedniej straży wojska koronnego w latach 1776–1788,
mimo ich przeznaczenia do służby kurierskiej na „kresach”, wypeł-
niały szerszy zakres obowiązków. Pułk generała Byszewskiego od
1776 r. co trzy miesiące wysyłał do Warszawy jedną chorągiew, od-
dawaną tam do dyspozycji marszałka wielkiego koronnego292. Począt-
kowo komenda ta składała się z jednego oficera, 13 towarzyszy, jed-

290
Ibidem, 1147, s. 81.
291
Ibidem, 1142, s. 195.
292
Pierwszy zachowany raport dotyczący odkomenderowania chorągwi do War-
szawy pochodzi z grudnia 1776 r., kiedy to do „Laski Wielkiej Koronnej” komende-
rowano 7 Chorągiew rotmistrza Józefa Byszewskiego – zob. ibidem, 1150, s. 31.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 187

nego podoficera, jednego trębacza i 13 pocztowych. Jednak od marca

1778 r. powiększono ją o kolejnych sześciu towarzyszy i tyluż pocz-
towych, a w drugiej połowie 1781 r. dodatkowo o woźnicę z wozem
prowiantowym293. Jej zadaniem było patrolowanie ulic stolicy w celu
zapewnienia spokoju i porządku publicznego w mieście294.
W 1778 i 1779 r. pułk przedniej straży generała Byszewskiego
wspomagał też IV Brygadę Kawalerii Narodowej w służbie na gra-
nicy z Prusami. W skład trzech chorągwi rozlokowanych wówczas
nad granicą śląską wchodziło początkowo sześciu oficerów, 60 towa-
rzyszy, dwóch trębaczy i 60 pocztowych, którzy byli rozciągnięci od
Czernichowa do Krzepic295. W czerwcu 1778 r. chorągiew rotmistrza
Zakrzewskiego została powiększona – liczyła w sumie 64 żołnierzy
– i rozstawiona nad granicą brandenburską, a chorągiew rotmistrza
Lubowidzkiego w takiej samej sile stacjonowała nad granicą śląską.
Od lipca 1778 do marca 1779 r. obie wzmocnione chorągwie ponow-
nie znajdowały się nad granicą śląską, na tzw. kordonie krzepickim.
Przebywały tam do końca wojny o sukcesję bawarską i zakończenia
przemarszów wojsk pruskich296.
Według raportów z lat 1786–1788 w pułku służył niemal kom-
plet ludzi i koni, a pewne braki pojawiały się ze względu na „ab-
szyt”, czyli zwolnienia, śmierć lub dezercję żołnierzy. W przypadku
tej ostatniej należy zauważyć, że utrzymywała się ona na takim sa-
mym poziomie jak w brygadach kawalerii narodowej. Na urlopach
przebywało zaś najczęściej trzech–czterech oficerów, od czterech do
12 namiestników i towarzyszy oraz jeden–dwóch szeregowych, ale
od połowy 1787 r., kiedy cztery chorągwie wysłano do Dywizji Ma-
łopolskiej, liczba urlopowanych spadła do zera. W czerwcu tego roku

293
Ibidem, 1150, s. 31, 35, 36, 58–59, 60–61, 82, 88, 109 i n.
294
Ze względu na duże wydatki związane z pełnieniem tej służby od 1781 r. pułk
Byszewskiego otrzymywał corocznie dodatek do żołdu („culag”) w wysokości 8000 zł
– zob. AGAD, Tzw. ML, dz. IX/7, s. 99. Obok komendy z Pułku 4 Przedniej Stra-
ży generała Byszewskiego patrole na ulicach Warszawy przeprowadzały również Re-
giment Gwardii Pieszej Koronnej, Regiment Gwardii Konnej Koronnej, Regiment
Gwardii Pieszej Litewskiej, Regiment 3 Pieszy Królewicza generała lejtnanta Anto-
niego Czapskiego, Chorągiew Węgierska Marszałka Wielkiego Koronnego oraz ko-
menda (eskorta) z ułańskiego pułku nadwornego Jego Królewskiej Mości – zob. APK,
AMCh, 1222, s. 12.
295
AGAD, MJ, 12, s. 1; APK, AMCh, 1140, k. 9, 14, 29–30, 53–54, 100, 147; ibi-
dem, 1150, s. 58–59.
296
AGAD, MJ, 12, s. 25, 29; APK, AMCh, 1140, s. 60–61, 82.
188 MACIEJ TRĄBSKI

pułk podawał w raporcie trzech oficerów w sztabie wyższym i 12 żoł-

nierzy w niższym, 24 oficerów liniowych, 153 namiestników i towa-
rzyszy oraz 16 podoficerów, ośmiu trębaczy, 157 szeregowych i ośmiu
woźniców. Spośród nich komenderowany był jeden oficer ze szta-
bu wyższego, a także 11 oficerów liniowych, 87 namiestników i to-
warzyszy, ośmiu podoficerów, czterech trębaczy oraz 91 szeregowych
i czterech woźniców. Urlopy mieli w tym czasie jedynie dwaj oficero-
wie oraz trzej namiestnicy i towarzysze297.
Pułk przedniej straży przydzielony do Dywizji Ukraińskiej i Po-
dolskiej wykorzystywano do różnych zadań. W latach 1775–1784
stacjonował w Łabuniu i Miropolu, pełniąc głównie służbę na „kre-
sach”298. Była w nią zaangażowana ¼, a nawet ½ żołnierzy pułku.
W raportach z 1776 i 1777 r. wskazywano bowiem, że przebywali tam:
jeden oficer, jeden–dwóch namiestników, 25–33 towarzyszy oraz od
jednego do czterech podoficerów i 25–33 szeregowych299.
Dodatkowo w 1778 r. oddział w sile pięciu oficerów, dwóch na-
miestników, 80 towarzyszy, sześciu podoficerów, dwóch trębaczy
i 80 szeregowych został oddany na dwa miesiące, mianowicie na
kwiecień i maj, do dyspozycji komendanta twierdzy Kamieniec Po-
dolski. Spośród nich dwóch oficerów, 49 towarzyszy oraz czterech
podoficerów, jeden trębacz i 49 szeregowych pełniło służbę na poste-
runkach granicznych300. Dwa lata później do twierdzy kamienieckiej
odkomenderowano natomiast dwóch oficerów, jednego namiestni-
ka, 29 towarzyszy, dwóch podoficerów i 30 szeregowych. Komenda
z pułku przedniej straży pełniła tam służbę do końca 1785 r., kie-
dy to ostatecznie została zmieniona przez chorągiew kawalerii na-
rodowej301. W tym czasie z pułku było odkomenderowanych łącznie
11–16 oficerów, 84–99 towarzyszy, siedmiu–dziesięciu podoficerów,
dwóch felczerów, pięciu–sześciu trębaczy i 89–120 szeregowych. Na-
tomiast od połowy 1787 r. pułk został wyznaczony do służby granicz-
nej – „na zabezpieczenie granicy suchej od państwa tureckiego”302.

297
APK, AMCh, 1142, s. 161–213.
298
Ibidem, 1151, s. 193.
299
Ibidem, 1147, s. 1, 3.
300
Ibidem, 1130, s. 43–45. W okresie od lipca 1777 r. do marca 1778 r. oraz od
czerwca 1778 r. do stycznia 1782 r. do twierdzy był również przykomenderowany
oddział z regimentu konnego (dragonów).
301
Ibidem, 1130, s. 123–145.
302
Ibidem, 1147, s. 47, 51, 57, 89–92.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 189

Rozpoczynające się obrady Sejmu Czteroletniego zastały wojsko

koronne na Ukrainie w trudnej sytuacji, gdyż równocześnie zaczęły
się działania zbrojne wojny rosyjsko-tureckiej. Obronę suwerenno-
ści Rzeczypospolitej i jej neutralności w toczącym się konflikcie mia-
ły zapewnić trzy brygady kawalerii narodowej i jeden pułk przedniej
straży, które wszystkimi siłami obsadziły granice z Turcją i Rosją303.
Trudno było jednak oczekiwać, aby w pełni wykonały zadania, ja-
kie przed nimi postawiono. Dlatego zostały one wzmocnione dwo-
ma oddziałami wojska litewskiego, mianowicie Brygadą Petyhorską
i pułkiem przedniej straży generała majora Józefa Bielaka. Mimo to
w latach 1788–1789 armia rosyjska, wykorzystując słabość militarną
Rzeczypospolitej, zakładała na terenie jej południowo-wschodnich
województw swoje magazyny aprowizacyjne i punkty etapowe oraz
przeprowadzała tą drogą kolejne oddziały na front w Mołdawii304.
Wiosną 1789 r. w kawalerii zaczęto wprowadzać zmiany, uchwa-
lane przez posłów w Warszawie. Wraz z przekształceniem regimen-
tów dragonii w pułki przedniej straży pojawił się problem z nume-
racją oddziałów. Ostatecznie w Koronie pierwszeństwo przypadło
pułkowi imienia Królowej, od 16 marca 1789 r. szefostwa Krzysztofa
Dunin Karwickiego. Numer „2” otrzymał pułk Buławy Wielkiej Ko-
ronnej, a „3” pułk Buławy Polnej Koronnej. Jednak od stycznia 1792 r.,
po zniesieniu instytucji buławy polnej, był to już Pułk 3 Przedniej
Straży wojska koronnego szefostwa generała majora Józefa Zajączka.

303
K. Górski, op. cit., s. 181; J. Wielhorski, Szable..., s. 11–12; M. Trąbski, Kawa-
leria narodowa w latach Sejmu Czteroletniego..., s. 8–9.
304
R. Howard Lord, Drugi rozbiór Polski, tłum. A. Jaraczewski, Warszawa 1984,
s. 56. Tego typu postępowanie wschodniego sąsiada wywołało sprzeciw obradują-
cych w Warszawie posłów. Od jesieni 1788 r. domagali się oni usunięcia oddziałów
rosyjskich z granic kraju i zaprzestania przemarszu obcych wojsk przez jego teryto-
rium. Niestety Rzeczpospolita nie miała wówczas sił ani środków, aby wymóc na-
tychmiastową realizację tych żądań. Dodatkowo atmosferę podgrzewały doniesienia
o planowanym na wiosnę buncie chłopów ukraińskich. Podobnie jak w 1768 r. inspi-
racja tego wystąpienia miała płynąć z Petersburga, a oparciem miały służyć oddzia-
ły armii rosyjskiej stacjonujące na Ukrainie – zob.: Pamiętnik Jakuba Filipa Kierzkow-
skiego, Warszawa 1903, s. 20–21; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. 1, Kraków 1895,
s. 433; W. A. Serczyk, Hajdamacy..., s. 409; M. Trąbski, Wizja nowej Koliszczyzny
w korespondencji z 1789 roku, [w:] Українсько-польський науковий діалог в Умані,
pod red. A. Hnatiuk, I. Liman, Humań 2009, s. 225–233. Dopiero poparcie politycz-
ne udzielone przez Prusy sprawiło, że na przełomie maja i czerwca 1789 r. wojska
rosyjskie stopniowo wycofały się z ziem Rzeczypospolitej – zob. R. Howard Lord,
op. cit., s. 56, 58, 61.
190 MACIEJ TRĄBSKI

Numer „4” przyznano pułkowi szefostwa generała majora Arnolda

Byszewskiego, którego nowym dowódcą 12 kwietnia 1791 r. został
generał lejtnant Ludwik Wirtemberski. Tak więc pierwszy historycz-
ny oddział tego typu spadł na miejsce czwarte. Wreszcie – numer „5”
otrzymał pułk Józefa księcia Lubomirskiego. Numeracja ta obowiązy-
wała do końca istnienia wojska Rzeczypospolitej305.
Wraz z ogłoszeniem 8 października 1789 r. etatu tymczasowe-
go dla armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów dotychczasowe czte-
ry koronne brygady kawalerii narodowej podzielono na osiem i wy-
znaczono dowódców dla nowo powstałych. Natomiast 30 listopada
tego roku przydzielono po dwie brygady do każdej z czterech dywi-
zji wojska koronnego. Do Dywizji Wielkopolskiej trafiły brygady ge-
nerała majora Stanisława Łuby i Pawła Biernackiego, a do Dywizji
Małopolskiej brygady Józefa Golejewskiego i Jana Eryka Potockiego.
Do nowo utworzonej Dywizji Wołyńskiej miały przejść brygady ge-
nerałów majorów Stefana Lubowidzkiego i Rocha Jerlicza, w Dywizji
Ukraińsko-Podolskiej powinna zaś pozostać brygada generała majora
Rafała Dzierżka i nowo sformowana brygada Michała Wielhorskie-
go. Ostatecznie jednak do Dywizji Wołyńsko-Kijowskiej, a następnie
Wołyńsko-Podolskiej, zostały przeniesione brygady Dzierżka i Jer-
licza, a w Dywizji Podolsko-Bracławskiej, następnie Kijowsko-Bra-
cławskiej, pozostały brygady Lubowidzkiego i Wielhorskiego. W ra-
mach dywizji brygady były oznaczone numerami I i II, w zależności
od starszeństwa wchodzących w ich skład chorągwi, oraz otrzymy-
wały nazwę odzwierciedlającą ich przydział, np. jednostka genera-
ła Łuby to I Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej, brygadiera
Golejewskiego – I Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej, genera-
ła Jerlicza – II Wołyńska Brygada Kawalerii Narodowej, a brygadiera
Wielhorskiego – II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej306.
W 1790 r. opracowano nową dyslokację armii, w tym również
jazdy, mającą podkreślać politykę „zbrojnej neutralności” Rzeczy-
pospolitej. Jej podstawowe założenie stanowiło równomierne roz-
łożenie oddziałów, a rolą kawalerii była osłona wszystkich granic.
Dlatego też Dywizja Wielkopolska miała zabezpieczać granice Ko-
rony z Prusami – od Śląska po Prusy Zachodnie. Z tego I Wielkopol-
305
Zob. M. Trąbski, Pułki przedniej straży...
306
BCz, 3508, s. 332; K. Górski, op. cit., s. 200–202; B. Gembarzewski, Rodowo-
dy pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831..., s. 9; J. Wiel-
horski, Szable..., s. 18–23.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 191

ska Brygada Kawalerii Narodowej, ze sztabem w Stawiszynie, mia-

ła ochraniać granicę w województwach kaliskim oraz poznańskim
i gnieźnieńskim, a II Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej,
ze sztabem w Warcie – województwo sieradzkie i ziemię wieluńską.
Pułk 4 Przedniej Straży, ze sztabem w Łęczycy, pilnował zaś grani-
cy na obszarze województw brzeskokujawskiego i inowrocławskiego,
„z lewej strony Wisły”, a część jego oddziałów obsadzała wojewódz-
two łęczyckie.
Dywizja Małopolska zabezpieczała kraj z jednej strony na Ma-
zowszu i Podlasiu od Prus Wschodnich, a z drugiej w wojewódz-
twach lubelskim, sandomierskim i krakowskim od austriackiej Ga-
licji. Dlatego też I Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej, ze
sztabem w Puławach, osłaniała granicę pruską od Włocławka po gra-
nicę z Wielkim Księstwem Litewskim pod Augustowem, II Małopol-
ska Brygada Kawalerii Narodowej, ze sztabem w Krasnymstawie –
granicę austriacką na odcinku od Dubienki do linii Wisły, a Pułk 3
Przedniej Straży, ze sztabem w Radomiu – obsadzał tę samą granicę
wzdłuż Wisły w województwach sandomierskim i krakowskim.
Dywizja Wołyńsko-Kijowska z jednej strony miała pilnować
granicy z Austrią w województwie wołyńskim, a z drugiej – z Ro-
sją wzdłuż Dniepru. Kawaleria tej dywizji została skoncentrowana
w całości na wschodzie, gdzie osłaniała granicę z Rosją. Mianowicie
I Wołyńska Brygada Kawalerii Narodowej, ze sztabem w Chwasto-
wie, obsadzała granicę od Łojowa do Mytnicy, a II Wołyńska Bryga-
da Kawalerii Narodowej, ze sztabem w Bohusławiu lub Lisiance – od
Mytnicy do Czehrynia. Tymczasem Pułk 1 Przedniej Straży, ze szta-
bem w Cudnowie, miał stanowisko w głębi kraju, a jego szwadrony
były rozlokowane w Żytomierzu, Zwiahlu, Międzyrzecu i Równem,
„zabezpieczywszy niektóre miejsca od Polesia”.
Z kolei Dywizja Podolsko-Bracławska została rozmieszczona
w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej, zabezpieczając ją
od strony Austrii wzdłuż biegu rzeki Zbrucz oraz od południowej gra-
nicy z Turcją i Rosją. Dlatego też I Ukraińska Brygada Kawalerii Na-
rodowej, ze sztabem w Latyczowie, osłaniała granicę ponad Dnie-
strem od Uszycy aż do Jahorlika, a II Ukraińska Brygada Kawalerii
Narodowej, ze sztabem w Humaniu, obsadzała granicę od Czehrynia
do Bohopola, Pułk 5 Przedniej Straży zaś, ze sztabem w Czeczelniku,
od Koniecpola do Jahorlika nad brzegiem Dniestru. Pułk 2 Przedniej
Straży, ze sztabem w Proskurowie, stacjonował wzdłuż Zbrucza, mia-
192 MACIEJ TRĄBSKI

nowicie od Uszycy do posterunków Dywizji Wołyńsko-Kijowskiej307.

O ile jednak brygady z Dywizji Wielkopolskiej i Małopolskiej pełni-
ły służbę według powyższego planu, o tyle pozostałe jednostki często
zmieniały miejsca swojej dyslokacji308.
Reorganizacja brygad kawalerii narodowej wojska koronnego
trwała do połowy 1790 r. Przykładowo, dopiero w sierpniu tego roku
do Dywizji Wielkopolskiej wróciły szwadrony wysłane wcześniej do
Małopolski, a tym samym zakończono formowanie należących do
niej brygad309. W styczniu 1791 r. obie brygady Dywizji Wielkopol-
skiej miały obsadzone sztaby oraz komplet oficerów liniowych i trę-
baczy. W I Wielkopolskiej Brygadzie Kawalerii Narodowej brako-
wało jednego podoficera, a w II Wielkopolskiej Brygadzie Kawalerii
Narodowej jednego podoficera, jednego siodlarza i kowala. W pierw-
szej z tych formacji służyło wówczas 444 namiestników i towarzyszy
oraz 1151 szeregowych, a w drugiej – 441 namiestników i towarzyszy
oraz 1126 szeregowych. Na urlopie przebywała większość oficerów
sztabowych, ale tylko od dwóch do pięciu oficerów liniowych. Poza
nimi wszyscy żołnierze, w tym także namiestnicy i towarzysze, peł-
nili służbę. Większość należących do nich chorągwi była rozciągnięta
wzdłuż granic, ale po jednym oddziale z obu brygad odkomendero-
wano dodatkowo do stolicy – zapewne w celu wywarcia nacisku na
opozycję sejmową310.
Na Ukrainie na przełomie 1789 i 1790 r. reorganizacja brygad
wiązała się głównie ze stopniowym odsyłaniem części chorągwi do
ich macierzystych brygad w Dywizjach Wielkopolskiej i Małopol-
skiej. Poza tym została sformowana czwarta jednostka na tamtym
terenie, mianowicie II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej311.
Proces organizacji pułków przedniej straży zakończył się w poło-
wie 1790 r., a w marcu większość z sześciu chorągwi w każdym z puł-
ków eks-dragońskich miała pełną obsadę. W kwietniu oddziały te
przekształcono na etat złożony z ośmiu chorągwi, werbując towarzy-
szy i szeregowych312.

307
APK, AMCh, 1122, s. 71–80.
308
Zob. M. Trąbski, Pułki przedniej straży...
309
APK, AMCh, 1143, s. 374.
310
Ibidem, 1142, s. 227–229.
311
Ibidem, 1147, s. 165–173; J. Wielhorski, Szable..., s. 18–20.
312
APK, AMCh, 1154, s. 353, 357; K. Górski, op. cit., s. 199; J. Wielhorski, Sza-
ble..., s. 20. Szerzej zob. M. Trąbski, Pułki przedniej straży...
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 193

Wiosną 1790 r. Pułk 4 Przedniej Straży podporządkowano Dywi-

zji Małopolskiej, co miało na celu jej wzmocnienie przed planowaną
w sojuszu z Prusami wojną z Austrią. Mimo że do konfliktu ostatecz-
nie nie doszło, to jednak pułk ten pozostał w strukturach wspomnia-
nej dywizji. W tym samym czasie, na przełomie kwietnia i maja
1790 r., dwie brygady kawalerii narodowej oraz 1, 2 i 3 Pułki Przed-
niej Straży weszły w skład Dywizji Wołyńsko-Podolskiej. Jednakże
już w sierpniu sześć chorągwi I Wołyńskiej Brygady Kawalerii Naro-
dowej, osiem chorągwi II Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narodowej
oraz trzy chorągwie Pułku 2 Przedniej Straży i cztery chorągwie Puł-
ku 3 Przedniej Straży wzmocniły Dywizję Kijowsko-Podolską. Wią-
zało się to z nowym niebezpieczeństwem, tym razem zagrażającym
Rzeczypospolitej ze strony wschodniego sąsiada313.
Na przełomie 1791 i 1792 r. w składzie Dywizji Kijowskiej i Bra-
cławskiej znajdowały się dwie brygady kawalerii narodowej, miano-
wicie I i II Ukraińskie, 1, 3 i 5 Pułki Przedniej Straży oraz cztery cho-
rągwie I Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narodowej i siedem chorągwi
II Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Zmodyfikowano też do-
tychczasowy system osłony granic. Odtąd zamiast całych oddziałów,
rozciągniętych kordonem, służbę pełniły jedynie drobne pododdzia-
ły, mianowicie po jednym cugu z każdej chorągwi, które rotacyjnie
zmieniały się w tej służbie co pół roku. Z 65 pododdziałów kawale-
rii narodowej i przedniej straży sformowano 32½ zbiorcze szwadro-
ny – razem z jednym batalionem piechoty miały one zapewnić osło-
nę granicy. Resztę sił kawalerii należało skoncentrować dywizjonami
„dla musztry [oraz – przyp. M. T.] wprowadzenia karności i prawdzi-
wego ducha żołnierskiego”314.
W tym czasie w skład Dywizji Wołyńskiej i Podolskiej wchodziło
13 chorągwi kawalerii narodowej z I i II Wołyńskich Brygad Kawale-
rii Narodowej oraz Pułk 2 Przedniej Straży. Natomiast Dywizja Ma-

313
W sierpniu 1790 r. Komisja Wojskowa wydała rozkaz przesunięcia na Wo-
łyń, do Połonnego, ośmiu chorągwi II Małopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej
i całego Pułku 4 Przedniej Straży – do Dubna. Oddziały te miały wzmocnić uszczu-
ploną Dywizję Wołyńsko-Podolską, która z kolei miała stanowić wsparcie dla Dywi-
zji Kijowsko-Bracławskiej. Ostatecznie na Wołyń przesunięto tylko oddziały kawa-
lerii narodowej, które i tak po kilku miesiącach powróciły do Dywizji Małopolskiej
– zob.: BCz, sygn. 3178, s. 155; K. Górski, op. cit., s. 210–211; J. Wielhorski, Sza-
ble..., s. 32–35.
314
B. Pawłowski, Początki służby..., s. 132–133.
194 MACIEJ TRĄBSKI

łopolska dysponowała dwiema swoimi brygadami, mianowicie I i II

Małopolskimi i Pułkiem 4 Przedniej Straży, a Dywizja Wielkopolska
dwiema brygadami – I i II Wielkopolskimi315.

Tab. 3. Stan liczebny brygad kawalerii narodowej oraz pułków przedniej straży wojsk
koronnych wiosną 1792 r.

LICZBA LICZBA TOWA-

LICZBA TO- TOWARZYSZY RZYSZY „PRZY-
LICZBA WARZYSZY „PRZYTOM- TOMNYCH”
NAZWA BRYGADY LUB PUŁKU
ŻOŁNIERZY „PRZYTOM- NYCH” PROSZĄCYCH
NYCH” PROSZĄCYCH O PRZEJŚCIE NA
O DYMISJĘ „SOWITYCH”
I Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej 1675 262 57 13
II Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej 1748 301 36 35
I Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej 1756 290 96 6
II Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej 1750 189 63 12
I Wołyńska Brygada Kawalerii Narodowej 1752 340 76 44
II Wołyńska Brygada Kawalerii Narodowej 1782 333 49 25
I Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej 1782 365 71 11
II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej 1792 364 37 26
Pułk 1 Przedniej Straży 1046 434 142 19
Pułk 2 Przedniej Straży Buławy Wielkiej Ko-
1039 442 72 0
ronnej
Pułk 3 Przedniej Straży Zajączka 924 360 170 12
Pułk 4 Przedniej Straży księcia Wirtember-
944 381 287 0
skiego
Pułk 5 Przedniej Straży księcia Lubomirskiego 1067 433 172 2

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanych mu źródeł archiwalnych i odpowiedniej lite-
ratury przedmiotu.

Pomimo starań oraz prowadzonego przez trzy lata intensywnego

werbunku, tuż przed rozpoczęciem wojny z Rosją w brygadach i puł-
kach kawalerii wojska koronnego nadal brakowało ludzi, a niekiedy
również koni wierzchowych dla żołnierzy znajdujących się już w od-

315
Ibidem, s. 133–134; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 126–127; J. Wielhor-
ski, Szable..., s. 36. Szerzej na temat dyslokacji poszczególnych brygad i pułków woj-
ska koronnego w latach 1789–1792 zob. J. Wielhorski, Szable..., s. 17–21, 32–39.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 195

działach. Poza tym ze względu na uciążliwość służby i niski żołd wie-

lu towarzyszy wiosną 1792 r. starało się o zmianę statusu316.
W 1776 r. formacje kawalerii wojska Wielkiego Księstwa Litew-
skiego zostały rozdzielone pomiędzy dwie dywizje. Do Dywizji I ge-
nerała lejtnanta Adama Kazimierza Czartoryskiego, a następnie ge-
nerała lejtnanta Józefa Judyckiego, przydzielono początkowo Brygadę
Jazdy Narodowej Petyhorską oraz pułki przedniej straży Buławy Wiel-
kiej i Buławy Polnej Litewskiej. Dywizja II, pod dowództwem genera-
ła lejtnanta Jana Vietinghoffa, a później generała lejtnanta Ignacego
Morawskiego, miała w swoim składzie Brygadę Jazdy Narodowej Hu-
sarską oraz pułki przedniej straży Jego Królewskiej Mości Poniatow-
skiego, następnie Gorcza i Józefa Bielaka317.
W 1784 r. nastąpiła wymiana dwóch pułków przedniej straży po-
między dywizjami. Zgodnie z założeniami sformułowanymi w 1784 r.
Dywizja I Wielkiego Księstwa Litewskiego „z rospołożenia swego
osłaniać i ubezpieczać kraj powinna od granicy moskiewskiej, po-
cząwszy od Ukrainy aż po powiat brasławski”318. Wzdłuż tej gra-
nicy były rozciągnięte dwa, a następnie trzy pułki przedniej straży,
których zadaniem było przede wszystkim niedopuszczenie do prze-
nikania przez nią „hultajów”. Pułk przedniej straży Buławy Polnej
Litewskiej miał sztab w Łojowie, w powiecie rzeczyckim, gdzie ubez-
pieczał znajdującą się tam komorę skarbową, a jego chorągwie mia-
ły być rozciągnięte wzdłuż granicy na przestrzeni 22 mil, czyli około
171 km, od Czarnobyla do Rzeczycy. Pamiętając o tym, że sztab tego
oddziału tworzyła w zasadzie jedna osoba, a w pięciu oddziałach li-
czył on etatowo zaledwie 150 żołnierzy, wydaje się, że zakres jego
obowiązków był stanowczo zbyt szeroki.
Podobnie wyglądała sytuacja pułku przedniej straży Jego Królew-
skiej Mości, którego sztab znajdował się w Rzeczycy, a komendy roz-
ciągały się wzdłuż granicy do Zadrunia. Pułki Jego Królewskiej Mości
i Buławy Polnej Litewskiej miały niewielki budżet, co powodowało,
że musiały urlopować wielu żołnierzy, głównie zaś oficerów i towa-
rzyszy. Stąd też obywatele powiatu rzeczyckiego zobowiązali się do-
starczać furaż dla koni tych żołnierzy, którzy pełnili służbę.

316
BPAU, sygn. 4589, k. 13; BCz, sygn. 3508, s. 228–229; K. Górski, op. cit.,
s. 222–223; A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., Warszawa 1996, s. 40–41;
B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 132–133.
317
APK, AMCh, 1171, s. 197, 211–212; ibidem, 1190, s. 253.
318
Ibidem, 1171, s. 207.
196 MACIEJ TRĄBSKI

Natomiast Brygada Petyhorska stacjonowała wówczas w woje-

wództwie brzeskolitewskim. Sztab i dwa szwadrony tej jednostki
znajdowały się w Pińsku i okolicach, a pozostałe dwa oddziały miały
„pilnować” granicy litewskiej z Wołyniem. Brygadę mogły wspierać,
pozostające poza strukturami wojska litewskiego, Regiment Gwardii
Konnej Litewskiej ulokowany w Prużanach i pułk „tatarski” milicji
nadwornej Jego Królewskiej Mości319 stacjonujący w Kobryniu. Za-
daniem tych formacji było niedopuszczenie do przenikania na teren
Wielkiego Księstwa Litewskiego „hajdamaków”, czyli band chłop-
skich z Wołynia320.
Od 1790 r. dyslokacja jednostek kawalerii Dywizji I miała wyglą-
dać następująco. Sztab Brygady II Kawalerii Narodowej Petyhorskiej
z jednym szwadronem stacjonował w Pińsku, drugi szwadron w Tu-
rowie, trzeci w Różangródku, czwarty w Dąbrowicy, piąty w Lubie-
szowie, szósty w Berezie, siódmy koło Pińska, a ósmy w Kamieńczy-
ku. Natomiast pułk przedniej straży Buławy Polnej Litewskiej miał
sztab w Mozyrzu, a szwadrony rozciągnięte od Czarnobyla przez Ło-
jów, Rzeczycę do Rohaczewa. Szwadrony pułku Bielaka, ze sztabem
w Borysowie, były rozłożone od Rohaczewa do Bobra. Z kolei sztab
pułku przedniej straży Jego Królewskiej Mości stacjonował w Chło-
pieniczach, a jego posterunki były rozmieszczone wzdłuż granicy
z Rosją, mianowicie w Tołoczynie, Połocku Polskim, Dziśnie, Druji
i Brasławiu321.
Dywizja II Wielkiego Księstwa Litewskiego i jej kawaleria były ulo-
kowane w województwach wileńskim, trockim i w księstwie żmudz-
kim, ze sztabem w Kownie, „gdyż dla bliskości granicy pruskiej […]
znajdować się w pobliży powinien, a to dla częstych pogranicznych
zdarzających się kłótni”322. Zadanie oddziałów jazdy stanowiło więc
patrolowanie zachodniej i północnej granicy Wielkiego Księstwa,
tj. granic pruskiej, kurlandzkiej i rosyjskiej, rozciągających się do Po-
łocka Polskiego, oraz strzeżenie bezpieczeństwa publicznego.
Stąd też sztab i dwa szwadrony Brygady Jazdy Narodowej Hu-
sarskiej znajdowały się w Kownie, a dwa pozostałe miały osłaniać
granicę w księstwie żmudzkim od Prus Wschodnich do Kurlandii.

319
Był to wspominany już wielokrotnie późniejszy Pułk 2 Jego Królewskiej Mo-
ści i Rzplitej Lekkiej Jazdy, czyli pułk ułanów (Tatarów) nadwornych królewskich.
320
APK, AMCh, 1171, s. 208–209.
321
Ibidem, 1122, s. 283.
322
Ibidem, 1171, s. 197, 199.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 197

Natomiast pułk przedniej straży Jego Królewskiej Mości pułkow-

nika Mustafy Baranowskiego w latach 1775–1784 miał swój sztab
w Oniksztach. Jego komendy mogły zaś patrolować granicę od księ-
stwa żmudzkiego przez powiaty upitski i brasławski, aż do Połocka
Polskiego. Od 1784 r. jego miejsce zajął jednak pułk Buławy Wiel-
kiej Litewskiej, który stacjonował w Brasławiu. Pułk przedniej straży
Poniatowskiego, ze sztabem w Krynkach w województwie trockim,
miał osłaniać granicę z Prusami Wschodnimi. Natomiast pułk Biela-
ka przebywał w zachodniej części województwa brzeskolitewskiego,
ze sztabem w Kamieńcu Litewskim, częścią swych sił wspierał osłonę
granicy na styku obu dywizji wojska litewskiego323.
Od 1790 r. oddziały kawalerii wchodzące w skład II Dywizji były
rozmieszczone następująco. Sztab Brygady I Kawalerii Narodowej
Husarskiej i dwa szwadrony nadal stacjonowały w Kownie. Kolejne
dwa (cztery?) szwadrony miały znajdować się wówczas w Wiłkomie-
rzu324 i Poniewieżu, z posterunkami wysuniętymi w kierunku granicy
kurlandzkiej, a dwa następne w Szawlach i Rosieniach, a ich zadanie
stanowiła osłona zachodniej części granicy kurlandzkiej i północne-
go odcinka granicy z Prusami Wschodnimi. Pułk przedniej straży
Buławy Wielkiej Litewskiej miał sztab w Mariampolu, a szwadrony
rozciągnięte od Jurborka do Wisztyńca wzdłuż wschodniej granicy
Prus Wschodnich. Natomiast pułk generała Józefa Bielaka miał sztab
w Krynkach, a szwadrony rozlokowane od Wisztyńca do Augustowa,
„gdzie się z komendą koronną złączą”325.
Formacje kawalerii autoramentu narodowego w II Dywizji zosta-
ły sformowane do jesieni 1777 r. Świadczy o tym pismo generała
Vietinghoffa do Departamentu Wojskowego z 18 sierpnia tego roku,
w którym dopytywał się on o sposób, w jaki ma być zorganizowa-
na podległa mu Brygada Husarska, a także informował Departament

323
Ibidem, 1171, s. 199; ibidem, 1191, s. 157. Generał Morawski zamierzał
przenieść pułk generała Bielaka do Luboszan. Ten jednak odwołał się od tej decy-
zji, w efekcie czego Tatarzy pozostali w Kamieńcu Litewskim – zob. AGAD, MJ, 23,
s. 100.
324
W czerwcu 1790 r. szlachta powiatu wiłkomierskiego postulowała przeniesie-
nie kawalerii z Wiłkomierza w pobliże granicy z Kurlandią, a zastąpienie jej piecho-
tą. Jednym z argumentów był brak stajen i stodół, przez co jazda „ledwo nie w sa-
mych izbach mieszkalnych koni onego mieści” – zob. J. Gordziejew, op. cit., s. 284.
325
APK, AMCh, 1122, s. 283.
198 MACIEJ TRĄBSKI

o wstrzymaniu urlopów i wymarszu na leża pułków przedniej straży

do czasu zakończenia ich lustracji326.
W trakcie lustracji przeprowadzonej jesienią 1776 r. okazało się
bowiem, że Brygada Jazdy Narodowej Husarska, stacjonująca wów-
czas w Mińsku i okolicach, składa się co prawda z 16 chorągwi po-
dzielonych pomiędzy cztery szwadrony, ale „w liczbie osób podług
Konst. 1717 [r. – przyp. M. T.]”. Nie było więc ustalonego etatu towa-
rzyszy i nawet dowódcy chorągwi nie wiedzieli, ilu powinno się ich
znajdować w oddziałach. Lepiej przedstawiała się sprawa z szerego-
wymi. Napisano o nich, że to: „lud słuszny i dobrze umundurowany,
nowych jednak pałaszów, flintpasów, patronaszy, kulbak y mituków
[czapraków – przyp. M. T.] potrzebni”. Broń, którą dysponowali żoł-
nierze, była „nikczemna y niedobrana”, ale nową już zakontrakto-
wano. Pieniądze na utrzymanie brygady wpływały regularnie, lecz ze
względu na niewygodne kwatery oraz „drożyznę nadzwyczajną” po-
stulowano zmianę jej dyslokacji na starostwo preńskie, gdzie wcze-
śniej stacjonowały chorągwie wchodzące w skład tej brygady327.
W maju 1777 r. wicekomendant Brygady Husarskiej zwrócił się
do króla z rezolucją – prosił w niej o określenie, „jaka ma być służba
oficerów i towarzystwa, którzy dla uszczuplonej teraz płacy nie mogą
ustawicznie siedzieć przy sztabie”. Ponownie też pojawił się postu-
lat zmiany dyslokacji ze względu na drogi furaż328. Pół roku później
komendant brygady Antoni Tyszkiewicz w liście do generała Koma-
rzewskiego pisał, że podjął kroki w celu usunięcia dotychczasowego
adiutanta, który „więcej pół roku nad urlop [...] absentuje się”. Pro-
sił jednocześnie o radę, jak ma postępować z oficerami „subordyna-
cji nieczyniącymi”. W tym czasie oddział stacjonował już w Kownie
i okolicznych miejscowościach, między innymi w Prenach329.
Niewiele lepiej było także w następnych latach. W połowie 1783 r.
w Brygadzie Husarskiej brakowało bowiem 126 towarzyszy, jedne-
go trębacza, ośmiu szeregowych i 57 koni. W tym czasie urlop mia-
ło trzech ludzi ze sztabu, jak również wszyscy rotmistrzowie, 15 ofi-

326
Ibidem, 1171, s. 142–143.
327
M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, op. cit., s. 47–48. W raporcie z tego sa-
mego okresu od Brygady Jazdy Narodowej Petyhorskiej stwierdzono, że brygada „Ma
ludzi pięknych i dobrze odzianych”, ale jednocześnie zauważono, że ośmiu poruczni-
ków i dwóch chorążych bierze płacę, a nie pełni służby – zob. ibidem, s. 96–97.
328
APK, AMCh, 1195, s. 1–2.
329
Ibidem, 1195, s. 197.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 199

cerów, pięciu namiestników oraz 44 towarzyszy, dwóch podofice-

rów i pięciu szeregowych. Poza tym licznych żołnierzy odkomende-
rowano wówczas do zadań poza brygadą: jednego oficera i jednego
namiestnika na ordynansa do dowódcy dywizji, jednego towarzy-
sza i jednego podoficera do generała Morawskiego, a do brygadiera –
jednego podoficera. Oprócz tego do służby przy sztabie wyznaczono
41 żołnierzy, z tego na wartę dwóch oficerów, jednego namiestnika,
jednego towarzysza, dwóch podoficerów, jednego trębacza i 24 sze-
regowych, a na patrol po mieście („z rontem”) jednego oficera, jed-
nego podoficera i ośmiu szeregowych. W drugiej połowie tego roku
53 żołnierzy wybranych ze wszystkich szwadronów, mianowicie
dwóch oficerów, dwóch namiestników, czterech towarzyszy, dwóch
podoficerów, jeden trębacz oraz 40 szeregowych, jeden podfelczer
i jeden kowal, zostało wysłanych do Borysowa. Jednocześnie zmniej-
szono liczbę żołnierzy pełniących codzienną służbę przy sztabie
o jednego towarzysza i sześciu szeregowych. Nadal jednak na urlopie
przebywało 80 żołnierzy330.
W sierpniu 1784 r. Brygada Husarska odkomenderowała 121 żoł-
nierzy na eskortę dla Stanisława Augusta podróżującego do Nieświeża.
W tym samym czasie urlop miało 75 żołnierzy, w tym 16 rotmistrzów,
a do kompletu brakowało jednego namiestnika, 122 towarzyszy
i 11 szeregowych. Braki kadrowe oraz stałe urlopowanie większości
oficerów i towarzyszy spowodowało, że ówczesny dowódca dywizji,
generał Morawski, nie był w stanie w ciągu dwóch tygodni obsadzić
żołnierzami Brygady stacji od Bielicy do Nieświeża331.
W tym samym roku żołnierze Brygady Husarskiej jeszcze raz zo-
stali zmuszeni do wysiłku, kiedy w listopadzie została wydzielona
grupa do patrolowania granicy pruskiej. W jej skład wchodzili jeden
chorąży, jeden towarzysz, jeden podoficer i 20 szeregowych332. Nie-
stety, ze względu na brak raportów z następnych miesięcy nie wiado-
mo, jak długo prowadzili oni te działania.
Następnie do połowy 1786 r. Brygada Husarska pełniła spokojną
służbę, sprowadzającą się do wart i patroli na ulicach miast garnizo-
nowych. Zmiany nastąpiły w czerwcu, kiedy na Ukrainę wysłano od-
dział w sile 18 ludzi, a złożony z dwóch oficerów, jednego namiest-

330
Ibidem, 1195, s. 647–648, 657–660.
331
Ibidem, 1171, s. 215; ibidem, 1195, s. 679–680.
332
Ibidem, 1195, s. 695–696.
200 MACIEJ TRĄBSKI

nika, jednego podoficera oraz 12 szeregowych, jednego podfelczera

i jednego podkonowała. Zostali oni wybrani ze wszystkich chorągwi
tej brygady333. Pół roku później do 51 zwiększono liczbę żołnierzy na
Ukrainie. Dołączyli do nich: dwaj namiestnicy, trzej towarzysze, trzej
podoficerowie i 37 szeregowych, po czym na przełomie czerwca i lip-
ca 1787 r. oddział ten powrócił na Litwę334.
Od października 1787 do połowy 1788 r. sztab brygady i 1 Szwa-
dron znajdowały się pod komendą brygadiera Puzyny w Kownie,
2 Szwadron – porucznika Sulistrowskiego w Mariampolu, 3 Szwa-
dron – porucznika Rymszy w Prenach, a 4 Szwadron – porucznika
Krzyckiego w Łozdziejkach335.
W latach 1775–1788 liczba żołnierzy Brygady Husarskiej znaj-
dujących się na urlopach wahała się od 75–88 w okresie wiosennych
ćwiczeń do 100–156 w okresie zimowym i letnim. Zimą przyczy-
nami tak dużej liczby urlopowiczów były święta Bożego Narodzenia
i karnawał, a latem zbiory. Na urlopach przebywała zazwyczaj po-
łowa kadry oficerskiej i znacząca część towarzyszy. Natomiast więk-
szość namiestników pełniła służbę. W tym samym czasie brakowa-
ło do kompletu od 100 do 128 towarzyszy, co wiązało się z brakiem
pieniędzy na żołd. Zmiany pod tym względem zaczęto wprowadzać
w połowie 1787 r., kiedy to stopniowo zwiększano liczbę żołnierzy.
Jesienią brakowało już tylko 49 towarzyszy oraz jednego oficera, jed-
nego trębacza i pięciu szeregowych336.
Z powodu niewielkiego budżetu w latach 1775–1788 Brygada
Husarska borykała się też z niedostatkiem koni, kulbak, broni, mun-
durów i oporządzenia, których nie było za co kupić. W 1784 r. po-
rucznik Puzyna raportował: „koni kompletu nie mam, a i te, które
są przez wszystkie lata, już są niesposobne do służby”. Bez koni zaś
prowadzenie ćwiczeń stawało się niemożliwe337. W tym czasie w od-
dziale brakowało 65, dwa lata później 100 koni, a w połowie 1787 r.
aż 154 konie. Tak więc w najgorszym momencie Brygada Husarska

333
Ibidem, 1195, s. 723–724. W sierpniu 1786 r. wysłano dodatkowo silną, bo
liczącą 55 żołnierzy, komendę do Szydłowa w powiecie rosieńskim. Jednak po mie-
siącu wróciła ona stamtąd – zob. ibidem, 1195, s. 729–732.
334
Ibidem, 1195, s. 723–770.
335
Ibidem, 1195, s. 777–810.
336
Ibidem, 1195, s. 647–770, 761–778.
337
Brygada niekiedy nie otrzymywała nawet całości sumy zapisanej w etacie –
zob.: AGAD, MJ, 19, s. 3–4; APK, AMCh, 1195, s. 593.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 201

miała tylko 71 wierzchowców. W tym samym jednak roku zakupio-

no komplet koni338. Było to konieczne ze względu na potrzebę wyko-
rzystania brygady do osłony granicy na Ukrainie.
Od 1788 r. radykalnie zmieniło się też podejście oficerów i towa-
rzyszy do pełnionej służby. O ile w raporcie za okres od 15 stycznia
do 15 lutego wykazywano w Brygadzie Husarskiej 143 urlopowa-
nych, o tyle już miesiąc później było ich zaledwie 29, w tym siedmiu
oficerów, dwóch namiestników i 20 towarzyszy. W następnych mie-
siącach liczba żołnierzy znajdujących się na urlopie utrzymywała się
pomiędzy 30 a 53339.
Zaczęli oni także intensywniej pełnić służbę – przede wszystkim
w osłonie granicy. Już na początku maja 1789 r. Brygada otrzyma-
ła bowiem rozkaz wysłania do Borysowa 299 żołnierzy, mianowicie
10 oficerów, 10 namiestników, 60 towarzyszy, 10 podoficerów oraz
pięciu trębaczy, 200 szeregowych, dwóch felczerów i dwóch konowa-
łów. Mieli oni rozciągnąć kordon od Lubaszczyna do Uszacza. Nato-
miast w połowie 1790 r. Brygada I Kawalerii Narodowej Husarska
wyprawiła 600 żołnierzy na Ukrainę, aby wzmocnić kordon granicz-
ny z Rosją – od Łojowa do Fastowa. Po dwóch miesiącach powrócili
oni jednak z powrotem na Litwę340.
Do wiosny 1792 r. sztab Brygady znajdował się w Głębokich,
a większość żołnierzy pełniła służbę na kordonie granicznym w wo-
jewództwach wileńskim i połockim. Pozostali zabezpieczali Komisje
Cywilno-Wojskowe i kasy skarbowe na Żmudzi oraz w wojewódz-
twach trockim i wileńskim. W chwili wybuchu wojny z Rosją Bry-
gada I Kawalerii Narodowej Husarska liczyła 1494 żołnierzy i 1444
koni, z czego 1325 żołnierzy wysłano do województwa mińskiego
pod komendę generała lejtnanta Józefa Judyckiego. Pozostałych 169
żołnierzy, częściowo bez koni, znajdowało się natomiast w rezer-
wie w Wilnie, Lidach, Poniewieżu, Rosieniach, Jurborku, Szawlach
i Szkudach341.

338
APK, AMCh, 1195, s. 679, 687, 715–770.
339
Ibidem, 1195, s. 789–826.
340
AGAD, MJ, 18, s. 3; J. Wielhorski, Szable..., s. 33.
341
AGAD, MJ, 84, s. 1–3. Adam Wolański oceniał, że Brygada Husarska była pod
względem wyszkolenia i dyscypliny najgorszą jednostką wojska litewskiego – „słu-
żący w jej szeregach żywioł zamożnej szlachty [był] butny i niesforny” – zob. A. Wo-
lański, op. cit., s. 378.
202 MACIEJ TRĄBSKI

Podobnie wyglądała służba w Brygadzie Jazdy Narodowej Pety-

horskiej. W 1777 r. w raporcie lipcowym jej dowództwo wykazywało
367 żołnierzy i 205 koni. Spośród nich na urlopie znajdowało się jed-
nak pięciu oficerów oraz 43 towarzyszy i trzech szeregowych, a wśród
komenderowanych był jeden oficer, jeden namiestnik, ośmiu towa-
rzyszy oraz 35 szeregowych i pięć koni(!). Natomiast do codziennej
służby przy sztabie, a więc do warty, byli wyznaczeni: jeden namiest-
nik, dwóch towarzyszy, jeden podoficer, jeden trębacz i 21 szerego-
wych. W raporcie złożonym pół roku później wymieniono 15 ludzi
w sztabie, 31 oficerów, 16 namiestników, 117 towarzyszy, siedmiu
trębaczy, 18 podoficerów, 212 szeregowych, przy czym nadkomplet
szeregowych utrzymywał się do końca 1778 r. Poza tym brygada po-
siadała także 230 koni i jeden wóz prowiantowy. Urlopowanych było
w tym czasie aż 132 żołnierzy, w większości oficerów i towarzyszy,
a komenderowanych tylko 17. Od początku 1779 do połowy 1781 r.
w brygadzie znajdowało się od 125 do 133 towarzyszy i 195 szerego-
wych. Następnie liczbę towarzyszy zwiększono do 148–158, a szere-
gowych do 280–288, przy czym od 1786 r. oficjalnie funkcjonowa-
ły poczty „sowite”, które w Brygadzie Petyhorskiej obejmowały 186
szeregowych342.
Taka sytuacja utrzymywała się do maja 1788 r. Na urlopach prze-
bywało wówczas od 12 do 26 oficerów i od 83 do 116 towarzyszy,
czyli łącznie od 96 do 156 żołnierzy, co oznaczało, że cała służba spa-
dała na namiestników, podoficerów i szeregowych. Ich podstawowy
obowiązek stanowiło wystawianie wart i patroli w miejscu postoju
oddziałów. Do zadań wykonywanych poza miejscem zakwaterowa-
nia do 1785 r. wyznaczano tylko od jednego do 12 żołnierzy. Wysy-
łano ich po pieniądze, z tzw. likwidacją, czyli z rachunkami, na or-
dynansów do dowódcy dywizji, a jednego oficera do Departamentu
Wojskowego343.
Żołnierzom Brygady Petyhorskiej rzadko powierzano inne zada-
nia niż wspomniana powyżej służba wart i patroli. „Na co dzień do
służby” kierowano bowiem jednego oficera, jednego namiestnika,
dwóch–trzech towarzyszy, jednego podoficera, jednego trębacza i 28–
–30 szeregowych344. Nie wiadomo też, czy patrolowali oni wewnętrz-

342
APK, AMCh, 1196, s. 317–582.
343
Ibidem, 1196, s. 327–582.
344
Ibidem, 1196, s. 328, 582.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 203

ną granicę pomiędzy województwami brzeskolitewskim a wołyń-

skim, gdyż w raportach nie ma informacji na ten temat. Co jakiś czas
pojawiała się jednak konieczność wykonania jakiegoś innego zada-
nia. W drugiej połowie 1784 r. była to np. honorowa eskorta podró-
żującego po Wielkim Księstwie Litewskim króla Stanisława Augusta,
w związku z którą wykomenderowano 234 żołnierzy. Natomiast na
przełomie stycznia i lutego 1786 r. Brygada Petyhorska wysłała poza
miejsce stacjonowania czterech ludzi ze sztabu, ośmiu oficerów i ty-
luż namiestników oraz 21 towarzyszy, dziewięciu podoficerów, trzech
trębaczy, 162 szeregowych, po 10–11 z każdej chorągwi, a także wóz
prowiantowy345. W następnych miesiącach liczba żołnierzy komende-
rowanych spadła do 11–19, by ponownie wzrosnąć w październiku,
kiedy to wykomenderowano dwóch chorążych, czterech namiestni-
ków, dwóch towarzyszy, jednego kaprala i 22 szeregowych346.
W styczniu 1788 r. Brygada Petyhorska niemal w całości zosta-
ła przerzucona na Podole. Sztab umiejscowiono początkowo w Ba-
rze, następnie w Borunce, a ostatecznie pod Dunajowcami. W Pińsku
pozostało zaledwie czterech towarzyszy i 82 szeregowych ze sztan-
darami. W maju brygada liczyła 31 ludzi w sztabie, w tym 16 rot-
mistrzów, 32 oficerów, 14 namiestników347, 74 towarzyszy, których
było od czterech do sześciu na chorągiew, 16 podoficerów oraz ośmiu
trębaczy i 296 szeregowych, mianowicie od 16 do 20 na chorągiew.
Spośród nich na urlopie przebywały wówczas trzy osoby ze sztabu
(plus wszyscy rotmistrzowie), sześciu oficerów, dziewięciu towarzy-
szy i siedmiu szeregowych, co stanowiło najniższą liczbę od czasów
sformowania tej brygady.
W tym okresie na Podolu znajdowało się 119 należących do niej
żołnierzy, przy czym pod Kamieńcem Podolskim było trzech porucz-
ników, dwóch chorążych, czterech namiestników, 15 towarzyszy,
czterech podoficerów, dwóch trębaczy i 63 szeregowych. W czerwcu
z komendy kamienieckiej wysłano do Szarogrodu towarzysza z dzie-
więciu szeregowymi. Natomiast pod Łuczyńcem leżącym 13,5 km od
Kamieńca Podolskiego przebywało na placówce dwóch chorążych,

345
W tym czasie na urlopie znajdowało się trzech ludzi ze sztabu, 16 oficerów,
dwóch namiestników, 103 towarzyszy, na 147 zapisanych do kontroli i trzech szere-
gowych – zob. ibidem, 1196, s. 491–492.
346
Ibidem, 1196, s. 495–530.
347
Stanowiska te wakowały bowiem w 1 i 9 Chorągwi.
204 MACIEJ TRĄBSKI

dwóch namiestników i 22 towarzyszy348. W lipcu szwadrony rozpo-

częły powrót na Litwę, gdzie ostatecznie zameldowały się we wrze-
śniu 1788 r. Wraz ze zwiększeniem zaangażowania Brygady Pety-
horskiej w ochronę granicy państwowej zwiększyła się też liczba jej
żołnierzy, a do „codziennych powinności” kierowano 86 ludzi, mia-
nowicie jednego oficera, czterech namiestników, sześciu towarzyszy,
czterech podoficerów, jednego trębacza i 70 szeregowych349.
W kwietniu 1789 r., przygotowując się do przyjęcia nowego eta-
tu, wyrównano liczbę żołnierzy w chorągwiach, w których służyło
odtąd po sześciu towarzyszy, a tylko w 16 Chorągwi pięciu, i 17–
–18 szeregowych w każdym oddziale. Jedynie w 2 Chorągwi było
ich 16, a w 17 Chorągwi 19. Jednocześnie po półrocznym odpoczyn-
ku ponownie wysłano żołnierzy Brygady Petyhorskiej do wykony-
wania różnych zadań. Początkowo odkomenderowano brygadiera,
jednego porucznika, pięciu chorążych, dwóch namiestników, 21 to-
warzyszy i 29 szeregowych. Następnie liczba odkomenderowanych
żołnierzy wzrosła do 211. W tym czasie na urlopie znajdowało się
maksymalnie 76 żołnierzy, w tym 12 oficerów i 40 towarzyszy, a do
kompletu brakowało 87 żołnierzy, w tym 84 towarzyszy350.
Nowy etat w Brygadzie II Kawalerii Narodowej Petyhorskiej za-
częto wprowadzać w październiku 1789 r., zwiększając najpierw licz-
bę towarzyszy i szeregowych w chorągwiach do 47. Od lutego 1790 r.
obowiązywał zaś etat „stutysięczny”, a od czerwca jego poprawio-
na wersja ze zmniejszoną liczbą towarzyszy. W efekcie w listopadzie
1790 r. Brygada II Kawalerii Narodowej Petyhorska liczyła 16 ludzi
w sztabie, 48 oficerów, 391 towarzyszy, 80 podoficerów, 12 trębaczy,
1002 szeregowych oraz ośmiu felczerów, siedmiu kowali, trzech sio-
dlarzy i siedmiu woźniców. Na urlopie przebywało wówczas 23 żołnie-
rzy, w tym jeden major, pięciu oficerów liniowych, jeden namiestnik,
15 towarzyszy i jeden szeregowy. Natomiast odkomenderowanych
było 17 żołnierzy, którzy udali się „z likwidacją jednostki”, a tak-

348
W raportach twierdzy kamienieckiej podawano nieco inne dane, mianowicie
ośmiu oficerów, 23 namiestników i towarzyszy, czterech podoficerów oraz dwóch
trębaczy i 74 szeregowych, z czego komenderowanych było dwóch oficerów (porucz-
nik i chorąży do sztabu), jeden namiestnik i sześciu szeregowych, a od maja do czerw-
ca trzech oficerów, sześciu towarzyszy i 16 szeregowych – zob. APK, AMCh, 1130,
s. 223–224, 231–235.
349
Ibidem, 1147, s. 141–153; ibidem, 1196, s. 593–610.
350
Ibidem, 1196, s. 621–622.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 205

że na ordynansy do wicebrygadiera oraz generała Judyckiego i dwóch

rotmistrzów oraz za werbunkiem. Część z nich pełniła też służbę przy
Komisji Wojskowej Obojga Narodów w Warszawie i przy Komisji Cy-
wilno-Wojskowej w Pińsku351. Rok później Brygada Petyhorska wy-
stawiła również komendę w sile 195 żołnierzy do osłony południo-
wego odcinka granicy litewsko-rosyjskiej.
Wiosną 1792 r. liczyła ona 1602 żołnierzy i 1515 koni – 1325 osób
stacjonowało w Nieświeżu, a pozostali, w tym żołnierze bez koni,
znajdowali się w rezerwie w Pińsku oraz Wołkowysku, Mozyrzu, Bo-
brujsku i na kresach rozciągających się do Owrucza352.
Najsilniejszym oddziałem przedniej straży wojska litewskie-
go był Pułk Jego Królewskiej Mości pod komendą pułkownika Mu-
stafy Baranowskiego. W latach 1775–1784 jego sztab stacjonował
w Oniksztach leżących 100 km na północny wschód od Wilna. Jego
kadrę oficerską i towarzyską stanowili Tatarzy zamieszkujący woje-
wództwo wileńskie. Podobnie jak w Brygadzie Petyhorskiej, również
w tym pułku większość oficerów i towarzyszy była urlopowana, „aby
z głodu nie umierali i zapobiegając temu, aby biorąc abszyt Tatarowie
za granicę się nie wynosili”353. Przy sztabie znajdowało się zazwyczaj
60 żołnierzy, którzy odbywali trzymiesięczną turę służby, a przez resz-
tę roku zajmowali się prywatnymi sprawami354. W lutym 1779 r. na
łączną liczbę 369 żołnierzy na urlopie przebywało 292, niemal wszy-
scy oficerowie i towarzysze oraz połowa podoficerów i szeregowych.
Do codziennej służby wyznaczano wówczas tylko jednego towarzy-
sza, dwóch trębaczy, jednego podoficera i 10 szeregowych.
Po przeniesieniu pułku do I Dywizji jego sztab umieszczono w Rze-
czycy. Na urlopie nadal znajdowała się większość żołnierzy. W grud-

351
Ibidem, 1196, s. 645–646, 653–654, 673–674.
352
AGAD, MJ, 84, s. 1–4; A. Wolański, op. cit., s. 379.
353
APK, AMCh, 1171, s. 64. W latach 1779–1780 podskarbi litewski i generalny
zarządca ekonomii królewskich Antoni Tyzenhauz obłożył majątki Tatarów litew-
skich podatkiem „Dupli Kwarty” oraz zażądał spłaty sum za lata 1768–1779. Więk-
szość Tatarów nie była w stanie go opłacić, co Tyzenhauz wykorzystał do ich wy-
rugowania z dzierżawionych majątków (zwłaszcza że brakowało im dokumentów
potwierdzających prawa do ziemi). Dlatego też część rodzin zamierzała wyemigro-
wać – zob.: AGAD, MJ, 34–37; APK, AMCh, 1190, s. 61; A. J. Zakrzewski, Zamożność
Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim XVI–XVIII w. Próba oceny, „Prace Naukowe
WSP w Częstochowie” 1998, z. 5, s. 11.
354
APK, AMCh, 1190, s. 229, 253; M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki,
op. cit., s. 164.
206 MACIEJ TRĄBSKI

niu 1786 r. były to trzy osoby ze sztabu, 24 oficerów, 112 towarzyszy

i 119 szeregowych. Pozostali zaś pełnili służbę. Przy sztabie, czyli „na
warcie”, codziennie przebywali: jeden namiestnik, jeden towarzysz,
jeden trębacz, jeden podoficer i 10 szeregowych. Poza tym pułk obsa-
dzał cztery „luki graniczne”, mianowicie w Zadruciu, gdzie stali: jeden
namiestnik, trzej towarzysze i czterej szeregowi, w Żłobinie, gdzie
służbę pełnili: jeden namiestnik, czterej towarzysze i czterej szerego-
wi, w Struszlynie, gdzie znajdował się jeden podoficer, a także w Ho-
rowlu, gdzie służbę pełnił również jeden podoficer355.
Podobnie jak w litewskich brygadach kawalerii narodowej, ta nie-
korzystna sytuacja zaczęła zmieniać się w połowie 1788 r. Rok póź-
niej w Pułku 1 Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości wojska Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego nie było ani jednego żołnierza na urlopie,
a większość pełniła służbę na wschodniej granicy z Rosją, na odcinku
rozciągającym się od starostwa lubaszowskiego, a następnie od Bia-
łyni do Łojowa. W sierpniu i wrześniu było tam komenderowanych
17 oficerów, sześciu namiestników, 69 towarzyszy i 84 szeregowych.
Następnie wiosną 1790 r. oddział został przesunięty na północ. Jego
sztab ulokowano wówczas w Widzach, żołnierze zaś obsadzili „luki”
od Jatczyna do Połocka Polskiego. Służba ta angażowała siły niemal
całego pułku, który w tym czasie znajdował się już na nowym etacie.
Łącznie bowiem odkomenderowano wtedy aż 576 żołnierzy z sze-
ściu chorągwi, a dwie pozostałe znajdowały się przy sztabie356.
W maju 1792 r. Pułk 1 Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości li-
czył 786 żołnierzy i tyle samo koni, czyli do kompletu brakowało ich
26 sztuk. Sztab i dwie chorągwie stacjonowały w Widzach, a pozo-
stałe oddziały nad granicą. Natomiast rezerwa w sile 66 żołnierzy zo-
stała cofnięta do Oszmian357.
Drugi według starszeństwa obowiązującego w wojsku litewskim
był Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej. Początkowo
stacjonował on w Ejszyszkach w powiecie lidzkim. Jednak ze wzglę-
du na przydział do Dywizji I w listopadzie 1778 r. postanowiono
przenieść go do Borysowa nad Berezyną. Zmianę dyslokacji oficero-
wie i towarzysze przyjęli z niechęcią, gdyż w większości mieszkali oni
w województwach wileńskim i trockim. Dlatego też już w kwietniu

355
APK, AMCh, 1190, s. 527–528, 705–706.
356
Ibidem, 1190, s. 817–825, 853–860.
357
AGAD, MJ, 84, s. 1–3; A. Wolański, op. cit., s. 379–380.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 207

1779 r. pułk został przesunięty z powrotem na zachód, mianowicie

do Janiszek w powiecie szawelskim, nad granicę kurlandzką358.
Pod koniec lat siedemdziesiątych Pułk Przedniej Straży Buławy
Wielkiej Litewskiej w raportach wykazywał zazwyczaj pełne stany,
ale większość żołnierzy była urlopowana. W wyniku tego na służbie
pozostawali zaledwie: jeden oficer, dwaj trębacze oraz 11 towarzyszy
i 11 szeregowych z tej samej chorągwi. Była to bowiem służba rota-
cyjna, w której chorągwie zmieniały się co trzy miesiące359. Żołnierze
prawdopodobnie patrolowali granicę. Poza tym zazwyczaj trzech sze-
regowych pełniło wartę w miejscu postoju pułku, a towarzysz z sze-
regowym byli odkomenderowani na ordynansów do pułkownika.
Jedynie wówczas, gdy wiosną ściągano żołnierzy na ćwiczenia, na
co dzień do służby wyznaczano dwóch towarzyszy, dwóch trębaczy
i 10 szeregowych360.
Od połowy 1781 r. Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litew-
skiej stacjonował w Lipiszkach w powiecie oszmiańskim, a od stycz-
nia 1784 r. w Brasławiu, nad granicą z Rosją. Liczba urlopowanych
żołnierzy wahała się w tym czasie od 102 do 121, a więc do służby
pozostawało minimalnie 29 żołnierzy, mianowicie jeden oficer, 11
towarzyszy, pięciu trębaczy i 12 szeregowych, z czego na warcie – je-
den towarzysz, jeden trębacz i trzej szeregowi. Główny obowiązek
żołnierzy pełniących służbę stanowiło obsadzanie „luk” i patrolowa-
nie pobliskiej granicy, a także dbanie o ład wewnętrzny, między in-

358
AGAD, MJ, 21, s. 5, 16; APK, AMCh, 1191, s. 5–6. Pułkownik Józef Jeleński,
próbując odwołać się od decyzji zmieniającej konsystencję pułku, wskazywał na od-
dalenie Borysowa od miejsc zamieszkania żołnierzy. Miało to narażać ich na wydat-
ki związane z koniecznością przebycia dużej odległości w czasie powrotu z urlopu
na służbę. Do tego „miasteczko Borysów nie ma w sobie targów [przez co] oficero-
wie i towarzystwo we dworze borysowskim za nader drogą cenę z magazynu dwor-
skiego [muszą] brać potrzebny furaż” – zob. AGAD, MJ, 21, s. 5.
359
AGAD, MJ, 21, s. 20, 24, 48, 50, 51, 94; APK, AMCh, 1191, s. 179–250. Od
stycznia 1788 r. nastąpiła zmiana w systemie pełnionej służby. Odtąd każda chorą-
giew wyznaczała po kilku żołnierzy, np. 1 Chorągiew jednego towarzysza, jednego
trębacza i jednego szeregowego; 2 Chorągiew czterech towarzyszy, jednego trębacza
i czterech szeregowych; 3 Chorągiew sześciu towarzyszy, jednego trębacza i sześciu
szeregowych; 4 Chorągiew jednego towarzysza, jednego trębacza i jednego szerego-
wego; 5 Chorągiew jednego oficera, czterech towarzyszy, jednego trębacza i pięciu
szeregowych. W tym czasie 111 żołnierzy było urlopowanych – zob. APK, AMCh,
1191, s. 179–250.
360
APK, AMCh, 1191, s. 5–54.
208 MACIEJ TRĄBSKI

nymi łapali oni werbowników obcych armii i udzielali pomocy wła-

dzom cywilnym361.
Tylko w 1781 r. ściągnięto z urlopu część towarzyszy i szerego-
wych, których oddano do dyspozycji hetmana wielkiego litewskiego
Michała Kazimierza Ogińskiego. Było to 10 towarzyszy i 10 szerego-
wych. Przypuszczalnie uczestniczyli oni w zajazdach lub pościgach
za bandytami362. Po raz kolejny do podobnego zadania zmobilizowa-
no żołnierzy tego pułku dopiero w lipcu 1788 r., kiedy to 12 towarzy-
szy i 12 szeregowych odkomenderowano „na tradycję363 za ordynan-
sem JW generała” Morawskiego364.
Tak mało wymagająca służba skończyła się w połowie 1789 r.,
kiedy to przesunięto oddział do Uszacza. Odwołano też z urlopów
wszystkich żołnierzy i ponad połowę z nich wysłano w celu wyko-
nania różnych zadań. Porucznika, czterech towarzyszy i pięciu szere-
gowych wyprawiono „około granicy kurlandzkiej i rosyjskiej dla opi-
sania miasteczek i wiosek”, dwóch chorążych, trzech namiestników
oraz 10 towarzyszy i 13 szeregowych za werbunkiem, a porucznika,
namiestnika, sześciu towarzyszy i ośmiu szeregowych do Dzisny nad
granicę rosyjską. Z kolei namiestnika, siedmiu towarzyszy i ośmiu
szeregowych odkomenderowano do Połocka Polskiego „nad kordon
rosyjski dla patrolów”365.
Następnie stopniowo zwiększano liczbę żołnierzy pełniących
służbę w Dziśnie i Połocku Polskim. W styczniu 1790 r., kiedy wzro-
sła liczba towarzyszy i szeregowych w oddziałach do 44, w obu mia-
stach stacjonowało po jednej chorągwi, a „w rozerwaniu ponad Po-
łockiem o 3 mile” znajdowały się dwie kolejne chorągwie. Przy nich
zaś z kadry oficerskiej był tylko jeden rotmistrz. Wiosną tego roku
Pułk 2 Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej obsadzał cztery
posterunki, mianowicie w Uszaczu, Połocku Polskim oraz w Dźwinie
i Druji. W każdym z nich stacjonowała połowa chorągwi.
361
AGAD, MJ, 21, s. 26, 34, 50, 63–69, 71, 75, 95. Na patrole wysyłano po dwa
lub trzy poczty, a trwały one nawet około tygodnia – zob.: AGAD, MJ, 21, s. 63–66,
98; APK, AMCh, 1191, s. 250.
362
APK, AMCh, 1191, s. 109–157.
363
„Tradycja” to wprowadzenie nowego posiadacza w użytkowanie majątku –
szerzej zob. K. Milik, Sąd wobec problemu egzekucji wyroków w dobie rządów Rady
Nieustającej (1778–1780), „Prace Naukowe AJD w Częstochowie. Zeszyty Historycz-
ne”, t. 11 [w druku].
364
APK, AMCh, 1191, s. 207–208.
365
AGAD, MJ, 22, s. 5; APK, AMCh, 1191, s. 257–258.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 209

Na urlopie w tym czasie przebywali czterej oficerowie, trzej towa-

rzysze i jeden szeregowy, a do codziennej służby przy sztabie, czyli
wart i patrolów po mieście, byli wyznaczeni dwaj towarzysze, jeden
trębacz i 12 szeregowych366. Aż do wybuchu wojny z Rosją pułk peł-
nił służbę graniczną na północno-wschodniej granicy. W jego skład
wchodziło 583 żołnierzy i tyle samo koni, a więc brakowało 29 lu-
dzi i koni367.
Pułk Przedniej Straży Buławy Polnej Litewskiej w latach 1775–
–1792 był przydzielony do I Dywizji. Początkowo jego siedzibę sta-
nowił Mozyr, a od 1784 do 1790 r. – Łojów. W latach 1780–1781
pułk obsadzał również posterunek w Bobrujsku, gdzie stacjonował
chorąży z 8–10 towarzyszami i 9–11 szeregowymi368. Aż do 1789 r.
zazwyczaj od ⅓ do ½ żołnierzy pułku było urlopowanych, a więc od
50 do 80 osób. Pozostali pełnili jednak dużo bardziej intensywną
służbę niż żołnierze pułków opisanych powyżej. Odkomenderowy-
wano ich zazwyczaj na „luki pograniczne” i do patrolowania granicy
z Rosją oraz do pościgów za bandytami.
Przykładowo, w sierpniu 1779 r. 26 żołnierzy, w tym jeden chorą-
ży, trzej namiestnicy, dziewięciu towarzyszy i 12 szeregowych, zosta-
ło wysłanych „naprzeciwko hajdamakom, którzy z kraju zabranego
od Moskwy przeprawili się przez Dniepr na tę stronę w powiecie rze-
czyckim, broniąc onym dalszej swawoli”369.
W połowie 1780 r. znowu odkomenderowano dwóch namiest-
ników, 14 towarzyszy i 14 szeregowych przeciw „hajdamakom” gra-
sującym pomiędzy Czarnobylem a Łojowem, a dwa lata później jed-
nego namiestnika, czterech towarzyszy i trzech szeregowych między
Dniepr a Jadcze. Kolejny raz wysłano żołnierzy za bandytami latem
1786 r., najpierw dwóch oficerów, 16 towarzyszy i 11 szeregowych,
a następnie dwóch oficerów, jednego namiestnika oraz 10 towarzy-
szy i trzech szeregowych. Tym razem „hultaje” przybyli z Ukrainy, wy-
korzystując wkroczenie na ziemie Rzeczypospolitej armii rosyjskiej370.
Dwukrotnie wysyłano też żołnierzy w celu kontrolowania dzia-
łań wojska rosyjskiego. We wrześniu 1781 r. dwóch namiestników,
13 towarzyszy i 18 szeregowych wyprawiono na trakt hłuski – mieli

366
APK, AMCh, 1191, s. 285–286, 293–294.
367
AGAD, MJ, 84, s. 1–3; A. Wolański, op. cit., s. 380.
368
APK, AMCh, 1192, s. 145–200.
369
Ibidem, 1192, s. 61–62.
370
Ibidem, 1192, s. 129, 260, 317–318, 323–324.
210 MACIEJ TRĄBSKI

oni bronić szlachtę „od wojska rosyjskiego konsystującego w Hłu-

sku, a gwałt czyniącego”371. Pięć lat później chorąży z sześcioma to-
warzyszami i siedmiu szeregowymi patrolował granicę z Koroną od
Mozyrza do Kamieńszczyzny „dla wzięcia wiadomości o rozłożeniu
komend rosyjskich” znajdujących się w województwie kijowskim372.
Należy podkreślić, że wraz ze wzrostem zagrożenia bandytyzmem lub
działaniami rosyjskimi zmniejszano liczbę żołnierzy urlopowanych
do 10–16 ludzi.
W czasie Sejmu Czteroletniego Pułk Przedniej Straży Buławy Pol-
nej Litewskiej został przemianowany na Pułk 3 Przedniej Straży Bu-
ławy Polnej Litewskiej, a w 1792 r., po skasowaniu buławy polnej,
odpowiednio skrócono jego nazwę, na jego szefa wyznaczono zaś ge-
nerała majora Michała Zabiełłę. Pułk nadal pełnił służbę na połu-
dniowym odcinku wschodniej granicy Wielkiego Księstwa Litewskie-
go, ze sztabem w Bobrujsku, a następnie w Mozyrzu. W 1790 r. liczył
około 600 żołnierzy, a tuż przed wybuchem wojny z Rosją 552 żoł-
nierzy i 505 koni – zamiast 612 przewidzianych etatem373.
Pułk przedniej straży szefostwa generała majora Józefa Biela-
ka wchodził w skład I Dywizji, a jego sztab stacjonował w Kamień-
cu Litewskim w powiecie brzeskim. Początkowo większość oficerów
i towarzyszy, Tatarów, pochodziła z województw podlaskiego, wo-
łyńskiego i brzeskolitewskiego. Ze względu na dużo wyższy budżet
przeznaczony na jego utrzymanie liczba żołnierzy urlopowanych wy-
nosiła tylko od 20 do 60. Do codziennej służby, a mianowicie do
„warty przy chorągwiach”, było zobowiązanych 22 żołnierzy, w tym
jeden oficer, jeden towarzysz, jeden podoficer, jeden trębacz i 18 sze-
regowych. Dodatkowo od kwietnia do października wartę przy ko-
niach na pastwiskach („na paszy”) pełniło sześciu towarzyszy i 12 sze-
regowych.
W latach 1777–1780 pułk odkomenderowywał oficera z sześciu
pocztami, a od drugiej połowy 1779 r. oficera z 12 towarzyszami
i sześcioma szeregowymi „na usługę” do hetmana polnego litew-
skiego Józefa Sosnowskiego. Po przyjęciu tytułu wojewody połockie-
go i zrzeczeniu się buławy przy Sosnowskim nadal, aż do śmierci

371
Ibidem, 1192, s. 240.
372
Ibidem, 1192, s. 311–312, 317–318.
373
AGAD, MJ, 84, s. 1–3; A. Wolański, op. cit., s. 380.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 211

w 1783 r., pozostawał pododdział z pułku Bielaka złożony z chorąże-

go i sześciu pocztów374.
Następnie do połowy 1784 r. 11 pocztów znajdowało się przy
generale Judyckim, a od lipca tego roku do połowy 1785 r. jeden
porucznik, 10 towarzyszy i 10 szeregowych zostało odkomendero-
wanych do hetmana polnego litewskiego Ludwika Tyszkiewicza. Na-
tomiast przy Judyckim „na ordynanse” pozostawiono towarzysza
z szeregowym375.
Żołnierze tego pułku często brali udział w działaniach mających
na celu zapewnienie egzekucji prawa i ładu wewnętrznego, a więc
w zajazdach i patrolach „antyhultajskich”. W czerwcu 1777 r. „za
ordynansem Departamentu Wojskowego” na zajazd do Zabłudowa
został wysłany porucznik, 12 towarzyszy i 12 szeregowych. W na-
stępnych miesiącach w Zabłudowie przebywał towarzysz z trzema–
–czterema szeregowymi. Dwa lata później na zajazd do Użelunia wy-
prawiono trzech towarzyszy i trzech szeregowych. Z kolei w grudniu
1781 r. jednego szeregowego wysłano na zajazd do majątku Semen-
cza wojewody brzeskiego, a w kwietniu 1784 r. z powodu doniesień
o „kupach hultajskich około Ratna, Włodawy i Kodnia” żołnierze
pułku Bielaka patrolowali południowo-zachodnią część wojewódz-
twa brzeskolitewskiego376.
W latach osiemdziesiątych z pułku tego odkomenderowywano
oddziały do osłony wschodniej granicy z Rosją, wzmacniając tym sa-
mym I Dywizję. W maju 1780 r. pół chorągwi, mianowicie jeden po-
rucznik, jeden namiestnik, 12 towarzyszy i 12 szeregowych, wysłano
do starostwa borysławskiego. Oddział przebywał tam co najmniej do
końca 1781 r.377 Niestety, z raportów nie wynika, w jakim celu wysy-
łano tam tak dużą liczbę żołnierzy, mogło jednak chodzić o potrze-
bę osłony starostwa od strony pobliskiej granicy. W tym samym celu,
tj. do służby granicznej, w grudniu 1781 r. został skierowany oddział
w takim samym składzie do Uszacza. W następnym roku został on
wzmocniony o sześć pocztów.
Po częściowej wymianie oddziałów jazdy pomiędzy dywizjami
wojska litewskiego znacznie zintensyfikowano osłonę granicy z Ro-
sją. Od 1785 r. w Uszaczu służbę pełniło już 43 żołnierzy z pułku
374
APK, AMCh, 1194, s. 1, 7–228.
375
Ibidem, 1194, s. 239–292.
376
AGAD, MJ, 23, s. 99; APK, AMCh, 1194, s. 23–40, 115–116, 227–228.
377
APK, AMCh, 1194, s. 159–228.
212 MACIEJ TRĄBSKI

Bielaka: jeden porucznik, jeden namiestnik, 20 towarzyszy i 21 sze-

regowych. Natomiast w Borysowie stała komenda w sile 31 żołnierzy,
mianowicie jeden chorąży, 15 towarzyszy i 15 szeregowych. Od marca
1786 r. zmieniono nieco miejsca stacjonowania komend nadgranicz-
nych. Odtąd w Leplu znajdował się chorąży z 10 pocztami, w Połoc-
ku Polskim pięć pocztów podległych oficerowi z Lepla, a w Boryso-
wie chorąży z 15 pocztami. Były one luzowane co pół roku378.
Poza służbą graniczną pułk przedniej straży Bielaka obsadzał też
„kresy”. W 1779 r. przez pięć miesięcy – od czerwca do październi-
ka – pełnił służbę na „kresach” warszawskich. Oddelegowano do niej
siedem pocztów. Następnie jesienią 1784 r. ponownie obsadzał „kre-
sy”, co wiązało się z potrzebą zabezpieczenia łączności z Warszawą
w związku z wizytą na Litwie króla Stanisława Augusta. Do tego za-
dania wyznaczono wówczas 14 towarzyszy i 16 szeregowych379.
Służba na granicy „białoruskiej” zakończyła się jesienią 1787 r.
wraz z przeniesieniem pułku na Ukrainę. W październiku pułk Bie-
laka podawał jako miejsce postoju sztabu Hołowczyce, w grudniu
Młynów, a od lutego 1788 r. Łuck na Wołyniu380. Było to konieczne
ze względu na zaangażowanie całej kawalerii Dywizji Ukraińsko-Po-
dolskiej w osłonę granicy z Turcją i Rosją. Pułk wojska litewskiego
miał za zadanie obsadzenie „kresów”, czyli zapewnienie łączności na
terenie województw podolskiego i wołyńskiego.
Jednakże w trakcie tego przemarszu z pułku zdezerterowało trzech
szeregowych i jeden trębacz, którzy zapewne nie chcieli opuszczać ro-
dzinnych terenów. Z czasem jeden z szeregowych powrócił do puł-
ku. Początkowo odwołano też wszystkich żołnierzy z urlopu, lecz
w styczniu 1788 r. przebywało na nim ponownie sześciu oficerów,
a od lutego trzech oficerów sztabowych, pięciu oficerów liniowych
i jeden podoficer.
Po przybyciu na Ukrainę pułk odkomenderował niemal ⅓ swo-
jego składu do różnych zadań. Mianowicie do Dubna został wysła-
ny oficer z jednym namiestnikiem, pięcioma towarzyszami, jednym
podoficerem i 36 szeregowymi, do Radziwiłłowa wyprawiono trzech
oficerów, jednego podoficera i 17 szeregowych. Natomiast na „trady-
cję” do wsi Smolary, do powiatu krzemienieckiego, i na asystę „Sądu

378
AGAD, MJ, 23, s. 78; APK, AMCh, 1194, s. 227–360.
379
APK, AMCh, 1194, s. 115–130.
380
Ibidem, 1194, s. 359–396.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 213

Kompromisarskiego” dla dóbr Poratyna i Zachorzec odkomendero-

wano wówczas po jednym towarzyszu i jednym szeregowym381.
W następnych miesiącach zwiększano zaangażowanie pułku. Mię-
dzy innymi do Dubna wysłano bowiem dodatkowo oficera z sześciu
pocztami i trębaczem. Żołnierze obsadzali też „kresy”, np. na trasie
od Kamieńca Podolskiego do Dubna i Radziwiłłowa. Inne zadanie
stanowiła eskorta transportu amunicji do Tulczyna, kasy z Łucka do
Krzemieńca, a następnie do Warszawy lub aresztantów z krakowskie-
go do twierdzy kamienieckiej. Zapewne ze względu na uciążliwość
służby, gdyż zaangażowanych w nią było nawet do ½ żołnierzy puł-
ku, w czerwcu zdezerterowało ponownie czterech szeregowych382.
Pułk przedniej straży generała Bielaka powrócił na Litwę w lipcu
1788 r. Przez prawie rok pozostawał w zasadzie bezczynny i dopiero
w maju 1789 r. w raportach są wzmiankowani żołnierze komendero-
wani, w tym 21 oficerów, czterej namiestnicy, 128–131 towarzyszy,
siedmiu podoficerów, czterej trębacze i 135 szeregowych na Wołyń.
Oddział ten powrócił po czterech miesiącach. Natomiast w paździer-
niku tego roku zwiększono liczbę żołnierzy do 599 przez pomnoże-
nie liczby towarzyszy i szeregowych do stanu 45 towarzyszy i 46 sze-
regowych w każdej chorągwi.
W latach 1790–1792 Pułk 4 Przedniej Straży szefostwa generała
Bielaka pełnił przede wszystkim służbę na granicy z Rosją. Jego sztab
stacjonował w Borysowie, a posterunki były rozłożone od Bytcza do
Łosznicy. Wiosną 1792 r. liczył on 611 żołnierzy i 599 koni. W chwili
wybuchu wojny z Rosją rezerwa pułku w sile 50 żołnierzy miała być
przesunięta do Słucka383.
Pułk przedniej straży komendy Ignacego Poniatowskiego, następ-
nie Gorcza, a później generała majora Stanisława Byszewskiego, ze
sztabem w Krynkach w powiecie grodzieńskim, wchodził w skład
II Dywizji. Podobnie jak we wcześniej opisanym pułku, żołnierze
tego oddziału dzięki relatywnie dużemu budżetowi mogli rzetelnie

381
Ibidem, 1194, s. 363. W raportach Dywizji Ukraińskiej i Podolskiej podawa-
no inne dane. Pułk miał liczyć bowiem 418 żołnierzy, a więc mieć regulaminowy
komplet. Odkomenderowanych zaś miało być 82 żołnierzy „na zabezpieczenie wo-
jewództwa wołyńskiego”, w tym 38 towarzyszy i 36 szeregowych na „kresy dubień-
skie” – zob. ibidem, 1147, s. 89.
382
Ibidem, 1147, s. 89–92, 141–153; ibidem, 1194, s. 363–396.
383
AGAD, MJ, 84, s. 1–3; APK, AMCh, 1194, s. 399–440; A. Wolański, op. cit.,
s. 380–381.
214 MACIEJ TRĄBSKI

pełnić służbę. „Na co dzień do wart” przeznaczano bowiem od 15 do

22 żołnierzy, w tym jednego oficera, jednego towarzysza, jednego trę-
bacza, jednego podoficera i 8–12 szeregowych. Natomiast na urlo-
pach znajdowało się przeciętnie od 30 do 60 żołnierzy, na około 300
zapisanych w pułkowej kontroli. W czasie wiosennych ćwiczeń lub
kiedy trzeba było odkomenderować większą grupę żołnierzy, liczba
urlopowanych spadała do 10–20.
Jak wynika z zachowanych raportów miesięcznych, żołnierzy wy-
syłano najczęściej na różnego rodzaju egzekucje. Zazwyczaj, podob-
nie jak w Koronie, chodziło o wyegzekwowanie zaległych podatków.
Jednak w Wielkim Księstwie Litewskim często też wykonywano za-
jazdy, będące formą egzekucji dekretu władz sądowych lub cywilnych,
mające na celu usunięcie dotychczasowych dzierżawców. Przykłado-
wo, w połowie 1784 r. na zajazd do Kamionki oddelegowano chorą-
żego, dziewięciu towarzyszy i dziewięciu szeregowych, a do Ostrów-
ka namiestnika, trzech towarzyszy i trzech szeregowych384. W 1786 r.
na zajazdy do Krygsztan wysłano zaś jednego towarzysza i jednego
szeregowego, a do Nietupy jednego szeregowego. Z kolei na począt-
ku 1787 r. na zajazd do starostwa wasilkowskiego odkomenderowa-
no trzech towarzyszy i trzech szeregowych385.
W latach 1782–1784 oficer z 10 towarzyszami i 10 szeregowymi
znajdował się przy boku hetmana wielkiego litewskiego. Wcześniej
przez rok byli to żołnierze z Pułku Przedniej Straży Buławy Wiel-
kiej Litewskiej386. W tym samym okresie pół chorągwi, mianowicie
jeden chorąży, 12 towarzyszy i 12 szeregowych, pełniło rotacyjną,
trzymiesięczną służbę w powiecie orszańskim, polegającą na patro-

384
APK, AMCh, 1193, s. 311–312, 319–320. Zajazd w Ostrówku nie skończył
się na jednorazowej akcji, z tym że jesienią 1784 r. liczba żołnierzy została ograni-
czona do jednego towarzysza i dwóch szeregowych. Co ciekawe, w raportach pułku
za okres od stycznia do listopada 1786 r. nadal znajduje się adnotacja „komendero-
wany na zajazd do Ostrówka jeden towarzysz”. Niestety, ze względu na brak rapor-
tów z 1785 r. można tylko domniemywać, że chodzi o jedną i tę samą akcję – zob.
ibidem, 1193, s. 323–380.
385
Zajazd w starostwie wasilkowskim trwał prawie dwa lata – zob. ibidem, 1193,
s. 378–496.
386
Ibidem, 1193, s. 231–312. W połowie 1788 r. przez miesiąc przy boku hetma-
na wielkiego litewskiego Ogińskiego znajdowała się cała chorągiew rotmistrza Fal-
kowskiego, a przy boku hetmana polnego litewskiego Tyszkiewicza pozostawał cho-
rąży z 10 towarzyszami i 10 szeregowymi – zob. ibidem, 1193, s. 483–484.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 215

lowaniu granicy z Rosją387. Natomiast od stycznia 1786 r. do połowy

1790 r. pododdział, najpierw złożony z chorążego, trzech–czterech
towarzyszy i trzech–czterech szeregowych, w drugiej połowie 1787 r.
z dwóch oficerów, 18 towarzyszy i 18 szeregowych, a w czasie Sej-
mu Czteroletniego z namiestnika, sześciu towarzyszy i sześciu szere-
gowych, patrolował granicę Wielkiego Księstwa Litewskiego z Pru-
sami Wschodnimi388.
W 1789 r. pułk Stanisława Byszewskiego wysłał na Ukrainę dwie
wzmocnione chorągwie, składające się z dwóch rotmistrzów, dwóch
poruczników, dwóch chorążych, trzech namiestników oraz 67 towa-
rzyszy, dwóch podoficerów, dwóch trębaczy, 68 szeregowych i jedne-
go kowala. W tym czasie jedna chorągiew w sile jednego rotmistrza,
jednego porucznika, jednego chorążego, jednego namiestnika, 18 to-
warzyszy i 18 szeregowych znajdowała się w Stołowiczach w powie-
cie nowogródzkim, a kolejna półchorągiew, którą tworzyli: jeden
porucznik, jeden namiestnik oraz 12 towarzyszy i 12 szeregowych,
w Słucku. Oddział ze Stołowicz powrócił w maju, a z Ukrainy we
wrześniu 1789 r.389
Latem tego roku w celu ujęcia Adama księcia Ponińskiego został wy-
słany oddział liczący 30 żołnierzy, w tym dwóch chorążych, 14 to-
warzyszy i 14 szeregowych, a jesienią do 21–26 żołnierzy, w tym jed-
nego–dwóch chorążych, 10–12 towarzyszy i 10–12 szeregowych,
wzmocniono patrole na granicy z Prusami Wschodnimi, mianowicie
w Szczebrzach, Sejnach i „po puszczach”390.
Latem 1789 r. przeprowadzono też werbunek, w wyniku którego
w raporcie sierpniowym pułk wykazywał 602 żołnierzy. Brakowało
więc sześciu szeregowych, ale jednocześnie nadkomplet wynosił pię-
ciu ludzi, mianowicie mułłę i czterech chorążych, przy „etacie” skła-
dającym się z dziewięciu ludzi w sztabie i 99 w chorągwi, gdyż każda
z nich winna liczyć trzech oficerów, jednego namiestnika, 46 towa-
rzyszy, jednego podoficera, jednego trębacza i 47 szeregowych.
Ostateczny etat został wprowadzony w lutym 1790 r., wówczas
też pułk ten zaczęto określać mianem Pułku 5 Przedniej Straży woj-
ska litewskiego. W połowie tego roku większość z 604 żołnierzy zo-
stała odkomenderowana do zadań poza Krynkami. W maju 500 żoł-
387
Ibidem, 1193, s. 231–320.
388
Ibidem, 1193, s. 339–549.
389
Ibidem, 1193, s. 509–530.
390
Ibidem, 1193, s. 517–518.
216 MACIEJ TRĄBSKI

nierzy wysłano do Łomaz w powiecie bialskim, a w czerwcu 40 ludzi

do Rosień na Żmudzi. Poza tym towarzysz Rudziewicz został oddele-
gowany przez Komisję Wojskową do Stambułu, a w sierpniu chorąży
z trzema towarzyszami, podoficerem i trzema szeregowymi na egze-
kucję do starostwa przełajskiego391.
Wiosną 1792 r. pułk liczył 601 żołnierzy i 602 konie. Jego sztab
oficjalnie nadal znajdował się w Krynkach, ale de facto przeniesiono
go do Kiejdan w celu lepszej kontroli nad przydzielonym do osłony
odcinkiem granicy z Prusami Wschodnimi i Kurlandią. W momen-
cie wybuchu wojny z Rosją pozostawał on w całości w rezerwie i był
„zatrudniony zbieraniem kontrybucji [podatków – przyp. M. T.] od
niektórych obywateli żmudzkich zalegających” oraz zabezpieczał for-
mowanie drugich batalionów piechoty392.
Kawaleria autoramentu narodowego w latach 1775–1792 pełniła
przede wszystkim służbę graniczną oraz kurierską. Jednakże poza nią
żołnierze tej formacji wykonywali szereg innych zadań, np. kontro-
lowali oficjalne przemarsze obcych wojsk przez terytorium Rzeczy-
pospolitej393. W latach 1778–1779 IV Brygada Kawalerii Narodo-
wej i pułk przedniej straży generała Arnolda Byszewskiego nadzoro-
wały przemarsz armii pruskiej przez Wielkopolskę – najpierw z Prus
Wschodnich i Zachodnich na Śląsk, a następnie z powrotem. Prze-
marsze te miały związek z wojną o sukcesję bawarską. Polscy żołnie-
rze pilnowali, aby operacja ta odbywała się spokojnie, bez gwałtów,

391
Ibidem, 1193, s. 525–526, 541–544, 549–573.
392
AGAD, MJ, 84, s. 1–2, 4; [J. Sułkowski], Szczegóły historyczne kampanii w roku
1793 odbytej w Litwie, [w:] Pamiętniki z ośmnastego wieku, t. 4, Poznań 1864, s. 212;
A. Wolański, op. cit., s. 381.
393
W latach 1764–1780 na ziemiach polskich stacjonowały liczne oddziały ro-
syjskie zabezpieczające interesy cesarstwa – zob.: J. Michalski, Polska wobec wojny
o sukcesję bawarską, Wrocław 1964, s. 141–142, 154; D. Wołyniec, Sprawa wypro-
wadzenia wojsk rozbiorowych w pracach Delegacji sejmu rozbiorowego (1773–1775),
„Prace Naukowe AJD w Częstochowie. Zeszyty Historyczne” 2006, t. 9, s. 201–214.
Pod koniec 1768 r., po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej, połączone partie ukraiń-
ska i podolska musiały nawet na żądanie Rosjan opuścić województwa południowo-
-wschodnie – zob. T. Srogosz, Początki kariery..., s. 10. W latach 1775–1780 w Rze-
czypospolitej stacjonował liczący około 20 000 żołnierzy korpus gen. Romaniusa –
zob. J. Michalski, op. cit., s. 140. W grudniu 1778 r. Rada Nieustająca zwróciła się do
Departamentu Interesów Cudzoziemskich o przygotowanie projektu noty dotyczą-
cej wezwania Rosji do wyprowadzenia jej wojsk z Rzeczypospolitej oraz „uniwer-
sału obwieszczającego obywatelów, iż do dawania jedzenia i wygód niezwyczajnych
dla wojska rosyjskiego nie są obligowani” – zob. AGAD, Tzw. ML, dz. VII/22.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 217

żeby Prusacy nie pozostawiali we wsiach i miasteczkach komend

werbunkowych oraz płacili za żywność i furaż.
W 1778 r. z pułku Byszewskiego przydzielono 60 ludzi do grupy
generała majora Karola Pircha, w skład której wchodziło jeszcze 80
żołnierzy z regimentu piechoty szefostwa generała majora Augusta
Stanisława Golcza394. Drugą grupę, dowodzoną przez generała Łubę,
tworzyło 120 żołnierzy kawalerii narodowej i 100 piechurów z regi-
mentu Golcza. Wiosną 1779 r. „na konwój wojska pruskiego w ko-
mendzie gen. mjr. Pircha” wyznaczono 197 żołnierzy z pułku Byszew-
skiego. Natomiast z IV Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej
odkomenderowano 300 żołnierzy, z czego 150 pod dowództwem wi-
cebrygadiera towarzyszyło drugiej kolumnie pruskiej, 70 pod do-
wództwem porucznika Karskiego trzeciej kolumnie, a 80 żołnierzy
czekało w pogotowiu nad granicą395. Jak wynika z raportu, przemarsz
wojska pruskiego przebiegał bez incydentów. Generał Golcz prosił
jednak Departament Wojskowy o finansowy „suplement” dla cho-
rągwi, które asystowały kolumnom pruskim, „gdyż podczas marszu
tak długiego (trzy tygodnie) obroki i żywność drogo płaciły i konie
niemało poniszczyli”396.
W latach osiemdziesiątych w podobnej roli występowała kawa-
leria narodowa na Ukrainie. Kontrolowała ona przemarsze i miej-
sca stacjonowania wojsk rosyjskich, które w 1780 r. opuszczały
ziemie Rzeczypospolitej, ale w latach 1783–1786 kilkakrotnie po-
nownie wkraczały na teren południowo-wschodnich województw397.
W 1783 r., zabezpieczając przejęcie chanatu krymskiego, oddziały ro-
syjskie zajęły województwa kijowskie i bracławskie. Starały się przy
tym wypierać jednostki wojska koronnego z zajmowanych stano-
wisk, w związku z czym dochodziło do starć pomiędzy żołnierza-
mi obu stron. W Ilińcach rozgorzała walka między podkomendny-
mi rosyjskiego pułkownika Łąckiego, z korpusu generała Mikołaja
Sołtykowa, a żołnierzami porucznika Perekładowskiego z III Brygady
Kawalerii Narodowej. Powodem była próba usunięcia stamtąd pol-

394
Mowa jest tutaj o Regimencie Pieszym Królowej wojska koronnego, zwanym
też wówczas Regimentem Pieszym imienia Królowej Jadwigi (przyp. red. A. S.).
395
APK, AMCh, 1140, s. 103–106, 121–123, 323; ibidem, 1150, k. 89.
396
Ibidem, 1140, k. 121–123, 331–334, 339–340, 345; J. Michalski, op. cit., s. 22.
397
Księga pamiętnicza majora A. Ptaszyńskiego 1769–1793, oprac. A. Rolle, Kra-
ków 1881, s. 16, 21; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski..., s. 177; M. Trąbski, Kawa-
leria narodowa na Ukrainie..., s. 427.
218 MACIEJ TRĄBSKI

skiego garnizonu. Niestety, ze względu na wielką dysproporcję sił,

tylko w samym województwie bracławskim generał Sołtykow miał
bowiem wówczas pod komendą 60 000 żołnierzy, wojsko Rzeczy-
pospolitej musiało zazwyczaj ustępować, a kawaleria mogła jedynie
pilnować, aby odosobnione komendy rosyjskie nie nadużywały „go-
ścinności”398.
Również w 1783 r. głośnym echem odbił się rajd złożonego z Ko-
zaków oddziału podpułkownika Fadiejewa. Wykorzystując zamie-
szanie wywołane wkroczeniem korpusów rosyjskich na Ukrainę
Prawobrzeżną, przekroczył on granicę białoruską i przeszedł przez
wschodnie województwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, oficjalnie
w pościgu za dezerterami. „Wybrał kilka tysięcy chłopów” i odesłał
ich do Rosji, poza tym obrabował kasy skarbowe i nałożył kontrybu-
cje na miejscową szlachtę. Dopiero po wejściu na Ukrainę oddział Fa-
diejewa został powstrzymany przez Stempkowskiego, który otoczył
go posterunkami kawalerii narodowej w sile 30 żołnierzy. Mimo że
dowodzący wojskami rosyjskimi w województwach kijowskim i bra-
cławskim generał Sołtykow odciął się od Fadiejewa, to oddziały ko-
ronne mogły tylko pilnować, aby Kozacy zachowywali się spokojnie,
a po kilku tygodniach „odprowadziły” ich z powrotem do granicy li-
tewskiej399.
Rok później pułki rosyjskie weszły jeszcze głębiej w ziemie Rze-
czypospolitej, docierając do granic powiatu pińskiego. W celu śledze-
nia ich poczynań nieformalne patrole wysyłał generał Bielak. Ofi-

398
BCz, sygn. 688, s. 343–346, 495, 523, 569, 615, 625, 633–636 (materiały
te zostały udostępnione przez prof. T. Srogosza); T. Srogosz, Dywizja Ukraińska i Po-
dolska wobec wkroczenia armii rosyjskiej do Rzeczypospolitej w 1783 roku, „Наукові
праці історичного факультета Запорізького національного університету” 2009,
вип. 26, s. 133–137; idem, Chersoń – nowy kierunek działań informacyjno-wywiadow-
czych dowództwa dywizji ukraińskiej i podolskiej (do 1783 roku), [w:] Studia z dziejów
Europy wschodniej, pod red. G. Błaszczyka, P. Kraszewskiego, Poznań 2010, s. 135–
–137.
399
BCz, sygn. 688, s. 563, 596, 613; T. Srogosz, Dywizja Ukraińska i Podolska...,
s. 135–136. Dwa lata później generał major Lubowidzki raportował o zatrzymaniu
„praposzczyka [chorążego – przyp. M. T.] z pułku grafa Sołłohuba z unteroficerem
i kilku gemajnami”, którzy prowadzili z Polesia do Berdyczowa ponad dwustu ludzi
i podwody. Oficjalnie mieli to być dezerterzy z armii rosyjskiej i zbiegli rosyjscy chło-
pi. Po wyegzaminowaniu okazało się jednak, że w większości byli to chłopi polscy
lub „z kraju białoruskiego zakordonowanego”. Tych Lubowidzki zatrzymał, a pra-
poszczykowi Wyganowskiemu oddał tylko dezerterów rosyjskich i „rodowitych mo-
skiewskich ludzi” – zob. APK, AMCh, 1139, s. 29–31.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 219

cjalnie towarzysze z jego pułku udawali się na urlop do rodzinnych

majątków na Wołyniu, jednak trasę ich przejazdu opracowano tak,
aby byli w stanie spenetrować jak najszerszy obszar400.
Kawaleria narodowa każdorazowo wystawiała też honorową
eskortę dla zagranicznych dostojników przejeżdżających przez zie-
mie Rzeczypospolitej. Między innymi w 1777 r. żołnierze z II Bry-
gady Kawalerii Narodowej asystowali wjazdowi posła tureckiego do
Kamieńca Podolskiego401. Cztery lata później kawaleria narodowa za-
pewniała honorową eskortę wielkiemu księciu Pawłowi, który podró-
żował do Austrii z żoną Marią Fiodorową. Stempkowski przydzielił
im wówczas 24 żołnierzy. Jak tłumaczył królowi, była to, co praw-
da, garstka, ale za to ludzie doborowi402. We wrześniu i październiku
1782 r. pułk Byszewskiego został wyznaczony „na konwój dla Najja-
śniejszych książąt rosyjskich” powracających do Rosji. Ogółem to za-
danie powierzono 111 oficerom i żołnierzom403.
Pięć lat później kawaleria narodowa zabezpieczała na Ukrainie
drogę dla króla Stanisława Augusta. Na eskortę i wartę pokojo-
wą III Brygada Kawalerii Narodowej przeznaczyła trzech oficerów,
dziewięciu namiestników i towarzyszy, dwóch podoficerów, jedne-
go trębacza oraz 24 szeregowych, a następnie wspólnie z pułkiem
przedniej straży Jana Malczewskiego wystawiła eskortę złożoną
z czterech oficerów, 49 namiestników i towarzyszy oraz 48 szerego-
wych dla cesarza Józefa II, który udawał się na spotkanie z cesarzo-
wą Katarzyną II404.
Kawaleria wojska koronnego często prowadziła także działa-
nia policyjne – eskortowała aresztantów, pobierała zaległe podatki
oraz asystowała przy wykonywaniu wyroków, np. wspominanych
już wcześniej „tradycji”. Wysyłano ją też w pościgi za „hultajami”
i „hajdamakami”, czyli pospolitymi bandytami405. W raportach co
jakiś czas pojawiały się informacje o komenderowaniu kilku lub kil-
kunastu żołnierzy do tego typu akcji. Przykładowo, w październiku
1778 r. za „hultajami” do województwa radomskiego zostali wysła-

400
AGAD, MJ, 23, s. 103, 108, 109.
401
BCz, sygn. 631, s. 548 (materiały udostępnione przez prof. T. Srogosza).
402
Ibidem, sygn. 688, s. 383, 385, 390, 393, 395, 405, 407, 411–412.
403
APK, AMCh, 1150, s. 113, 115.
404
Ibidem, 1147, s. 81, 93.
405
Określenie „hultaje” było stosowane na terenie całej Rzeczypospolitej, a „haj-
damacy” dodatkowo na Ukrainie i Litwie.
220 MACIEJ TRĄBSKI

ni: jeden oficer, 10 towarzyszy i 10 szeregowych z pułku przedniej

straży wojska koronnego generała Arnolda Byszewskiego. Cztery lata
później, również w październiku, z tego samego oddziału oddelego-
wano do województwa krakowskiego w pościg za bandytami sze-
ściu towarzyszy i sześciu szeregowych406. Z kolei w listopadzie 1783 r.
za „hultajami” wysłano porucznika Cześnikiewicza z namiestnikiem
i pięcioma szeregowymi ze szwadronu kawalerii narodowej Dywizji
Małopolskiej, a w styczniu 1787 r. porucznika Młyńskiego z grupą
żołnierzy z IV Brygady Kawalerii Narodowej407.
Częściej przeciw „hultajom” kierowano patrole na Ukrainie. Poza
tym wojsko koronne przez swoją obecność prewencyjnie przeciw-
działało wybuchającym tam buntom chłopskim, a także rozciągało
kordon sanitarny, szczególnie w wypadku pojawienia się doniesień
o zarazie408. Zadania te wykonywała przede wszystkim kawaleria
narodowa409. Wspomagały ją inne formacje, a zwłaszcza dwa regi-
menty konne wojska koronnego im. Królowej i Buławy Wielkiej Ko-
ronnej, które w 1789 r. przemianowano na pułki przedniej straży,
pułk przedniej straży Malczewskiego (następnie księcia Lubomirskie-
go) oraz pułk ułanów nadwornych Jego Królewskiej Mości. W latach
osiemdziesiątych w Korsuniu stacjonował najpierw pułk tatarski Jego
Królewskiej Mości pułkownika Skirmotta (od 1783 r. Jakuba Azule-
wicza), a od połowy 1783 do 1788 r. pułk ułanów Jego Królewskiej
Mości pułkownika Stanisława Königa410.
Kawaleria wojska litewskiego również była przeznaczona do
osłony granic państwa. Jednakże ze względu na niewielkie stany eta-
towe, a do tego urlopowanie większości żołnierzy, za wyjątkiem puł-
ków eks-ułańskich, trudno jest mówić o jej efektywności w latach
1775–1789. Sytuacja poprawiła się wraz ze zwiększeniem funduszy,
a co za tym idzie – etatów, czyli wraz z rozbudową liczebną oddzia-
łów. Zwiększyły się bowiem wówczas ich możliwości w tym zakresie.
Do zwołania Sejmu Czteroletniego jedynie na wypadek przekrocze-

406
APK, AMCh, 1150, s. 79, 115.
407
Ibidem, 1142, s. 185; ibidem, 1145, s. 33, 47.
408
Ibidem, 1167, s. 491–492; BCz, sygn. 688, s. 356–358; BJ, rkps 9943, k. 45,
48v; W. A. Serczyk, Hajdamacy..., s. 410–415; T. Srogosz, Dżuma ujarzmiona? Wal-
ka z czarną śmiercią za Stanisława Augusta, Wrocław 1997, s. 95–96; idem, Dywizja
Ukraińska i Podolska..., s. 136; idem, Chersoń..., s. 134, 140.
409
Zob. M. Trąbski, Kawaleria narodowa na Ukrainie..., s. 410–432.
410
APK, AMCh, 1200, s. 291 i n., 399, 444, 510, 516.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 221

nia granicy przez zorganizowaną bandę rabusiów – „hajdamaków”

lub „hultajów” – odwoływano z urlopów część żołnierzy, aby wzięli
udział w pościgu.
Tak samo postępowano, jeżeli trzeba było wykonać postanowie-
nia władz cywilnych, np. zajazd majątku w ramach egzekucji zaległych
podatków lub dopilnowanie wprowadzenia nowego jego posiadacza.
Na zajazd wysyłano najczęściej jednego oficera oraz 9–15 towarzyszy
i tyluż szeregowych, rzadziej zaś namiestnika z trzema–sześciu to-
warzyszami i taką samą liczbą szeregowych, a pod koniec lat osiem-
dziesiątych nawet jednego–trzech żołnierzy. Natomiast „na tradycję”
wyznaczano zazwyczaj dwóch żołnierzy – towarzysza z szeregowym.
Znacznie rzadziej w tym celu wysyłano większą liczbę ludzi, jak na
przykład w lipcu 1788 r. w przypadku Pułku Przedniej Straży Buła-
wy Wielkiej Litewskiej.
Żołnierze pułków przedniej straży pełnili też inną służbę, typową
dla żandarmerii. Przykładowo, w czerwcu 1777 r. namiestnik, kapral
i 12 szeregowych z pułku Bielaka zostało wysłanych do Wołczyna,
gdzie mieli zapewnić spokój w trakcie odbywającego się tam jarmar-
ku411. Natomiast w maju 1782 r. porucznika, namiestnika, 11 towarzy-
szy i 12 szeregowych z pułku Gorcza wyznaczono do odbioru aresz-
tantów z Wilna412.
Co jakiś czas kawaleria litewska pełniła również bardziej honoro-
we funkcje. Jesienią 1782 r. pułk przedniej straży pułkownika Gorcza
wystawił 169 żołnierzy, w tym jednego rotmistrza, jednego porucz-
nika, siedmiu chorążych, pięciu namiestników oraz 79 towarzyszy,
jednego trębacza, jednego podoficera i 73 szeregowych, „na konwój

411
Ibidem, 1194, s. 23–40.
412
Ibidem, 1193, s. 251–252. W lipcu 1778 r. do starostwa krzyszyńskiego wysła-
no oddział z pułku Poniatowskiego liczący 99 żołnierzy, mianowicie rotmistrza, dwóch
poruczników, dwóch poruczników agrégé (nadliczbowych), jednego chorążego, dwóch
namiestników, 42 towarzyszy, dwóch trębaczy, dwóch podoficerów i 45 szeregowych.
Natomiast w miesiąc później wysłano tam oddział z pułku Bielaka, w sile dwóch
chorągwi, w składzie: jeden rotmistrz, dwóch poruczników, jeden chorąży, jeden na-
miestnik, 47 towarzyszy, jeden podoficer, jeden trębacz i 48 szeregowych. Oddziały
z obu pułków pozostawały tam przez miesiąc. Znane obecnie raporty nie wyjaśniają
jednak, w jakim celu – zob.: ibidem, 1193, s. 71–72; ibidem, 1194, s. 75–76.
222 MACIEJ TRĄBSKI

Najjaśniejszemu Xięciu Wielkiemu Rosyjskiemu”413. Obsadzali oni

osiem stacji od Olity do Montwidawy414.
Natomiast w drugiej połowie 1784 r. obie brygady jazdy narodo-
wej oraz pułki przedniej straży Gorcza i Bielaka wystawiły oddziały
dla honorowej eskorty króla Stanisława Augusta w czasie jego podró-
ży po zachodnich województwach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Była ona związana z pierwszym sejmem, który za jego panowania
odbył się w Grodnie. Monarcha odwiedził wówczas między inny-
mi Pińsk, Nowogródek i Nieśwież. W sierpniu pułk przedniej stra-
ży Gorcza, obsadzający stacje od Grodna do Bielicy, wyznaczył do
tego zadania 131 żołnierzy, w tym rotmistrza, trzech poruczników,
dwóch chorążych, czterech namiestników oraz 60 towarzyszy, jedne-
go podoficera i 60 szeregowych. W tym samym miesiącu pułk Biela-
ka na eskortę dla króla wyznaczył 15 oficerów, pięciu namiestników
oraz 120 towarzyszy, pięciu podoficerów, pięciu trębaczy i 120 sze-
regowych. Z kolei Brygada Jazdy Narodowej Husarska odkomende-
rowała 121 żołnierzy, obsadzając stacje od Bielicy do Nieświeża. Co
charakterystyczne, wśród nich nie było ani jednego towarzysza. Kon-
wój składał się bowiem z dwóch poruczników, czterech chorążych,
pięciu namiestników, pięciu podoficerów, czterech trębaczy, 96 sze-
regowych oraz dwóch podfelczerów, jednego konowała i dwóch pod-
konowałów.
Z kolei Brygada Jazdy Narodowej Petyhorska we wrześniu wy-
stawiła do tego samego zadania osiem oddziałów. W skład każdego
z nich wchodzili: porucznik, chorąży, namiestnik, dwaj–trzej towa-
rzysze, podoficer, trębacz, za wyjątkiem trzech oddziałów, i 23 szere-
gowych. „Petyhorcy” stanowili honorową asystę na trasie od Pińska
przez Łakszyn, Pohost, Telechany, Kozik, Iwacew do Kosowa, a na-
stępnie od „z pół drogi od Różan”, przez Słonim, Karczmę Wygodę,
Myszę, Stołowie, Snowiaki do Nieświeża. Poza trzema wymieniony-
mi oddziałami „na konwój Najjaśniejszego Pana” wyznaczono też
pułk tatarski ułanów nadwornych Jego Królewskiej Mości i Regiment
Gwardii Konnej Litewskiej415.

413
Była to eskorta wspomnianego już wcześniej wielkiego księcia, późniejszego
cesarza Pawła I.
414
APK, AMCh, 1193, s. 267–276.
415
AGAD, MJ, 23, s. 111; APK, AMCh, 1171, s. 215; ibidem, 1193, s. 323–324;
ibidem, 1194, s. 259–260; ibidem, 1195, s. 679–680; ibidem, 1196, s. 137–140.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 223

Poza powyższymi zadaniami oddziały kawalerii, zarówno koron-

nej, jak i litewskiej, co jakiś czas wysyłały jednego lub kilku żołnierzy
po pieniądze, z likwidacją, za rekrutami lub dezerterami, po skórę,
sukno bądź płótno na mundury i oporządzenie, a także na Ukrainę
po konie. Poza tym przy „boku JKM”, przy Departamencie Wojsko-
wym, a od 1789 r. przy Komisji Wojskowej Obojga Narodów znajdo-
wał się jeden oficer z każdej jednostki, a przy dowódcy dywizji i bry-
gady po jednym towarzyszu z szeregowym, rzadziej zaś oficer lub
podoficer. Przydzielano również żołnierzy do asekuracji Kancelariom
Wojewódzkim, Kasom Skarbowym czy też Komisjom Cywilno-Woj-
skowym416.
W latach 1787–1791 na Ukrainie patrole kawalerii zabezpiecza-
ły ponadto „obywateli […] od kup swawolnych”, które mogły wy-
korzystać działania wojenne w Mołdawii i wtargnąć w granice Rze-
czypospolitej. O istniejącym wówczas zagrożeniu świadczy ordynans
Komisji Wojskowej Obojga Narodów z 16 kwietnia 1791 r., naka-
zujący wszystkim oficerom, namiestnikom i towarzyszom, żeby od-
wołali urlopy i powrócili do jednostek w celu „strzeżenia granic
Rzeczypospolitej i odpierania wdzierających się w nią komend
pogranicznych”417. Jednocześnie latem i jesienią 1791 r. król Stani-
sław August wydał kilka rozkazów wzywających dowódców oddzia-
łów koronnych i litewskich do wzmożonej czujności na granicach
i przeciwdziałania ucieczkom chłopów418.

6. UDZIAŁ KAWALERII NARODOWEJ I PUŁKÓW PRZEDNIEJ STRAŻY

OBOJGA NARODÓW W WOJNIE POLSKO-ROSYJSKIEJ 1792 R.
I W POWSTANIU KOŚCIUSZKOWSKIM 1794 R.

Prawdziwym egzaminem dla każdej formacji jest wojna. Kawaleria

Rzeczypospolitej Obojga Narodów pod koniec XVIII w. wzięła udział
w dwóch konfliktach zbrojnych – w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 r.
i insurekcji kościuszkowskiej dwa lata później. Brygady kawalerii na-

416
APK, AMCh, 1190, s. 528, 706, 817; ibidem, 1191, s. 221–222, 286; ibidem,
1195, s. 660, 680, 716; ibidem, 1196, s. 400, 416, 594, 602, 610.
417
Ibidem, 1129, s. 310; BCz, rkps 3179, s. 343.
418
AGAD, Tzw. ML, dz. VII/133, s. 8, 21–23; ibidem, dz. VII/134, s. 55, 102; BCz,
sygn. 3179, s. 102; K. Górski, op. cit., s. 202; M. Trąbski, Kawaleria narodowa w la-
tach Sejmu Czteroletniego..., s. 13–14.
224 MACIEJ TRĄBSKI

rodowej i pułki przedniej straży były wówczas wykorzystywane na

szeroką skalę do działań rozpoznawczo-osłonowych oraz uczestni-
czyły w niemal wszystkich bitwach. W 1792 r. ścierały się głównie
z kawalerią, zarówno z formacjami jazdy lekkiej, czyli z huzarami,
lekkokonnymi i Kozakami, jak i ciężkiej – z dragonami. W czasie po-
wstania kościuszkowskiego walczyły również z piechotą419.
Kawaleria koronna od początku wojny z Rosją brała udział w licz-
nych potyczkach z Kozakami (do pierwszej doszło już 22 maja) sta-
nowiącymi przednią straż rosyjskich korpusów. Ich rezultat zależał
od tego, czy walczyły ze sobą siły równorzędne – wówczas górą byli
Polacy, czy też Kozacy mieli znaczną przewagę lub wsparcie regular-
nej kawalerii i piechoty – wtedy wygrywali Rosjanie420.
Pierwsze duże starcie – bitwa kawaleryjska – miało miejsce pod
Wisznopolem 13 czerwca 1792 r. Po stracie kilku posterunków,
zniszczonych przez silne podjazdy rosyjskie, na południe od polskie-
go obozu w Lubarze został wysłany generał lejtnant Michał Wiel-
horski z II Ukraińską Brygadą Kawalerii Narodowej. Miał on rozpo-
znać trasę marszu rosyjskiej kolumny, składającej się z połączonych
korpusów generała Michaiła Kutuzowa i generała Dunina. W ślad
za nim podążył książę Poniatowski na czele Pułku 5 Przedniej Straży
wojska koronnego.
Posuwając się w górę biegu Słuczy, generał Wielhorski spotkał się
pod Dembkowem z kozacką brygadą Orłowa liczącą trzy pułki Koza-
ków dońskich. Potyczka wywiązała się na skrzyżowaniu dróg Lubar–
–Hryców i Wisznopol–Boruszkowce. Starcie obu kawalerii przebie-
gało bardzo gwałtownie. Najpierw górę wzięli Polacy, przeganiając
z pola walki Kozaków, lecz po chwili sytuacja odwróciła się, gdyż
z odsieczą nadeszli dwaj generał-majorowie, mianowicie Arkadiusz
Markow i Aleksander Tormasow. Pierwszy z nich prowadził na pra-
wym skrzydle dwa pułki huzarów, drugi zaś na lewym skrzydle dwa

419
Działania, w których brały udział oddziały kawalerii, zostały opisane w pra-
cach: A. Wolański, op. cit.; B. Pawłowski, Wojna polsko-rosyjska r. 1792 na Wołyniu,
„Rocznik Wołyński” 1937; S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkow-
skiego 1794 roku, Warszawa 1983; Powstanie kościuszkowskie 1794. Dzieje militarne,
t. 1–2, pod red. T. Rawskego, Warszawa 1994–1996.
420
Przykładami mogą być potyczki pod Czerniowcami (Serbami), Cekinówką,
Mórfą, Seniawką, Motowiłówką czy Nową Sieniawką – zob.: APK, AMCh, 1240,
s. 99; BPAU, rkps 1171, k. 143–143v; ibidem, sygn. 4588, k. 23v, 27–32, 70–70v;
A. Wolański, op. cit., s. 74–75, 77, 87–90, 127–129.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 225

pułki karabinierów. Naprzeciw ukraińskiej brygady stanęło więc oko-

ło 2700 kawalerzystów rosyjskich, nie wliczając w to Kozaków Or-
łowa. Dodatkowo w drugiej linii maszerowało sześć batalionów pie-
choty. Starcie frontalne tych sił mogło przynieść tylko zagładę polskiej
brygady. Na szczęście, zanim nastąpił atak, przybył książę Poniatow-
ski z pułkiem przedniej straży Lubomirskiego. Po zorientowaniu się
w sytuacji przydzielił jego część do wsparcia kawalerii narodowej,
a resztę ukrył w zasadzce. Główne siły polskie cofały się stopniowo
pod naporem atakujących Rosjan, do momentu kiedy nieoczekiwa-
nie zostali oni zaskoczeni flankową szarżą Polaków, która spadła na
ich prawe skrzydło. Rosjanie zaś, widząc, że wpadli w pułapkę, czym
prędzej zrejterowali z pola bitwy. W pościg za uchodzącym wrogiem
puściły się oba polskie oddziały, docierając na karkach „Moskali” aż
pod Wisznopol, gdzie stacjonowała awangarda połączonych korpu-
sów rosyjskich. Rozpoznawszy w ten sposób kierunek marszu wojsk
przeciwnika, książę Poniatowski i generał Wielhorski zawrócili do
Lubaru. Pomimo zaangażowania znacznych sił po obu stronach, stra-
ty poniesione w wyniku tej potyczki były stosunkowo małe – według
bardziej prawdopodobnych polskich danych zginęło bowiem 30 żoł-
nierzy rosyjskich i 15 polskich421.
W trakcie odwrotu wojsk koronnych do Ostroga doszło do dwóch
bitew – pod Boruszkowcami i Zieleńcami. W pierwszej z nich, stoczo-
nej 15 czerwca, dywizja generała Wielhorskiego, idąca w straży tyl-
nej i osłaniająca tabory całego korpusu, starła się z próbującą prze-
ciąć jej drogę dywizją generała Markowa. Najpierw jednak brygada
Kozaków dońskich Orłowa usiłowała zagarnąć polskie tabory. Aby
do tego nie dopuścić, generał Wielhorski czym prędzej ruszył w kie-
runku Boruszkowic. Na zajętych plądrowaniem Kozaków uderzyła
II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej, odzyskując bagaże i ratu-
jąc z opresji eskortę. Potyczka kosztowała polską kawalerię ośmiu za-
bitych, w tym dwóch towarzyszy, jednego trębacza sztabowego i pię-
ciu szeregowych, oraz siedmiu rannych. Rosjanie – jak raportował po

421
W starciu tym wzięła udział wyłącznie kawaleria. Piechota rosyjska w nim
nie uczestniczyła. Prawdopodobnie bataliony rosyjskie zwinęły się w czworoboki,
a polskie oddziały minęły je, nie atakując – zob.: A. Wolański, op. cit., s. 146–147;
B. Pawłowski, Wojna polsko-rosyjska r. 1792 na Wołyniu..., s. 27. Rosjanie oceniali
w raportach straty Polaków na ponad 30 zabitych i 12 wziętych do niewoli.
226 MACIEJ TRĄBSKI

starciu generał Wielhorski – „ze 30 pozostawili na placu oprócz ludzi

i koni ranionych”422.
W następnej bitwie – nad rzeką Derewiczką – uczestniczyły pie-
chota i artyleria. Kawaleria, zgodnie z regulaminem, w pierwszej ko-
lejności została przerzucona na drugi brzeg. Poległo wówczas około
200 polskich żołnierzy i zostały zniszczone dwa działa. Przeciwnik
zdaniem generała Wielhorskiego także mocno ucierpiał – stracił po-
nad 300 zabitych i wielu rannych423.
Pod Zieleńcami 18 czerwca 1792 r. doszło do kolejnego starcia
z dywizją generała majora Markowa, który tym razem próbował od-
ciąć drogę odwrotu całemu polskiemu korpusowi. W bitwie tej po
stronie polskiej walczyły połączone siły księcia Poniatowskiego, jed-
nak bez dywizji generała Tadeusza Kościuszki, i księcia Lubomir-
skiego, dowodzącego Dywizją Wołyńsko-Podolską. Walkę rozpoczął
dwugodzinny wzajemny ostrzał artyleryjski, po którym do ataku na
centrum polskiej formacji ruszyli jegrzy. Nieostrzelani rekruci, zde-
prymowani silnym ogniem rosyjskiej artylerii, nie wytrzymali ner-
wowo i na widok atakującej piechoty przerażeni rzucili się do uciecz-
ki. W jednej chwili zniknęła cała pierwsza linia w środku polskiego
szyku. Sytuację uratowały artyleria i dwa bataliony stojące w osłonie
baterii. Silny ogień z dział i broni ręcznej powstrzymał bowiem atak
Rosjan424.
W tym czasie również na prawym polskim skrzydle doszło do
zamieszania. Jeden lub dwa pułki Kozaków, wykorzystując zasłonę
z dymu płonących Zieleniec, zamierzały zaatakować flankę II Ukra-
ińskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Jednocześnie od czoła zbliża-
ły się dwa pułki huzarów, mianowicie Olwiopolski i Woroneski. Bry-
gadier Stanisław Mokronowski najpierw poprosił o pomoc dowódcę
I Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej, która stała w drugiej li-
nii, ten jednak odmówił. Wówczas odłamał prawoskrzydłowy bata-

422
APK, AMCh, 1242, s. 81–82.
423
Ibidem, 1242, s. 82–84; Tadeusza Kościuszki dwie relacje o kampanii polsko-
-rosyjskiej 1792 roku, oprac. P. Bańkowski, Warszawa 1964, s. 45–46; E. Sanguszko,
op. cit., s. 12; A. Wolański, op. cit., s. 151–154; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski...,
s. 164; M. Trąbski, II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej w wojnie..., s. 130–
–132. Kościuszko w swoim journalu zanotował straty polskie wynoszące 300 żołnie-
rzy, siedem armat i „znaczną część bagaży” – zob. Tadeusza Kościuszki..., s. 46.
424
BPAU, rkps 4588, k. 76v–77; Tadeusza Kościuszki..., s. 47–48; A. Wolański,
op. cit., s. 161–164; B. Pawłowski, Wojna polsko-rosyjska..., s. 32–36.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 227

lion, który miał zwrócić się frontem ku Kozakom. Niestety, w tym

samym momencie polską piechotę w centrum ogarnął popłoch. Nie-
pokój udzielił się również kawalerii. Najpierw stojący przy piechocie
batalion Pułku 2 Przedniej Straży dał się porwać uciekającym piechu-
rom. Następnie żołnierze z dwóch batalionów II Ukraińskiej Bryga-
dy Kawalerii Narodowej, widząc panikę na swojej lewej flance oraz
zwrot wykonywany przez prawoskrzydłowy batalion, uznali to za
początek odwrotu – „prawo w tył robią i pierzchają”. Na szczęście
Mokronowskiemu oraz oficerom sztabowym udało się szybko ich za-
wrócić i uporządkować szyk425.
W tym czasie rosyjscy huzarzy niespiesznie postępowali na-
przód, chcąc wspólnie z Kozakami uderzyć na odkrytą polską flan-
kę. Nie zdążyli jednak tego uczynić, gdyż do przeciwnatarcia ruszy-
ła II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej razem z dywizjonem
towarzyskim I Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej liczącym
300 towarzyszy pod komendą majora Baniewskiego. Frontalne star-
cie z rozpędzoną polską konnicą rozbiło szyki huzarów i Kozaków.
Następnie skłębioną masę rosyjskiej jazdy zepchnięto na wieś oraz
rozproszono po okolicy. Polacy wzięli do niewoli oficera i dziewięciu
szeregowych oraz zdobyli sztandar. Jeńców można było zebrać z pew-
nością więcej, gdyby żołnierze, zamiast oglądać poległych Kozaków –
„zacnych brodaczy” – przeszukali zabudowania Zieleniec426.
Niestety, sukces kawalerii nie został wykorzystany przez piechotę
na prawym skrzydle, gdyż generał Czapski żądał pisemnego rozkazu
od księcia Poniatowskiego, co opóźniło jego działania. W dalszej fa-
zie bitwy walkę prowadziły piechota i artyleria znajdujące się w cen-
trum. Ostatecznie generał Markow, nie mogąc przełamać polskiej
obrony i zagrożony manewrem lewego skrzydła wojsk księcia Ponia-
towskiego, zarządził odwrót.
Książę Poniatowski oceniał straty własne na 800 zabitych i ran-
nych żołnierzy oraz 300 koni, natomiast straty Rosjan na około 2000
zabitych i rannych427. Bitwa pod Zieleńcami zakończyła się połowicz-

425
APK, AMCh, 1240, s. 101; E. Sanguszko, op. cit., s. 16.
426
APK, AMCh, 1240, s. 101; E. Sanguszko, op. cit, s. 16–18; A. Wolański, op. cit.,
s. 164–166.
427
APK, AMCh, 1240, s. 101; BPAU, rkps 4588, k. 77–77v; E. Sanguszko, op. cit.,
s. 18; A. Wolański, op. cit., s. 166–174; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski..., s. 165;
B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 136–137; M. Trąbski, II Ukraińska Brygada Ka-
walerii Narodowej w wojnie..., s. 134–135.
228 MACIEJ TRĄBSKI

nym sukcesem, gdyż zwycięstwo w skali taktycznej nie wniosło nic

nowego do sytuacji strategicznej. Natomiast kawaleria udowodniła,
że jest w stanie skutecznie walczyć również w walnych bitwach.
Dnia 18 lipca 1792 r. pod Dubienką generał Tadeusz Kościusz-
ko próbował powstrzymać główne siły generała Kachowskiego. Pla-
nowano, że będzie to przede wszystkim starcie piechoty, która wy-
korzystując fortyfikacje polowe i wystawiając baterie artylerii, miała
odpierać frontalne ataki nieprzyjaciela. Kawaleria, mianowicie II Wiel-
kopolska Brygada Kawalerii Narodowej, I Ukraińska Brygada Kawa-
lerii Narodowej i Pułk 1 Przedniej Straży wojska koronnego szefostwa
Karwickiego, została postawiona w drugiej linii. Jednakże po półto-
ragodzinnej walce rosyjski dowódca, widząc niepowodzenia ataków
swojej piechoty, zaplanował obejście prawego polskiego skrzydła pod
osłoną lasu oraz atak na flankę i tyły ugrupowania generała Kościusz-
ki. Miało to spowodować panikę, co powinna wykorzystać rosyjska
piechota, po raz kolejny nacierająca od frontu. W wyniku tego mia-
ło dojść do przełamania obrony wojsk Kościuszki. Do tej akcji zostały
wyznaczone pułk strzelców konnych pułkownika Palembacha i Char-
kowski Pułk Lekkokonny pułkownika Baura wsparty czterema szwa-
dronami huzarów woroneskich, czyli łącznie 20 szwadronów428.
Około godziny 19.00 kawaleria rosyjska zagłębiła się w las cią-
gnący się wzdłuż granicy austriacko-polskiej. Na czele szedł pułk Pa-
lembacha. Po wyjściu z lasu znalazł się on za Wolą Habową, na tyłach
polskich pozycji. Na widok strzelców konnych doszło do zamiesza-
nia na polskim prawym skrzydle. Nieostrzelana we wcześniejszych
bojach II Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej uciekła z pola
walki, za wyjątkiem dwóch szwadronów. Panika udzieliła się też pie-
churom. Na szczęście część żołnierzy z Regimentu 5 Fizylierów po-
została na stanowiskach. Zmienili oni front i otworzyli ogień do ro-
syjskiej kawalerii. Od pierwszej salwy zginął pułkownik Palembach.
Wówczas na zmieszanych Rosjan spadła szarża pułku przedniej stra-
ży Karwickiego, przyprowadzonego z lewego skrzydła przez genera-
ła majora Stanisława Wielowieyskiego. Rozbił on strzelców konnych
i zmusił ich do szukania ratunku po austriackiej stronie granicy.

428
Pamiętnik Jakuba Filipa Kierzkowskiego..., s. 29; Tadeusza Kościuszki..., s. 65–
–66; A. Wolański, op. cit., s. 291–292; Z. Sułek, op. cit., s. 38; B. Szyndler, Tadeusz
Kościuszko..., s. 147; W. S. Mikuła, Zieleńce Dubienka. Z dziejów wojny w obronie
Konstytucji 3 maja, Pruszków 1995, s. 25.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 229

Po wycofaniu się strzelców konnych próbowali jeszcze zaatako-

wać lekkokonni i huzarzy pod dowództwem pułkownika Baura, ale
ich również skutecznie zatrzymał Pułk 1 Przedniej Straży, wsparty
przez pozostałych na placu boju żołnierzy z brygady wielkopolskiej
Pawła Biernackiego. Ostatecznie rosyjska kawaleria wróciła na pozy-
cje wyjściowe. W starciu tym zginęło i odniosło rany wielu jej żołnie-
rzy oraz przynajmniej 14 dostało się do niewoli429. Dzięki opanowa-
niu fizylierów oraz sprawności bojowej i odwadze żołnierzy Pułku 1
Przedniej Straży udało się nie dopuścić do rosyjskiego ataku na tyły
polskich pozycji.
Niestety, przypuszczony w tym czasie, około godziny 20.00, fron-
talny szturm rosyjskiej piechoty spowodował przełamanie polskie-
go szyku. Kościuszko stracił kontrolę nad prowadzoną walką. Jed-
nocześnie otrzymał informację o przekroczeniu Bugu przez oddziały
generała Tormasowa. Realna stała się zatem groźba odcięcia dro-
gi odwrotu. Piechota sformowała więc czworoboki i stopniowo za-
częła wycofywać się w kierunku Kumowa. Osłaniała ją kawaleria.
Wobec braku zaprzęgów do dział żołnierze Pułku 1 Przedniej Stra-
ży użyli własnych wierzchowców do ściągnięcia armat z umocnień.
Lewe skrzydło, które pierwsze zeszło z pozycji, prowadził osobiście
Kościuszko, a prawe, osłaniające odwrót, cofało się osobno pod do-
wództwem generała Wielowieyskiego. Połączenie obu grup nastąpiło
około godziny 3.00 w nocy w Kumowie430.
Do ostatniego starcia kawalerii w tej wojnie doszło już po ogłosze-
niu rozejmu pod Markuszewem, 26 lipca 1792 r. Książę Poniatowski
na wieść o napadzie Kozaków na polski tabor poprowadził przeciw
nim batalion II Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Rozbił ich
wstępnym bojem, ale w pościgu zapędził się pod obóz rosyjski. Tam
dostał się pod ogień piechoty, a na jego flankę uderzył pułk strzelców
konnych. Rozproszeni polscy żołnierze starali się szybko ujść z pola,
lecz w pościg za nimi ruszyła rosyjska konnica. Życie, a przynajmniej

429
Ten etap walki został opracowany na podstawie journala gen. Kościuszki –
zob.: Pamiętnik Jakuba Filipa Kierzkowskiego..., s. 29–30; Tadeusza Kościuszki..., s. 66;
B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 147. Inaczej jednak starcie to opisuje większość
historyków – zob. choćby: A. Wolański, op. cit., s. 292–293; Z. Sułek, op. cit., s. 38;
W. S. Mikuła, Zieleńce Dubienka..., s. 25.
430
Tadeusza Kościuszki..., s. 66–67; A. Wolański, op. cit., s. 294–295; Z. Sułek,
op. cit., s. 38; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 147–148; W. S. Mikuła, Zieleńce
Dubienka..., s. 26–27.
230 MACIEJ TRĄBSKI

wolność księcia Poniatowskiego była w tym momencie zagrożona.

Na szczęście z odsieczą przybył Eustachy Sanguszko na czele szwa-
dronów II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Natarł on na
rozciągniętą w pościgu kawalerię rosyjską i odrzucił ją z powrotem
do Garbowa. Wykorzystując rozdzielenie walczących, książę Ponia-
towski wysłał podpułkownika Kamieńskiego z trębaczem do gene-
rała majora Markowa. Ogłosił mu, że został zawarty rozejm, lecz
w razie napadu będzie się bronić. Walka nie została już wznowio-
na. Brawurę księcia przypłaciło śmiercią około 20 żołnierzy, głów-
nie z II Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Wśród zabitych
był także generał inspektor kawalerii Stanisław Iliński. Po stronie ro-
syjskiej śmierć poniosło 40 żołnierzy, kilku zaś zostało wziętych do
niewoli431.
Również na Litwie kawaleria kilkakrotnie odniosła pewne suk-
cesy w starciach z Rosjanami. Do pierwszej konfrontacji doszło
26 maja 1792 r. pod Opsą, leżącą na południowy wschód od Brasła-
wia. Cztery chorągwie Pułku 1 Przedniej Straży wojska litewskiego
liczące około 380 żołnierzy walczyły tam z pułkiem Kozaków doń-
skich w sile około 600 żołnierzy. Dońcy szli w awangardzie korpusu
księcia Dołgorukowa, który po zajęciu Brasławia posuwał się w kie-
runku Wilna. Pod Opsą miała miejsce najpierw potyczka oddziałów
zwiadowczych liczących po kilku żołnierzy z obu stron, która na-
stępnie rozwinęła się w poważniejsze starcie kawaleryjskie pomiędzy
obydwoma pułkami. Ostatecznie Michał Kirkor, widząc, że ma od-
cięty odwrót przez kolejny pułk kozaków(?), rzucił pułk do szarży na
przebój, aby wyrwać się z okrążenia. Udało mu się oswobodzić z za-
ciskającej się pętli, stracił jednak dwóch oficerów i kilkudziesięciu
żołnierzy. Straty rosyjskie były zapewne podobne432.
Główne siły kawalerii litewskiej znajdowały się na początku kam-
panii pod komendą generała Józefa Bielaka. Dowodził on kordonem
granicznym, a na wieść o rozpoczęciu się wojny skoncentrował 1500–

431
Pamiętnik Jakuba Filipa Kierzkowskiego..., s. 30; E. Sanguszko, op. cit., s. 21–
–22; A. Wolański, op. cit., s. 323–324.
432
Sułkowski w swoich wspomnieniach pisze o 300 straconych żołnierzach
przez obie strony. Nie znajduje to jednak odzwierciedlenia w innych źródłach. Z ko-
lei raport rosyjski podaje 117 żołnierzy polskich zabitych i wziętych do niewoli oraz
4–6 żołnierzy rosyjskich(!). Dodajmy, że pułk Kirkora po zakończeniu działań wo-
jennych podawał stan 627 żołnierzy, a więc w całej kampanii stracił ich 160 – zob.:
J. Sułkowski, op. cit., s. 214; A. Wolański, op. cit., s. 416–417.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 231

–2000 żołnierzy, z ponad 2800 znajdujących się nad granicą, i tocząc

walki z awangardą korpusu generała Mellina, cofał się w kierunku
sił głównych pod Mińsk Litewski433. Następnie razem z nimi wycofał
się do Stołpców nad Niemnem – na północ od Nieświeża. Tam też
10 czerwca 1792 r. doszło do bitwy kawaleryjskiej pomiędzy Pułkiem 4
Przedniej Straży, wspieranym przez Brygadę I (Husarską) Kawalerii
Narodowej wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, a dwoma rosyjski-
mi pułkami dragonów. Wcześniej wobec przewagi nieprzyjaciela ge-
nerał Judycki wycofał główny korpus wojsk litewskich pod Mir.
Generał Bielak ze swoim pułkiem liczącym około 600 żołnierzy
i ośmiu chorągwiami Brygady Husarskiej, w których służyło około
800 żołnierzy, pozostał naprzeciw Stołpców, po drugiej stronie Nie-
mna, w charakterze ariergardy. Widząc przeprawiających się przez
rzekę dragonów smoleńskich, poczekał, aż cała grupa434 znajdzie się
na jego brzegu, po czym z impetem uderzył na nią. Udało mu się
pokonać Rosjan – część zepchnąć w nieładzie do Niemna, a część
uwięzić. W tym czasie na jego tyły niepostrzeżenie wdarła się jed-
nak druga grupa rosyjskiej kawalerii, którą prawdopodobnie tworzy-
ły pozostałe cztery szwadrony dragonów w sile około 800 żołnie-
rzy435, grożąc tym samym oddziałom Bielaka rozbiciem i wzięciem
do niewoli. Na pomoc ruszyła co prawda Brygada Husarska, ale zo-
stała odparta. Bielak, zdając sobie sprawę z zagrożenia, osobiście po-
prowadził swoich Tatarów do szarży i z szablą w dłoni przedarł się
przez siły rosyjskie. Następnie na pozycji wyjściowej uporządkował
szyk, przygotowując się do dalszej walki. Jednak widząc przeprawia-
jącą się przez Niemen piechotę, osłanianą przez armaty, zrezygno-
wał i wycofał się pod Mir. Według raportu generała Judyckiego Litwi-
ni stracili kilkunastu ludzi, nieprzyjaciel zaś około 150436. W starciu
tym strona litewska udowodniła waleczność żołnierzy oraz ich dobre
wyszkolenie i determinację, a także zdolność do odtworzenia szyku
po wyrwaniu się z okrążenia.

433
BPAU, rkps 4589, k. 61–62; J. Sułkowski, op. cit., s. 215; A. Wolański, op. cit.,
s. 396–398.
434
Sułkowski w swoich pamiętnikach pisze o 1000 żołnierzy, a więc o około sze-
ściu szwadronach.
435
Sułkowski pisze natomiast o pułku karabinierów.
436
BPAU, rkps 4589, k. 64, 68; J. Sułkowski, op. cit., s. 217, 224–226; A. Wolań-
ski, op. cit., s. 466–477.
232 MACIEJ TRĄBSKI

Dzień później doszło do bitwy pod Mirem, która miała być pierw-
szą walną konfrontacją wojska litewskiego z rosyjskim. Niestety, po
dwugodzinnym ostrzale artyleryjskim w szyku litewskim zapano-
wał popłoch, spowodowany padającymi wokół „granatami nigdy od
wojska naszego [to jest litewskiego – przyp. M. T.] niewidzianymi”.
Brygada II (Petyhorska) Kawalerii Narodowej wojsk Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego, znajdująca się na skrzydłach pierwszej linii, ucie-
kła z pola walki, pociągając za sobą chorągwie Brygady Husarskiej,
ulokowane na prawym skrzydle drugiej linii, oraz mieszając Pułk 4
Przedniej Straży zajmujący pozycję na lewym skrzydle. Warto też tu-
taj dodać, że dwa bataliony piechoty ledwo zostały wówczas dopro-
wadzone do porządku i zmuszone do subordynacji.
Wobec zaistniałej sytuacji i rozpoczynającego się frontalnego ata-
ku Rosjan generał Judycki zarządził odwrót. Manewr ten był osłania-
ny przez Pułk 4 Przedniej Straży generała Bielaka437. Po bitwie generał
Judycki w raporcie do króla pisał: „największym zgorszeniem okazał
się duch niesubordynacji, zwłaszcza w korpusach Kawalerii Narodo-
wej, która […] z placu po większej części pierzchła”. Zamierzał na-
wet wszcząć śledztwo przeciwko prowodyrom ucieczki i wyciągnąć
wobec nich konsekwencje438. Powodem ucieczki żołnierzy był jednak
błąd generała Judyckiego, który trzymał ich bezczynnie przez dwie
godziny pod ogniem artylerii. Należy pamiętać, że nawet „piekielna
brygada” generała Lasalle’a nie wytrwała pod ostrzałem artylerii ro-
syjskiej i pierzchła z pola walki pod Gołyminem.
W kolejnych dwóch starciach, mianowicie 9 lipca 1792 r. pod
Mścibowem i 14 lipca pod Wojszkami, kawaleria Obojga Narodów
poniosła porażki. W potyczce pod Mścibowem w zasadzkę wpadły
dwie chorągwie z Pułku 4 Przedniej Straży wojska koronnego, a z od-
sieczą przybyły im cztery chorągwie Pułku 1 Przedniej Straży woj-
ska litewskiego, ratując je z opresji. Natomiast pod Wojszkami towa-
rzysze z Pułku 1 Przedniej Straży wojska litewskiego, nie pamiętając
o wydarzeniach sprzed pięciu dni, zostali wciągnięci w pułapkę przez
Kozaków, z której udało się im jednak wyrwać. W obu tych potycz-

437
Sułkowski w pamiętniku pisze o ucieczce Brygady I Husarskiej oraz puł-
ku Bielaka, ale w raporcie generał Judycki wyraźnie podaje, że uciekła kawaleria
z pierwszej linii, czyli Brygada II Petyhorska, a generał Bielak osłaniał odwrót – zob.:
BPAU, rkps 4589, k. 68v–69; J. Sułkowski, op. cit., s. 227–231; A. Wolański, op. cit.,
s. 481–489.
438
BPAU, rkps 4589, k. 69v; A. Wolański, op. cit., s. 486–487.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 233

kach straty były niewielkie, ale godziły w honor wojska439. Został on

uratowany 23 lipca pod Brześciem Litewskim, gdzie kawaleria litew-
ska z powodzeniem szarżowała we wstępnej fazie bitwy.
Tym razem to Rosjan zamierzano wciągnąć w pułapkę. Generał
Szymon Zabiełło na wschód od Brześcia uszykował dwie baterie po
sześć dział każda, osłaniane przez dwa bataliony piechoty, a na skrzy-
dłach przez dwa szwadrony Brygady I Husarskiej. Przed nimi ustawił
zaś sześć szwadronów tejże brygady i trzy szwadrony Pułku 4 Przed-
niej Straży wojska litewskiego. Kiedy pojawiła się przed nimi przed-
nia straż korpusu generała Fersena złożona z pułku Kozaków, Ukra-
ińskiego Pułku Lekkokonnego i batalionu jegrów, Litwini z impetem
rozpoczęli szturm. Ich szarża rozproszyła nie tylko Kozaków, ale
również lekkokonnych. Piechoty jednak nie zaatakowali. Pod osło-
ną jegrów kawaleria rosyjska uporządkowała się, a następnie przy-
gotowała do natarcia. Litwini zaczęli wówczas powoli się wycofy-
wać, a kiedy Rosjanie mieli zamiar przystąpić do szarży, rozjechali się
w lewo i prawo, odsłaniając lewoskrzydłową baterię, która „szybkim
błysnęła ogniem”440. Powstrzymało to postępy rosyjskiej awangardy.
Niestety, rozwijająca się dalej bitwa, w której przede wszystkim
walczyła piechota wspierana przez artylerię, zakończyła się poraż-
ką. Ostatni jej akord nastąpił w trakcie odwrotu Litwinów przez Te-
respol. Ukraiński Pułk Lekkokonny, wespół z Kozakami, próbował
wówczas rozbić ariergardę wojsk generała Zabiełły, ale Rosjanie zo-
stali powstrzymani ogniem artylerii, a następnie odrzuceni przez
pułk Bielaka441.
Jeszcze większy był udział kawalerii w bitwach powstania kościusz-
kowskiego. Należy też podkreślić, że insurekcja została zainicjowana
przez wystąpienie I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej,
a pierwsze formacje, które przyłączyły się do niej, to II Małopolska
Brygada Kawalerii Narodowej i Pułk 4 Przedniej Straży wojska ko-
ronnego. Co więcej, na wieść o tych wydarzeniach do kraju przedarły
się z Ukrainy trzy brygady kawalerii narodowej, rok wcześniej wcie-
lone do tzw. Korpusu Polskiego armii rosyjskiej. Były to I Wołyńska
Brygada Kawalerii Narodowej, w czasie powstania przemianowana

439
J. Sułkowski, op. cit., s. 251–254; A. Wolański, op. cit., s. 598–600, 610–611.
440
J. Sułkowski, op. cit., s. 265–266; A. Wolański, op. cit., s. 642–644.
441
J. Sułkowski, op. cit., s. 266–270; A. Wolański, op. cit., s. 644–655.
234 MACIEJ TRĄBSKI

na I Ukraińską, II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej oraz Piń-

ska Brygada Kawalerii Narodowej wojska litewskiego442.
Do pierwszej bitwy powstania doszło 4 kwietnia 1794 r. pod Ra-
cławicami. Przeciwnikiem Naczelnika Tadeusza Kościuszki był gene-
rał Tormasow. Na prawym skrzydle, pod dowództwem generała Ma-
dalińskiego, ustawiono dziewięć szwadronów I Wielkopolskiej Bry-
gady Kawalerii Narodowej, trzy szwadrony Pułku 4 Przedniej Stra-
ży oraz dwie kompanie 7 Regimentu Piechoty. Natomiast na lewym
skrzydle, pod dowództwem generała Józefa Zajączka, znajdowało
się osiem szwadronów II Małopolskiej Brygady Kawalerii Narodo-
wej i batalion 2 Regimentu Piechoty. W centrum zaś, pod bezpośred-
nim dowództwem Naczelnika, stała piechota z 3 i 6 Regimentów Pie-
choty, mająca w odwodzie kosynierów i ochotników konnych. Poza
tym na styku centrum i obu skrzydeł Kościuszko ustawił dwie baterie
składające się z sześciu armat każda.
Pierwszy zaatakował generał Tormasow, który podzielił swoje siły
na dwie kolumny. W skład pierwszej, mającej przeprowadzić frontal-
ny szturm, weszły: batalion grenadierów, półbatalion jegrów, cztery
szwadrony huzarów, szwadron strzelców konnych i sotnia kozaków
oraz 10 dział. Piechotą dowodził osobiście Tormasow, a kawalerią
pułkownik Muromcew. Druga kolumna, której zadaniem było zaata-
kowanie Polaków z ich lewej flanki, składała się z batalionu jegrów,
trzech szwadronów lekkokonnych, pięciu sotni kozackich i dwóch
armat sześciofuntowych. Kierował nią pułkownik Pustowałow443.
Najpierw doszło do starcia kawalerii Madalińskiego i Muromce-
wa. Walka przebiegała ze zmiennym szczęściem. Dopiero po pierw-
szych salwach artylerii rosyjskiej Polacy oddali pole i powrócili na
pozycje wyjściowe, nieścigani jednak przez przeciwnika444. Pod osło-
ną artylerii do szturmu ruszyła za to rosyjska piechota. Jej atak został
z kolei powstrzymany przez ogień polskiej artylerii. Nastąpił więc
impas w walce. Tormasow liczył na natarcie kolumny obchodzącej

442
Zob.: W. Tokarz, Marsz Madalińskiego..., s. 145–179; M. Trąbski, Na żołdzie
targowicy i carycy. Dzieje II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej pomiędzy wojną
1792 roku a insurekcją kościuszkowską, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” (Warsza-
wa) 2010, R. 11 (62), nr 3 (232), s. 12–25. Na Litwie insurekcja rozpoczęła się nato-
miast od wystąpienia w Szawlach I Brygady Kawalerii Narodowej – zob. Powstanie
kościuszkowskie..., t. 1, s. 217–218.
443
B. Szyndler, Racławice 1794, Warszawa 2009, s. 126–127.
444
Powstanie kościuszkowskie..., t. 1, s. 180.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 235

polskie lewe skrzydło. Do tego czasu „zmiękczał” zaś polską obronę

ostrzałem artyleryjskim.
Niespodziewane pojawienie się Rosjan niemal zakończyło się ich
sukcesem. II Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej, znajdują-
ca się przez pewien czas pod ogniem artylerii od frontu, nagle zo-
stała zaskoczona przez „debuszującą” z lasu na jej lewej flance ko-
lumnę Pustowałowa. W pierwszej chwili z pola walki zbiegł niemal
cały oddział, za wyjątkiem szwadronu dowodzonego przez chorąże-
go Ignacego Nevé. Podobnie jak pod Dubienką, sytuację uratowała
piechota, która zmieniła front i przywitała Rosjan ogniem, oraz ka-
waleria ściągnięta z przeciwległego skrzydła. Szarża poprowadzona
przez Madalińskiego, choć ostatecznie odparta przez rosyjską piecho-
tę, powstrzymała jednak nacierającego przeciwnika i dała czas na
uporządkowanie polskiego szyku445. Bitwę rozstrzygnął ostatecznie
kontratak polskich oddziałów pod dowództwem Tadeusza Kościusz-
ki. Naczelnik, widząc bowiem, że generał Zajączek z Madalińskim
powstrzymali Pustowałowa, sformował kolumnę szturmową z kosy-
nierów oraz czterech kompanii piechoty i rzucił ją na stojącego od
dłuższego czasu Tormasowa. Atak ten zaskoczył rosyjskiego dowód-
cę, który chwilę wcześniej odesłał Pustowałowi swoją kawalerię. Po-
lacy zdobyli działa i pokonali osłaniającą je piechotę. W pościg za
uchodzącymi Rosjanami rzucili się konni ochotnicy.
Po rozbiciu głównej kolumny Kościuszko chciał to samo zrobić
z drugą. Powrócił na swoją poprzednią pozycję, skąd zabrał dwie
kompanie piechoty oraz resztę kosynierów i ruszył z nimi w kierun-
ku lewego skrzydła. Do natarcia przyłączyły się batalion 2 Regimentu
Piechoty prowadzony przez majora Konstantego Luckego oraz jazda,
mianowicie I Wielkopolska i II Małopolska Brygady Kawalerii Naro-
dowej, której większość szwadronów powróciła na pole walki (jedy-
nie dwa opuściły je definitywnie). Atak zmusił Rosjan do odwrotu,
zwłaszcza że zginął ich dowódca – pułkownik Pustowałow446. Nieste-
ty, ze względu na wyczerpanie żołnierzy oraz chaos, wkradający się
w polskie szeregi po odwrocie Rosjan, Kościuszko nie wysłał w po-
ścig za nimi kawalerii.
W stoczonej 6 czerwca 1794 r. bitwie pod Szczekocinami kawa-
leria zrehabilitowała się za swe potknięcia w czasie bitwy racławic-

445
B. Szyndler, Racławice..., s. 129.
446
Ibidem, s. 129–134.
236 MACIEJ TRĄBSKI

kiej. Szyk, w jakim stało wojsko Kościuszki, nie jest znany. Praw-
dopodobnie na prawym skrzydle znajdowała się większość formacji
kawalerii, czyli I Wielkopolska i II Małopolska Brygady Kawalerii
Narodowej oraz Pułk 5 Przedniej Straży wojska koronnego, pod do-
wództwem generała Madalińskiego (przed starciem doszło tam po-
noć do zamieszania, gdy kilku towarzyszy puściło się w pogoń za za-
jącem). W centrum stała natomiast piechota, uszykowana w trzech
rzutach, a na stosunkowo nielicznym lewym skrzydle znajdowała się
reszta kawalerii, to jest Pułk 4 Przedniej Straży wojsk koronnych oraz
strzelcy, którzy obsadzali przylegający do niego las. Naprzeciw wojsk
Kościuszki ustawiły się siły rosyjsko-pruskie – oddziały rosyjskie ge-
nerała Denisowa na lewym skrzydle, a pruskie króla Fryderyka Wil-
helma II na prawym.
Bitwa rozpoczęła się od wzajemnego ostrzału artyleryjskiego. Na-
stępnie do ataku ruszyła pruska piechota. Kościuszko zamierzał ją
odrzucić szturmem własnej piechoty, ale został powstrzymany przez
szarżę rosyjskiej kawalerii. Obserwując przygotowującą się do natar-
cia jazdę, cofnął piechotę, a do przodu wysunął kosynierów, którzy
bez trudu odparli szarżę. Później Kościuszko po raz drugi rzucił pie-
chotę do ataku, lecz załamał się on w ogniu artylerii. Zginęli wów-
czas, między innymi, generał Wodzicki, dowodzący 2 Regimentem
Piechoty, i generał major Jan Grochowski, próbujący powstrzymać
uciekających z pola bitwy kosynierów.
Rosjanie, widząc powstałe zamieszanie, postanowili je wykorzy-
stać, rzucając do powtórnej szarży 20 szwadronów regularnej kawa-
lerii i kilkadziesiąt sotni kozackich. Tym razem powstrzymała ją ak-
cja polskiej kawalerii prawego skrzydła. W efekcie doszło do dość
chaotycznego starcia dużej masy jazdy, w którym został ranny gene-
rał Madaliński. W tym czasie Kościuszko zarządził już odwrót. Osła-
niał go Eustachy Sanguszko i generał major Michał Ignacy Kamieński
na czele Pułku 5 Przedniej Straży i I Wielkopolskiej Brygady Kawale-
rii Narodowej. Powstrzymali oni pościg kawalerii rosyjskiej, mogącej
zadać siłom polskim duże straty, gdyż wiele formacji piechoty wyco-
fywało się w stanie rozprzężenia.
W bitwie pod Szczekocinami strona polska straciła około 1000
żołnierzy (zabitych i rannych) oraz osiem dział, natomiast Prusacy
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 237

około 600 ludzi. Straty Rosjan nie są znane. Ponieważ jednak wzięli
oni udział tylko w starciu kawalerii, były one zapewne niewielkie447.
Po przegranej pod Szczekocinami Kościuszko wycofał swoje woj-
ska do Kielc, a następnie ruszył w kierunku Warszawy. Kraków zaś
został zajęty przez oddziały pruskie448. Dnia 30 czerwca 1794 r. pod
Pracką Wolą Naczelnik nawiązał kontakt z dywizją generała Józe-
fa Zajączka, która znajdowała się pod Warką. Dywizja ta wycofy-
wała się z Lubelszczyzny po porażkach poniesionych 3 czerwca pod
Dubienką i 8 czerwca pod Chełmem. W pierwszym ze starć wzię-
ła udział połowa Pułku 3 Przedniej Straży wojska koronnego. Wcho-
dził on w skład grupy generała majora Michała Wedelstaedta, liczą-
cej poza tym około 1000 żołnierzy piechoty i cztery armaty – dwie
sześciofuntowe i dwie trzyfuntowe. Miała ona wywabić oddziały ro-
syjskie z umocnień, aby umożliwić żołnierzom generała Zajączka
atak na ich tyły. Niestety, ten plan nie został zrealizowany ze względu
na opóźnienie marszu grupy obchodzącej. Wedelstaedt, nieświadom
tego, zaatakował i początkowo odniósł sukces. Pułk 3 Przedniej Stra-
ży zaskoczył nieprzygotowanych do walki Rosjan, zniszczył ich pla-
cówki wysunięte przed obóz i schwytał ich konie. Generał Zagriażski
szybko jednak skierował do walki swoje oddziały, w tym 15 szwadro-
nów kawalerii, wobec czego Wedelstaedt wycofał się z bitwy449.
W bitwie pod Chełmem generał Zajączek, mający do dyspozycji
6000 żołnierzy wojska regularnego i 2000 kosynierów oraz 12 dział,
zamierzał na przygotowanych do obrony pozycjach powstrzymać
marsz korpusu generała Derfeldena, liczącego ponad 16 000 żołnie-
rzy oraz 24 działa. Kawaleria została uszykowana przez generała Za-
jączka na skrzydłach. Na lewym, dowodzonym przez generała majo-
ra Filipa Wacława Haumana, stanęła I Ukraińska Brygada Kawalerii
Narodowej, a na prawym, dowodzonym przez generała Wedelstaed-
ta, Pińska Brygada Kawalerii Narodowej. Jednocześnie, za przylega-
jącym do prawego skrzydła lasem, ukrywał się oddział generała ma-

447
Pamiętnik Jakuba Filipa Kierzkowskiego..., s. 40–41; J. J. Pistor, Pamiętnik o re-
wolucji polskiej z roku 1794, [w:] Pamiętniki z ośmnastego wieku, t. 1, Poznań 1860,
s. 135–142; E. Sanguszko, op. cit., s. 31–32; Powstanie kościuszkowskie..., t. 1, s. 265–
–273; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie..., s. 185–188.
448
E. Sanguszko, op. cit., s. 32; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie..., s. 188–
–190, 195–196.
449
S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, War-
szawa 1983, s. 175–181; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie..., s. 197–201.
238 MACIEJ TRĄBSKI

jora Stanisława Ożarowskiego, w skład którego wchodziły szwadrony

II Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Kawaleria, wspól-
nie z regularną piechotą, miała być użyta do kontrataku i uderzyć na
nieprzyjaciela, usiłującego zdobyć pozycje centralne.
Początkowo działania prawego skrzydła Wedelstaedta i Ożarow-
skiego przyniosły sukces i zdobyto nawet dwa działa. Jednakże ge-
nerał Derfelden rzucił do ataku swój odwód liczący 16 szwadronów
kawalerii, którym udało się odepchnąć Polaków na pozycje wyjścio-
we. Wówczas do natarcia ruszyli żołnierze piechoty i kosynierzy z le-
wego skrzydła, lecz zostali powstrzymani ogniem artylerii. Ze wzglę-
du na jego siłę generał Zajączek nakazał Franciszkowi Ksaweremu
Wyszkowskiemu wycofać się ze swoją I Ukraińską Brygadą Kawale-
rii Narodowej za wzgórze, przez co Rosjanie stracili go z oczu i sądzili,
że droga do Chełma stoi otworem. Niestety, po trzech godzinach wal-
ki jeden z pocisków artyleryjskich zabił pułkownika Chomentow-
skiego, dowodzącego w centrum. W efekcie kosynierzy rzucili się do
ucieczki, a pozbawieni wsparcia artylerzyści musieli zejść ze stano-
wisk. Na pomoc ruszyły im dwa szwadrony I Ukraińskiej Brygady
Kawalerii Narodowej. Chcąc wykorzystać powstałe zamieszanie, ge-
nerał Derfelden skierował do szarży 12 szwadronów z dwóch puł-
ków lekkokonnych. Kiedy już wydawało się im, że rozgromią ucieka-
jących, zostali skontrowani z flanki przez ukrywające się szwadrony
Wyszkowskiego. Rozbiły one Rosjan i zmusiły ich do odwrotu. Tym
samym kawaleria narodowa uratowała sytuację, umożliwiła zebranie
dział ze stanowisk i uporządkowanie polskiego szyku.
Jednakże, widząc wzrastającą przewagę nieprzyjaciela i ponosząc
duże straty od ognia artylerii, generał Zajączek nakazał odwrót. Wy-
cofywanie się oddziału osłaniała Pińska Brygada Kawalerii Narodo-
wej, która przeprowadziła pozorowaną szarżę na baterię rosyjskiej
artylerii. Natomiast ariergardę w trakcie odwrotu w kierunku Krasne-
gostawu stanowiła I Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej450.
Następnie, w dniach od 7 do 10 czerwca 1794 r., doszło do trzech
starć na przedpolu Warszawy – pod Błoniem, Gołkowem i Raszy-
nem, po których rozpoczęło się dwumiesięczne oblężenie stolicy

450
Dziennik Józefa Kopcia brygadiera wojsk polskich, z rękopisu Biblioteki Czar-
toryskich oprac. i wyd. A. Kuczyński, Z. Wójcik, Warszawa–Wrocław 1995, s. 49–51;
J. Zajączek, Historja rewolucji polskiej w roku 1794, t. 2, Warszawa–Lwów 1907, s. 36;
S. Herbst, op. cit., s. 183–191; Powstanie kościuszkowskie..., t. 1, s. 284–289; B. Szyn-
dler, Powstanie kościuszkowskie..., s. 199–205.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 239

przez wojska rosyjskie i pruskie. Zarówno w bitwach na przedpolu

Warszawy, jak i w czasie jej oblężenia kawaleria brała aktywny udział
w walce, ścierając się nie tylko z konnymi formacjami przeciwnika,
ale skutecznie atakując również piechotę. Jazda walczyła wtedy tak-
że na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego, uczestnicząc w wielu
potyczkach. Był to jednak drugorzędny teatr działań wojennych.
Po zwinięciu oblężenia Warszawy kawaleria powstańcza została
przydzielona do kilku dywizji: księcia Poniatowskiego, generała Jana
Henryka Dąbrowskiego, generała Józefa Zajączka, generała majora
Karola Józefa Sierakowskiego oraz weszła w skład odwodu i garnizo-
nu stolicy.
Wskutek tego w dywizji księcia Poniatowskiego znalazły się II Ukra-
ińska Brygada Kawalerii Narodowej i Pułk 3 Przedniej Straży wojska
koronnego. Poza tym na południe od niego znajdowała się grupa ge-
nerała Kamieńskiego, której trzon stanowił Pułk 5 Przedniej Straży
wojska koronnego. Oddziały te głównie prowadziły patrole i toczyły
walki z pruskimi huzarami i rosyjskimi Kozakami451.
W skład dywizji generała Dąbrowskiego wchodziły: I Wielkopol-
ska, II Małopolska i VII Brygady Kawalerii Narodowej. Wzięły one
udział w wyprawie do Wielkopolski, przyczyniając się do zwycię-
stwa w potyczce z Prusakami pod Łabiszynem w nocy 28/29 wrze-
śnia 1794 r. i do zdobycia Bydgoszczy 2 października452.
Natomiast oddziały należące do dywizji generała Sierakowskiego,
mianowicie Pułk 5 Ułanów wojska koronnego oraz Pułki 3 i 4 Przed-
niej Straży wojska litewskiego, uczestniczyły w dwóch przegranych
bitwach z korpusem generała Suworowa – 17 września pod Krupczy-
cami i w dwa dni później pod Terespolem453.
Do ostatniego dużego starcia powstania kościuszkowskiego,
w którym wzięła udział kawaleria, doszło 10 października 1794 r.
pod Maciejowicami454. Kościuszko zamierzał stoczyć bitwę obronną,
451
Rozkazy przesłane gen. Benedyktowi Kołyszce podczas powstania kościuszkow-
skiego (od 26 VI do 6 XI 1794 r.), [w:] B. Szyndler, Silva Rerum Polonorum. Księga II: Pod
znakiem Kościuszki i Napoleona, Częstochowa 2000, s. 63–65; M. Trąbski, II Ukraiń-
ska Brygada Kawalerii Narodowej w powstaniu kościuszkowskim..., s. 267–274.
452
Powstanie kościuszkowskie..., t. 2, s. 154–159, 182–191.
453
Ibidem, s. 167–178.
454
Michała Despot Zenowicza opis kampanii pod gen. Sierakowskim 1794 roku,
[w:] B. Szyndler, Silva Rerum..., s. 98–102; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 250–
–251; idem, Powstanie kościuszkowskie..., s. 316–320; W. Mikuła, Maciejowice 1794,
Warszawa 1991, s. 15–25.
240 MACIEJ TRĄBSKI

oczekując na nadejście korpusu generała majora Adama księcia Po-

nińskiego, który miał uderzyć na tyły Rosjan455. Na prawym skrzydle,
dowodzonym przez generała Kamieńskiego, stały dwa bataliony pie-
choty i Pułk 5 Przedniej Straży wojska koronnego. W centrum, gdzie
komendę sprawował generał Sierakowski, znajdowało się sześć bata-
lionów piechoty rozmieszczonych w jednej linii z 18 armatami. Przed
frontem jego sił rozciągał się podmokły teren, dodatkowo wzmacnia-
jący możliwości obronne. Lewym skrzydłem dowodził generał major
Karol Kniaziewicz. Były tam ulokowane: liczący około 320 żołnie-
rzy Regiment Gwardii Konnej Koronnej, kilka szwadronów kawale-
rii powstańczej i 350 strzelców oraz dwie lub cztery armaty. Oddzia-
ły te stanowiły najsłabszą część ugrupowania – spodziewano się, że
zasili je nadchodząca dywizja generała Ponińskiego. W rezerwie Ko-
ściuszko pozostawił dwa bataliony piechoty, Batalion Grenadierów
Krakowskich, Pińską Brygadę Kawalerii Narodowej, Pułk 5 Ułanów
oraz Pułki 3 i 4 Przedniej Straży wojska litewskiego456.
Rosyjski dowódca, generał Fersen, podzielił swoje siły na czte-
ry kolumny szturmowe, dowodzone przez generałów Tormasowa,
Chruszczowa, Denisowa i Rachmanowa. Pierwsza z nich miała na-
cierać na prawe skrzydło sił Kościuszki, druga na centrum, a trzecia
przebić się przez słabe lewe skrzydło i wyjść na jego tyły. Kolumna
Rachmanowa pełniła funkcję odwodu457.
Natarcie Rosjan rozpoczęło się o świcie. Do pierwszego starcia do-
szło na lewym polskim skrzydle. Kościuszko, widząc, że jest ono ata-
kowane przez cztery i pół batalionu piechoty, 10 szwadronów strzel-
ców konnych i cztery pułki Kozaków, których wspierało 10 dział,
wzmocnił je Pułkiem 5 Ułanów i dwoma batalionami 10 Regimen-
tu Piechoty. Ułani pod dowództwem pułkownika Franciszka Wojcie-
chowskiego starli się z maszerującymi w awangardzie Kozakami, lecz
po krótkim boju zostali zmuszeni do odwrotu. Wówczas zaatakowa-
455
Dziennik Józefa Kopcia..., s. 70; J. Drzewiecki, Pamiętniki (1772–1852), wyd.
S. Pawlicki, Kraków 1891, s. 28–29; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 254; idem,
Powstanie kościuszkowskie..., s. 325–326; Powstanie kościuszkowskie..., t. 2, s. 252;
W. Mikuła, Maciejowice..., s. 108–113.
456
Dziennik Józefa Kopcia..., s. 70–71; J. Drzewiecki, op. cit., s. 29; B. Szyndler,
Tadeusz Kościuszko..., s. 255; idem, Powstanie kościuszkowskie..., s. 326.
457
Рапорт генерал-порутчика И. Е. Ферзена А. В. Суворову, 12 октября 1794 г.,
из Тарнова, http://www.wars175x.narod.ru/dc94_124.html (dostęp: 2.03.2010);
B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 255; idem, Powstanie kościuszkowskie..., s. 326;
Powstanie kościuszkowskie..., t. 2, s. 252.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 241

ła odwodowa Pińska Brygada Kawalerii Narodowej. Litwini odrzu-

cili Kozaków, ale sami musieli wycofać się pod naporem rosyjskich
strzelców konnych. Uderzenie Denisowa powstrzymał dopiero ogień
dwóch dwunastofuntowych armat i przysłany z odwodu batalion 5 Re-
gimentu Piechoty.
Postępy pozostałych grup rosyjskich hamował początkowo trud-
ny podmokły teren. Jednakże koło południa doszło do skoordyno-
wanego ataku wszystkich trzech kolumn, poprzedzonego huragano-
wym ogniem artylerii. Dodatkowo na tyły Polaków wyszła kolumna
Rachmanowa, obchodząc ich prawą flankę. Kościuszko, nadal li-
cząc na przybycie dywizji generała Ponińskiego, rzucił do kontrataku
wszystkie dostępne siły. Jego celem była kolumna Denisowa. Nieste-
ty, ucieczką z pola walki zhańbił się wówczas pułkownik Wojcie-
chowski, który porwał ze sobą Pułk 5 Ułanów. Miał on oświadczyć,
„że sumienie każe go odprowadzić królowi, bo by tu zginął nieza-
wodnie”458. Jego śladem ruszyła większość oddziałów jazdy, w tym
doborowy Pułk 5 Przedniej Straży wojska koronnego.
Na placu boju pozostała za to kawaleria narodowa, czyli dowo-
dzona przez Józefa Kopcia Pińska Brygada Kawalerii Narodowej woj-
ska litewskiego. Wzięła ona udział w ostatnim kontrataku, ulegając
całkowitej zagładzie. Bitwa zakończyła się zupełną klęską. Zginęło
około 2000 oficerów i żołnierzy, a do niewoli dostali się: Kościuszko,
generałowie Kamieński, Kniaziewicz, Sierakowski i Kopeć oraz kolej-
nych 2000 oficerów i żołnierzy. Straty Rosjan nie są znane459.
Do końca powstania 1794 r. kawaleria ścierała się jeszcze z rosyj-
skimi Kozakami i pruskimi huzarami. Nie była jednak w stanie zmie-
nić jego losów. Po upadku Pragi i kapitulacji Warszawy wojska in-
surekcyjne wycofały się w kierunku Kielc, a 17 listopada, okrążone
przez Rosjan, skapitulowały pod Radoszycami460.

458
J. Drzewiecki, op. cit., s. 30.
459
Рапорт генерал-порутчика И. Е. Ферзена...; J. Drzewiecki, op. cit., s. 30;
Dziennik Józefa Kopcia..., s. 71–73; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 255–257;
idem, Powstanie kościuszkowskie..., s. 327–329; Powstanie kościuszkowskie..., t. 2,
s. 257–261.
460
J. Zajączek, op. cit., s. 112–114; B. Szyndler, Radoszycki finał powstania ko-
ściuszkowskiego, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” (Kraków) 1977, t. 10,
s. 268–283; Powstanie kościuszkowskie..., t. 2, s. 365–373.
242 MACIEJ TRĄBSKI

***

Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej przykłady bitew oraz więk-

szych starć jazdy autoramentu narodowego w 1792 r. oraz podczas
insurekcji w 1794 r., należy przyjąć, że utarta w historiografii zła opi-
nia o polskich formacjach kawaleryjskich z drugiej połowy XVIII w.
jest niesprawiedliwa i krzywdząca461. Sama kawaleria, nawet nowo-
cześnie zorganizowana, dobrze wyszkolona i zdeterminowana, nie
byłaby w stanie odmienić losów Rzeczypospolitej. Wojna z Rosją
w 1792 r. i insurekcja dwa lata później zakończyły się klęską z powo-
du znaczącej przewagi nieprzyjaciela oraz błędów politycznych po-
pełnionych w trakcie obrad Sejmu Czteroletniego.
Niemniej jednak należy przyznać, że w drugiej połowie XVIII w.
jazda autoramentu narodowego stanowiła już formację o przesta-
rzałej organizacji. Ostatecznie większość decydentów, posłów Sejmu
Czteroletniego, zdała sobie z tego sprawę i dlatego 22 maja 1792 r.
w nowym etacie została ona w znaczący sposób zreformowana.
Istotną kwestią był też stan jej wyszkolenia. Brygady Wołyńskie
i Ukraińskie, podlegające w latach 1790–1792 generałowi lejtnan-
towi księciu Poniatowskiemu, osiągnęły w tym zakresie wysoki po-
ziom, podobnie jak Pułki 4 i 5 Przedniej Straży wojska koronnego
oraz Pułki 1 i 4 Przedniej Straży wojska litewskiego, w których o wy-
szkolenie dbali oficerowie, a w dwóch przypadkach również ich szefo-
wie – książę Wirtemberski i generał Józef Bielak. Gorzej przedstawia-
ło się natomiast wyszkolenie brygad Wielkopolskich i Małopolskich,
a także pozostałych oddziałów wojska litewskiego. Jednakże wraz ze
zdobywaniem doświadczenia, w czasie działań wojennych, również
one osiągnęły zadowalający poziom. Dowodziła tego postawa Piń-
skiej Brygady Kawalerii Narodowej w trakcie powstania kościusz-
kowskiego. Do końca omawianej epoki kawaleria borykała się też
z kłopotami materiałowymi, przede wszystkim zaś z wadliwymi kul-
bakami, a podczas insurekcji z brakiem koni, zwłaszcza po dwumie-
sięcznym oblężeniu Warszawy.

461
Należy jednak zauważyć, że jazda polska autoramentu narodowego z okresu
wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. oraz insurekcji kościuszkowskiej 1794 r. była często
niezbyt wysoko oceniana również przez jej ówczesnych przeciwników – zob. choć-
by Записки донского атамана Денисова. Предисловие В. Т. Новиков, Санкт-Пе-
тербург 2000 (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 243

Co ciekawe, stosunek władz zaborczych do oficerów i towarzyszy

kawalerii narodowej istotnie różnił się od nastawienia polskich hi-
storyków. Przykładem może być Austria, gdzie uważano ich najpierw
za potencjalnych prowodyrów powstania narodowego, a po klęsce
insurekcji kościuszkowskiej werbowano w szeregi własnej armii, do-
ceniając tym samym ich wartość jako żołnierzy462. Niektórzy z nich
służyli następnie w jednym z dwóch pułków ułanów austriackich463.
Podobnie było w Prusach i Rosji, gdzie po 1794 r. zorganizowano
pułki wzorowane na oddziałach kawalerii autoramentu narodowe-
go Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Królewski Pruski Regiment
Towarzyszy (przeformowany z Regimentu Bośniaków) w armii pru-
skiej oraz Pułk Konny Polski i Pułk Konny Tatarsko-Litewski w armii
rosyjskiej464. Przede wszystkim jednak wielu weteranów jazdy auto-
ramentu narodowego udało się na emigrację, aby w szeregach Legio-
nów Polskich, utworzonych przez generała Jana Henryka Dąbrow-
skiego, kontynuować walkę o niepodległość Rzeczypospolitej.

462
Austriacki komisarz cywilny Antoni Baum 15 XI 1794 r. pisał, że oficerów
polskich i towarzyszy od kawalerii narodowej „zaliczyć trzeba do najniebezpiecz-
niejszej kategorii”. Natomiast 7 XII 1794 r. władze austriackie, w rozkazie dotyczą-
cym przymusowej rekrutacji byłych polskich powstańców, zalecały werbunek „tak
zwanych towarzyszy” – zob. M. Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej
1795–1815, Poznań 1912, s. 9. Podobnie postępowali w 1772 r., kiedy to austriac-
ki pułkownik Hadik próbował werbować byłych konfederatów barskich – zob. APK,
AMCh, 1195, s. 267.
463
K. Krzeczunowicz, op. cit., s. 33–36; M. Baczkowski, W służbie Habsburgów.
Polscy ochotnicy w austriackich siłach zbrojnych w latach 1772–1815, Kraków 1998,
s. 72–86.
464
Z. Fuiński, Bośniacy, towarzysze, ułani, czyli Polacy w armii pruskiej 1740–
–1807, „Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego” (Kraków)
2005, cz. 12, s. 92; A. i J. Żmodikow, Taktyka armii rosyjskiej w dobie wojen napole-
ońskich, Oświęcim 2010, s. 90; M. Trąbski, Pułki przedniej straży...
244 MACIEJ TRĄBSKI

ZAŁĄCZNIK 1

Szyk szwadronu brygady kawalerii narodowej według regulaminu z 1786 r.

– Towarzysze

– Szeregowi

ZAŁĄCZNIK 2

Szyk szwadronu brygady kawalerii narodowej według regulaminu z 1790 r.

 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 245

ZAŁĄCZNIK 3

Szyk brygady kawalerii narodowej według regulaminu z 1790 r., z towarzy-

szami ustawionymi na skrzydłach w schody

– Towarzysze

– Szeregowi

ZAŁĄCZNIK 4

Spis oddziałów jazdy autoramentu narodowego z lat 1775–1794

1. Brygady kawalerii narodowej i pułki przedniej straży wojska koron-

nego w latach 1775/1777–1788:
– I Brygada Kawalerii Narodowej – w Dywizji Ukraińsko-Podolskiej;
– II Brygada Kawalerii Narodowej – w Dywizji Ukraińsko-Podolskiej;
– III Brygada Kawalerii Narodowej – w Dywizji Ukraińsko-Podolskiej
(w latach 1777–1782 III Ukraińska Półbrygada Kawalerii Narodowej);
– III Małopolska Półbrygada Kawalerii Narodowej – w Dywizji Małopol-
skiej (w latach 1777–1782 wydzielona z III Brygady Kawalerii Narodo-
wej);
246 MACIEJ TRĄBSKI

– IV Brygada Kawalerii Narodowej – w Dywizji Wielkopolskiej;

– pułk przedniej straży szefostwa gen. Arnolda Byszewskiego (1769–1791)
– w Dywizji Wielkopolskiej;
– pułk przedniej straży szefostwa: regimentarza Józefa Stempkowskiego
(1769–1775 i 1777–1778), następnie generała Kajetana Kurdwanow-
skiego (1775–1777), generała Kajetana Miączyńskiego (1778–1783),
Jana Józefa Malczewskiego (1783–1788) i Józefa księcia Lubomirskiego
(1788–1794) – w Dywizji Ukraińsko-Podolskiej.

2. Brygady kawalerii narodowej wojska koronnego w latach 1789–1794:

– I Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej;
– II Wielkopolska Brygada Kawalerii Narodowej;
– I Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej;
– II Małopolska Brygada Kawalerii Narodowej;
– I Wołyńska Brygada Kawalerii Narodowej – w 1793 r. zagarnięta przez
Rosję i włączona do tzw. Korpusu Polskiego, w czasie powstania ko-
ściuszkowskiego przedarła się do kraju, przemianowana na I Ukraińską
Brygadę Kawalerii Narodowej;
– II Wołyńska Brygada Kawalerii Narodowej – w 1793 r. zagarnięta przez
Rosję i włączona do tzw. Korpusu Polskiego, w 1794 r. rozbrojona;
– I Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej – w 1793 r. zagarnięta przez
Rosję i włączona do tzw. Korpusu Polskiego, w 1794 r. rozbrojona;
– II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej – w 1793 r. zagarnięta przez
Rosję, w czasie powstania kościuszkowskiego przedarła się do kraju;
– VII Brygada Kawalerii Narodowej – sformowana w czasie powstania ko-
ściuszkowskiego.

3. Pułki przedniej straży wojska koronnego w latach 1789–1794:

– Pułk 1 Przedniej Straży im. Królowej – od 1789 r., wcześniej Regiment
Konny (Dragonów) im. Królowej;
– Pułk 2 Przedniej Straży Buławy Wielkiej Koronnej – od 1789 r., wcze-
śniej Regiment Konny (Dragonów) Buławy Wielkiej Koronnej, w 1793 r.
zagarnięty przez Rosję, w 1794 r. rozbrojony;
– Pułk 3 Przedniej Straży Buławy Polnej Koronnej (w 1792 r. Pułk 3 Przed-
niej Straży szefostwa generała Zajączka) – od 1789 r., wcześniej Regiment
Konny (Dragonów) Buławy Polnej Koronnej;
– Pułk 4 Przedniej Straży szefostwa księcia Wirtemberskiego (od 1791 r.) –
wcześniej Pułk Przedniej Straży szefostwa generała Arnolda Byszewskie-
go, w 1793 r. zagarnięty przez Rosję, cztery chorągwie przedarły się jesz-
cze w tym samym roku do kraju;
– Pułk 5 Przedniej Straży szefostwa księcia Lubomirskiego;
– Pułk 5 Ułanów – od 1793 r., wcześniej Pułk 1 Jego Królewskiej Mości
i Rzeczypospolitej Lekkiej Jazdy.
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 247

4. Brygady kawalerii narodowej wojska Wielkiego Księstwa Litewskie-

go z lat 1775–1794:
– Brygada Jazdy Narodowej Husarska – od 1789 r. Brygada I Kawalerii Na-
rodowej;
– Brygada Jazdy Narodowej Petyhorska – od 1789 r. Brygada II Kawalerii
Narodowej;
– Brygada III Kawalerii Narodowej – sformowana w 1793 r.;
– Pińska Brygada Kawalerii Narodowej – część Brygady II Kawalerii Naro-
dowej zagarnięta przez Rosję w 1793 r. i włączona do tzw. Korpusu Pol-
skiego, w czasie powstania kościuszkowskiego przedarła się do kraju.

5. Pułki przedniej straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat

1775–1794:
– Pułk Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości wojska Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego – od 1789 r. Pułk 1 Przedniej Straży Jego Królewskiej
Mości i Rzeczypospolitej wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego;
– Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej – od 1789 r. Pułk 2
Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej;
– Pułk Przedniej Straży Buławy Polnej Litewskiej – od 1789 r. Pułk 3 Przed-
niej Straży Buławy Polnej Litewskiej, w 1792 r. Pułk 3 Przedniej Straży
wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego;
– Pułk Przedniej Straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego komendy
generała Bielaka (1765–1794) – od 1789 r. Pułk 4 Przedniej Straży Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego;
– Pułk Przedniej Straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego komendy
Ignacego Poniatowskiego (1775–1780), Jana Gorczy (1780–1787) i Sta-
nisława Byszewskiego (1787–1794) – od 1789 r. Pułk 5 Przedniej Straży
wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego;
– Pułk 6 Przedniej Straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego – od
1792 r., wcześniej Pułk 2 Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej Lek-
kiej Jazdy.

6. Pułki milicji nadwornej królewskiej:

– pułk nadworny polski Jego Królewskiej Mości dowodzony przez puł-
kownika Ignacego Woynę, następnie przez pułkownika Stanisława Köni-
ga, od 1789 r. Pułk 1 Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej Lekkiej
Jazdy, w 1793 r. przeniesiony do wojska koronnego jako Pułk 5 Uła-
nów;
– pułk nadworny tatarski Jego Królewskiej Mości dowodzony przez puł-
kownika Abrahama Skirmotta, następnie pułkownika Jakuba Azulewi-
cza, od 1789 r. Pułk 2 Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej Lekkiej
Jazdy, w 1792 r. przeniesiony do wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego
jako Pułk 6 Przedniej Straży.
248 MACIEJ TRĄBSKI

THE CAVALRY OF THE NATIONAL CONTINGENT

OF THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH ARMY
OF THE REIGN OF THE KING STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI.
1775–1794
(SUMMARY)
The Cavalry of the National Contingent from the time of the reign of the
King Stanisław August Poniatowski does not have a good reputation in the
Polish historiographical publications on the subject. It was allegedly charac-
terised by an outdated structure and organisation, inappropriate selection of
weapons, insufficient training and lack of discipline, as well as avoidance of
military service by some of its soldiers, their indifference towards the future
of the country, and even cowardice demonstrated in the battles of Dubienka,
Mir and Racławice.
However, we must not forget in what state the Cavalry of the National
Contingent was at the end of the reign of the Princes of Saxony. The units
were small and scattered throughout the country, and majority of them
were left under the command of temporary lieutenants (namiestnicy), in-
stead of the supervision of officers. The soldiers were untrained and their
military training consisted only of raids against the haidamaks (hajdamacy)
in which “Cossacks” companies (chorągwie pancerne) as well as light Podo-
lia and Ukraine troops (lekka partia podolska i ukraińska) participated. The
Hussar companies appeared only in national and private ceremonies, hence
their nickname – “the funeral army”.
It was only thanks to resolutions of the so-called Delegated Parlia-
ment (Sejm Delegacyjny) in the years 1773–1775 that the situation rapidly
changed. The whole national cavalry was organised into brigades and regi-
ments which, except for two Lithuanian regiments, were commanded by ex-
ecutive military staff and that enabled their quicker and easier management.
Joining companies into squadrons meant that the national cavalry was now
divided into bigger units capable of fulfilling various tasks given to them.
Then, as a result of the reforms introduced by the Four-Year Parliament
(Sejm Czteroletni), the number of cavalry soldiers increased four-fold and
the company once again became the basic tactical military unit. Moreo-
ver, the executive staff of military units was increased and its structure was
standardised, and central distribution of weapons and military uniform and
equipment fabrics was set up, which eventually included even selection of
horses.
Unlike the infantry, whose soldiers were often recruited from the dregs
of society, the cavalry was made up of people who were more valuable in
terms of social contribution but who were difficult to discipline. The inci-
dents that occurred as a result of their unwillingness to adhere to the norms
of the military discipline were isolated cases which had no effect on how
 KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII RZECZYPOSPOLITEJ... 249

this formation was perceived by the nobility. The most difficult turned out
to be training of the new recruits between 1789 and 1792, a process in
which even some division commanders were involved.
It is also important to remember that between 1775/77 and 1792 the
cavalry was not an unproductive burden to the Treasury since its soldiers, in-
cluding the Companions of the National Cavalry (towarzysze kawalerii naro-
dowej), carried out many essential duties. The troops stationed in Ukraine
were most busy as they were charged with guarding the frontiers with Russia
and Turkey, stopping haidamaks and other rebellious bandits from enter-
ing the Polish territory, controlling military activities of the Russian troops,
implementing barriers to stop the spread of disease in the event of reports of
a plague (i.e. sanitary cordons) and protecting the country against the revolt
of the rural population. Least busy, especially between 1777 and 1788, were
Lithuanian troops, except two ex-Uhlan regiments. It resulted from lack of
funds for maintenance of the soldiers and was the reason why most of them
had to be sent on holiday. The situation improved when the Four-Year Par-
liament was held and the budget was increased.
Contrary to the opinions of many historians, during the War in Defence
of the Constitution and during the Kościuszko Uprising the cavalry soldiers
proved their loyalty and patriotism by remaining faithful to their military
oath. Majority of the National Cavalry brigades and the regiments of the
Front Guard demonstrated effectiveness and contributed to victories, and
with their tough attitude they reduced the effects of defeats. Good exam-
ples of their performance are the battles of Zieleńce, Dubienka, Stołpce and
Brześć Litewski during the War in Defence of the Constitution, as well as
the battles of Racławice, Szczekociny, Chełm, Błonie, Gołków, Raszyn and
Warsaw during the Kościuszko Uprising, and the battles of the Greater Po-
land Uprising.
It is obvious that not all the units managed to always rise to the occa-
sion and some cases of fleeing from the battlefield are known. It is, however,
common knowledge that similar incidents happened to even the most elite
troops so it should not affect the reputation of the entire formation.
 [251]

Ryc. 1. Żołnierze I Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej wojska koronnego z lat 1777–1785
Od lewej: oficer, towarzysz i szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775 geheltenen Reichstage fest gesetzten Stärke und Uni-
form aller sowohl in der Krone Pohlen als dem Grossherzogtum Lithauen befindlischen National und
teutschen Brigaden, Pulks, Regimenter, Corps, Fahnen und Compagnien. Worinnen zur eigentlischen
Kenntniss der Uniform bey denen Nationaltruppen ein Officier, ein Towartschitz und ein Sceregowi, bey
den teutschen Regimentern aber ein Officier und ein Gemeiner in volliger Mondour and Armatur auf des
accurateste abgebildet sind, Nürnberg, bey Gabriel Nicolaus Raspe, 1781

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku, do druku przygotowała Z. Stefańska, kolory plansz barwnych odtworzył
S. Gepner, Warszawa 1962, s. 180–181 – tablica 89.
[252]

Ryc. 2. Żołnierze II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej wojska koronnego z lat 1777–
–1785
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 182–183 – tablica 90.
 [253]

Ryc. 3. Żołnierze IV Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej wojska koronnego z lat

1777–1785
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 186–187 – tablica 92
[254]

Ryc. 4. Żołnierze Husarskiej, czyli Kowieńskiej, Brygady Jazdy Narodowej wojska Wielkiego
Księstwa Litewskiego
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 188–189 – tablica 93.
 [255]

Ryc. 5. Żołnierze pułku przedniej straży wojska koronnego z lat 1777–1785

Od lewej: towarzysz, oficer, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 192–193 – tablica 95.
[256]

Ryc. 6. Żołnierze pułku milicji nadwornej Jego Królewskiej Mości z lat 1777–1785
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 194–195 – tablica 96.
 [257]

Ryc. 7. Żołnierze Pułku Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości wojska Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego z lat 1777–1785
Od lewej: szeregowy, oficer, towarzysz; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 196–197 – tablica 97.
[258]

Ryc. 8. Żołnierze Pułku Przedniej Straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego szefostwa ge-
nerała Józefa Bielaka z lat 1777–1785
Od lewej: szeregowy, oficer, towarzysz; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 204–205 – tablica 101.
 [259]

Ryc. 9. Żołnierze kawalerii autoramentu narodowego w mundurach z lat 1785–1790

Od lewej: szeregowy kawalerii narodowej w kolecie, wachmistrz przedniej straży w płaszczu oraz
szeregowy w furażerce i kitlu

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 214–215 – tablica 106.
[260]

Ryc. 10. Żołnierze kawalerii autoramentu narodowego w mundurach z lat 1785–1790

Od lewej: oficer kawalerii narodowej wojska koronnego, namiestnik sztandarowy pułku przedniej
straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego i towarzysz kawalerii narodowej wojsk koronnych

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 222–223 – tablica 110.
 [261]

Ryc. 11. Żołnierze IV Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej z lat 1786–1790

Od lewej: rotmistrz, towarzysz w płaszczu, towarzysz, pocztowy według barwnych rycin z epoki

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 364–365 – tablica 179.
[262]

Ryc. 12. Żołnierze Pułku 2 Przedniej Straży Buławy Wielkiej Koronnej z lat 1790–1794
Od lewej: szeregowy i towarzysz konno oraz towarzysz pieszo według różnych źródeł z epoki

Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 370–371 – tablica 182.
 MICHAŁ BACZKOWSKI

KAWALERIA AUSTRIACKA
I AUSTRO-WĘGIERSKA W LATACH 1792–1914

WPROWADZENIE

K awaleria monarchii habsburskiej wyróżniała się spośród innych

armii europejskich sprawnością, dobrym wyszkoleniem, a tak-
że różnorodnością i swoistym kolorytem. Podobnie jak całe wojsko
oraz sama monarchia, miała ona charakter wielonarodowy i niejed-
nolity. Również zasady tworzenia oddziałów i umundurowania jazdy,
a częściowo też werbunku i rekrutacji w dużym stopniu odzwiercie-
dlały zróżnicowanie monarchii. Jazda ciężka, czyli kirasjerzy, dragoni,
była formowana na ogół w zachodnich prowincjach państwa, głów-
nie z ludności niemieckiej, ochotników z Rzeszy, przynajmniej do
końca pierwszej dekady XIX w., oraz z Czechów. Natomiast forma-
cje kawalerii lekkiej, bardziej ruchliwej i zdolnej do przeprowadzania
dalekiego rozpoznania i szybkich rajdów, tworzono zwłaszcza z lu-
dów zamieszkujących wschodnią część monarchii. Oddziały huza-
rów rekrutowano z terenów węgierskich, ułanów zaś przede wszyst-
kim z ziem dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a od połowy
XIX w. także z Chorwacji.
Zarówno huzarzy, jak i ułani pod względem umundurowania oraz
wyposażenia nawiązywali do narodowych tradycji wojskowych Węgier
i Rzeczypospolitej. Zróżnicowanie to wynikało po części z zaszłości
historycznych, w myśl których ciężkiej jazdy w pierwszej kolejności
używano do bojów w zachodniej Europie, natomiast przeciwnikiem
kawalerii węgierskiej była przede wszystkim jazda turecka.
W epoce napoleońskiej i podczas długoletniej stabilizacji poli-
tycznej po kongresie wiedeńskim rozróżnienie to w zasadzie straci-
ło rację bytu, tym bardziej że państwo osmańskie przestało być prze-
ciwnikiem militarnym monarchii habsburskiej. Mimo wszystko do
kresu istnienia monarchii regimenty huzarów pochodziły wyłącznie
264 MICHAŁ BACZKOWSKI

z obszaru krajów Korony Świętego Stefana, a większość regimentów

ułanów z Galicji. Do języka niemieckiego przeszły też takie termi-
ny, jak: „tschako”, „tschapka”, „konfederatka”, „ulanka”, „litewka”,
„tatarka” itp.
Formacje kawalerii habsburskiej miały do spełnienia także waż-
kie funkcje polityczne. Ich pozamilitarnym zadaniem było wciągnię-
cie kilku wybranych grup etnicznych do współpracy z państwem
i w ten sposób osłabienie ich dążeń niepodległościowych. Z tego
też powodu zachowano narodowy charakter oddziałów huzarskich,
a przez znaczną część XIX w. intensywnie werbowano do nich ochot-
ników1. Rodziło to wprawdzie niebezpieczeństwo rebelii tych forma-
cji w razie ogłoszenia narodowego powstania antyhabsburskiego, co
rzeczywiście stało się w latach 1848–1849, ale na ogół kanalizowa-
ło potencjalne niezadowolenie Madziarów przez stworzenie iluzji ich
„narodowego wojska” w ramach sił zbrojnych monarchii.
Głównie do celów politycznych zorganizowano też w latach
1784–1814 najpierw samodzielne szwadrony, a wreszcie cztery re-
gimenty ułanów galicyjskich. Ich zadaniem było danie zatrudnie-
1
Należy też pamiętać, że atrakcyjność huzarskiego umundurowania oraz sła-
wa, jaka otaczała te formacje, spowodowały, że już w XVIII w. stały się one bardzo
modne w całej Europie, przy czym szczyt swej popularności osiągnęły w epoce na-
poleońskiej. W większości armii europejskich przetrwały one aż do końca I wojny
światowej, a niekiedy nawet dłużej, przy czym w niektórych państwach istnieją tak-
że współcześnie – szerzej zob. choćby: E. Bukhari, A. McBride – colour plates, Na-
poleon’s Cavalry, Oxford 1979; K. Ulyatt, G. D’Achille – illustrated, Hussars of the
Napoleonic wars, London 1981; H. F. W. Schulz, Die Preußischen Kavallerie-Regimen-
ter 1913/1914. Nach dem Gesetz vom 3. Juli 1913, Augsburg 1985; idem, Die Bay-
erischen, Säsischen und Württembergischen Kavallerie-Regimenter 1913/1914. Nach
dem Gesetz vom 3. Juli 1913, Augsburg 1992; A. Pigeard, ‘A la hussarde!’, „Tradition.
Magazine-armes-uniformes-figurines” (Paris) 1992, № 66–67; В. В. Звегинцов, Рус-
ская армейская кавалерия 1907–1914, Москва 1998; E. Bukhari, A. McBride – ilu-
stracje, Napoleońscy huzarzy, tłum. J. Kilian, Warszawa [b.r.w.]; J. Kelenik, G. Ságvári,
P. Szabó, J. Zachar, A magyar huszár, Budapest 2000; А. И. Бегунова, Повседневная
жизнь русского гусара в царствование Александра I, Москва 2000; A. Jouineau,
J. M. Mongin, Officers and Soldiers of the French Hussars. From the “Ancien Regime”
to the Empire, Paris 2004; A. Jouineau, Officers and Soldiers. The French Hussars
1804–1815, vol. 2: 1804–1812, first part: From the 1st to the 8th Regiment, Paris 2006;
idem, Officers and Soldiers of the French Hussars 1804–1815, vol. 3: 1804–1812, part
three: The 9th to the 14th Regiments. The Hundred Days – The Restoration, Paris 2007;
A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej
i ochotniczej armii Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie I wojny świato-
wej, [w:] Do szarży marsz, marsz... Studia z dziejów kawalerii, t. 1, pod red. A. Smo-
lińskiego, Toruń 2010 (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 265

nia bezrobotnej i niezadowolonej szlachcie polskiej, by przez służ-

bę w formacjach umundurowanych i uzbrojonych na wzór narodowy
oraz zorganizowanych na zasadzie etnicznej zniechęcić ją do jakich-
kolwiek działań na rzecz restytucji własnej państwowości2.
Kawaleria stanowiła obiekt znacznego zainteresowania panujących
oraz arcyksiążąt i wielu wybitnych wodzów austriackich. Osobiście jej
organizacją zajmowali się cesarze Józef II, Franciszek II/I i Franciszek
Józef I, a także arcyksiążęta Karol i Albrecht oraz szereg ministrów woj-
ny, feldmarszałków, inspektorów jazdy itp. Wydaje się, że w wielu
okresach sama liczba naczelnych instytucji wojskowych, takich jak
chociażby Nadworna Rada Wojenna, Ministerstwo Wojny, Kancela-
ria Wojenna Cesarza, szef Sztabu Generalnego, generalny inspektor
sił zbrojnych itd., oraz wyższych generałów zainteresowanych funk-
cjonowaniem jazdy była nie tylko mało adekwatna do jej rzeczywi-
stej wartości, ale również wprowadzała chaos organizacyjny, parali-
żujący wręcz jej normalną działalność.
W ciągu całego omawianego okresu dziejów w kawalerii habsbur-
skiej przeprowadzano nieustanne reorganizacje, przezbrojenia, które
jedynie w części były podyktowane postępami w teorii taktyki i stra-
tegii oraz stanowiły rezultat szybkich zmian w uzbrojeniu, widocz-
nych szczególnie w trzeciej ćwierci XIX w. Znaczna część reform nie
miała jednak głębszego uzasadnienia, a nawet logiki, czego przykła-
dem były zwłaszcza ciągle zmieniające się stany etatowe poszczegól-
nych szwadronów, które podwyższano lub obniżano co kilka lat, nie
biorąc pod uwagę faktu, że norm tych nie były w stanie osiągnąć nie-
mal nigdy wszystkie regimenty.
W rezultacie dzieje austriackiej kawalerii w tym okresie to pa-
smo nieustannych reorganizacji, których ostateczne wyniki były naj-
częściej znikome, a ich spuściznę stanowiły jedynie setki egzempla-
rzy wyprodukowanych zbędnie instrukcji, rozkazów, formularzy itp.
Jazda austriacka nie miała też szczęścia do wyższych dowódców.
W szwadronach czy pułkach służyli utalentowani oficerowie. Brako-

2
Kriegsarchiv Wien (dalej cyt. KA), Alte Feldakten (dalej cyt. AFA) 1794–1796,
karton 1018, k. 38–39; M. Baczkowski, W służbie Habsburgów. Polscy ochotnicy
w austriackich siłach zbrojnych w latach 1772–1815, Kraków 1998, s. 22–26, 29–31;
E. Riedl von Riedenau, Geschichte des k. und k. Uhlanen-Regimentes Erzherzog Carl
Nr. 3 von seiner Errichtung im Jahre 1801 bis zur Gegenwart, Wien 1901, s. 16–17;
G. Amon von Treuenfest, Geschichte des k. und k. Uhlanen Regiments Kaiser Nr. 4,
Wien 1901, s. 1–5.
266 MICHAŁ BACZKOWSKI

wało jednak wybitnych teoretyków oraz wyższych oficerów potrafią-

cych dowodzić wielkimi związkami jazdy – dywizjami bądź korpusa-
mi. Co więcej, zdolni kawalerzyści, zwłaszcza w pierwszej połowie
XIX w., np. feldmarszałek Karl Schwarzenberg i generał kawalerii Ka-
rol Gorzkowski, kończyli na ogół służbę jako dowódcy korpusów
piechoty, komendanci twierdz i garnizonów. Ten swoisty drenaż wy-
różniających się oficerów nie przysporzył sukcesów cesarsko-królew-
skiej jeździe.
Kawaleria we wszystkich ówczesnych państwach była uważana za
ten rodzaj broni, w którym pełnienie służby miało charakter najbar-
dziej prestiżowy. Dotyczyło to także armii habsburskiej. W rezultacie
to właśnie regimenty kawalerii skupiały największy odsetek arysto-
kratów i ziemian piastujących godności oficerskie, a także pełniących
służbę w charakterze prostych ochotników. Sprzyjało to wytworze-
niu się specyficznej ekskluzywności tego rodzaju sił zbrojnych, nie-
przekładającej się jednak w większym stopniu na jego walory czysto
militarne. Regimenty jazdy charakteryzowały się jednakże stosunko-
wo najniższym odsetkiem dezercji i wiernością żołnierzy wobec wła-
snego sztandaru oraz dobrą postawą na polu bitwy. Trzeba zarazem
pamiętać, że – w przeciwieństwie choćby do jazdy francuskiej – nie
wykorzystywano ich zbyt intensywnie podczas operacji wojennych,
dzięki czemu ich straty bojowe były raczej niewielkie3. Dążność do
ochrony własnej kawalerii stanowiła cechę charakterystyczną habs-
burskiej wojskowości przez cały wiek XIX i to ona w dużym stopniu
zadecydowała o niezbyt wielkich osiągnięciach tej broni.

1. ZASADY ORGANIZACJI KAWALERII

Ostatnie dekady XVIII w. przyniosły poważne osłabienie kawale-

rii habsburskiej i wzrost znaczenia piechoty. W chwili objęcia peł-
ni władzy przez Józefa II w 1780 r. kawaleria austriacka nie stanowi-
ła już takiej potęgi jak za panowania jego matki, Marii Teresy. Jeszcze
w 1765 r., gdy Józefa obrano na cesarza rzymskiego i został on kore-
gentem dziedzicznych ziem austriackich, jazda państwa habsburskie-
3
R. Bielecki, Wielka Armia, Warszawa 1995, s. 73–77. Poza tym zob. także: Kurs
historii wojen. Wojny napoleońskie z atlasem, Warszawa 1921 (tłumaczenie francu-
skiego podręcznika dla Ecole Militaire du Génie); M. Kukiel, Wojny napoleońskie,
wyd. nowe, zmien. i uzup. z atlasem, Warszawa 1927 (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 267

go dysponowała potężną siłą 49 regimentów, mianowicie 18 kirasje-

rów, 11 dragonów, dwóch szwoleżerów, 12 huzarów, pięciu huzarów
pogranicznych i jednego dragonów pogranicznych. W myśl starego
rozporządzenia z 1758 r. regimenty kawaleryjskie miały składać się
z sześciu szwadronów, dzielących się na dwie kompanie każdy, liczą-
ce po 75 osób, oraz z dodatkowego szwadronu zakładowego, czyli re-
zerwowego. Od 1771 r. dzieliły się one na trzy dywizjony, z których
każdy liczył po dwa szwadrony. W oddziałach kawalerii lekkiej liczba
dywizjonów bywała jeszcze większa i wynosiła cztery, a nawet pięć.
Niemal równocześnie, bo w 1757 r., Nadworna Rada Wojen-
na wprowadziła wytyczne precyzujące barwy mundurów poszcze-
gólnych formacji kawalerii. Dla kirasjerów zostały przepisane białe
kurtki, dla dragonów ciemnoniebieskie, podobnie jak dla huzarów4.
Zasady te, z niewielkimi zmianami, obowiązywały w armii przez ko-
lejne stulecie.
W ostatnich dziesięcioleciach XVIII w. liczba pułków kawalerii
austriackiej uległa znacznemu zmniejszeniu. W 1780 r. istniało już
tylko dziewięć regimentów kirasjerów, dwa karabinierów, siedem
dragonów, sześć szwoleżerów i dziewięć huzarów, co dawało łącznie
33 oddziały. Nieznaczną przewagę ilościową wykazywały przy tym
regimenty ciężkiej jazdy, mianowicie kirasjerzy, karabinierzy i drago-
ni, formowane w krajach „niemieckich”, nad pułkami lekkimi, któ-
rych znaczna część pochodziła z Węgier.
Czasy panowania Józefa II przyniosły szereg eksperymentów – je-
dynie część z nich okazała się sensowna i doprowadziła do pewnych
zmian w funkcjonowaniu jazdy. Z inicjatywy cesarza utworzono dwa
elitarne pułki karabinierów, uzbrojone i wyposażone na sposób ki-
rasjerski, także z uzbrojeniem ochronnym w postaci kirysu, złożone
z wysłużonych i doświadczonych żołnierzy, cieszących się doskona-
łą renomą. Ich słabą stroną, co wykazały późniejsze doświadczenia
wojenne, było zróżnicowanie wewnętrzne dywizjonów poszczegól-
nych pułków na cięższe, odpowiadające kirasjerom, i lżejsze, zbliżone
do szwoleżerów, czyli tzw. karabinierzy-szwoleżerowie. Mało udane
okazały się próby utworzenia nowej egzotycznej formacji – bośnia-
ków, podjęte w 1778 i 1781 r.
Większy sukces przyniosło natomiast zorganizowanie formacji
ułanów, w pierwotnym założeniu składających się z poddanych ga-

4
A. von Wrede, Geschichte der k. und. K. Wehrmacht, Bd. 3/1, Wien 1901, s. 17–18.
268 MICHAŁ BACZKOWSKI

licyjskich i polskich ochotników z ziem Rzeczypospolitej. Cel utwo-

rzenia tej formacji był dwojaki. Pod względem militarnym chodziło
o zaadaptowanie na potrzeby habsburskie polskiego typu lekkiej kon-
nicy, wyposażonej w lance. Ponadto cesarz miał na widoku korzyści
polityczne, polegające na wciągnięciu szlachty galicyjskiej w struk-
tury wojsk cesarskich. Dlatego też w 1784 r. został zorganizowany
tzw. korpus ułanów, złożony z dwóch dywizjonów, który rozwiąza-
no w 1787 r., a poszczególne szwadrony przydzielono do regimentów
szwoleżerów. Jednak cztery lata później, już po śmierci cesarza, szwa-
drony te ponownie scalono, tworząc 1 Regiment Ułanów, a tym sa-
mym nowy typ regularnej jazdy w ramach armii habsburskiej5.
Stany osobowe austriackich pułków kawalerii w końcowych la-
tach XVIII w. były stosunkowo wysokie. Regimenty kirasjerów na
stopie wojennej miały liczyć 1163 oficerów i żołnierzy, natomiast
podczas pokoju 1009. Silniejsze były regimenty dragonów, których
etat wojenny wynosił 1439 oficerów i żołnierzy, a pokojowy 1015
osób. Jeszcze liczniejsze miały być oddziały huzarów. Dla regimentów
pięciodywizjonowych etat wojenny wynosił aż 2248 oficerów i szere-
gowych, czyli podoficerów i huzarów, natomiast dla czterodywizjo-
nowych 1764 ludzi. Na stopie pokojowej liczyły one po 1370 woj-
skowych.
Stany wojenne i pokojowe karabinierów opierały się na etacie
kirasjerów, w regimentach szwoleżerów i ułanów odpowiadały zaś
czterodywizjonowemu pułkowi huzarów, czyli wynosiły 1764 ofice-
rów i szeregowych6. Razem dawałoby to teoretycznie 55 446 żoł-
nierzy służących w habsburskich formacjach kawaleryjskich u pro-
gu I wojny koalicyjnej. W rzeczywistości ich liczba była niższa, gdyż
w 1792 r. stanowiła tylko 42 478 jeźdźców, w tym 40 324 w regular-
nych pułkach i 2244 w szwadronach granicznych, co odpowiadało
14,37% całości sił zbrojnych7.
5
Ibidem, s. 19; R. Ottenfeld, O. Teuber, Die österreichische Armee von 1700 bis
1867, Graz 1971, s. 237–243, 286; M. Baczkowski, W służbie Habsburgów. Polscy
ochotnicy w austriackich siłach zbrojnych w latach 1772–1815..., s. 21–24.
6
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 47, 55, 70, 72, 75.
7
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 245. Dla porównania w pierwszej fazie woj-
ny z Turcją w 1788 r. Austriacy wystawili wojska liniowe liczące 245 000 piechoty
i 36 000 jazdy – bez formacji zakładowych oraz jednostek rozlokowanych w innych
częściach państwa. Oznaczało to, że jazda stanowiła wówczas niespełna 13% całości
wojsk użytych na tym teatrze działań wojennych – zob. F. von Purschka, Rückblicke
auf die Entwicklung des k. und k. österreichischen Heeres, Lemberg 1892, s. 137.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 269

Wybuch I wojny koalicyjnej w 1792 r. stanowił wyraźną cezurę

w dziejach jazdy austriackiej. Rozpoczynała ona nie tylko ciąg wo-
jen i kampanii, lecz także okres poważnych zmian w organizacji i re-
krutacji tej części sił zbrojnych. Sam przebieg I wojny koalicyjnej
potwierdził wysoką wartość kawalerii habsburskiej. Jazda francuska,
zdezorganizowana faktycznym zniszczeniem korpusu oficerskiego
w pierwszych latach rewolucji, słabo wyszkolona i kiepsko wyposa-
żona, nie była w pełni równorzędnym przeciwnikiem dla zaprawio-
nych w bojach regimentów cesarskich. W trakcie kampanii wzrosła
ponadto ogólna liczba regimentów kawalerii austriackiej, a to wsku-
tek wystawienia kilku jednostek ochotniczych jazdy. Formowanie
niektórych z nich rozpoczęto jeszcze w 1790 r. Ich część po zakoń-
czeniu działań wojennych utrzymano na stałe na etacie armii8.
Jednakże Austria nie potrafiła w pełni wykorzystać swojej prze-
wagi wynikającej z możliwości skutecznego i efektywnego użycia
tego rodzaju broni. Pułki austriackie odnosiły wówczas znaczące suk-
cesy taktyczne, by wspomnieć tutaj choćby starcia pod Reichshofen
w 1793 r., pod Savoną w 1795 r., pod Breisach i pod Würzburgiem
w 1796 r., ale nie zostały użyte do zadań w skali operacyjnej ani
tym bardziej strategicznej. Przestarzałe regulaminy sprzyjały prowa-
dzeniu działań rutynowych, powolnych, w których większe jednost-
ki rozbijano na małe formacje, krępowane nadto skrajnie sztywnymi
przepisami prowadzenia walki. W rezultacie jazda nie była w stanie
wpłynąć na przebieg operacji militarnych, a lokalne sukcesy zostały
w dużym stopniu zmarnowane9.
Regimenty jazdy ciężkiej okazały się wówczas kosztowne w utrzy-
maniu, a ich przydatność w warunkach górskich (Alpy) czy na te-
renach podmokłych (Niderlandy, Lombardia) była wątpliwa. Arcy-
książę Karol, który zaczął eksperymenty z łączeniem szwadronów
z różnych formacji jazdy w większe jednostki taktyczne, rychło do-

8
Były to m.in.: Regiment Ułanów Degelmanna (potem 2 Regiment Ułanów),
oddział kawalerii Anhalt-Zerbst, który następnie wszedł w skład nowego 6 Regi-
mentu Kirasjerów, chorwacko-slawoński pułk huzarów (potem 12 Regiment Huza-
rów) oraz regiment strzelców konnych Bussy’ego, który został jednak w 1801 r. roz-
wiązany. Nieznaczna część służących w jego szeregach żołnierzy wstąpiła do nowego
3 Regimentu Ułanów – zob. A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/2, s. 741, 921, 923.
9
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 282–286; K. A. von Jedina, Geschichte des
kaiserlich königlich österreichischen ersten Uhlanen-Regimentes, Wien 1845, s. 16–18.
270 MICHAŁ BACZKOWSKI

szedł do wniosku, że istniejąca różnorodność kawalerii jest szkodli-

wa dla prowadzenia poważniejszych operacji wojennych.
Nic też dziwnego, że po zawarciu pokoju w Campo Formio Na-
dworna Rada Wojenna przystąpiła do reformowania kawalerii. Naj-
pierw dokonano zmiany oznaczenia regimentów. Dotychczasową
numerację ciągłą wszystkich jednostek jazdy, pochodzącą z 1769 r.,
zastąpiono numeracją w ramach każdego rodzaju kawalerii. Od tego
momentu numeracja wszystkich regimentów dragonów, kirasjerów
czy huzarów rozpoczynała się od cyfry „1”.
Dużo większe znaczenie miało zredukowanie liczby oddziałów
ciężkiej jazdy. Na mocy postanowienia Nadwornej Rady Wojennej
z 23 kwietnia 1798 r. utrzymano bowiem jedynie 12 pułków kirasje-
rów, w tym jeden nowy, a dwa przekształcone z pułków karabinie-
rów. Natomiast wszystkie pozostałe regimenty konnicy miały two-
rzyć jazdę lekką. W ramach ujednolicenia jazdy zniesiono, w myśl
postulatów arcyksięcia Karola, nie tylko regimenty karabinierów,
lecz także szwoleżerów. Lekka kawaleria miała składać się odtąd
z 15 regimentów lekkich dragonów, 12 huzarów, dwóch ułanów i jed-
nego strzelców konnych. Regimenty kirasjerów i dragonów miały li-
czyć po sześć, a pozostałe po osiem szwadronów10. Łącznie w skład
jazdy austriackiej wchodziły 42 regimenty.
Zasady wprowadzone w życie na mocy wspomnianej wyżej refor-
my utrzymały się zaledwie cztery lata. Konieczność dokonania no-
wych zmian pojawiła się wskutek doświadczeń II wojny koalicyjnej,
ale – jak się wydaje – po części była ona rezultatem narastającego
chaosu w kierowniczych gremiach habsburskiej machiny wojennej.
Obok Nadwornej Rady Wojennej funkcjonowało bowiem efemerycz-
ne Ministerstwo Wojny i Marynarki, a swoje pomysły forsowali nie
tylko zasłużeni, a przy tym często przytłoczeni rutyną generałowie,
lecz także arcyksiążę Karol jako minister wojny, a nawet sam cesarz
Franciszek II, któremu brak jakichkolwiek doświadczeń w kierowa-
niu siłami zbrojnymi nie przeszkadzał w samodzielnych próbach za-
rządzania armią11.
Najważniejszą zmianę przeprowadzoną w 1802 r. stanowiło zmniej-
szenie liczby regimentów kawalerii z 42 do 35, przy jednoczesnym
podniesieniu ich składów osobowych przez zwiększenie liczby dywi-

10
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 24.
11
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 339–340.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 271

zjonów do czterech na każdy regiment. Wynik ten uzyskano wskutek

rozwiązania trzech regimentów kirasjerów, czterech regimentów dra-
gonów oraz regimentu strzelców konnych, których dywizjony rozpar-
celowano pomiędzy pozostałe jednostki. Ponadto w 1801 r. utwo-
rzono nowy, trzeci już pułk ułanów.
Kolejną zmianą, pozbawioną – jak się wydaje – głębszej logiki,
było przekształcenie jednego regimentu kirasjerów w jednostkę dra-
gonów, a sześciu pułków dragonów w regimenty szwoleżerów. Pozo-
stałe oddziały dragonów wliczono natomiast w skład jazdy średniej,
a po kilku latach uznano je za część ciężkiej kawalerii. Jednak w prze-
ciwieństwie do kirasjerów, nie otrzymały one stalowych napierśni-
ków. W rezultacie tych zmian pewnemu zwiększeniu uległ odsetek
pułków stanowiących jazdę ciężką, co oznaczało częściową negację
reformy dokonanej zaledwie cztery lata wcześniej. Od 1802 r. w ar-
mii austriackiej istniało zatem osiem pułków kirasjerów, sześć drago-
nów, sześć szwoleżerów, 12 huzarów i trzy ułanów.
Wskutek klęski poniesionej w 1805 r., strat terytorialnych oraz
narastających problemów finansowych władze wojskowe podjęły de-
cyzję o zredukowaniu regimentów ciężkiej jazdy do sześciu szwadro-
nów liczących łącznie 922 „szabel” i 815 koni. Natomiast stan po-
kojowy oddziałów lekkiej jazdy miał wynosić 1816 „szabel” i 1488
koni, przy czym w 1807 r. został on obniżony do liczby 1481 „sza-
bel” i 1414 koni. Etatową siłę całej kawalerii w 1809 r. obliczano na
44 042 oficerów i szeregowych.
W praktyce stan osobowy był znacznie niższy, a to z uwagi na
praktykę bezterminowego urlopowania starszych, bardziej zaufanych
żołnierzy. Na przykład 7 Regiment Huzarów liczył w listopadzie 1802 r.
1480 żołnierzy zamiast przewidzianych etatem 1816. W niektórych
latach pułki kawalerii komasowały jednak w swoich szeregach wię-
cej żołnierzy, niż przewidywał etat. Przykładowo, w styczniu 1807 r.
7 Regiment Kirasjerów, po przeprowadzeniu uzupełnień, liczył 1148
żołnierzy zamiast przewidzianych etatem 922. Skala ubytku kawale-
rzystów z szeregu oddziału z powodu zgonów wywołanych choroba-
mi, zwolnień ze służby wysłużonych kirasjerów oraz częstych dezercji
była tak znaczna, że po upływie roku w jego skład wchodziło zaled-
wie 920 jeźdźców. W ciągu 12 miesięcy służby pokojowej stracił on
272 MICHAŁ BACZKOWSKI

niemal 20% stanu osobowego12. W praktyce więc stan etatowy stano-

wił swoisty model teoretyczny, do którego usiłowano się zbliżyć, nie-
mniej jednak nigdy nie udawało się go zrealizować.
Niższe koszty utrzymania lekkiej kawalerii oraz względy politycz-
ne, mianowicie próba pozyskania Polaków i Włochów, w końcowym
okresie wojen napoleońskich doprowadziły do wystawienia w latach
1813–1814 jeszcze jednego regimentu ułanów (galicyjskiego) oraz
jednego regimentu szwoleżerów (lombardzkiego). Obie jednostki
miały mieć charakter prowincjonalno-narodowy i skupić w swoich
szeregach przedstawicieli miejscowej szlachty13.
W takim kształcie organizacyjnym, czyli w sile ośmiu pułków ki-
rasjerów, sześciu dragonów, siedmiu szwoleżerów, 12 huzarów i czte-
rech ułanów, kawaleria austriacka, licząca łącznie 37 regimentów,
przetrwała aż do Wiosny Ludów, a pod względem formalnym ta
liczba jednostek utrzymała się nawet do 1851 r. Kilkudziesięciolet-
ni okres pokoju po zakończeniu wojen napoleońskich nie sprzyjał
wprowadzaniu daleko idących zmian. Poza tym całą niemal wojsko-
wość austriacką tej epoki cechowała stagnacja i rutyna. O ile jeszcze
notowano niewielkie reformy w organizacji piechoty, o tyle oddziały
kawaleryjskie zostały objęte jedynie zmianami w umundurowaniu,
przeprowadzonymi w 1827 i 1837 (1840) r. oraz w uzbrojeniu.
Jednym z czołowych krytyków stanu kawalerii habsburskiej w la-
tach trzydziestych XIX w. stał się feldmarszałek Joseph Radetzky.
W swoim memoriale pisał, że widział wiele pięknych czynów bojo-
wych jazdy, ale jeszcze częściej obserwował, jak jest ona marnowa-
na na polu walki, jak stoi bezczynnie, nieumiejętnie dowodzona, źle
ugrupowana. Porozdzielana na bardzo drobne zgrupowania, nie była
w stanie odegrać w bitwach większej roli. Według marszałka najwięk-
szy błąd stanowiło używanie jej podczas bitwy, jak na paradzie, do
powolnych przemarszów, gdy była narażona na ogień nieprzyjaciela.
Uważał, że zdolności jazdy austriackiej zostały zmarnotrawione już

12
KA, Musterlisten (dalej cyt. ML), 7 HR, 1802–1803, karton 7601; ibidem, 7 KR,
1807, karton 6701.
13
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 26, 49, 65; H. Kerchnawe, Kavallerie-
verwendung, Aufklärung und Armeeführung bei der Hauptarmee in den entscheidenden
Tagen vor Leipzig, Wien 1904, s. 10; idem, Die Entwicklung unserer Armee zur Zeit
des Erzherzogs Karl (1792–1847), Wien 1912, s. 37. Nieco inne, niższe, dane przyta-
cza Bronisław Pawłowski – zob. B. Pawłowski, Wojna polsko-austriacka 1809 r., War-
szawa 1999, s. 64–65.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 273

w trakcie I wojny koalicyjnej, kiedy w różnych oblężeniach, walkach

pozycyjnych, w drugorzędnych potyczkach utraciła najlepszy mate-
riał ludzki. Odnoszone przez nią piękne sukcesy taktyczne nie miały
żadnego wpływu na działania strategiczne. Łatano nią bowiem luki
we froncie oraz wykorzystywano do zadań tyłowych. W rezultacie
podczas bitew walczyły pojedyncze szwadrony lub nawet plutony, co
nie miało znaczenia dla ich przebiegu. „Dobrym kawalerzystą” był
ten, co pięknie jeździł konno, a nie ten, kto umiał spożytkować jej
wysiłek i możliwości na placu boju. Całą jazdę charakteryzował nad-
to brak umiejętności współdziałania z innymi broniami, mianowicie
z piechotą i artylerią14.
Ciężki cios kawalerii habsburskiej zadały wydarzenia Wiosny Lu-
dów. Niemal całkowitej dezorganizacji uległy węgierskie regimenty
huzarów, które na ogół podporządkowały się rządowi węgierskie-
mu w Budzie i opuściły szeregi armii austriackiej. Następnie brały
udział w wojnie narodowowyzwoleńczej 1848–1849 przeciw woj-
skom habsburskim i rosyjskim. Na stronę powstańczą przeszły w ca-
łości regimenty huzarów nr 1, 2, 3, 4, 6 i 9 oraz część regimentów
nr 8, 10, 11 i 12. Jedynie pułki nr 5 i 7, wysłane na front włoski,
zachowały lojalność wobec władz cesarskich, aczkolwiek okupioną
licznymi dezercjami15.
Po zakończeniu działań militarnych zostały przeprowadzone po-
ważniejsze reformy jazdy habsburskiej. W pierwszej kolejności od-
budowano, a w praktyce wystawiono na nowo regimenty huzarów
w miejsce oddziałów, które przeszły na stronę powstańczą, z za-
chowaniem ich starej numeracji. Ponadto z żołnierzy wystawionych
podczas wojny pułków huzarów banderialnych oraz chorwacko-sla-
wońskiego regimentu lekkiej jazdy utworzono w styczniu 1851 r.
5 Regiment Ułanów. Oznaczało to złamanie obowiązującej dotychczas
zasady, że pułki ułańskie są rekrutowane wyłącznie w Galicji, względ-
nie na Bukowinie, i zachowują quasi-narodowy, polski charakter.
Wkrótce władze wojskowe wykonały kolejny krok w tym kie-
runku. Mianowicie na mocy reskryptu cesarskiego z 7 maja 1851 r.
wszystkie istniejące dotychczas oddziały szwoleżerów przekształcono

14
Über Organisation und Verwendung der Reiterei. Aus den hinterlassenen Papie-
ren des Feldmarschalls Grafen Radetzky, geschrieben 1837 oder 1838, „Österreichische
Militärische Zeitschrift” (Wien) 1860, Jg. 1, Bd. 1, s. 288–294.
15
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 66, 235, 241, 247, 254, 258, 264, 268,
276, 284, 290, 295, 298.
274 MICHAŁ BACZKOWSKI

w regimenty ułańskie, oznaczone numerami od „6” do „11”. W efek-

cie tych zmian z końcem 1851 r. w etacie armii istniało 38 pułków
kawalerii, w tym osiem kirasjerów, siedem dragonów, 12 huzarów
i 11 ułanów16.
Wprowadzenie w 1852 r. nowego systemu dyslokacji zakładów
pułkowych, które miały wyznaczone stałe miejsca pobytu w okrę-
gach rekrutacyjnych odpowiednich regimentów, spowodowało pew-
ne zmiany liczebności szwadronów. Od tej pory stan wojenny cięż-
kiego pułku jazdy wynosił 46 osób i osiem koni w sztabie, 194 żoł-
nierzy i 170 koni w szwadronach liniowych oraz 139 żołnierzy i 113
koni w szwadronie zakładowym. Stan osobowy lekkiego pułku jazdy
na stopie wojennej wynosił 57 osób i 10 koni w sztabie, 227 żołnie-
rzy i 200 koni w szwadronie liniowym oraz 172 żołnierzy i 143 ko-
nie w szwadronie zapasowym17.
Kolejne zmiany przyniosła przegrana w 1859 r. wojna z Francją
i Sardynią. Kawaleria austriacka, źle użyta, narażona na wysokie stra-
ty z powodu długiego i bezczynnego przebywania pod ogniem fran-
cuskim na placu boju, nie odegrała w tym konflikcie większej roli.
Pod wpływem doświadczeń dotyczących skuteczności walki ognio-
wej ostatecznie zrezygnowano z uzbrojenia ochronnego ciężkiej jaz-
dy. W 1860 r. kirasjerzy porzucili swoje pancerze, co oznaczało tym
samym kres pewnej epoki w dziejach habsburskiej jazdy. Liczba re-
gimentów kawalerii nieznacznie wzrosła wskutek przekształcenia
dwóch ochotniczych regimentów huzarów i jednego ułanów, które
pierwotnie wystawiono na czas trwania działań wojennych, w jed-
nostki stałe, w lipcu 1862 r. wprowadzone formalnie do etatu sił
zbrojnych. Zmniejszeniu uległa liczba pułków dragońskich – cztery
przekształcono w kirasjerskie, a dwa rozwiązano. Do sześciu zredu-
kowano także liczbę szwadronów w regimentach lekkiej jazdy, a cięż-
kiej nawet do pięciu. Natomiast resztę szwadronów przeznaczono do
wzmocnienia i uzupełnienia pozostałych jednostek. Dzięki tym posu-
nięciom liczba oddziałów kawaleryjskich wzrosła ostatecznie do 46,

16
Kolejny, 12 Regiment Ułanów utworzono w 1854 r. – zob.: A. von Wrede, Ge-
schichte..., Bd. 3/1, s. 30, 362; Die Habsburgermonarchie 1848–1918, Bd. 5: Die be-
waffnete Macht, hrsg. von A. Wandruschka, P. Urbanitsch, Wien 1987, s. 207–208.
17
Już w 1853 r. rozwiązano szwadrony zakładowe, a w ich miejsce utworzono
zakłady pułkowe o bardzo zredukowanych stanach wynoszących 43 żołnierzy dla
regimentu ciężkiej jazdy, 53 dla lekkiej – zob. A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1,
s. 31–32.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 275

mianowicie 12 regimentów kirasjerów, siedmiu dragonów, 14 huza-

rów i 13 ułanów. Mimo to jednak rzeczywista siła bojowa cesarskiej
jazdy niewątpliwie nieco spadła. Stan pokojowy szwadronu ciężkie-
go pułku jazdy określono na 159 „szabel” i 139 koni, czyli w regi-
mencie łącznie 833 „szabel” i 703 konie, natomiast jazdy lekkiej na
161 „szabel” i 141 koni, co dawało łącznie 1007 „szabel” i 854 ko-
nie w regimencie. Etat wojenny był wyższy tylko o około 70 żołnie-
rzy i koni18.
Przegrana wojna z Prusami i Włochami w 1866 r. doprowadzi-
ła do kolejnych przekształceń organizacyjnych w cesarskiej kawa-
lerii. Wprawdzie w trakcie tego konfliktu jazda austriacka wypadła
całkiem przyzwoicie, szczególnie na froncie włoskim, gdzie 13 Re-
giment Ułanów dokonał rzadkiego wyczynu, mianowicie rozbicia
włoskiego czworoboku pod Custozą, ale rezultaty wojny oraz dąże-
nie większej części generalicji do dalej idących zmian zapowiadały
nowe reformy19. Miały one na celu przede wszystkim ujednolicenie
regimentów jazdy oraz ograniczenie kosztów jej utrzymania. Przede
wszystkim w 1867 r. ostatecznie zrezygnowano z utrzymania fikcji
najcięższej jazdy, to jest kirasjerów. Istniejące pułki przekształcono
w dragońskie, których liczba tym samym wzrosła do 14. Z powodów
oszczędnościowych zlikwidowano wszystkie orkiestry pułkowe.
Każdy regiment miał składać się odtąd ze sztabu, dwóch dywizjo-
nów, liczących po trzy szwadrony, oraz zakładu uzupełnień, rozloko-
wanego w odpowiednim okręgu rekrutacyjnym. Sztab na stopie po-
kojowej miał liczyć 34 osoby i pięć koni, szwadron 136 osób i 118
koni, zakład zaś 23 osoby i cztery konie. W myśl rozporządzenia
cesarskiego z 3 czerwca 1869 r. zlikwidowano wszelkie różnice for-
malne między jazdą ciężką i lekką, a określenia te wycofano w ogó-
le z użycia. Po kilku latach, już w 1871 r., zapewne pod wrażeniem
przebiegu wojny francusko-pruskiej, podniesiono stan pokojowy re-
gimentów do poziomu 171 „szabel” i 149 koni w szwadronie20. Po-
mimo dotkliwych strat terytorialnych nie zdecydowano się, podobnie
jak po klęsce poniesionej w 1859 r., na zredukowanie liczby istnieją-
cych pułków jazdy.

18
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 34–35; C. Pizzighelli, Geschichte des k. und
k. Ulanenregiments Nr. 13, Złoczów 1910, s. 18–19.
19
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 544–545.
20
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 36–37; O. Kielmansegg, Schwarzenberg-
-Uhlanen 1790–1887, Tarnów 1887, s. 284–286.
276 MICHAŁ BACZKOWSKI

Kolejne zmiany organizacyjne nastąpiły w 1873 r. Przekształcono

wówczas jeden regiment ułański i jeden regiment dragoński w dwa
regimenty huzarskie, natomiast jeszcze jeden regiment ułanów w re-
giment dragonów. Przeobrażenia te były podyktowane koniecznością
wprowadzenia pewnej równowagi między jednostkami rekrutujący-
mi się z austriackiej i węgierskiej części monarchii dualistycznej, pro-
porcjonalnie do liczby ludności zamieszkującej obie części państwa.
Stanowiły także rezultat likwidacji Pogranicza Wojskowego, które
wcielono do Korony węgierskiej.
Po utworzeniu Austro-Węgier huzarzy, uważani na narodową jaz-
dę węgierską, byli jedyną formacją kawalerii rekrutowaną z obszaru
krajów Korony Świętego Stefana – z wyjątkiem autonomicznej Chor-
wacji. W 1891 r. został wystawiony jeszcze jeden regiment dragonów
w Dolnej Austrii. Jego utworzenie stanowiło wynik wielkiego wzro-
stu demograficznego wiedeńskiego regionu metropolitarnego, które-
go poborowi byli dość słabo reprezentowani w oddziałach konnych.
W rezultacie tych zmian na początku XX w. regularna jazda austro-
-węgierska składała się z 42 regimentów, w tym 15 dragonów, 16 hu-
zarów i 11 ułanów21.
W myśl rozporządzenia z 1897 r. w skład każdego regimentu jaz-
dy wchodził sztab liczący 11 oficerów oraz 23 szeregowych i 25 koni,
dwa dywizjony, w każdym sztab, pięć osób, i trzy szwadrony, każdy
w sile 171 „szabel” i 149 koni, a także drużyna pionierów licząca jed-
nego oficera, 24 podoficerów i szeregowców, 25 koni oraz patrol te-
legraficzny. Ponadto każdy regiment miał kadrę zapasową, tworzoną
przez 27 osób na stopie pokojowej. Stan etatowy regimentu wyno-
sił odtąd 45 oficerów i urzędników wojskowych, 1095 podoficerów
i szeregowców oraz 970 koni22.
Specyficznym rodzajem kawalerii były szwadrony tzw. dragonów
sztabowych, formowane na czas trwania działań wojennych do za-
dań specjalnych u boku naczelnego dowództwa wojsk polowych.
Ich główny cel stanowiła ochrona sztabu i bagaży kwatery głównej,
konwojowanie małych transportów, pełnienie służby ordynansowej,
łącznikowej itp. W myśl statutu z 1857 r. mogły one być tworzone
nawet u boku sztabów poszczególnych korpusów armijnych, dywizji,
a nawet brygad. Formowano je z ponadetatowych żołnierzy wszyst-

21
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 38.
22
Ibidem, s. 40–41.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 277

kich regimentów kawalerii, czasami także z półinwalidów. Podczas

I wojny koalicyjnej szwadrony sztabowe połączono w Italii, w wy-
niku czego powstał pułk dragonów sztabowych, pełniący de facto
zwykłą służbę liniową, a w 1798 r. przekształcono go w regularny
9 Regiment Dragonów. Ponadto w 1794 r. utworzono dywizjon drago-
nów sztabowych w Niderlandach (rozwiązany w 1799 r.), a w 1798 r.
analogiczny dywizjon działający na niemieckim teatrze działań wo-
jennych, który w 1801 r. również został rozwiązany. Podczas kampa-
nii 1805 r. sformowano dwa pułki dragonów sztabowych, rozwią-
zane wiosną 1806 r., po zakończeniu działań wojennych. W trakcie
kolejnej kampanii, w 1809 r., został utworzony tylko jeden dywi-
zjon u boku głównej armii, natomiast do każdego korpusu armijne-
go przydzielono po jednym plutonie. Liczba takich formacji wzrosła
podczas operacji prowadzonych w latach 1812–1814. Zorganizo-
wano wówczas trzy dywizjony dragonów sztabowych, rozwiązane
w 1816 r., dwa dywizjony dragonów sztabowych Landwery i jedną
specjalną jednostkę działającą na rzecz kwatery głównej, tzw. Boten-
meister-Corps, złożoną z podoficerów23. Kolejne dwa dywizjony dra-
gonów sztabowych powołano podczas Wiosny Ludów, wojny krym-
skiej, kiedy to również sformowano dwa dywizjony i dwa mniejsze
oddziały, oraz w trakcie wojny 1859 r. – cztery dywizjony.
Podczas wojny 1866 r. oraz podboju Bośni i Hercegowiny w 1878 r.
nie tworzono już takich jednostek, natomiast każdemu dowództwu
korpusu przydzielano po jednym plutonie jazdy, wydzielonym z re-
gularnych pułków24.
W wyniku reformy wojskowej z 1868 r. do istniejącej wspólnej
armii austro-węgierskiej został dodany nowy element siły zbrojnej
w postaci austriackiej i węgierskiej obrony krajowej, czyli Landwery
i Honwedu. Utworzenie tej części wojsk, podległych administracyj-
nie nie wspólnemu austro-węgierskiemu Ministerstwu Wojny, a od-
rębnym ministerstwom obrony krajowej w Wiedniu i Budapeszcie,
było rezultatem żądań polityków węgierskich. Domagali się oni po-
czątkowo podziału wojsk na austriackie i węgierskie, a gdy ten po-
stulat okazał się niemożliwy do spełnienia, zorganizowania wojsk
drugiego rzutu o charakterze milicyjnym i kadrowym, które miały
podlegać odrębnym rządom, czyli węgierskiemu i austriackiemu.

23
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/2, s. 937, 940–944.
24
Ibidem, s. 945–950.
278 MICHAŁ BACZKOWSKI

W rezultacie zawartej ugody rząd austriacki oraz Sztab General-

ny rozpoczęły powolne prace mające na celu powołanie austriackiej
Landwery. Władze uważały początkowo tę część siły zbrojnej za ele-
ment całkowicie zbędny, w związku z czym skąpiły zarówno środ-
ków finansowych, jak i odpowiednich kadr do wystawienia oddzia-
łów. Rozporządzenie z 1870 r. wprowadzało możliwość sformowania
w Austrii 25 szwadronów kadrowych Landwery, 13 ułańskich i 12 dra-
gońskich, do których w 1872 r. miał dołączyć szwadron strzelców
konnych z Dalmacji, a w 1874 r. z Tyrolu. Znacznie szybciej postę-
powały prace organizacyjne na Węgrzech, gdzie w 1869 r. powoła-
no 32 szwadrony kawalerii, których liczbę zwiększono po dwóch la-
tach do 4025.
Dalszy rozwój tej części kawalerii monarchii dualistycznej prze-
biegał nadal niesymetrycznie. W Austrii dopiero w latach 1883–
–1885, na bazie wspomnianych szwadronów, zorganizowano bo-
wiem sześć kadrowych regimentów jazdy Landwery, mianowicie trzy
ułańskie i tyleż dragońskich. Po upływie kolejnej dekady rząd au-
striacki podjął decyzję, wymuszoną przez Sztab Generalny, o prze-
kształceniu Landwery z kadrowej milicji w wojsko stałe drugiego
rzutu. W rezultacie w 1894 r. przekształcono sześć kadrowych re-
gimentów jazdy w sześć regimentów ułanów Landwery. W skład
każdego wchodził sztab, kadra plutonu pionierów, dwa sztaby dy-
wizjonów oraz sześć szwadronów i kadra zapasowa dla kolejnego
szwadronu. Stan pokojowy każdego szwadronu miał wynieść czte-
rech oficerów i 65 szeregowych, a całego regimentu na stopie pokojo-
wej 465 osób i 331 koni. Etat wojenny został określony na 912 ofice-
rów i szeregowych, czyli identycznie jak w regularnych pułkach jazdy
wspólnej części sił zbrojnych. Ponadto w Dalmacji i w Tyrolu istnia-
ły dwa szwadrony strzelców konnych, liczące 45 oficerów i żołnierzy
na stopie pokojowej. Ten ostatni przekształcono w 1889 r. w dywi-
zjon, składający się z 94 żołnierzy26.
Szwadrony jazdy węgierskiej, a więc Honwedu, już w 1874 r. zo-
stały scalone w 10 regimentów kadrowych, a w 1877 r. aktywowane
w bardzo zredukowanych stanach osobowych wynoszących 39 ofi-
cerów i szeregowych oraz 18 koni na szwadron. Na mocy decyzji ce-
sarskich regimenty te uzyskały w latach 1880–1882 nazwę huzar-

25
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 5, Wien 1903, s. 343–344, 447–448, 539.
26
Ibidem, s. 448–451, 568.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 279

skich. Poza tym w 1889 r. zwiększono liczbę szwadronów z czterech

do sześciu na każdy oddział oraz podniesiono ich stany osobowe do
51 oficerów i żołnierzy na szwadron. W wyniku kolejnych zmian
przeprowadzonych w latach 1894, 1897 i 1901 stany pokojowe wę-
gierskich regimentów Honwedu osiągnęły 459 oficerów i żołnierzy
w każdej istniejącej jednostce. Etat wojenny szwadronów miał wy-
nieść 171 osób i 161 koni, a całego zmobilizowanego pułku 1538 ofi-
cerów i żołnierzy27.
W wyniku tych przekształceń oraz rezultatów reformy systemu
poboru przeprowadzonej w 1912 r. regimenty kawalerii Landwery
i Honwedu stały się podobne do regimentów jazdy regularnej armii.
Pod względem uzbrojenia, wyposażenia nie ustępowały tym ostat-
nim, a ponadto zostały przewidziane do użycia w wypadku wojny na
identycznych zasadach jak dotychczasowe jednostki liniowe. Na po-
czątku drugiej dekady XX w. pułk kawalerii armii regularnej liczył
bowiem 41 oficerów i 1020 szeregowych, względnie wraz z kadrą za-
pasową 45 oficerów i 1083 szeregowych. Natomiast regiment kawale-
rii Landwery tworzyło 54 oficerów i 564 szeregowych – również z ka-
drą zapasową28.
Łącznie przed wybuchem I wojny światowej na całość kawalerii
dualistycznej monarchii składało się 58 regimentów jazdy, z czego 42,
mianowicie 15 dragonów, 16 huzarów i 11 ułanów, przypadały na
pułki liniowe, a 16 na regimenty Honwedu i Landwery – 10 huzarów
i sześć ułanów. Do tej liczby należy jeszcze doliczyć dywizjon tyrol-
skich i szwadron dalmatyńskich strzelców konnych. Podczas mobili-
zacji latem 1914 r. armia austro-węgierska wystawiła nadto 10 wę-
gierskich pułków huzarów Landszturmu, po trzy szwadrony każdy,
w wyniku czego liczba regimentów kawalerii wzrosła do 68. Łącznie
zmobilizowano 425 szwadronów jazdy (w tym 383 polowych i 42 re-
zerwowe, traktowane jako siódme w ramach pułków liniowych) oraz
22 oddziały karabinów maszynowych jazdy, liczące łącznie 76 500 ka-
walerzystów29.

27
Ibidem, s. 540–542; Die Habsburgermonarchie..., s. 655–657.
28
K. Glückmann, Das Heerwesen der österreichisch-ungarischen Monarchie, Wien
1911, s. 99, 106.
29
Österreich-Ungarns letzter Krieg, Bd. 1, hrsg. von E. Glaise-Horstenau, Wien
1931, s. 79–80; F. Franek, Die Entwicklung der öst.-ung. Wehrmacht in den ersten zwei
Kriegsjahren, Ergänzungsheft 5 zum Werke „Österreich-Ungarns letzter Krieg”, Wien
1933, s. 26, tab. 7.
280 MICHAŁ BACZKOWSKI

Kawaleria pod względem liczebnym stanowiła drugą, po piecho-

cie, broń armii najpierw austriackiej, a następnie austro-węgierskiej.
W pierwszej połowie XIX w. w jeździe służyło około 40 000 oficerów
i szeregowych. W latach 1870–1905 średnioroczne stany osobowe
jazdy oscylowały między 42 317 a 47 896 żołnierzy. Jedynie w 1870 r.
wyniosły zaledwie 37 445 ludzi. W ujęciu procentowym stanowi-
ło to od 14,9 do 16,5% całości regularnych sił zbrojnych30. Odsetek
żołnierzy służących w formacjach jazdy w stosunku do pozostałych
rodzajów broni armii austriackiej był zatem na początku XX w. zbli-
żony, a nawet nieco wyższy od etatu obowiązującego w ostatnich de-
kadach XVIII w.
Dopiero rezultat mobilizacji wojennej w lipcu i sierpniu 1914 r.
całkowicie zmienił dotychczasową pozycję jazdy w ramach całej ar-
mii austro-wegierskiej. Zgodnie z wcześniejszymi planami wystawi-
ła ona wówczas 383 szwadrony liniowe i 42 rezerwowe oraz 22 od-
działy karabinów maszynowych. Jednakże w wyniku gwałtownego
wzrostu liczby oddziałów oraz powiększenia stanów osobowych for-
macji piechoty, a także artylerii, artylerii fortecznej, pododdziałów
saperów oraz wojsk technicznych odsetek kawalerzystów w całości
lądowych sił zbrojnych zmalał do zaledwie 5,4% całości zmobilizo-
wanych wojsk. Na stopie wojennej jazda zdecydowanie ustępowała
oddziałom artylerii pod względem liczby żołnierzy.
Wkrótce też okazało się, że kawaleria zaczyna stanowić zbęd-
ny balast w ramach cesarsko-królewskiej armii. Dlatego w trakcie
I wojny światowej liczba szwadronów jazdy systematycznie mala-
ła. W maju 1916 r. wynosiła jeszcze 345 szwadronów oraz kolejne
osiem szwadronów z Legionów Polskich31. Jednak część z nich roz-

30
S. Szuro, Ludność wojskowa Austro-Węgier rekrutująca się i stacjonująca na tere-
nie Galicji w latach 1869–1913, Kraków 1990, s. 46–50.
31
Na temat ich dziejów zob. chociażby: B. Merwin, Legiony w boju 1914. II Bry-
gada w Karpatach, t. 1, Kraków 1915; idem, Legiony w boju 1915. II Brygada na Bu-
kowinie i pograniczu Besarabii, t. 2, Kraków 1915; A. Mniszek, K. Rudnicki, Zarys
historii wojennej 2-go Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich, Warszawa 1929; J. Karcz,
W. Kryński, Zarys historii wojennej 1-go Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, War-
szawa 1931; J. Smoleński, 1 Pułk Ułanów Leg. Pol. Beliny im. Józefa Piłsudskiego w dzie-
jach odrodzonej kawalerii polskiej, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn)
1964, t. 5, nr 35; ibidem, A. J. Dąbrowski, 2 Pułk Ułanów Legionów Polskich; Pierw-
szy Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego 1914–1945, Londyn 1987; M. Klimecki,
W. Klimczak, Legiony Polskie, Warszawa 1990; S. Czerep, II Brygada Legionów Pol-
skich, Warszawa 1991; W. Milewska, J. T. Nowak, M. Zientara, Legiony Polskie 1914–
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 281

wiązano lub spieszono. W zamian za to w dywizjach kawalerii przy-

stąpiono do organizacji oddziałów piechoty, złożonych z dawnych
jeźdźców. W kwietniu 1915 r. zredukowano stany osobowe szwadro-
nów ze 150 do 108 żołnierzy, natomiast w lutym 1916 r. zmniejszo-
no liczbę szwadronów przypadających na pułk z sześciu do czterech.
Część żołnierzy pozbawiono koni, tworząc z nich pododdziały piesze
jazdy32. Działo się tak, gdyż kawaleria, skierowana zresztą do walk
pieszych o charakterze pozycyjnym, radykalnie traciła na znaczeniu.
W końcu czerwca 1916 r. służyło w niej 55 786 oficerów i szerego-
wych, co stanowiło tylko 3,6% całości sił zbrojnych33.
Jako drugorzędna broń w tak zredukowanej formie jazda, najczę-
ściej spieszona, przetrwała do końca wojny34. W 1916 r. dowódz-
two armii podjęło decyzję o rozpoczęciu przekształcenia regimen-

–1918. Zarys historii militarnej i politycznej, Kraków 1998; P. Hubiak, Belina i jego
ułani, oprac. not biograficznych K. Stepan, Kraków 2003; W. Gogan, Szwoleżerowie
Rokitniańscy. Dzieje 2 Pułku Ułanów Legionów Polskich i 2 Pułku Szwoleżerów Ro-
kitniańskich, Pelplin 2005. Poza tym należy także pamiętać o istniejących wówczas
dwóch sotniach (szwadronach) kawalerii przy walczącym, podobnie jak Legiony
Polskie, u boku armii austro-węgierskiej Legionie Ukraińskich Strzelców Siczowych
– szerzej zob. choćby: С. Рипецький, Українське Січове Стрілецтво, Львів 1995;
В. Верига, Визвольні змагання в Україні 1914–1923 рр. у 2-х томах, т. 2, Львів
1998; М. В. Лазарович, Легіон Українських Січових Стрільців: формуванния,
ідея, боротьба, Тернопіль 2005 (przyp. red. A. S.).
32
Zob. także: A. Pragłowski, Od Wiednia do Londynu. Wspomnienia, Lon-
dyn 1968; P. Żaba, Wspomnienia z lat ubiegłych (od 1864 do 1937), wprowadzenie
i oprac. naukowe wspomnień P. S. Szlezyngier, Kraków 2009 (przyp. red. A. S.).
33
Österreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 80; F. Franek, op. cit., s. 26–27, tab. 7.
Według szacunków stanów osobowych samych jednostek bojowych, liczba jeźdźców
w armii austro-węgierskiej (co nie jest tożsame z liczbą żołnierzy formacji kawale-
rii) wynosiła w sierpniu 1914 r. 94 000 ludzi, 1 I 1915 r. 40 000 żołnierzy, 1 I 1916 r.
51 000, 1 V 1916 r. 35 000 ludzi, a 1 VIII 1916 r. już tylko 27 000 oficerów i szere-
gowych – zob. F. Franek, op. cit., s. 15.
34
Warto tutaj pamiętać, że podobnie było wówczas w armiach cesarskich Nie-
miec oraz francuskiej i brytyjskiej, a nawet w armii rosyjskiej, gdzie także malało
znaczenie i liczebność konnicy – szerzej na ten temat zob. chociażby: Б. М. Шапош-
ников, Конница. Кавалерийские очерки, Москва 1923; М. Баторский, Служба
конницы, Москва 1925; В. Н. Гатовский, Конница. Свойства и средства. Строи
и порядки, Москва 1925; А. Н. Суворов, Тактика в примерах, Москва 1926; В. Ми-
кулин, Комбинированный бой конницы, Москва 1928; Ю. Ю. Ненахов, Кавале-
рия на полях сражений XX века: 1900–1920 гг., Минск 2004; A. Satter, Die Deu-
tsche Kavallerie im Ersten Weltkrieg, Norderstedt 2004; В. И. Корнеев, Соединения
конницы русской армии 1810–1917, Москва 2007; S. Badsey, Doctrine and Reform
in the British Cavalry 1880–1918, Aldershot 2008; М. Оськин, Крах конного блиц-
крига. Кавалерия в Первой Мировой Войне, Москва 2009; A. Smoliński, Organiza-
282 MICHAŁ BACZKOWSKI

tów jazdy w regimenty kawalerii pieszej („Kavallerie Regiment zu

Fuss”). Oddziały takie miały składać się ze sztabu liczącego 71 żoł-
nierzy, sztabów dywizjonowych (58 żołnierzy) oraz z ośmiu szwadro-
nów pieszych – w sumie 1640 żołnierzy, dwóch szwadronów kara-
binów maszynowych (334 żołnierzy), szwadronu technicznego (172
żołnierzy), oddziału telefonicznego (79 żołnierzy), plutonu artylerii
(29 żołnierzy) i plutonu jazdy liczącego 27 żołnierzy. Stan tak zorga-
nizowanego regimentu miał wynosić 68 oficerów i 2342 podofice-
rów i szeregowców, 419 koni, głównie pociągowych, i 85 wozów35.
W praktyce zmiany te oznaczały kres formacji kawaleryjskich w ar-
mii austro-węgierskiej.

2. FORMACJE NIEREGULARNE I OCHOTNICZE

Cechą charakterystyczną wojskowości austriackiej było wystawia-

nie różnych formacji wojskowych o charakterze ochotniczym i nie-
regularnym, milicji chłopskich i mieszczańskich, pułków najemnych,
a nawet pospolitego ruszenia powoływanego pod broń na czas zagro-
żenia zewnętrznego oraz w trakcie działań wojennych. Oddziały te
miały najrozmaitszy status prawny, a składały się z żołnierzy zupełnie
różnych narodowości, a nawet przynależności państwowej. Niesłycha-
nie zróżnicowany był także ich potencjał bojowy, uzbrojenie, umundu-
rowanie i wyszkolenie. Po zakończeniu kampanii formacje te na ogół
rozpuszczano, chociaż niewielką część z nich, zazwyczaj wyróżnia-
jącą się pod względem czysto militarnym, zatrzymywano na sta-
łe i po dokonaniu niezbędnej reorganizacji wciągano na etat armii.
Biorąc pod uwagę liczebność, największą rolę odgrywało węgier-
skie pospolite ruszenie, określane mianem „powstania” lub (najczę-
ściej) „insurekcji”. Legitymowało się ono rzecz jasna rodowodem
średniowiecznym, a obowiązek stawiennictwa spadał na szlach-
tę i duchowieństwo, w tym ostatnim przypadku za pośrednictwem
zastępców. W realiach przełomu XVIII i XIX w. ten sposób organi-
zacji siły zbrojnej, wyłącznie do obrony kraju, był już całkowitym
anachronizmem, niemniej jednak doraźnie zwiększał poczucie bez-

cja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej armii Impe-
rium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie I wojny światowej... (przyp. red. A. S.).
35
KA, Neue Feldakten (dalej cyt. NFA), karton 3202 (21. Kav. Brig.), pismo
z 2 VI 1916 r.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 283

pieczeństwa, zwłaszcza na dalekim zapleczu frontu, gdzie umożliwiał

wycofanie formacji regularnych. Pod względem organizacyjnym „in-
surekcja” stanowiła odrębną siłę zbrojną, której nie należało łączyć
z formacjami regularnymi, a uzyskane w niej stopnie oficerskie nie
były uznawane w armii stałej. Na mocy rozporządzenia z 1807 r. do
służby konnej została zobligowana jedynie bogatsza szlachta, legity-
mująca się odpowiednim majątkiem, co stanowiło zapowiedź istot-
nego ograniczenia rozmiarów „insurekcji” konnej.
Decyzję o powołaniu „insurekcji” węgierskiej podjęto w końco-
wej fazie I wojny koalicyjnej, gdy zwycięskie wojska Napoleona Bo-
napartego wdarły się w Alpy. Podlegała ona palatynowi Węgier, ar-
cyksięciu Józefowi, który zdołał do końca maja 1797 r. zgromadzić
mieszany korpus kawaleryjsko-pieszy, tworzony przez 91 szwadro-
nów kawalerii, liczących łącznie 12 172 „powstańców”. Ze względu
na zawarcie rozejmu niesformowany w pełni korpus został rozpusz-
czony. Kolejny raz powołano wojska insurekcyjne w 1800 r. Plano-
wano wystawić wówczas 10 000 jeźdźców. Nową armię insurekcyjną,
w skład której miało wejść osiem regimentów kawalerii, zorganizo-
wano jesienią 1805 r., jednakże nie zdołano jej sformować przed klę-
ską poniesioną pod Austerlitz.
Wkrótce rozwój sytuacji politycznej pozwolił na zweryfikowa-
nie faktycznej wartości tej siły zbrojnej. W trakcie kampanii 1809 r.
państwo habsburskie poczyniło ogromne wysiłki w celu pomnożenia
swojej armii. Wykorzystano do tego wszystkie możliwe środki, od-
wołując się także do patriotyzmu wielonarodowościowych mieszkań-
ców monarchii. W trakcie wojny zdołano wystawić 16 regimentów
huzarów „insurekcyjnych” oraz, na koszt poszczególnych magnatów,
sześć dywizjonów, które wcielono do regularnych pułków huzarów.
Z terenów Chorwacji wystawiono ponadto dwa pułki jazdy, a z Sied-
miogrodu jeszcze jeden. Zorganizowane wówczas oddziały wzięły
udział w regularnych walkach, niemniej ich fatalna postawa w prze-
granej bitwie pod Raab i w potyczkach pod Preszburgiem wystawi-
ła jak najgorsze świadectwo tej zupełnie przebrzmiałej już strukturze
wojskowej36. Doświadczenia te przyniosły w zasadzie kres idei zwo-
ływania „insurekcji” w wielkim stylu.

36
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 5, s. 188–190; F. von Purschka, op. cit., s. 195–
–196; G. Rothenberg, Napoleon’s great Adversaries. The Archduke Charles and the Aus-
trian Army, 1792–1814, London 1982, s. 157.
284 MICHAŁ BACZKOWSKI

W późniejszym czasie powoływano jedynie drobne oddziały ka-

walerii o charakterze pospolitego ruszenia w okresie wojny z Węgra-
mi w 1848 i 1849 r., głównie w Siedmiogrodzie z ludności rumuń-
skiej, które jednakże nie odegrały niemal żadnej roli37.
W trakcie wojen z rewolucyjną Francją w składzie armii habs-
burskiej znalazły się tymczasowo różne oddziały starszej prowenien-
cji i obcego pochodzenia. Dnia 1 lutego 1793 r. na mocy reskryp-
tu Nadwornej Rady Wojennej przejęto na utrzymanie i de facto na
etat armii cesarskiej francuskie pułki rojalistyczne, mianowicie Royal
Allemand (dragoński), Saxe (huzarski) i Bercsenyi (huzarski). Były
to jednostki o słabych stanach osobowych, stanowiące część fran-
cuskich wojsk emigracyjnych. Po zakończeniu I wojny koalicyjnej
zostały rozwiązane, a ich szwadrony wcielono do nowych regimen-
tów kirasjerów i dragonów. Analogiczny los spotkał dywizjony jazdy
wchodzące w skład rojalistycznego Legionu Burbońskiego38. Szcze-
gólną jednostkę stanowił dywizjon dragonów würzburskich, będący
częścią kontyngentu wojsk tamtejszego biskupstwa na służbie cesar-
skiej w latach 1790–1797. Po zakończeniu I wojny koalicyjnej zo-
stał on zwrócony swojemu władcy terytorialnemu. Oddział ten pod
względem prawnym miał status jednostki wynajętej39.
W okresie wojen napoleońskich szereg oddziałów kawalerii wy-
stawiono, jako ochotnicze, jedynie na czas trwania działań militar-
nych. Nadano im urzędową nazwę „korpusy ochotnicze” (Freicorps).
Faktycznie odpowiadały one bądź regimentom, bądź dywizjonom,
a nawet pojedynczym szwadronom. Część z nich była samodzielna
pod względem organizacyjnym, inne zaś wchodziły w skład miesza-
nych formacji pieszo-kawaleryjskich, jako wydzielone pododdziały.
Do ważniejszych można zaliczyć ochotniczy pułk ułanów Degelman-
na (1790–1798), przekształcony następnie w regularny 2 Regiment
Ułanów. Na etacie cesarskim znalazły się przejściowo także inne, im-
prowizowane formacje cudzoziemskie: szwadron kawalerii Freicorp-
su Anhalt-Zerbst (1797–1798), dywizjon jazdy (ułańsko-huzarski,
złożony z emigrantów francuskich) Freicorpsu Carneville’a (1797–
–1798), pułk strzelców konnych Bussy’ego (biskupstwa Paderborn
i Hildesheim, 1797–1798) oraz pułk huzarów Rohan (złożony z emi-

37
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 5, s. 190–191.
38
Idem, Geschichte..., Bd. 3/2, s. 807–810.
39
Ibidem, s. 964; R. Bielecki, op. cit., s. 72–73, 118.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 285

grantów francuskich, 1797–1798). Służyły one podczas I wojny koali-

cyjnej na żołdzie cesarskim, lecz pozostawały poza strukturami armii
habsburskiej. Po jej zakończeniu weszły na etat austriacki, a w czerw-
cu 1798 r. utworzono z nich regularny pułk strzelców konnych, któ-
ry jednak w 1801 r. został rozwiązany40.
Z innych jednostek można wymienić: istniejący w latach 1793–
–1798 chorwacko-slawoński regiment ochotniczy, przekształco-
ny w 12 Pułk Huzarów Granicznych, oraz powstałe w 1809 r.: gali-
cyjski pułk kozaków, wraz ze śląskim dywizjonem huzarów, liczący
cztery szwadrony oddział arnautów „insurekcji” bukowińskiej, rów-
nież czteroszwadronowy oddział huzarów siedmiogrodzkich, dywi-
zjon kawalerii wiedeńskiej, oddziały kawalerii Legionu Frankijskiego
i Carneville’a, ostatecznie nieskompletowany pułk dragonów cze-
skich, a także walczący w latach 1813–1814 pułk huzarów Legionu
Westfalskiego oraz tworzony w 1814 r., jednak ostatecznie nieskom-
pletowany, pułk kozaków41.
Niewielką liczbę jednostek ochotniczych wystawiono też podczas
kolejnych wojen. W praktyce nie miały one jednak większego znacze-
nia ani militarnego, ani politycznego, a były raczej dowodem lojali-
zmu niektórych grup ludności, szczególnie prowincjonalnych urzęd-
ników monarchii. W 1848 r. wystawiono dywizjon ułanów serb-
skich. W rok później został on jednak rozwiązany.
W 1857 r. Franciszek Józef I wydał specjalny statut dotyczący po-
woływania jazdy nieregularnej na wypadek wojny, ale nie odegrał
on w praktyce niemal żadnej roli. Podczas wojny z Francją i Sardynią
w 1859 r. utworzono dziewięć dywizjonów huzarów u boku pułków
piechoty granicznej, które następnie rozwiązano i wcielono do regu-
larnych regimentów huzarów. W tym przypadku można mówić raczej
o zorganizowanej rekrutacji niż o ochotniczym werbunku. Wreszcie
– w trakcie wojny 1866 r. powstały: galicyjski pułk krakusów, który
w praktyce liczył jeden dywizjon, oraz ochotniczy szwadron węgier-
ski. Obie formacje nie zostały nigdy ostatecznie skompletowane i zo-

40
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/2, s. 741–742, 921–922, 924; R. Ottenfeld,
O. Teuber, op. cit., s. 267–268, 286.
41
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/2, s. 923–928. Mniejsze i zupełnie efeme-
ryczne jednostki pominięto. Luźno związane z armią austriacką były nadto walczą-
ce w kampanii 1809 r. oddziały kawalerii Legionu Heskiego i Brunszwickiego – sze-
rzej zob. A. Ernstberger, Die Deutschen Freikorps 1809 in Böhmen, Prag 1942, s. 84,
262–263, 348.
286 MICHAŁ BACZKOWSKI

stały szybko rozwiązane42. Natomiast wystawiony wówczas „ochot-

niczy regiment ułanów”, od 1862 r. noszący nr „13”, nie miał wiele
wspólnego z jednostką ochotniczą, gdyż został utworzony z wydzie-
lonych dywizjonów pochodzących z innych, regularnych regimen-
tów ułańskich, uzupełnionych w wyniku werbunku i przymusowej
rekrutacji.

3. UZBROJENIE I UMUNDUROWANIE

W końcu XVIII w. przepisano pułkom kawalerii barwę białą dla kur-

tek w formacjach kirasjerów, karabinierów i dragonów, barwę zielo-
ną dla szwoleżerów, a błękitną, względnie zieloną, dla huzarów. Tę
ostatnią barwę przejęli także formowani później ułani. Poszczególne ro-
dzaje jazdy różniły się krojem mundurów i częściowo uzbrojeniem.
Dragoni i kirasjerzy nosili jednorzędowe kurtki, huzarzy dolma-
ny i mentyki z szamerowanymi pętlicami, ułani dwurzędowe kurt-
ki polskiego kroju z barwnymi wyłogami. Dochodził do tego jeszcze
płaszcz. Zróżnicowane były nakrycia głowy. Obok kirasjerskich i dra-
gońskich dwurożnych kapeluszy występowały szwoleżerskie kaszkie-
ty, huzarskie czaka i ułańskie konfederatki.
Uzbrojenie ochronne w postaci stalowego napierśnika i skórza-
nego hełmu mieli jedynie kirasjerzy i karabinierzy. Uzbrojenie kawa-
lerzystów tzw. pułków niemieckich składało się z karabinka model
1770 r., względnie nowszego modelu 1789 r., oraz pałasza. Natomiast
węgierscy huzarzy oprócz karabinków używali szabli. Szeregowcy re-
gimentów „niemieckich” po zakończeniu I wojny koalicyjnej otrzy-
mali w 1798 r. hełmy w miejsce dotychczasowych kapeluszy.
Zaczęto także wprowadzać wówczas zielone kurtki w pułkach
dragońskich. W praktyce jednak, z uwagi na nieustanne reorganiza-
cje i przekształcanie pułków, np. ze szwoleżerskich w dragońskie, za-
panował prawdziwy chaos w kwestii umundurowania. Znaczna część
kadry oficerskiej stawiała zdecydowany opór zmianie barwy ubioru,
co przeciągało całą procedurę na długie lata. Ostatecznie po 1805 r.
dragoni odzyskali białe mundury, natomiast połowa pułków szwole-

42
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 81–82; Bd. 3/2, s. 803, 929–933.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 287

żerów nosiła białe, a druga połowa zielone kurtki. Przepisy munduro-

we zostały częściowo ujednolicone w rozporządzeniu z 1811 r.43
Analogiczny problem dotyczył uzbrojenia, gdy zaczęto wprowa-
dzać nowy rodzaj broni palnej, mianowicie karabin wzór 1798. For-
macje dragonów wyposażono w długi na 132 cm karabin, a huzarów,
ułanów i strzelców w krótki, gdyż mierzący tylko 84 cm długości, ka-
rabinek. Pozostałe zaś formacje zaopatrzono wtedy w nowe pistolety
kawaleryjskie. Niemniej jeszcze długo równolegle, obok nowej, uży-
wano też broni starej. Poza tym regimenty ułanów, jako jedyne, po-
siadały lance44.
Większych zmian w uzbrojeniu i wyposażeniu kawalerii doko-
nano po zakończeniu wojen napoleońskich. W 1825 r. ujednolico-
no bowiem broń palną regimentów jazdy, co polegało na zastąpieniu
długich karabinów dragonów krótkimi karabinkami jazdy. W latach
1827–1828, a następnie w okresie 1836–1840 nieznacznie zmody-
fikowano umundurowanie regimentów jazdy. Wprowadzono m.in.
nowe modele hełmów w regimentach „niemieckich”, nowe czaka
dla huzarów i nowy fason czapki ułańskiej oraz kaszkiety obozowe.
Począwszy od 1842 r., rozpoczęto przezbrajanie części jednostek
w karabiny systemu Kammera, a już w dwa lata później wprowadzo-
no karabiny z zamkami systemu Augustina. Wreszcie w 1845 r. ujed-
nolicono szable ciężkiej i lekkiej jazdy45.
Po zakończeniu Wiosny Ludów w dziedzinie uzbrojenia zapano-
wał nieprawdopodobny chaos. Władze wojskowe wydawały co parę
miesięcy nowe rozporządzenia, które to wycofywały z użycia do-
tychczasowe karabinki i sztucery na rzecz pistoletów, to nakazywa-
ły wprowadzić do uzbrojenia obok karabinków także pistolety, a na-
wet zwiększyć liczbę tych ostatnich do dwóch w przypadku jeźdźców

43
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury,
zob. także: P. Haythornthwaite, B. Fosten – illustrator, Austrian Army of the Napole-
onic Wars (2): Cavalry, Oxford 1999; P. Haythornthwaite, B. Younghusband – illu-
strator, The Austrian Army 1740–80 (1): Cavalry, Oxford 2005; D. Hollins, D. Pavlo-
vic – illustrator, Austrian Frontier Troops 1740–98, Oxford 2005; R. von Ottenfeld,
R. Gronský – tekst, Rakouská armadá za napoleonských válek 1792–1815, Ostrava
2005 (przyp. red. A. S.).
44
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 287–288, 410–411; A. von Wrede, Geschich-
te..., Bd. 3/1, s. 26; G. Förster, P. Hoch, R. Müller, Uniformen europäischen Armeen,
Berlin 1978, s. 102–103, 148–149; G. Rothenberg, op. cit., s. 26.
45
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 414–441; A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1,
s. 28–29; F. von Purschka, op. cit., s. 237–239.
288 MICHAŁ BACZKOWSKI

wyposażonych dotychczas tylko w jedną sztukę broni palnej. Gene-

ralnie widoczne było usilne dążenie do zwiększenia siły ognia ka-
walerii. Od 1857 r. zaczęto sukcesywnie zaopatrywać ją w karabiny
kapiszonowe systemu Lorenza, a wkrótce później w analogiczne pi-
stolety, po czym w 1860 r. podjęto decyzję o całkowitej rezygnacji
z wyposażenia jazdy w karabiny46.
Umundurowanie jazdy austriackiej prezentowało się bardzo barw-
nie i niejednolicie, a przy tym nie zawsze regulaminowo. W wyniku
kolejnych przekształceń pułków w latach 1851 i 1860, które zmienia-
ły regimenty szwoleżerów w dragonów, a następnie część oddziałów
dragonów w regimenty kirasjerów, nie udało się zachować barw prze-
pisanych dla poszczególnych formacji. „Nowe” pułki wchodziły do
służby ze swoimi starymi mundurami. W rezultacie regimenty drago-
nów posiadały kurtki białe, zielone i niebieskie.
Niewielkiej zmianie uległ również kształt mundurów ułańskich,
których kurtki oficjalnie nazywano „ułankami”. Dla oficerów zróż-
nicowano nadto ich krój w zależności od munduru letniego i zimo-
wego. W latach 1862–1865 wprowadzono w formacjach ułańskich
nowe nakrycie głowy w postaci niskiej konfederatki (tatarki) oraz
nową kurtkę – jasnobłękitną, jednorzędową ułankę bez tzw. rewer-
su, czyli bez dotychczasowych barwnych wyłogów47. Przemunduro-
wanie udało się zakończyć w 1867 r.48
Bardzo poważne zmiany nastąpiły w latach sześćdziesiątych XIX w.
Pod wpływem rosnącego znaczenia broni palnej nie tylko zrezygno-
wano z wyposażenia kirasjerów w pancerze, lecz nadto regimenty
wyposażono w jednolite szable oraz ponownie zaprowadzono kara-
biny, tym razem odtylcowe, systemu Werndla. Podoficerów wyekwi-
powano w pistolety, zastępowane stopniowo rewolwerami.
Dokonano także poważnych modyfikacji w umundurowaniu.
Wycofano z użycia barwne mundury, a przede wszystkim charaktery-
styczne białe kurtki dragonów. Jednolitym kolorem obowiązującym
w kawalerii stał się jasnobłękitny. Zaprowadzono także identyczne
spodnie kawaleryjskie kroju niemieckiego w kolorze czerwonym.
Żołnierzy wyposażono w wysokie buty typu niemieckiego w puł-

46
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 33, 36.
47
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury,
zob. również D. Pavlovic, The Austrian Army 1836–66 (2): Cavalry, Oxford 2005
(przyp. red. A. S.).
48
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 517–545.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 289

kach dragonów i ułanów oraz typu węgierskiego w regimentach hu-

zarów. Zróżnicowane w kroju pozostały kurtki. Dragoni używali
kurtek jednorzędowych, huzarzy kurtki określanej mianem „attyli”
z charakterystycznymi pętlicami, względnie dwurzędowego dolmanu
(w Honwedzie), natomiast ułani jednorzędowych kurtek – ułanek.
Wierzchnim okryciem kawalerzystów był kożuszek o niejednolitym
kroju. Dodatkowy element umundurowania stanowił ciemnobrązo-
wy płaszcz zimowy, którego krój był wspólny dla całej jazdy. Jako na-
krycie głowy dragoni nadal nosili skórzane hełmy z okuciami, hu-
zarzy czaka ozdobione kitą, a ułani konfederatki – tatarki. Podczas
służby koszarowej powszechnie używano furażerek.
Poszczególne regimenty dragońskie odróżniały się od siebie kolo-
rem wyłogów i guzików, huzarskie kolorem czaka, „attyli” i guzów
do pętlic lub też kolorem czapki, jak w przypadku ułanów. Pułkom
kawalerii, z wyjątkiem 14 Regimentu Dragonów, odebrano także
ich sztandary, które następnie złożono w Muzeum Historii Wojska
w Wiedniu (Heeresgeschichtliches Museum Wien). Ówczesne władze
wojskowe, przytłoczone rezultatami klęsk ostatniej dekady i dążą-
ce do nawiązania współpracy ze środowiskami liberalno-burżuazyj-
nymi oraz różnojęzycznymi elitami wielonarodowościowej monar-
chii, nie miały wiele sentymentu do historycznych nazw, mundurów
i tradycji49.
W kolejnych dziesięcioleciach zmiany umundurowania były sto-
sunkowo niewielkie. W 1876 r. ostatecznie zakończono eksperymen-
ty z nakryciami głowy ułanów, wprowadzając w miejsce tatarki, czyli
konfederatki, tzw. czapkę w postaci owalnego czaka z reliktem roga-
tywki50.
W ostatniej dekadzie XIX w. kawalerzyści uzyskali wreszcie sto-
sunkowo nowoczesną broń. W 1890 r. rozpoczął się proces przezbra-
jania ich w karabiny powtarzalne. Początkowo były to Mannlichery
wzór 1890. Ostatecznie wprowadzono do użycia karabin Mannliche-
ra wzór 1895, w który do pierwszych lat XX w. wyposażono sukce-
sywnie pułki jazdy. Uzbrojono je nadto w jednorodną szablę kawale-
ryjską. Lance znajdujące się tradycyjnie w pułkach ułańskich zostały
najpierw zastąpione przez nieco krótsze piki, a następnie w 1884 r.
49
Die Habsburgermonarchie..., s. 437, 600; C. Pizzighelli, op. cit., s. 154; T. Nowa-
kowski, M. Lewik – rysunki, Armia austro-węgierska 1908–1918, Warszawa 1992,
s. 36–39.
50
C. Pizzighelli, op. cit., s. 161.
290 MICHAŁ BACZKOWSKI

wycofane z użycia. Oficerowie byli wyposażeni najczęściej w re-

wolwery wzór 1870/74, a później w pistolety wzór 1907 typu
Roth-Steyr51.
Znakiem nowoczesności stało się zaprowadzenie w jeździe pod-
oddziałów karabinów maszynowych. W 1895 r. wypróbowano je po
raz pierwszy podczas manewrów, a w latach 1903–1904 zaczęto two-
rzyć stałe pododdziały karabinów maszynowych kawalerii. W latach
1907–1909 sformowano łącznie osiem kawaleryjskich oddziałów ka-
rabinów maszynowych, które planowano użyć w ramach większych
zgrupowań jazdy52.
W pierwszej dekadzie XX w. w Sztabie Generalnym oraz w Mini-
sterstwie Wojny rozpoczęła się dyskusja na temat zmiany umunduro-
wania jazdy. Orędownicy reformy dążyli do zaprowadzenia mundu-
rów w barwie maskującej „hechtgrau”, czemu sprzeciwiali się przez
dłuższy czas arcyksiążę Franciszek Ferdynand oraz generał Rudolf
Brudermann, widząc w tym zamach na tradycje wojskowe cesarsko-
-królewskiej armii oraz zbędny wydatek. Ostatecznie nowe mundury
zaczęto wprowadzać w piechocie w 1908 r. Natomiast dla jazdy nie
zdążono ich przygotować aż do wybuchu I wojny światowej. Dopie-
ro w warunkach wojennych rozpoczęto wyposażanie kawalerii w jed-
nolite furażerki i mundury maskujące w kolorze „feldgrau”53.

51
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 42, 78. Szerzej o tych kwestiach, oprócz
części wcześniej oraz dalej cytowanej literatury, zob. także: H. Müller, H. Kölling,
Europäische Hieb- und Stichwaffen aus der Sammlung des Museums für Deutsche Ge-
schichte, Berlin 1981; H. Müller, F. Kutner, Europäische Helme aus der Sammlung des
Museums für Deutsche Geschichte, Berlin 1984; R. Matuszewski, I. J. Wojciechowski,
Karabin Mannlicher wz. 1895, Warszawa 1986; M. Ch. Ortner, E. Artlieb, Mit blan-
ken Säbel. Österreichisch-ungarische Blankwaffeen von 1848 bis 1918, Wien 2003;
G. Ságvári, The Hungarian Honvéd Army (1868–1918), Vienna 2010 (przyp. red. A. S.).
52
Die Habsburgermonarchie..., s. 437.
53
Ibidem, s. 602–603; T. Nowakowski, M. Lewik, op. cit., s. 47. Ponadto szerzej
o tych kwestiach, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. także: S. Rest,
M. Ch. Ortner, T. Ilming, The Emperor’s Coat in the First World War. Uniforms and
Equipment of the Austro-Hungarian Army from 1914 to 1918, Vienna 2002; S. A. Coil,
Uniforms & Equipment of the Austro-Hungarian Army im World War I. A Study in
Period Photographs. Infantry, Cavalry, Artillery, Eisenbahn, Pioneers, Air Service, Motor
Corps, Atglen 2003; P. Jung, D. Pavlovič – ilustracje, Rakousko-uherská armáda za
první svétové války, Brno 2007 (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 291

4. REKRUTACJA FORMACJI KAWALERII

Zasady poboru do wojska w austriackich krajach dziedzicznych zo-

stały sprecyzowane na mocy dekretu cesarskiego z 1781 r. w sprawie
zaprowadzenia stałych okręgów konskrypcyjnych i rekrutacyjnych
dla 37 „niemieckich” pułków piechoty. Według tych okręgów rekru-
tacyjnych uzupełniano także regimenty kawalerii – wyznaczono dla
nich stosowne obszary, obejmujące zazwyczaj kilka okręgów rekruta-
cyjnych pułków piechoty, z których przydzielano im rekruta. Sytuację
komplikował fakt, że jednocześnie prowadzono werbunek ochotni-
ków w Rzeszy Niemieckiej, a każdy regiment piechoty miał tam wyty-
czony specjalny rejon werbunkowy. Co więcej, wszystkie wspomnia-
ne pułki miały także „pomocnicze okręgi rekrutacyjne”. Regimenty
ułańskie uzupełniano początkowo w drodze werbunku oraz dzięki
przydzielaniu nadwyżki rekruta z pułków piechoty. Dopiero w 1805 r.
zorganizowano dla nich stałe okręgi rekrutacyjne w Galicji. Na od-
rębnych zasadach były uzupełniane regimenty karabinierów, do któ-
rych prowadzono werbunek, względnie przymusową rekrutację, na
terenie całości niemieckich ziem dziedzicznych Habsburgów z wyjąt-
kiem Krainy, Gorycji i Gradiski. Przymusowy pobór nie odbywał się
w Lombardii i w Niderlandach austriackich. W tych ostatnich uzu-
pełniano przez ochotniczy werbunek jeden regiment dragonów.
Jeszcze inaczej kształtowała się sytuacja na Węgrzech, skąd pocho-
dziły wszystkie regimenty huzarów. Formalnie nie wprowadzono tam
konskrypcji, natomiast kraj podzielono na okręgi uzupełnień, przy-
dzielone poszczególnym regimentom piechoty i huzarów. Pod wzglę-
dem prawnym o rocznej wysokości kontyngentu rekruta decydował
sejm węgierski, lecz ten albo akceptował żądania cesarskie, z małymi
wyjątkami jak choćby w 1802 r. oraz w latach dwudziestych XIX w.,
albo też w ogóle nie był zwoływany. W praktyce pułki huzarów po
części uzupełniano w drodze wolnego werbunku, który w razie bra-
ku odpowiedniej liczby ochotników zastępowano przymusowym po-
borem z odpowiednich okręgów rekrutacyjnych54.
Generalnie kawalerię, a szczególnie regimenty karabinierów
i szwoleżerów, postrzegano jako elitę armii. Wysoki poziom mora-

54
H. Kerchnawe, Kavallerieverwendung, Aufklärung und Armeeführung bei der
Hauptarmee in den entscheidenden Tagen vor Leipzig..., s. 10; G. Rothenberg, op. cit.,
s. 71.
292 MICHAŁ BACZKOWSKI

le jazdy miała gwarantować stosowana jak najszerzej zasada wolne-

go werbunku, przy czym do regimentów szwoleżerów starano się po-
zyskać ochotników legitymujących się umiejętnością czytania i pi-
sania55. Natomiast regimenty ułańskie starano się uzupełniać przez
werbunek szlachty galicyjskiej. Przebieg działań wojennych szybko
zweryfikował te założenia. W praktyce wcielano do kawalerii wszel-
kich chętnych, werbowanych w miejscu aktualnego stacjonowania
jednostki, a niedobory uzupełniano przymusowym rekrutem. Znacz-
ny odsetek pozyskanych do służby awanturników, dezerterów oraz
jeńców z obcych armii obniżał poziom kawalerii austriackiej i przy-
czyniał się do zbiegostwa żołnierzy56.
Służba wojskowa poborowych z „krajów niemieckich” była do
1802 r. dożywotnia, przy czym na Węgrzech przepis ten przetrwał
nawet jeszcze dłużej. Ochotnicy cudzoziemcy oraz osoby zwolnio-
ne z obowiązku służby, tzw. niekonskrybowani krajowcy, w prakty-
ce głównie szlachta, duchowieństwo, urzędnicy i profesjonaliści oraz
kupcy, rzemieślnicy, mieszkańcy miast uprzywilejowanych, a także
żonaci i wdowcy opiekujący się małoletnimi dziećmi, podpisywali
tzw. kapitulację, która określała czas trwania służby, najczęściej wy-
noszący 10 lat, ale czasami również sześć bądź osiem, lub obejmują-
cy tylko okres trwania działań wojennych.
W 1802 r. czas trwania służby w formacjach kawalerii rekrutowa-
nych w prowincjach konskrybowanych ustalono na 10 lat, a w 1811 r.
podniesiono do 14 lat. Na Węgrzech 14-letnią służbę wprowadzono
dopiero w 1828 r. Możliwość werbunku ochotników z Rzeszy zakoń-
czyła się po utworzeniu Związku Reńskiego przez Napoleona i roz-
wiązaniu fikcji cesarstwa rzymskiego w 1806 r. Od tego momentu
zdecydowaną większość kawalerii monarchii habsburskiej mieli sta-
nowić jej obywatele.
Na mocy ustawy z 1845 r. czas trwania służby w kawalerii został
obniżony do ośmiu lat. Stopniowej likwidacji ulegały także przywi-
leje prowincjonalne ograniczające możliwość przeprowadzenia po-
boru, zwłaszcza na Węgrzech oraz w krajach alpejskich. Po stłumie-
niu powstania antyhabsburskiego na Węgrzech w latach 1848–1849
rząd wiedeński uzyskał w krajach Korony Świętego Stefana wolną
rękę w sprawie poboru potrzebnego kontyngentu rekruta. Po prze-

55
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 247.
56
L. Drewnicki, Za moich czasów, Warszawa 1971, s. 30–33.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 293

granej wojnie z Prusami czas trwania służby wojskowej został tym-

czasowo skrócony na mocy rozporządzenia cesarza Franciszka Józefa
z 1866 r. do trzech lat, a ostatecznie unormowany w wyniku reformy
wojskowej z 5 grudnia 1868 r. Potwierdzała ona wspomniane już roz-
porządzenie cesarskie dotyczące czasu obowiązkowej służby wojsko-
wej i wprowadzała w całej monarchii powszechny obowiązek służby
wojskowej w wymiarze trzech lat.
Na odrębnych zasadach odbywali służbę poborowi ze zdaną ma-
turą, jako tzw. ochotnicy jednoroczni57. Ci spośród nich, którzy de-
cydowali się na wybór służby w jeździe, mieli obowiązek utrzymania
konia na swój koszt58.
Bardziej skomplikowany był pobór do oddziałów kawalerii Hon-
wedu i Landwery, tworzonych po 1868 r. Początkowo, zarówno na
Węgrzech, jak i w Austrii, miały one charakter kadrowy, a służba
w nich ograniczała się do odbycia kilkutygodniowych ćwiczeń w cią-
gu dwóch lat. Wraz z przekształceniem tych formacji z wojsk milicyj-
nych w jednostki stałe zaczęła w nich obowiązywać dwuletnia służba
wojskowa. Na Węgrzech zaczęto ją wprowadzać już w 1877 r., nato-
miast w Austrii częściowo w 1889 r., a ostatecznie dopiero w 1894 r.
W wyniku reformy wojskowej z 1912 r. czas służby we wszystkich
jednostkach sił zbrojnych Austro-Węgier, a więc we wspólnej armii,
Landwerze i Honwedzie, został zrównany i w przypadku kawalerii
miał wynosić 3 lata59.
Kandydatów na habsburskich kawalerzystów wybierano spo-
śród rekrutów i ochotników o odpowiednich warunkach fizycznych.
W dobie wojen napoleońskich kirasjer musiał mierzyć co najmniej
pięć stóp i sześć cali, czyli około 173 cm, dragon pięć stóp i pięć cali
– około 170 cm, natomiast pozostali jeźdźcy przynajmniej pięć stóp

57
Był to system powszechnie stosowany w tej części Europy, a mianowicie w ar-
mii pruskiej, a potem w armii cesarskich Niemiec, a także w armii carskiej (przyp.
red. A. S.).
58
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 108–110; F. von Purschka, op. cit., s. 289–
–290; R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 340–341. Reformy zasad poboru i czasu
trwania służby wojskowej wprowadzone w pierwszej dekadzie XIX w. przez arcy-
księcia Karola napotykały opór części generalicji, w tym feldmarszałka Karla Macka,
oraz samego cesarza Franciszka II/I. W rezultacie plany skrócenia czasu służby w ar-
mii nie zostały w pełni zrealizowane.
59
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 5, s. 350.
294 MICHAŁ BACZKOWSKI

i cztery cale, a więc około 167 cm60. W kolejnych dekadach starano

się utrzymać te limity. Dopiero wprowadzenie powszechnego obo-
wiązku służby wojskowej w 1868 r. spowodowało zasadnicze zmia-
ny. Drastyczne skrócenie czasu służby i jej umasowienie doprowadzi-
ło do sytuacji, w której komisje rekrutacyjne nie mogły już dowolnie
wybierać między poborowymi, z których część, zwłaszcza z Galicji,
miała bardzo kiepskie warunki fizyczne. Ostatecznie podjęto decy-
zję, że do kawalerii będą przyjmowani rekruci mierzący przynajmniej
155 cm, a nieprzekraczający 178 cm61.
W końcu XVIII w. regimenty kawalerii austriackiej rekrutowały
się przede wszystkim z trzech obszarów, mianowicie z Węgier (hu-
zarzy), Czech (kirasjerzy, dragoni i szwoleżerowie) oraz z krajów nie-
miecko-austriackich (kirasjerzy, dragoni, szwoleżerowie). Na kraje
Korony Świętego Stefana przypadało około 27–29% wszystkich re-
gimentów jazdy, w których służyło około 32–36% wszystkich ka-
walerzystów monarchii habsburskiej. Bardzo słabo reprezentowana
była jazda galicyjska, gdyż pierwszy regularny pułk ułanów utworzo-
no dopiero w 1791 r. Rekrutacji do kawalerii nie prowadzono w za-
sadzie na terenie Niderlandów austriackich. Wyjątek stanowił tutaj
regiment szwoleżerów, wcześniej dragonów nr „31”. Podobnie było
również w przypadku Lombardii oraz Tyrolu i Vorarlbergu, a także
Triestu, Krainy, Gorycji i Gradiski.
Stałe okręgi uzupełnień, względnie werbunku, utworzono dla re-
gimentów jazdy w 1781 r. Na ogół były to obszary ogromne pod
względem terytorialnym. Na przykład całość dziedzicznych ziem
„niemieckich” państwa została określona jako teren rekrutacji dla po-
szczególnych oddziałów, co nie sprzyjało prowadzeniu systematycz-
nego poboru. Dopiero po zakończeniu I wojny koalicyjnej w latach
1798–1799 przeprowadzono reformę okręgów uzupełnień, w wyni-
ku której zmniejszono je do terytoriów pokrywających się na ogół
z poszczególnymi krajami koronnymi, a więc takich jak np. Czechy,
Morawy, Galicja, Dolna Austria itd. W przypadku mniejszych obsza-
rowo krajów decydowano się niekiedy na prowadzenie uzupełnień
z terenu dwóch sąsiadujących ze sobą jednostek terytorialnych, jak
choćby łącznie z Dolnej i Górnej Austrii lub ze Styrii i Karyntii. Bar-

60
H. Kerchnawe, Kavallerieverwendung, Aufklärung und Armeeführung bei der
Hauptarmee in den entscheidenden Tagen vor Leipzig..., s. 10.
61
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 5, s. 452.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 295

dziej precyzyjnie wyznaczono okręgi uzupełnień pułków huzarów,

i to już w 1781 r. Na ogół pobierały one uzupełnienie z okręgów re-
krutacyjnych odpowiednich węgierskich pułków piechoty.
Wojny napoleońskie doprowadziły do pewnych zmian w rekruta-
cji oddziałów kawalerii. Przede wszystkim znacznie wzrosła rola Ga-
licji. W 1815 r. z prowincji tej uzupełniano cztery regimenty ułanów
i jeden szwoleżerów, czyli prawie 14% całości jazdy, co i tak oznacza-
ło wielki postęp w stosunku do roku 1792. Na kraje węgierskie przy-
padało ponad 32% kawalerii habsburskiej, na Lombardię 3%, nato-
miast 51% na kraje czesko-austriackie.
Pierwsza połowa XIX w. nie przyniosła poważniejszych prze-
mian wielkości okręgów rekrutacji kawalerii habsburskiej poza skie-
rowaniem do Galicji trzech regimentów: 1 Regimentu Dragonów (od
1860 r. był to 9 Regiment Kirasjerów, a od 1867 r. 9 Regiment Dra-
gonów), 3 Regimentu Dragonów (od 1860 r. był to 11 Regiment Ki-
rasjerów, a od 1867 r. 11 Regiment Dragonów) oraz 6 Regimentu
Szwoleżerów (od 1851 r. był to 10 Regiment Ułanów, w 1873 r. prze-
kształcony w 16 Regiment Huzarów). W wyniku tych przeobrażeń
odsetek jednostek kawalerii rekrutowanych w Galicji wzrósł około
1830 r. do blisko 23%, a pochodzących z krajów czesko-niemieckich
spadł do około 42%62.
Dopiero w 1853 r. przypisano jednostkom kawalerii nowe, z re-
guły znacznie mniejsze okręgi uzupełnień, odpowiadające analogicz-
nym okręgom jednego, dwóch lub trzech regimentów piechoty. Po-
ważniejsze zmiany granic tych okręgów zaszły jeszcze w latach 1857,
1860, 1867 i 1889. Po części były one wywołane koniecznością wy-
znaczenia nowych obszarów rekrutacji dla jednostek uzupełnianych
w północnych Włoszech, których obszary utracono w wyniku wo-
jen 1859 i 1866 r. Chodziło mianowicie o 6 Regiment Ułanów uzu-
pełniany od 1853 r. z terenów lombardzko-weneckich, 7 Regiment
Ułanów uzupełniany od 1857 r. z tych samych ziem oraz 7 Regiment
Szwoleżerów, w 1851 r. przeformowany na 11 Regiment Ułanów, re-
krutowany w Lombardii63.
Na mocy reformy z 1889 r. rekrutację konkretnych pułków kawa-
lerii związano z obszarami okręgów korpusów armii austro-węgier-

62
Obliczenia na podstawie danych o okręgach rekrutacyjnych poszczególnych
pułków kawalerii zamieszczonych w: A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, Bd. 3/2.
63
A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1, s. 339, 343, 359.
296 MICHAŁ BACZKOWSKI

skiej, w myśl parytetu trzech, w ostateczności dwóch pułków jazdy

na jeden korpus. W rezultacie zaplecze rekrutacyjne poszczególnych
regimentów kawalerii ponownie wzrosło, ale zostało jasno zdefinio-
wane istniejącymi granicami okręgów korpusów. Według danych
z 1890 r. przydział rekrutów do kawalerii z poszczególnych okręgów
korpusów (terytorialnych okręgów wojskowych) wyglądał następu-
jąco: Wiedeń – 13,4%, Innsbruck – 7,3%, Graz – 4,6%, Zadar – 0%,
Praga – 12,9%, Josephstadt (Josefov) – 13,4%, Kraków – 12,8%, Prze-
myśl – 12,2%, Lwów – 24,5%, Budapeszt – 16,7%, Preszburg (Bra-
tysława) – 12,9%, Koszyce – 18,0%, Temeszwar – 17,8%, Hermann-
stadt (Braszów) – 6,9% i Zagrzeb – 14,2%64.
W 1901 r. w składzie Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Wę-
gierskiej istniały 42 regularne regimenty jazdy, mianowicie siedem
czeskich, dwa morawskie, jeden morawsko-śląski, jeden moraw-
sko-dolnoaustriacki, jeden dolnoaustriacki, jeden górnoaustriacko-
-salzburski, jeden styryjsko-karyncki oraz jeden galicyjsko-bukowiń-
ski regimenty dragonów; 16 węgierskich regimentów huzarów oraz
osiem galicyjskich, jeden chorwacki, jeden chorwacko-slawoński, je-
den czeski regimenty ułanów65.
Na takich obszarach, jak Tyrol, Vorarlberg, Triest, Dalmacja, Bo-
śnia i Hercegowina, nadal nie prowadzono przymusowej rekrutacji
do kawalerii, poza jednym dywizjonem strzelców konnych w Tyrolu
oraz jednym szwadronem Landwery w Dalmacji.
Pod względem narodowościowym największą grupę w armii re-
gularnej tworzyły w tym czasie pułki węgierskojęzyczne (38%), na-
stępnie czeskie i czesko-niemieckie oraz polsko-ukraińskie i polskie.
Tylko trzy regimenty dragonów miały charakter czysto niemiecki.
Niemal całkowicie zaś brakowało kawalerzystów narodowości wło-
skiej. W związku z forsowaną przez Węgrów zasadą, że do jednostek
huzarów należy przyjmować wyłącznie ludność madziarską, słabo
reprezentowani wśród kawalerzystów byli nadto Słowacy, Rumuni,
poza Bukowiną, oraz Serbowie. Rekrutów chorwackich z ziem Ko-
rony Świętego Stefana komasowano w dwóch regimentach ułanów,
pochodzących z tych terenów. Przewaga Węgrów w kawalerii obrony
krajowej obu części dualistycznej monarchii była jeszcze bardziej wi-

64
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1890, s. 8.
65
Obliczenia na podstawie danych o okręgach rekrutacyjnych poszczególnych
pułków kawalerii zamieszczonych w: A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 297

doczna, gdyż formowali oni 10 z 16 istniejących jednostek tej części

sił zbrojnych66.

5. SKŁAD NARODOWY I SPOŁECZNY KAWALERII AUSTRIACKIEJ

Jazda monarchii habsburskiej zawsze miała wielonarodowościowy

charakter. Tradycyjnie żołnierzy do formacji huzarów rekrutowano
spośród Węgrów oraz innych narodowości zamieszkujących kraje Ko-
rony Świętego Stefana. Jazda ciężka, czyli kirasjerzy, była tworzona
zazwyczaj z ludności niemieckojęzycznej. Natomiast dragoni w du-
żym stopniu pochodzili z ziem Korony Świętego Wacława. Część for-
macji kawalerii określano nawet od narodowości dominującej w jej
szeregach, jak choćby Kroaci czy Bośniacy. W końcu XVIII w. nad tą
wielonarodowościową mozaiką usiłowały zapanować władze woj-
skowe, niemniej właśnie w tym rodzaju broni odrębności narodowo-
ściowe najdłużej odgrywały istotną rolę. Stosunkowo wysoki poziom
kawalerii habsburskiej wynikał w pewnej mierze z jej zróżnicowania.
Wysokie walory prezentowała jazda rekrutowana z pogranicza turec-
kiego, głównie spośród ludności węgierskiej, chorwackiej i serbskiej.
Mało precyzyjne wojskowe dane statystyczne z 1871 r., sporzą-
dzone według podziału na kraje koronne, wskazują, że w kawale-
rii byli wówczas nadreprezentowani mieszkańcy Galicji i Bukowiny,
czyli Ukraińcy i Polacy, a także Krainy, Chorwacji i Slawonii. Rekru-
ci z Czech i Węgier (bez Siedmiogrodu) służyli w kawalerii w odsetku
odpowiadającym ich liczbie w całej armii, natomiast niedobór kawa-
lerzystów wykazywała większość krajów alpejskich, zamieszkanych
przez ludność niemiecką, wybrzeże oraz wieloetniczny Siedmiogród.
Wynika stąd, że musiało wtedy brakować Niemców, Włochów i Ru-
munów wśród cesarsko-królewskich jeźdźców67.
W 1882 r. aż 37,8% kawalerzystów monarchii dualistycznej sta-
nowili Węgrzy, znacznie za nimi pozostawali Ukraińcy (15%), Niem-
cy (14,1%), Czesi i Słowacy (13,5%) oraz Polacy (11,9%). Pozosta-
łe grupy etniczne, mianowicie Chorwaci (3,8%), Słoweńcy (2,3%),
Serbowie i Dalmatyńczycy (0,9%), Rumuni (0,6%), wreszcie Wło-
66
W chwili wybuchu I wojny światowej jedynie 10 regimentów huzarów było
czysto węgierskich. W pozostałych służyli także żołnierze innych narodowości – zob.
Die Habsburgermonarchie..., s. 97.
67
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1871, s. 594–595.
298 MICHAŁ BACZKOWSKI

si (0,1%), odgrywały w jej szeregach dużo mniejszą rolę68. W ko-

lejnych latach te drastyczne różnice uległy pewnemu spłaszczeniu
wskutek świadomej polityki rekrutacyjnej państwa. W 1890 r. naj-
większą grupę kawalerzystów tworzyli nadal Węgrzy (32,8%), na-
stępnie Niemcy (18,7%), Ukraińcy (14,9%), Czesi (13,7%) i Polacy
(11%). Jednak Chorwaci i Serbowie wciąż stanowili tylko 4,8% au-
stro-węgierskich kawalerzystów, Słoweńcy 1,5%, Rumuni 1,4%, Sło-
wacy 1,1%, wreszcie Włosi 0,1%.
Pod względem wyznaniowym dominowali rzymscy katolicy
(67,7%), następnie grekokatolicy (14,6%), wreszcie ewangelicy (11,9%).
Niewielkie grupki tworzyli prawosławni (3,6%) oraz wyznawcy ju-
daizmu (2,2%). W stosunku do swojej liczebności we wspólnej ar-
mii nadreprezentowani w kawalerii w 1890 r. byli szczególnie Węgrzy
(o 14,7 punktu procentowego) oraz Ukraińcy (o 6,8 punktu procento-
wego) i Polacy (o 3,2 punktu procentowego). Odsetek Czechów w jeź-
dzie prawie odpowiadał ich odsetkowi w całej armii. Pozostałe gru-
py narodowościowe, to jest Niemcy, Słowacy, Chorwaci i Serbowie,
Słoweńcy i Włosi, były natomiast w kawalerii wyraźnie niedorepre-
zentowane. Szczególnie drastyczny był przypadek Włochów, którzy
tworzyli 1% całości armii lądowej, ale tylko 0,1% jazdy monarchii
habsburskiej. Pod względem religijnym występowała wyraźna nadre-
prezentacja grekokatolików i protestantów, a niedobór prawosław-
nych oraz żydów. Ci ostatni stanowili 3,9% wszystkich żołnierzy i je-
dynie 2,2% kawalerzystów69.
Stosunki narodowościowe w kawalerii z końca XIX w. nie oka-
zały się w pełni trwałe. W 1910 r. nadal dominowali Węgrzy, którzy
stanowili 32,9% kawalerzystów, podczas gdy Niemcy 20,4%, Czesi
16,1%, Polacy 11,3%, Ukraińcy 10,2%, Chorwaci i Serbowie 4,6%,
Rumuni 2%, Słoweńcy 1,3%, Słowacy 1,2%. Natomiast odsetek Wło-
chów i Bułgarów był bliski 0%. Oznaczało to wzrost udziału ludno-
ści czeskiej i niemieckiej w pułkach jazdy, przy jednoczesnym spadku
rekrutów narodowości ukraińskiej. W ujęciu wyznaniowym nastąpił
spadek liczby grekokatolików oraz wyznawców judaizmu. Zmiany
te wiązały się z bardziej równomiernym umieszczeniem różnojęzycz-
nych rekrutów we wszystkich rodzajach broni. W rezultacie więk-
sze kontyngenty Ukraińców kierowano do piechoty, artylerii i wojsk

68
„Militär-statistisches Jahrbuch” za lata 1880–1882, s. 174–175.
69
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1890, s. 134–135.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 299

technicznych, w których zarazem zmniejszano dotychczasową prze-

wagę Niemców i Czechów70.
W 1910 r. niemiecki charakter, czyli ponad 80% stanu osobowego,
miały 3, 4 i 15 Regimenty Dragonów, charakter węgierski regimen-
ty huzarów nr 1–16, czeski 8 i 11 Regimenty Dragonów, a charakter
polski 1 i 2 Regimenty Ułanów71, ukraiński 8 Regiment Ułanów, na-
tomiast charakter serbo-chorwacki 5 i 12 Regimenty Ułanów. Pozo-
stałe oddziały były zróżnicowane pod względem narodowościowym.
Niemiecko-czeski charakter miały 1, 2, 6, 7, 10, 12, 13 i 14 Regimen-
ty Dragonów oraz 11 Regiment Ułanów. Niemiecko-słoweński był
5 Regiment Dragonów, natomiast ukraińsko-rumuński 9 Regiment
Dragonów. Przewaga żołnierzy polsko-ukraińskich występowała zaś
w 3, 4, 672, 7 i 13 Regimentach Ułanów73.
Inaczej wyglądał skład korpusu oficerskiego kawalerii. W 1910 r.
w jej szeregach czynnie służyło 1894 oficerów, w tym 1290 Niem-
ców, 426 Węgrów, 98 Polaków, 49 Czechów, 20 Chorwatów i Ser-
bów, czterech Włochów, trzech Rumunów oraz zaledwie dwóch
Ukraińców, jeden Słoweniec i jeden Bułgar. Nie odnotowano żadne-
go Słowaka.
Pod względem religijnym wśród oficerów przeważali absolutnie
rzymscy katolicy, których było 1576. Sporą grupę stanowili także
protestanci – 265 oficerów. W służbie czynnej znajdowało się nadto
70
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1910, s. 190.
71
Warto tutaj zauważyć, że taka sytuacja spowodowała, że w końcu paździer-
nika 1918 r. ten pierwszy praktycznie w całości przeszedł na służbę polską, w Woj-
sku Polskim stając się 8 Pułkiem Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego – szerzej zob.
choćby: T. Śmigielski, Zarys historii wojennej 8-go Pułku Ułanów Ks. Józefa Poniatow-
skiego, Warszawa 1929; K. Krzeczunowicz, Ułani Księcia Józefa. Historia 8 Pułku Uła-
nów Ks. Józefa Poniatowskiego 1784–1945, Londyn 1960; P. Mikietyński, I Uhlanen Re-
giment – polski pułk w c.k. armii (1784–1918), „Studia Historyczne” (Kraków) 1994,
z. 1 (144); A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do
25 IV 1920 r., Toruń 1999; idem, Formowanie jazdy polskiej przez Komendę Wojsk Pol-
skich w Krakowie w końcu 1918 i na początku 1919 roku, „Studia Historyczne” (Kra-
ków) 2000, R. 43, z. 3 (170) (przyp. red. A. S.).
72
Również w przypadku tego regimentu jesienią 1918 r. stał się on podstawą
polskiego 6 Pułku Ułanów Jazdy Lwowskiej, a następnie 6 Pułku Ułanów Kaniow-
skich – szerzej zob. chociażby: H. Kiszko-Zgierski, Zarys historii wojennej 6-go Pułku
Ułanów Kaniowskich, Warszawa 1930; A. Hlawaty, Dzieje 6 Pułku Ułanów Kaniowskich,
Londyn 1973; A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r.
do 25 IV 1920 r. ...; idem, Formowanie jazdy polskiej przez Komendę Wojsk Polskich
w Krakowie w końcu 1918 i na początku 1919 roku... (przyp. red. A. S.).
73
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1910, s. 195.
300 MICHAŁ BACZKOWSKI

34 prawosławnych, 14 grekokatolików, dwóch ormiańskich katoli-

ków, dwóch wyznawców judaizmu oraz jeden ortodoksyjny Ormia-
nin74. Z danych tych wynika jednoznacznie, że w przeciwieństwie do
narodowości rekrutów, korpus oficerski kawalerii był zdominowa-
ny przez Niemców austriackich. Trzykrotnie mniejszą grupę stano-
wili oficerowie węgierscy, natomiast z pozostałych grup etnicznych
większe zbiorowości reprezentowali jedynie Polacy, Czesi i Chorwa-
ci. Po doliczeniu oficerów rezerwy wzrastał nieco odsetek Czechów
i Węgrów oraz wyznawców judaizmu. Materiały statystyczne dowo-
dzą nadto, że Węgrzy i Polacy zdecydowanie chętniej decydowali się
na podjęcie służby w charakterze oficerów kawalerii niż przedstawi-
ciele pozostałych narodów monarchii.
Po mobilizacji w 1914 r. odsetek Węgrów oraz innych narodów
zamieszkujących kraje Korony Świętego Stefana ponownie zwiększył
się w wyniku wystawienia 10 nowych regimentów huzarów Land-
szturmu węgierskiego. Faktyczny skład tych jednostek pod względem
etnicznym wydaje się jednak niemożliwy do ustalenia wskutek cha-
otycznej polityki uzupełnień prowadzonej w tym okresie.
Poszlaką wskazującą na poziom morale żołnierza kawalerii, jego
kondycję psychiczną i stosunek do wojska są informacje o liczbie wy-
padków śmiertelnych, samobójstw oraz dezercji. W dobie wojen na-
poleońskich regimenty jazdy cieszyły się pod tym względem na ogół
dobrą opinią. Na ich tle słabo wypadały galicyjskie regimenty uła-
nów. Z ochotniczego regimentu Degelmanna w latach 1790–1798
zdezerterowało aż 882 ułanów, podczas gdy w tym samym czasie zgi-
nęło i zmarło 324, zaginęło 224, a do niewoli dostało się 399 żołnie-
rzy. W 1801 r., w trakcie tworzenia 3 Regimentu Ułanów arcyksięcia
Karola, w ciągu ośmiu miesięcy z tej nowej jednostki zdezerterowało
aż 204 ochotników i przymusowych rekrutów. Natomiast szeregi for-
mowanego w 1814 r. 4 Regimentu Ułanów szefostwa cesarza Fran-
ciszka I opuściło aż 377 żołnierzy, czyli 25% jego stanu osobowego.
Z ochotniczego pułku kozaków zdezerterowało od czerwca 1809 r.
do stycznia 1810 r. aż 218 jeźdźców, to jest 31% wszystkich służą-
cych w jego szeregach żołnierzy75.

74
Ibidem, s. 182.
75
KA, ML, Kosaken Pulk, 1809–1810, karton 3988; M. Baczkowski, W służbie
Habsburgów. Polscy ochotnicy w austriackich siłach zbrojnych w latach 1772–1815...,
s. 53, 76, 81.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 301

Po zakończeniu organizacji tych jednostek i przeniesieniu ich do

odległych regionów monarchii fala dezercji radykalnie spadła. Nie
ustała jednak zupełnie. Przykładowo, podczas czterech miesięcy
kampanii 1809 r. z 3 Regimentu Ułanów zbiegło 66 jeźdźców. Tak-
że w trakcie późniejszych kampanii, a nawet po ich zakończeniu, no-
towano znaczną liczbę dezercji. Sytuacja taka nastąpiła np. w 13 Re-
gimencie Ułanów zimą z 1866 na 1867 r. Dyscyplina w regimencie
wsławionym walkami we Włoszech załamała się całkowicie po prze-
niesieniu go do Galicji. Oficerowie deklarowali niezdolność do dalszej
służby, a ułani zaczęli trudnić się napadami rabunkowymi, a wreszcie
masowo dezerterować. Konieczne stało się wprowadzenie w jego sze-
regach ustawodawstwa nadzwyczajnego, by nie dopuścić do całko-
witego rozkładu jednostki. Przypadek 13 Regimentu Ułanów należy
jednak traktować jako wyjątkowy – tego rodzaju zachowania wyni-
kały bez wątpienia z rozczarowania skrwawionych żołnierzy rezulta-
tem wojny. Były także efektem specyficznego składu osobowego puł-
ku, w którym znalazło się sporo byłych powstańców styczniowych,
ochotników i najrozmaitszych awanturników, niezwiązanych emo-
cjonalnie z habsburską wojskowością76.
Wdrożeni do służby kawalerzyści byli na ogół w pełni lojalni wo-
bec własnych sztandarów, nawet jeśli przyszło im walczyć z roda-
kami służącymi na przykład w szeregach wojsk napoleońskich czy
w Legionie Polskim na Węgrzech w 1848 i 1849 r. Potwierdzają to re-
lacje pamiętnikarzy, zabarwione niejednokrotnie rozczarowaniem do
swoich rodaków – renegatów77.
W świetle statystyk wojskowych z okresu monarchii dualistycznej
kawalerzyści popełniali ponadprzeciętnie dużą liczbę samobójstw.
Natomiast procentowo zdecydowanie rzadziej niż piechurzy byli
skłonni do dezercji78. Dane te wskazują na wielki trud służby w for-
macjach jazdy, prowadzący czasem nawet do odebrania sobie życia.
Z drugiej jednak strony widać także duże przywiązanie żołnierzy do
swoich sztandarów pułkowych.

76
C. Pizzighelli, op. cit., s. 142, 149.
77
KA, ML, 3 UR, 1809, karton 8013; J. Załuski, Wspomnienia, Kraków 1976,
s. 158; J. Drzewiecki, Pamiętniki, Kraków 1891, s. 159, 164, 169; D. Chłapowski,
Pamiętniki, Poznań 1899, s. 59–60, 95; A. Białkowski, Pamiętniki starego żołnierza
(1806–1814), Warszawa 1903, s. 142–143.
78
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1890, s. 138–139.
302 MICHAŁ BACZKOWSKI

Od innych broni kawaleria odróżniała się przede wszystkim po-

chodzeniem społecznym służącego w jej szeregach korpusu ofi-
cerskiego. Na przełomie XVIII i XIX w. dla większej części szlach-
ty monarchii habsburskiej wybór służby właśnie w jeździe stał się
jak najbardziej oczywisty. Wówczas była to formacja niemal całko-
wicie zdominowana przez oficerów pochodzenia szlacheckiego, pod-
czas gdy w oddziałach piechoty coraz większą rolę odgrywał element
mieszczański i urzędniczy. W skład regimentów kawalerii wchodzili
przedstawiciele czołowych rodów arystokratycznych, traktujący swo-
ją służbę w kategoriach krótkotrwałej „męskiej” przygody. W galicyj-
skich regimentach ułanów tworzono nadto stanowiska „szlacheckich
kadetów”, po 48 na pułk, dla aspirantów do stopnia oficerskiego, re-
krutujących się ze szlachty. Szlachta zaciągała się do kawalerii także
w charakterze prostych żołnierzy. Podczas werbunku do galicyjskie-
go 3 Regimentu Ułanów prowadzonego w 1801 r. wstąpiło do niego
łącznie aż 216 synów szlacheckich79.
Przewaga oficerów pochodzenia szlacheckiego w armii habsbur-
skiej utrzymała się do połowy stulecia. Po części wynikała ona ze
sposobu nominacji na niższe stopnie oficerskie. Odpowiadał za nie,
do stopnia kapitana włącznie, właściciel-szef pułku, najczęściej ja-
kiś arystokrata z monarchii naddunajskiej. Dzięki protekcji, konek-
sjom rodzinnym i towarzyskim możliwość awansu dla przedstawicie-
li szlachty była więc stosunkowo szeroko otwarta. Po wprowadzeniu
reformy wojskowej w 1868 r. i ostatecznej likwidacji praw szefów
pułków do wysuwania kandydatów na stanowiska oficerskie licz-
ba oficerów pochodzenia szlacheckiego zmalała bardzo wyraźnie. Po
utworzeniu monarchii dualistycznej korpus oficerski rekrutował się
przeważnie z synów zawodowych wojskowych, urzędników i drob-
nomieszczaństwa. Odsetek arystokracji i ziemiaństwa stale spadał.
U progu I wojny światowej wśród wyższych dowódców wojskowych
przedstawiciele szlachty stanowili niewiele ponad 10%. Ziemianie
z reguły wybierali służbę w kawalerii, ale ich łączna liczba wśród
cesarsko-królewskich oficerów w drugiej połowie XIX w. była zbyt
mała, by zdominować choćby tylko tę broń. W większej liczbie gro-
madzili się oni jedynie w bardziej elitarnych, czy też po prostu „mod-
nych” pułkach, jak np. w 13 Regimencie Ułanów, podczas gdy w in-

79
M. Baczkowski, W służbie Habsburgów. Polscy ochotnicy w austriackich siłach
zbrojnych w latach 1772–1815..., s. 75.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 303

nych, zwłaszcza dragońskich, odsetek oficerów z „błękitną krwią”

był nieznaczny. W efekcie tego u progu I wojny światowej odsetek
arystokratów wśród oficerów jazdy, w przeciwieństwie do praktyki
doby wojen napoleońskich, był już zupełnie nikły.
Korpus oficerski reprezentował pewne tendencje egalitarne, przy-
najmniej pod względem formalnym. Ich przykładem było powszech-
ne zaakceptowanie zwracania się do siebie w kontaktach pozasłuż-
bowych, bez względu na stopień, per „ty”80. Sprzyjało to izolowaniu
się od świata cywilnego i wytwarzaniu specyficznego etosu kastowe-
go, w którym usiłowano kultywować wzorce zachowania typowe dla
szlachty lub też jedynie zgodne z oficerskimi wyobrażeniami o hierar-
chii wartości panującymi w tej grupie społecznej.
Na stosunki oficerów z ludnością cywilną monarchii decydujący
wpływ wywarły konflikty wewnętrzne z lat 1846–1849 oraz rozbu-
dzenie się świadomości i aspiracji narodowych różnojęzycznych lu-
dów monarchii w drugiej połowie XIX w. Do tego czasu oficerowie,
szczególnie kawalerii, nie tylko czuli się elitą państwa, ale także tak
ich postrzegano. Byli pożądanymi partnerami dla ziemiaństwa oraz
zamożnego mieszczaństwa na gruncie towarzyskim, bywalcami ba-
lów i zabaw. Dla większości oświeconej i zamożnej ludności, może
z wyłączeniem części środowisk włoskich i polskich, cesarsko-kró-
lewski oficer był obrońcą państwa, człowiekiem honoru, swego ro-
dzaju wzorem postępowania.
Ta idylla załamała się zupełnie w wyniku wydarzeń rewolucyjnych
doby Wiosny Ludów. Armia, jedyny instrument państwa w pełni lo-
jalny wobec dynastii, znalazła się w przeciwnym obozie niż włoskie,
węgierskie, polskie, a nawet niemieckie elity ziemiańskie i mieszczań-
skie. Konflikt wojska z liberalną burżuazją oraz aspirującymi do nie-
podległości, a przynajmniej autonomii, grupami narodowościowymi
monarchii okazał się nadzwyczaj trwały. Sami oficerowie, rozlokowa-
ni czy to w północnej Italii, czy na Węgrzech, w Galicji, a czasem na-
wet w Wiedniu, czuli się jak okupanci w podbitym kraju, zupełnie
wykluczeni z miejscowego towarzystwa. Próba załagodzenia tej wro-
gości, podjęta przez część generalicji po klęsce pod Sadową, udała się
jedynie częściowo81.
80
Die Habsburgermonarchie..., s. 74–75; Österreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 47–48.
81
Die Habsburgermonarchie..., s. 19, 35–37; M. Baczkowski, Pod czarno-żółty-
mi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy wobec austro-węgierskich struktur militarnych
1868–1914, Kraków 2003, s. 368–369; C. Pizzighelli, op. cit., s. 25–27.
304 MICHAŁ BACZKOWSKI

W epoce rosnących nacjonalizmów cesarsko-królewska armia nie

stanowiła wojska narodowego i jako taka nie była uznawana w peł-
ni za „swoją” ani przez Niemców austriackich, ani przez Węgrów
czy tym bardziej Czechów i Polaków82. Mimo wszystko pozycja ofi-
cerów kawalerii pozostała stosunkowo wysoka. Jak z przekąsem wy-
rażali się niektórzy pamiętnikarze austriaccy, aby nawiązać stosunki
towarzyskie z Polakami, „musiało się być albo szlachcicem, albo też
kawalerzystą”. Opinię tę wygłosił, rzecz jasna, oficer piechoty83. Sto-
sunkowo najlepiej przedstawiała się sytuacja oficerów oraz całych re-
gimentów kawalerii, stacjonujących w krajach, z których pochodzili.
I tak, oficerowie Polacy nie spotykali się na ogół z żadnymi aktami
wrogości ze strony mieszkańców Galicji, podobnie jak oficerowie na-
rodowości węgierskiej rozlokowani w krajach Korony Świętego Stefa-
na. Cywilna ludność niemiecka była z kolei przywiązana do swoich
„domowych pułków”, rekrutujących się z ich ziomków84.
Pod względem formalnym epoka konstytucyjna nie przyniosła
zmniejszenia dystansu między oficerem a podoficerem i szeregow-
cem. Wręcz przeciwnie, do 1867 r. praktyka awansowania na stopnie
oficerskie zasłużonych podoficerów była powszechna, co nie znaczy,
że stosowana nagminnie. Po reformach wojskowych 1868 r. możli-
wość ta faktycznie przestała istnieć.
Dość niski był poziom wykształcenia fachowego korpusu oficer-
skiego, w którym ukończenie pełnego programu nauczania szkoły
średniej należało do rzadkości. Dopiero u progu I wojny światowej
sytuacja ta zaczęła się nieco poprawiać85. Pod względem zamożności
oraz wysokości zarobków oficerowie kawalerii nie prezentowali się
zbyt imponująco. Zresztą w dobie panowania Franciszka Józefa I cały
korpus oficerski był kiepsko opłacany. Przysłowie: „długi jak u ofi-
cera sztabowego” trafnie określało ich poziom materialny. Bardziej
ambitnym jednostkom kariera oficerska raczej nie jawiła się atrak-
cyjnie nie tylko z powodów finansowych, ale także z uwagi na słaby

82
J. Rydel, W służbie cesarza i króla. Generałowie i admirałowie narodowości polskiej
w siłach zbrojnych Austro-Węgier w latach 1868–1918, Kraków 2001, s. 114–115.
83
Ibidem, s. 135.
84
M. Baczkowski, Pod czarno-żółtymi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy wobec
austro-węgierskich struktur militarnych 1868–1914..., s. 379.
85
Österreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 47–48.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 305

poziom wykształcenia ogólnego zawodowych oficerów oraz niezbyt

szybki tryb awansowania86.
Dyskusyjny i do dzisiaj bardzo słabo zbadany jest skład naro-
dowościowy habsburskiego korpusu oficerskiego kawalerii. Akta
personalne oficerów do 1894 r., w przeciwieństwie do materiałów
statystycznych dotyczących rekrutów, nie zawierały adnotacji o na-
rodowości. Z wojskowych roczników statystycznych, dostępnej lite-
ratury oraz lektury schematyzmów wojskowych wynika jedynie, że
w pułkach ułańskich występowała duża grupa oficerów pochodzenia
polskiego, nieprzekraczająca jednak na ogół 25–30% stanu osobowe-
go ich kadry oficerskiej, a w regimentach huzarów oficerów pocho-
dzenia węgierskiego. Nie ulega przy tym wątpliwości, że większość
oficerów jazdy, w drugiej połowie XIX w. wynosząca ponad 70%,
wywodziła się z rodzin niemiecko-austriackich. W 1910 r., jak już
wspominano, w służbie czynnej w kawalerii służyło 1894 oficerów,
w tym 1290 Niemców, 426 Węgrów, 98 Polaków, 49 Czechów, 20 Chor-
watów i Serbów, czterech Włochów, trzech Rumunów oraz zaledwie
dwóch Ukraińców, jeden Słoweniec i jeden Bułgar. Nie odnotowa-
no ani jednego Słowaka. Pod względem religijnym dominowali ab-
solutnie rzymscy katolicy, których było w sumie 1576 osób. Znaczną
grupę stanowili także protestanci – 265 oficerów. W służbie czynnej
znajdowało się nadto 34 prawosławnych, 14 grekokatolików, dwóch
ormiańskich katolików, dwóch wyznawców judaizmu oraz jeden or-
todoksyjny Ormianin87.
Brzmienie nazwiska czy miejsce urodzenia nie zawsze są wy-
starczającymi argumentami przesądzającymi o narodowości, gdyż
wieloletnia służba wojskowa w mieszanych etnicznie regimentach
sprzyjała specyficznemu samookreślaniu się mianem „cesarskich”,
„czarno-żółtych”, wreszcie „Austriaków”, co traktowano jako de-
klarację przynależności państwowej. Podejście to stało w całkowi-
tej sprzeczności z kształtującymi się wówczas ideami nowoczesne-
go pojmowania świadomości narodowej. Można zaryzykować tezę,
że służba wojskowa sprzyjała wynarodowieniu się oficerów, co mo-
gło dotyczyć nawet osób pochodzenia niemieckiego, które często po-
strzegały siebie jako niemieckojęzycznych „cesarskich”, a nie jako

86
Ibidem, s. 49; J. Rydel, op. cit., s. 105–108.
87
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1910, s. 182.
306 MICHAŁ BACZKOWSKI

cesarsko-królewskich oficerów narodowości niemieckiej88. W przeci-

wieństwie do występujących w drugiej połowie XIX w. waśni sze-
regowców z przełożonymi oraz cywilami na tle narodowościowym,
zawodowy korpus oficerski zdołał zachować w swojej masie apoli-
tyczność i ponadnarodowość.

6. DYSLOKACJA KAWALERII AUSTRIACKIEJ

Rozmieszczenie kawalerii monarchii habsburskiej było wypadkową

kilku czynników. Do najważniejszych z nich można zaliczyć zagroże-
nie ze strony wroga zewnętrznego i wewnętrznego, zasady aktualnej
doktryny wojennej i planu mobilizacyjnego, stan dostępnej bazy ko-
szarowej, wreszcie – ukształtowanie terenu. W końcu XVIII w. pod-
stawową rolę odgrywała natomiast dostępność kwater i furażu. Jazdę
koncentrowano zatem w wyżej rozwiniętych rolniczo częściach mo-
narchii, w średnich i małych ośrodkach miejskich oraz wzdłuż grani-
cy z Turcją w celu odparcia ewentualnych napadów rabusiów i awan-
turników. W krótkich okresach pokoju podczas kolejnych wojen
z republikańską i cesarską Francją większą część oddziałów kawale-
rii sytuowano na Węgrzech, gdyż w prowincjach alpejskich, w Wied-
niu oraz w Czechach i na Morawach rozlokowywano przede wszyst-
kim piechotę i artylerię. Bronie te, stosunkowo powolne w działaniu
i przemarszach, miały z tych ziem do pokonania mniejszą odległość
na ewentualne pole bitwy z oddziałami francuskimi w Niemczech,
nad Dunajem czy w Italii.
Po zakończeniu wojen napoleońskich pojawiła się możliwość
przeprowadzenia bardziej przemyślanej pokojowej dyslokacji sił
zbrojnych. Cechą charakterystyczną działań Nadwornej Rady Wo-
jennej w tym okresie było wysyłanie regimentów jazdy na ogół na
obszary odległe od miejsca rekrutacji. Wynikało to z dwóch powo-
dów. Posunięcie to przede wszystkim radykalnie zmniejszało liczbę
dezercji, gdyż Polak czy Węgier skierowany do północnych Włoch
miał znikome szanse na skuteczną ucieczkę z armii. Ponadto pobyt
na obszarze obcym językowo i kulturowo sprzyjał izolacji wojska od
ludności cywilnej, co wysoce utrudniało wciągnięcie oficerów i żoł-
nierzy w liczne wówczas działania o charakterze spiskowym, wymie-

88
Österreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 52–53.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 307

rzone przeciwko państwu habsburskiemu. Stąd też formacje huzarów

węgierskich czy ułanów galicyjskich wysyłano chętnie do Lombardii
i Veneto oraz do krajów alpejskich. Natomiast na Węgry kierowano
niejednokrotnie pułki kirasjerów i dragonów czesko-austriackich.
Brakowało wszakże jakichś konkretnych wytycznych w tych kwe-
stiach i część oddziałów spędzała całe lata w tych krajach koronnych,
z których się wywodziła. Niekiedy posunięcia te nie doprowadza-
ły do oczekiwanych skutków, gdyż na przykład niektóre regimenty
huzarów wysłane do Wiednia, Lombardii lub Galicji sympatyzowa-
ły z tamtejszym ruchem rewolucyjnym w 1848 r., a następnie wypo-
wiedziały posłuszeństwo władzom cesarskim i korzystając z popar-
cia miejscowej ludności cywilnej, usiłowały przebić się na Węgry89.
Jednostki kawalerii rzadko były kwaterowane w koszarach w więk-
szych miastach. Na ogół sztaby regimentów rozmieszczano w nie-
wielkich ośrodkach, a poszczególne szwadrony po wsiach i w oko-
licznych miejscowościach. Ich dyslokację często zmieniano, by nie
doprowadzić do nadmiernego obciążenia ludności cywilnej kwate-
runkiem wojskowym. Umożliwiało to oficerom nawiązanie bliższych
kontaktów z prowincjonalnym ziemiaństwem, ale dla prostych żoł-
nierzy oznaczało przebywanie w wyjątkowo trudnych warunkach.
Często bowiem kwaterowano ich w kurnych chatach, w prowizorycz-
nych barakach, a nawet w namiotach90.
Po stłumieniu Wiosny Ludów władze wojskowe dokonały kon-
centracji galicyjskich pułków ułańskich, uznawanych za lojalne, na
Węgrzech, natomiast regimentów huzarów węgierskich w Lombardii,
w Veneto i w Galicji. W latach 1849–1867 tylko jeden z 14 wówczas
istniejących regimentów huzarów znalazł się na Węgrzech, gdzie spę-
dził raptem kilka miesięcy. Także wszystkie regimenty kawalerii re-
krutowane spośród Włochów, których liczba w 1857 r. wzrosła do
trzech, ulokowano w najdalszych krańcach państwa, mianowicie na
Węgrzech lub w Galicji91. Konsekwentnie wdrażany w 1849 r. system
wysyłania pułków rekrutowanych spośród grup narodowościowych,

89
Przykładowo 6 Regiment Huzarów na Węgry w 1848 r. przebił się z Brzeżan,
a część 10 Regimentu Huzarów z Tarnopola – zob. A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1,
s. 261, 266, 290.
90
Die Habsburgermonarchie..., s. 207.
91
Obliczenia na podstawie danych o garnizonach pokojowych poszczególnych
regimentów kawalerii zamieszczonych w: A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1; R. Ot-
tenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 435.
308 MICHAŁ BACZKOWSKI

uznanych za wrogie państwu, a więc Węgrów, Włochów, w mniej-

szym zaś stopniu Polaków, w odległe rejony monarchii został dopro-
wadzony niemal do perfekcji. Był on zarazem dowodem głębokiej
niewiary ówczesnej generalicji w lojalność swoich własnych żołnie-
rzy wobec monarchii habsburskiej.
Dwie przegrane w krótkim odstępie czasu wojny z czołowymi mo-
carstwami europejskimi – Francją i Prusami, głęboki kryzys finanso-
wy w państwie i ogólne niezadowolenie coraz większej części ludno-
ści państwa zmusiły cesarza Franciszka Józefa I oraz władze wojskowe
do przeprowadzenia zasadniczych reform. Miały one także dotyczyć
dyslokacji wojsk. Szczególnie politycy węgierscy domagali się praw-
nego zagwarantowania, że formacje pochodzące z krajów Korony
Świętego Stefana będą przebywać podczas pokoju wyłącznie na tym
obszarze, i to we własnych okręgach uzupełnień. Analogiczne postu-
laty dotyczące jednostek rekrutowanych z ich ziem zgłaszali również
politycy innych narodowości. Austro-węgierskie Ministerstwo Woj-
ny odmówiło formalnego zapewnienia, że wszystkie regimenty będą
stacjonować w swoich okręgach uzupełnień, ale w praktyce spełni-
ło część wspomnianych żądań. Także generalicja uważała bowiem, że
w celu zwiększenia stopnia akceptacji służby wojskowej wśród pobo-
rowych oraz polepszenia stosunków armii ze światem cywilnym nie-
odzowne jest odbywanie służby na terenie własnego kraju koronne-
go, w otoczeniu ludności należącej do tego samego kręgu językowego
i kulturowego. W rezultacie w latach 1869–1871 niemal wszystkie re-
gimenty huzarów skierowano na Węgry, a stacjonujące tam dotych-
czas inne jednostki kawalerii przesunięto na ogół do Galicji, Czech,
na Morawy oraz do Dolnej Austrii.
W latach osiemdziesiątych XIX w. stosunkowo największą część
kawalerii skoncentrowano w Galicji oraz ewentualnie na Bukowi-
nie, czyli nad granicą rosyjską. Było to rezultatem kryzysu bułgar-
skiego, który unaocznił Ministerstwu Wojny niebezpieczeństwo wy-
buchu konfliktu zbrojnego z państwem carskim. O ile na początku
lat siedemdziesiątych XIX w. znajdowało się tam około 14% całej
kawalerii monarchii, o tyle w 1885 r. odsetek ten wzrósł do 21,8%,
a w 1894 r. wynosił już 31,1%92. W 1890 r. stacjonowało w Gali-
cji, wraz z Bukowiną, 13 regimentów kawalerii, czyli 31% całości.
Jednak do 1900 r. liczba ich wzrosła do 17, a więc do 40% całości

92
S. Szuro, op. cit., s. 52.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 309

jazdy monarchii93. Wskutek narastającego zagrożenia zewnętrznego

znaczna część pułków na przełomie XIX i XX w. znalazła się poza
obszarem własnych okręgów korpusów. Niektóre przypadki dysloka-
cji kawalerii były jednak zupełnie niezrozumiałe. Jaki cel mógł przy-
świecać przeniesieniu 9 Regimentu Ułanów galicyjskich z Czortkowa
do Wiednia w 1899 r., skoro jednocześnie wysyłano do Galicji regi-
menty czeskie czy węgierskie?
Skoncentrowanie dużej liczby jednostek kawalerii w słabo zago-
spodarowanych powiatach szczególnie wschodniej Galicji prowadzi-
ło do znacznego wzrostu śmiertelności żołnierzy. Nic też dziwnego,
że największą liczbę zgonów z powodu chorób notowano w regimen-
tach ułanów, względnie w regimentach dragonów, skierowanych do
garnizonów w tej części państwa. Ich przyczyną była przede wszyst-
kim fatalna jakość wody pitnej, wynikająca z powszechnego braku
wodociągów i kanalizacji, oraz nieodpowiedni stan prowizorycznych
koszar wojskowych i kwater w prywatnych domach. W 1874 r. tylko
15 000 kawalerzystów znalazło schronienie w państwowych kosza-
rach, a 7600 w koszarach gminnych, podczas gdy 5300 przebywało

93
Obliczenia na podstawie danych o garnizonach pokojowych poszczególnych
pułków kawalerii zamieszczonych w: A. von Wrede, Geschichte..., Bd. 3/1. Rozlo-
kowanie kawalerii na dzień 31 XII 1890 r. przedstawiało się następująco: Wie-
deń – 11 Regiment Dragonów i 5 Regiment Huzarów; Wiener Neustadt – 2 Regi-
ment Dragonów; Stockerau – 3 Regiment Dragonów, Brno – 6 Regiment Dragonów;
Enns – 4 Regiment Dragonów; Wels – 15 Regiment Dragonów; Klagenfurt – 8 Regi-
ment Huzarów, Maribor – 5 Regiment Dragonów; Brandýs – 7 Regiment Dragonów;
Klatovy – 14 Regiment Dragonów; Terezin – 1 Regiment Dragonów; Hradec Kralove
i Pardubice – 8 Regiment Dragonów; Ołomuniec – 12 Regiment Dragonów; Kraków
– 1 i 11 Regimenty Ułanów; Tarnów – 2 Regiment Ułanów; Rzeszów – 16 Regiment
Huzarów; Łańcut – 3 Regiment Ułanów; Jarosław – 4 Regiment Ułanów; Przemyśl –
6 Regiment Ułanów; Gródek Jagielloński – 11 Regiment Dragonów; Lwów i Brzeża-
ny – 7 Regiment Ułanów; Stanisławów i Kołomyja – 8 Regiment Ułanów; Złoczów
– 13 Regiment Ułanów; Tarnopol i Stanisławów – 10 Regiment Dragonów; Czer-
niowce – 9 Regiment Dragonów; Budapeszt – 13 Regiment Huzarów; Pecs – 10 Re-
giment Huzarów; Kecskémet – 7 Regiment Huzarów; Subotica – 4 Regiment Huza-
rów; Preszburg/Bratysława – 6 Regiment Huzarów; Sopron – 9 Regiment Huzarów;
Szombathely – 11 Regiment Huzarów; Gyöngyös – 12 Regiment Huzarów; Koszyce
i Michalovce – 14 Regiment Huzarów; Bela Cerkva/Ungarische Weisskirchen – 7 Re-
giment Huzarów; Debreczyn – 15 Regiment Huzarów; Braszów – 2 Regiment Huza-
rów; Sybin – 3 Regiment Huzarów; Ruma i Osijek – 8 Regiment Huzarów; Varaždin
– 5 Regiment Ułanów; Ruma – 12 Regiment Ułanów; zob. „Militär-statistisches Jahr-
buch” za rok 1890, s. 200–215.
310 MICHAŁ BACZKOWSKI

w wynajętych pokojach, 16 700 zaś na kwaterach prywatnych94. Je-

dynym wyjściem w tej sytuacji było przyspieszenie programu budo-
wy nowoczesnych koszar, co nastąpiło dopiero w połowie lat dzie-
więćdziesiątych XIX w.95
Według innych zasad rozlokowano natomiast jednostki Hon-
wedu i Landwery. Początkowo, jako szwadrony kadrowe, stacjono-
wały one dokładnie w swoich okręgach uzupełnień. Po ich rozbu-
dowie do stanu pułków zostały podporządkowane odpowiednim
okręgom korpusów w Austrii i tam rozlokowane na stałe. Natomiast
na Węgrzech pozostawały na terenie swoich okręgów rekrutacyjnych,
znacznie mniejszych obszarowo niż w Przedlitawii. Cechą charak-
terystyczną ich dyslokacji było przy tym dzielenie regimentów na
dywizjony i kierowanie ich do kilku miast garnizonowych znajdu-
jących się w niewielkiej odległości od siebie. Wykluczono zarazem
możliwość lokowania regimentów węgierskich w Austrii i na odwrót,
co wynikało z uwarunkowań wewnętrznych monarchii i podległości
odrębnym rządom.

7. WYSZKOLENIE KAWALERII AUSTRIACKIEJ

Zasady szkolenia jazdy habsburskiej opierały się na realizacji progra-

mu i wytycznych zawartych w regulaminach oraz na ogólnie obowią-
zujących zasadach koncentracji jednostek. Regulaminy użycia jaz-
dy zostały sporządzone w latach 1769 i 1772 r. przez feldmarszałka
Franca Moritza Lacy’ego, a ich podstawę stanowiły jeszcze starsze
postanowienia z połowy XVIII w. Były one nadzwyczaj drobiazgowe,
co powodowało, że krępowały samodzielność oficerów dowodzących
jednostkami taktycznymi. Jako główny szyk stosowany na polu wal-
ki przewidywały one ugrupowanie jazdy w trójszereg i wykorzysta-
nie broni palnej.
Nowy regulamin z 1796 r. nie wprowadzał zbyt wielu zmian. Do-
piero regulamin autorstwa arcyksięcia Karola z 1807 r. likwidował
najbardziej anachroniczne elementy wyszkolenia formalnego, kładąc
większy nacisk na moralne przygotowanie żołnierza do walki, wyko-
94
„Militär-statistisches Jahrbuch” za rok 1890, s. 154, 163–164; Die Habsburger-
monarchie..., s. 113; C. Pizzighelli, op. cit., s. 176.
95
O problemach z tym związanych zob. choćby J. Majka, Garnizon Rzeszów
w latach 1818–1939, Rzeszów 2005 (przyp. red. A. S.).
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 311

rzystanie terenu i elementu zaskoczenia niż na drobiazgowe opisanie

zasad salutowania czy posługiwania się szablą. Był on jednak znacz-
nie mniej nowoczesny niż równolegle wydany regulamin piechoty
i nie wpłynął na szybką modyfikację procesu wyszkolenia. Zakładał,
że podstawowym szykiem bojowym powinien być dwuszereg. Atak
miał być wykonywany w linii, pojedynczymi dywizjonami. Rozpo-
czynano stępa, dopiero po pokonaniu 300 kroków padała komen-
da, by przejść w kłus. W odległości 80–100 kroków od nieprzyjacie-
la przechodzono w galop. Starano się trzymać jeźdźców jak najbliżej
siebie. Ideałem było utrzymanie podczas szarży szyku „kolano w ko-
lano”. W razie strat żołnierze mieli natychmiast wypełniać powsta-
łe luki, żeby utrzymać zwartą formację. Regulamin przewidywał tak-
że użycie kawalerii do walki pieszej oraz szkolenie ogniowe do walki
tyralierskiej96.
W porównaniu z regulaminami francuskimi doby pierwszego ce-
sarstwa, regulacje austriackie kładły mniejszy nacisk na prowadzenie
szarży z wykorzystaniem białej broni, a już szczególnie o charakte-
rze przełamującym. Natomiast sporo miejsca poświęcały wyszkole-
niu ogniowemu żołnierzy oraz ewentualnemu użyciu ich do walki
pieszej. Brakowało zaś przepisów regulujących współdziałanie kilku
regimentów jazdy. Pominięto także instrukcje dotyczące przeprowa-
dzania manewrów z większą liczbą współpracujących ze sobą regi-
mentów kawalerii97.
Na przełomie XVIII i XIX w. regularnego szkolenia pojedynczych
żołnierzy w zasadzie nie przeprowadzano. Wynikało to w dużym
stopniu z obowiązującego systemu uzupełnień, w rezultacie którego
jazda składała się często z wysłużonych żołnierzy, natomiast dopływ
rekrutów był zupełnie nieregularny i zależał wyłącznie od ubytków
stanu osobowego poszczególnych pułków spowodowanych choroba-
mi, dezercjami i stratami bojowymi. Poborowych kierowano zazwy-
czaj do szwadronów rezerwowych, czyli do zakładów, gdzie mieli
zostać wyszkoleni w jeździe konnej, musztrze i strzelaniu. Podczas
wojny ochotników wcielano nierzadko bezpośrednio do szwadro-
nów liniowych, bez jakiegokolwiek wyszkolenia. Dożywotnia, a na-

96
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 214–217, 282–285, 343, 405–407; G. Ro-
thenberg, op. cit., s. 28; B. Pawłowski, op. cit., s. 73–74; A. Uffindell, Wielcy genera-
łowie wojen napoleońskich, Poznań 2007, s. 250; P. J. Haythornthwaite, B. Fosten – il-
lustrator, Austrian Army of the Napoleonic Wars (2): Cavalry, Oxford 2003, s. 7.
97
R. Bielecki, op. cit., s. 84–87; G. Rothenberg, op. cit., s. 113.
312 MICHAŁ BACZKOWSKI

stępnie długoletnia służba wojskowa umożliwiała jednak nawet naj-

mniej pojętnym rekrutom zdobycie podstawowych umiejętności.
W dobie wojen napoleońskich szkolenie kawalerzystów ograni-
czało się do nauki użycia broni w walce konnej i pieszej, tworze-
nia linii oraz przeprowadzania manewrów plutonami. Dużo czasu
poświęcano także na wykonywanie skomplikowanych i powolnych
ewolucji, które na polu bitwy nie były w praktyce możliwe. Dopiero
od 1807 r. zaznaczyła się tendencja do odchodzenia od nauki zbęd-
nych manewrów. Stosunkowo dużą wagę przykładano do zdobycia
przez rekrutów umiejętności strzeleckich. Stanowiło to rezultat prze-
myśleń dowódców z czasów wojny siedmioletniej oraz konfliktów
z Turcją, a szczególnie wyrazem poglądów wspomnianego już feld-
marszałka Lacy’ego.
Przygotowanie do walki ogniowej polegało na strzelaniu ładun-
kami ostrymi – 10 rocznie, oraz ślepymi – do 140 rocznie, w trak-
cie różnych ćwiczeń. Latem koncentrowano szwadrony i przeprowa-
dzano ćwiczenia do szczebla dywizjonu. Następnie przeprowadzano
koncentrację całego regimentu na okres od czterech do sześciu tygo-
dni. Manewry pułkowe miały charakter czysto taktyczny i odbywały
się bez jakiegokolwiek związku z działaniami innych regimentów czy
też formacji pozostałych broni. Po śmierci Józefa II w 1790 r. zarzu-
cono eksperymenty z wykonywaniem manewrów jednostek kawale-
rii na wyższym szczeblu, co prowadziło do utraty umiejętności ope-
rowania większymi formacjami taktycznymi przez dowódców.
Nie prowadzono na większą skalę ćwiczeń marszowych, nauki
jazdy konnej w zróżnicowanych tempach itp. Wyszkolenie miało
charakter zdecydowanie praktyczny. Szybkość przemieszczania się
jednostki można było sprawdzić raczej podczas przemarszu na nowe
miejsce dyslokacji niż w trakcie regularnych manewrów98.
Pierwsza dekada XIX w. przyniosła żołnierzom złagodzenie dys-
cypliny formalnej i ograniczenie kar fizycznych. Wynikało to po czę-
ści z doświadczeń płynących z Francji oraz z przemyśleń generalis-
simusa, arcyksięcia Karola. W myśl jego instrukcji użycie kija miało
przestać odgrywać decydującą rolę w procesie szkolenia rekrutów,
a zostało zachowane jako kara za przestępstwa kryminalne99.

98
H. Kerchnawe, Kavallerieverwendung, Aufklärung und Armeeführung bei der
Hauptarmee in den entscheidenden Tagen vor Leipzig..., s. 13–16.
99
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 342.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 313

Zasady z czasów napoleońskich długo przetrwały w kawalerii

habsburskiej. Po pokonaniu napoleońskiej Francji oraz po kongresie
wiedeńskim zwyciężyło przekonanie, że istniejąca armia nie wyma-
ga żadnych istotnych zmian ani też wprowadzenia nowego systemu
szkolenia. Centralne kierownictwo wojska pogrążyło się w całkowi-
tej stagnacji. Starzy generałowie nie chcieli pracy nad dalszymi refor-
mami wojskowymi. Jedynie tzw. armia włoska feldmarszałka Josepha
Radetzkiego zachowała dużą wartość bojową i w niej też zostały za-
początkowane zmiany o charakterze modernizacyjnym.
W dziedzinie wyszkolenia polegały one na opublikowaniu w 1831 r.
instrukcji służby polowej i zainicjowaniu w 1838 r. wielkich manew-
rów z udziałem wszystkich broni głównych. Koncepcja forsowana
przez Radetzkiego zakładała porzucenie starej taktyki linearnej oraz
drobiazgowych norm formowania oddziałów na rzecz elastycznego
sposobu ich użycia na polu walki, a więc wykorzystania tyraliery,
szyku kolumnowego itp. Działania te objęły przede wszystkim pie-
chotę, ale w pewnym stopniu wpłynęły również na ewolucję syste-
mu szkolenia kawalerii, idącą w kierunku rezygnacji z dogmatyczne-
go przestrzegania starych schematów, na rzecz bardziej swobodnego
manewru i improwizacji100.
Zasady wypracowane przez Radetzkiego zostały po części wpro-
wadzone w całej armii habsburskiej na mocy nowego regulaminu wy-
danego w 1854 r. Przede wszystkim skoncentrowano się na lepszym
przygotowaniu kadry oficerskiej i podoficerskiej, która w poprzed-
nich latach popadła w całkowitą rutynę i uległa częściowej demo-
ralizacji. W tym celu zreorganizowano system szkolenia w szkołach
kadetów oraz w wojskowych placówkach wychowawczych i oświa-
towych.
Regulamin użycia jazdy z 1851 r. nadal był jednak bardzo konser-
watywny. Zakładał wprawdzie, że podstawowym związkiem taktycz-
nym jest dywizjon, ale w praktyce przewidywał działania całego puł-
ku. Główną formą ataku miał być tradycyjnie szyk liniowy. Braki tego
regulaminu były tak widoczne, że kolejny opublikowano już w 1854 r.,
a następny w 1857 r. Nadal różnicowały one funkcje ciężkiej i lek-
kiej jazdy. Ta pierwsza miała służyć do przełamujących ataków, dru-
ga zaś – wykonywać zadania rozpoznawcze. Pewny postęp stanowi-
ło natomiast położenie większego nacisku na wyszkolenie w jeździe

100
Ibidem, s. 347; F. von Purschka, op. cit., s. 241.
314 MICHAŁ BACZKOWSKI

konnej pojedynczych żołnierzy oraz na dobre opanowanie umiejęt-

ności posługiwania się bronią palną i zwiększenie ruchliwości forma-
cji. Stopniowo coraz bardziej podkreślano również konieczność usa-
modzielnienia poszczególnych szwadronów jazdy oraz ograniczenia
specjalnego szkolenia kolumn marszowych101.
Poważniejsza poprawa stanu wyszkolenia kawalerii nastąpiła w la-
tach sześćdziesiątych XIX w. w wyniku działań pułkownika, a następ-
nie generała Leopolda Edelsheim-Gyulai, który w dowodzonej przez
siebie brygadzie jazdy szczególne znaczenie przypisywał zwiększeniu
manewrowości, nabraniu umiejętności pokonywania trudnego tere-
nu oraz rozluźnieniu zasad prowadzenia walki w zwartym szyku102.
W wyniku zmian organizacyjnych zanikł ponadto podział na jazdę
ciężką i lekką. Rezultaty manewrów kawaleryjskich z lat siedemdzie-
siątych XIX w. spowodowały, że jazda stała się obiektem wzmożo-
nej krytyki. Zarzucano jej przede wszystkim brak umiejętności prze-
prowadzania rozpoznania oraz wykonywania zadań osłonowych, co
stanowiło jej najważniejszy obowiązek. Dla oficerów tej broni bez-
pośrednie starcie w walce z oddziałami jazdy przeciwnika wydawało
się wciąż podstawową umiejętnością, którą mieli zdobyć żołnierze103.
W ostatnich dekadach XIX w. proces szkolenia jazdy utrudniał
spór między arcyksięciem Albrechtem a generalnym inspektorem ka-
walerii Nikolausem Pejacsevichem, który wybuchł na tle koncep-
cji użycia jazdy. Arcyksiążę dążył do szkolenia jej głównie pod ką-
tem rozpoznania oraz pełnienia funkcji osłonowych, podczas gdy
Pejacsevich, wsparty przez feldmarszałka Franza Johna oraz same-
go cesarza, uważał, że broń ta powinna realizować samodzielne za-
dania w ramach większych związków taktycznych. W praktyce ozna-
czało to konflikt między zwolennikami zredukowania roli jazdy do
wspomagania działań piechoty a rzecznikami prowadzenia operacji
w wielkim stylu, z dominującym wykorzystaniem broni białej, w sta-
rym stylu, z zastosowaniem archaicznego trójszeregu. Ze sporu tego
zwycięsko wyszedł arcyksiążę Albrecht. W rezultacie w 1879 r. zosta-
ła wydana instrukcja precyzująca zasady szkolenia jazdy w służbie
łączności oraz w zadaniach osłonowych.

101
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 474–475; Die Habsburgermonarchie..., s. 319–
–320, 322–323.
102
KA, Kriegsministerium Präsidialakten (dalej cyt. KM Pr.), 1869, nr 45–6/1;
Die Habsburgermonarchie..., s. 208–209.
103
Die Habsburgermonarchie..., s. 609.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 315

Obserwatorzy różnych ćwiczeń i manewrów stale krytykowali sła-

be wyszkolenie ogniowe kawalerii104. Arcyksiążę Albrecht niemal co-
rocznie wytykał niedostatki regimentów jazdy w tym zakresie, w tym
przesadny nacisk kładziony na szkolenie żołnierzy w posługiwaniu
się bronią białą. Fakt nieustannego podkreślania tego mankamen-
tu wskazywał na brak istotnego postępu w odpowiednim przygoto-
waniu kawalerzystów do działania na nowoczesnym polu walki105.
W praktyce podstawowe zasady szkolenia nie zmieniały się od czasu
wojen napoleońskich, a oficerowie jazdy konsekwentnie ignorowali
wszelkie nowinki pojawiające się w tej dziedzinie. W rezultacie jesz-
cze w 1914 r. pułki jazdy przystępowały do walki w sposób zbliżony
do obowiązującego na mocy regulaminów z lat 1806–1809106.
Pomimo stałego spadku znaczenia jazdy w latach osiemdziesią-
tych, a zwłaszcza dziewięćdziesiątych XIX w. podjęto wysiłki mające
na celu przywrócenie jej faktycznej wartości bojowej. Wprowadzo-
no naukę pływania dla żołnierzy, co miało przyczynić się do szyb-
szego forsowania rzek. Starano się też wyrobić w kawalerzystach
umiejętność współpracy z oddziałami piechoty i artylerii. Wreszcie
rozpoczęto również organizowanie manewrów jazdy na szczeblu bry-
gad i dywizji. Po śmierci arcyksięcia Albrechta w Sztabie General-
nym zwyciężyło jednak przekonanie, że zasadniczym elementem wy-
szkolenia kawalerzysty powinna być nauka walki konno. Precyzował
to regulamin jazdy z 1898 r., który akcentował element zaskoczenia
i szybkość prowadzonych działań, ale zarazem zakładał, że jazda po-
winna walczyć głównie z oddziałami kawalerii przeciwnika107. W ko-
lejnych latach wytyczne te nie uległy większym zmianom.
Na przełomie XIX i XX w. szkolenie jazdy na poziomie pułku tra-
dycyjnie było skoncentrowane na nauce jazdy konnej, wykonywaniu
najrozmaitszych ewolucji oraz na przygotowaniu do walki konno.
Pod tym względem jazda austro-węgierska prezentowała się korzyst-
nie. W pierwszej dekadzie XX w. przeprowadzano dość często ma-
newry na szczeblu armijnym z udziałem kawalerii, rzadziej manew-
ry cesarskie o charakterze gry wojennej. Do największych należały

104
Betrachtungen über das Feuergefecht der Cavallerie, „Organ der Militär-wissen-
schaftlichen Vereine” (Wien) 1890, Bd. 40, s. 210–212.
105
Die Habsburgermonarchie..., s. 613–614.
106
W. Kossak, Wspomnienia, Warszawa 1973, s. 68; J. Grobicki, Bitwa konna pod
Jarosławicami 21 sierpnia 1914 roku, Warszawa 1930, s. 127, 154, 181.
107
Die Habsburgermonarchie..., s. 619.
316 MICHAŁ BACZKOWSKI

ćwiczenia odbyte we wrześniu 1900 r. pod Jasłem, w których wzię-

ło udział 168 batalionów piechoty, 92 szwadrony jazdy, 472 dzia-
ła oraz formacje pomocnicze108. Jedyną obowiązującą wówczas dok-
trynę stanowił atak za wszelką cenę i całkowite lekceważenie obrony
potencjalnego przeciwnika. W teorii jazda była przygotowywana do
współpracy z innymi broniami, ale za pomocą bardzo konserwatyw-
nych metod, przystających raczej do realiów pola walki sprzed pół
wieku. Skrajnie tradycjonalistyczny sposób rozumowania wyższej
kadry oficerskiej niemal całkowicie blokował rozpoczęcie intensyw-
niejszego szkolenia jazdy do walki pieszej, wpojenia podstawowych
umiejętności saperskich itp.
W rezultacie w 1914 r. cesarsko-królewska kawaleria wyruszyła
na front całkowicie nieprzygotowana do prowadzenia nowoczesnej
wojny, którą wyobrażano sobie jako starcie z epoki napoleońskiej109.
Stąd też już pierwsze tygodnie wojny ujawniły niemal całkowitą bez-
użyteczność kawalerii austro-węgierskiej na polu walki. Dowodem
na to mogą być chociażby przegrana 5 Dywizji Kawalerii Honwedu
pod Gródkiem nad Zbruczem, a następnie jej ucieczka wskutek wy-
buchu paniki pod Satanowem oraz porażka 4 Dywizji Kawalerii po-
niesiona pod Jarosławicami 21 sierpnia 1914 r. Wydarzenia te rozpo-
częły długotrwały proces redukcji jazdy austriackiej i przekształcania
jej w jednostki piesze lub przynajmniej walczące pieszo110.
108
C. Pizzighelli, op. cit., s. 182–183.
109
Trzeba zauważyć, że nie był to wówczas wyłącznie problem kawalerii Cesar-
sko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej. Podobne braki w wyszkoleniu i w przy-
gotowaniu jej wielkich jednostek do nowoczesnej wojny ujawniły się bowiem tak-
że w kawalerii armii rosyjskiej – szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury,
zob. choćby: О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001;
A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej
i ochotniczej armii Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie I wojny świato-
wej... (przyp. red. A. S.).
110
Österreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 34–35; F. Franek, op. cit., s. 26–27; M. Zgór-
niak, 1914–1918. Studia i szkice z dziejów I wojny światowej, Kraków 1987, s. 48.
P. Broucek, Ein General in Zwielicht. Die Erinnerungen Edmunds Glaises von Horste-
nau, Bd. 1, Wien 1980, s. 291; KA, Manuskripte 1. Welt Krieg Allgemeine, Nr. 70/1,
70/2, 70/3 (Alfred von Dragoni, Oesterreich-Ungarns Kavallerie und Reitende Artil-
lerie im Weltkriege 1914–1918), s. 48–58, 63–69. Dlatego też w 1916 r. dowództwo
armii podjęło decyzję o rozpoczęciu przekształcania regimentów jazdy w pułki ka-
walerii pieszej („Kavallerie Regiment zu Fuss”). Regimenty takie, jak to już wspomi-
nano, miały składać się ze sztabu liczącego 71 żołnierzy, sztabów dywizjonowych
(58 żołnierzy), ośmiu szwadronów pieszych (1640 żołnierzy), dwóch szwadronów
karabinów maszynowych (334 żołnierzy), szwadronu technicznego (172 żołnierzy),
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 317

8. TAKTYCZNE I OPERACYJNE UŻYCIE KAWALERII

Sposób użycia kawalerii na polu walki stanowił słaby punkt dowódz-

twa austriackiego. Było ono bowiem skrępowane przestarzałymi re-
gulaminami oraz rutyną i niechętne wszelkim nowinkom. Obowią-
zywała generalna zasada, że jeździe lekkiej należy powierzać zadania
rozpoznawania i bezpośredniego wsparcia pozostałych broni, a cięż-
ką koncentrować w większe zgrupowania o charakterze rezerwy do-
wódcy korpusu (armii). Jednak wskazówki co do dalszego użycia tej
masy nie były jasne. Wykluczano skierowanie jej do ataku na pie-
chotę, natomiast przygotowywano do ewentualnego odparcia sztur-
mu nieprzyjacielskiej konnicy. W praktyce prowadziło to do zwłoki
w podjęciu jakiejkolwiek decyzji, w rezultacie czego rezerwa kawa-
lerii najczęściej pozostawała bezczynna lub kierowano ją do wy-
pełnienia tworzących się luk w szyku piechoty. W takim przypadku
najczęściej jedynie asystowała w bitwie, ponosząc straty od ognia ar-
tyleryjskiego.
Na przełomie XVIII i XIX w. dominującym szykiem kawalerii eu-
ropejskiej był dwuszereg. W jeździe habsburskiej obowiązywała za-
sada, że formowano ją w trójszereg, natomiast do walki ogniowej
przewidywano możliwość ustawienia w dwuszeregu. Podstawową
jednostkę taktyczną tworzył w Austrii dwuszwadronowy dywizjon.
Podczas marszów kolumnami wydzielano plutony flankierów, ubez-
pieczające na skrzydłach przemieszczającą się jednostkę. Kierowa-
no do nich z reguły słabszych jeźdźców. Pod względem ofensywnym
doktryna użycia kawalerii austriackiej ustępowała nowocześniejszym
wzorcom pruskim. Atak w zwartej linii, bez jakichkolwiek przerw,
aczkolwiek zalecany przez regulaminy, nie był w praktyce stosowa-
ny. Najczęściej nacierano bowiem w linii rozproszonej, składającej się
z trzech, względnie dwóch szeregów. Rozkaz do natarcia poprzedzała
krótka inspekcja dokonywana przez oficera, co znacząco opóźniało
przeprowadzenie go i wykluczało element zaskoczenia. Atak rozpo-
czynano stępa, po 300 krokach przechodzono w kłus, a na ostatnich

oddziału telefonicznego (79 żołnierzy), plutonu artylerii (29 żołnierzy) i plutonu jaz-
dy (27 żołnierzy). Stan takiego pułku miał zatem wynosić 68 oficerów i 2342 podofi-
cerów i szeregowców, 419 koni, głównie pociągowych, i 85 wozów – zob. KA, NFA,
karton 3202 (21. Kav. Brig.), pismo z 2 VI 1916 r.
318 MICHAŁ BACZKOWSKI

80–100 krokach – w galop. Wszelkie zmiany tempa ataku następo-

wały na polecenie dowódcy.
Użycie broni palnej również krępowały drobiazgowe przepisy,
w wyniku czego prowadzenie walki ogniowej wymagało znacznie
więcej czasu i wysiłku, niż było to konieczne. Zasadniczo walczono
w dwuszeregu, przy czym po oddaniu strzału pierwszy szereg cofał
się za ostatnią linię w celu załadowania broni.
Podjęcie przez jazdę walki pieszej nie było opisane w sposób jed-
noznaczny w obowiązujących wówczas regulaminach. Do jej prowa-
dzenia używano w Austrii ¾ kawalerzystów danego oddziału. Starcie
takiego rodzaju, choć dopuszczał to regulamin, miało jednak cha-
rakter improwizacji, a przystąpienie do niego wymagało rozkazu do-
wódcy jednostki. Walka piesza ograniczała się natomiast do wymia-
ny ognia z nieprzyjacielem111.
Sukcesy taktyczne kawalerii habsburskiej nie wynikały jednak
z dobrego opanowania regulaminów i kierowania się zawartymi
w nich wytycznymi, a raczej były rezultatem ich łamania oraz im-
prowizacji na polu walki. W ocenie niektórych autorów instrukcje
bardziej krępowały działania jazdy i wręcz przeszkadzały w popraw-
nym i efektywnym prowadzeniu działań militarnych. Regulaminy,
które w detaliczny sposób opisywały zasady zachowania się i odpo-
wiedniej postawy poszczególnych żołnierzy, zawierały drobiazgowe
przepisy dotyczące szyku paradnego, zasady salutowania konno, pie-
szo, z karabinem, z bronią białą, przewidywały również 109 wzo-
rów atakowania itp. Zupełnie jednak pomijały kwestię formowania
większych zgrupowań, prowadzenia przez nie uderzenia, nie mówiąc
już o skonkretyzowanych zadaniach operacyjnych, czy wręcz strate-
gicznych112. W pamięci żołnierzy napoleońskich zapisały się przede
wszystkimi regimenty huzarów habsburskich. To właśnie one, jako
jedyne z jednostek kawalerii, zostały przez nich uznane za wyróżnia-
jące się odwagą i sprawnością na polu bitwy. Nad oddziałami francu-
skimi górowały też na ogół ruchliwością, a służący w nich żołnierze

111
H. Kerchnawe, Kavallerieverwendung, Aufklärung und Armeeführung bei der
Hauptarmee in den entscheidenden Tagen vor Leipzig..., s. 41–45; R. Ottenfeld, O. Teu-
ber, op. cit, s. 285–286; Betrachtungen über das Feuergefecht..., s. 210–212.
112
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 282–283; B. Pawłowski, op. cit., s. 74; Über
Organisation und Verwendung der Reiterei..., s. 293–294.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 319

z reguły posiadali większe umiejętności walki z użyciem broni białej,

czyli szabel113.
Pod względem wykorzystania kawalerii w skali operacyjnej do-
wódcy austriaccy nie byli w stanie dojść do jednoznacznych ustaleń.
W przeciwieństwie do koncepcji napoleońskich, a nawet pruskich,
nie zdołano wypracować jakiejkolwiek sensownej wizji spożytkowa-
nia jej na polu walki. Ponad połowy pułków jazdy, mianowicie całej
kawalerii ciężkiej i wybranych pułków lekkich, używano do różnych
drugorzędnych celów, jak osłona flanki przemieszczających się korpu-
sów piechoty, prowadzenie konwojów na zapleczu własnych wojsk,
koncentracja w postaci rezerw itp. W rezultacie znaczna część jazdy
była wyłączona z możliwości podjęcia jakiejkolwiek akcji o znacze-
niu operacyjnym. Pozostałe regimenty pełniły natomiast służbę roz-
poznawczą i przydzielano je do straży przedniej, wyprzedzającej siły
główne najczęściej o jeden lub dwa dni marszu. Pojedyncze szwa-
drony, a nawet całe regimenty, wzmocnione czasem artylerią konną,
operowały jako jednostki osłonowe przed awangardą. Ich zadaniem
było prowadzenie małej wojny z siłami nieprzyjaciela, przecinanie
komunikacji wroga oraz dostarczanie informacji o postępach wojsk
strony przeciwnej.
W praktyce często dochodziło do współdziałania kilku regimen-
tów kawalerii na polu bitwy, jak na przykład podczas bitwy pod Lip-
skiem, gdzie walczyła tzw. dywizja kirasjerów Nostitz114. Poza tym ar-
cyksiążę Karol eksperymentował z łączeniem szwadronów różnych
formacji jazdy w większe jednostki taktyczne. Niemniej dowódcy au-
striaccy nie zdołali wypracować żadnych sensownych metod użycia
jazdy w wymiarze operacyjnym. Zazwyczaj marnowano jej siłę na
wykonywanie uderzeń siłami pojedynczych dywizjonów. Osiągała
ona sukcesy taktyczne, które jednak nie miały większego wpływu na
przebieg działań wojennych115.

113
R. Hofmeister, Das Österreichsbild der Napoleonischen Soldaten, Wien 1970,
s. 191 [mps pracy doktorskiej]; D. Chłapowski, Pamiętniki, cz. 1, Poznań 1899,
s. 67–69.
114
Szerzej na temat tej bitwy i udziału w niej formacji austriackich, w tym rów-
nież kawalerii, zob. choćby: J. Nadzieja, Lipsk 1813, Warszawa 1990; D. Smith, Lipsk
1813, Gdańsk 2005 (przyp. red. A. S.).
115
R. Ottenfeld, O. Teuber, op. cit., s. 282–286, 408–409; H. Kerchnawe, Kavalle-
rieverwendung, Aufklärung und Armeeführung bei der Hauptarmee in den entscheiden-
den Tagen vor Leipzig..., s. 45–47.
320 MICHAŁ BACZKOWSKI

Również w kolejnych dziesięcioleciach XIX w. znaczenie jazdy

pod względem operacyjnym było nikłe. Podczas walk z powstańcami
węgierskimi w latach 1848–1849 regimenty jazdy porozdzielano po-
między różne zgrupowania wojsk cesarskich, tak że uczestniczyły one
w bitwach i potyczkach najczęściej w sile pojedynczych dywizjonów,
a w skrajnych przypadkach zostały nawet użyte do obrony twierdz,
mianowicie Aradu i Temeszwaru116. Pewną rolę jazda odegrała rów-
nież w stłumieniu powstania we Friulu w 1864 r., ale w tym wypad-
ku przeciwnik był bardzo słaby, a działania miały charakter krwawej
pacyfikacji własnej prowincji przez niewielkie pododdziały117.
Jako jeden z niewielu przykładów udanego wykorzystania kawa-
lerii, chociaż okupionego ciężkimi stratami i bez znaczenia strategicz-
nego, przytacza się zwykle szarżę 13 Regimentu Ułanów przeprowa-
dzoną 24 czerwca 1866 r. pod Custozą. W ataku tym brał jednak
udział regiment stosunkowo nowy, złożony w dużym stopniu z mało
zdyscyplinowanych ochotników polskich, ze sporym odsetkiem by-
łych powstańców styczniowych oraz różnych awanturników. Stąd też
jego użycie w tej bitwie w niewielkiej mierze odpowiadało teoretycz-
nym przemyśleniom austriackiej generalicji. Bardziej odzwierciedlało
natomiast temperament służących w nim oficerów i żołnierzy. Ogrom-
ne straty wspomnianego pułku, które wyniosły około 50% jego sta-
nu osobowego, nie zachęcały nikogo do powtórzenia tak szaleńczego
szturmu. Poważniejsza ocena tego wydarzenia skłania jednak do po-
stawienia tezy, że szarża 13 Regimentu Ułanów nie dość, że nie przy-
niosła sukcesu, to nadmiernie wykrwawiła austriacką brygadę jazdy
Ludwiga Pulza, która następnie nie była w stanie zadać decydujące-
go ciosu wycofującym się pułkom włoskim. Stoczona równocześnie
bitwa kawaleryjska na froncie pruskim pod Tobischau, aczkolwiek
krwawa, nie miała jednak większego znaczenia i nie wpłynęła na
przebieg działań wojennych118.

116
O. Kielmansegg, op. cit., s. 233–253.
117
C. Pizzighelli, op. cit., s. 27–28.
118
F. von Purschka, op. cit., s. 283–284; Die Habsburgermonarchie..., s. 348–349;
C. Pizzighelli, op. cit., s. 54–59; G. Wawro, The Austro-Prussian War. Austria’s War
with Prussia and Italy in 1866, Cambridge 1996, s. 104–107; J. Dąbrowski, Krytyczny
rys wojny 1866 roku w Niemczech i we Włoszech, Genewa 1868, s. 147; A. Hold, Ge-
schichte des Feldzuges 1866 in Italien, Wien 1867, s. 113–116, 145–146; C. von Win-
terfeld, Geschichte des Preussischen Feldzüge von 1866, Potsdam 1867, s. 194.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 321

W jakimś stopniu podsumowaniem bezradności i braku jasnej

koncepcji użycia jazdy przez habsburskie dowództwo był podbój Bo-
śni i Hercegowiny dokonany w 1878 r. Do zajęcia tych ziem, po-
zbawionych dobrych dróg i niemal jakiejkolwiek innej infrastruktu-
ry komunikacyjnej, a zaludnionych przez wojowniczo nastawionych
mieszkańców, użycie dużej grupy kawalerii wydawało się jak najbar-
dziej sensowne. Tymczasem na ten teren skierowano, oprócz piecho-
ty i artylerii, raptem dwa pułki jazdy, które w walkach nie odegrały
niemal żadnej roli. Także powstanie w Hercegowinie w 1882 r. zosta-
ło stłumione niemal wyłącznym wysiłkiem piechoty119.
Doświadczenia wojen początku drugiej połowy XIX w. wpłynę-
ły na ugruntowanie się poglądów austriackiego Sztabu Generalnego
na sposób użycia kawalerii. W 1869 r. arcyksiążę Albrecht sformuło-
wał doktrynę, w myśl której rola jazdy została ograniczona do peł-
nienia funkcji broni pomocniczej, bez żadnych zadań w wymiarze
operacyjnym czy strategicznym. Według niego głównym obowiąz-
kiem konnicy miało stać się zabezpieczanie mobilizacji głównych sił
w Galicji w wypadku wybuchu wojny z Rosją. Część korpusu oficer-
skiego kwestionowała te zasady, dążąc do nadania kawalerii charak-
teru całkiem samodzielnego rodzaju broni. Poza tym w wyniku do-
świadczeń wyniesionych z manewrów, konfliktów zbrojnych obcych
państw oraz z powodu trudności logistycznych zaniechano w Austro-
-Węgrzech tworzenia wielkich związków jazdy o zadaniach operacyj-
nych. W myśl rozporządzenia Franciszka Józefa z 1881 r. w przypad-
ku mobilizacji armii gros sił kawalerii, ugrupowane w osiem dywizji,
miało być możliwie prędko wysłane do Galicji w celu osłony włas-
nych wojsk120.
Jak już podkreślano, od lat osiemdziesiątych XIX w. zaczęto prze-
prowadzać w państwie coraz częstsze manewry na poziomie korpu-
sów i całych armii, w których uczestniczyły także dywizje kawalerii.
Miały one przede wszystkim doprowadzić do zgrania metod współ-
działania trzech głównych broni, czyli piechoty, artylerii i kawalerii,
na przewidywanym polu walki. Ćwiczenia te jasno pokazywały, że
rola jazdy została zredukowana do funkcji osłonowych i rozpoznaw-
czych, a obserwatorzy koncentrowali swoją uwagę niemal wyłącz-

119
F. von Purschka, op. cit., s. 295–300.
120
Die Habsburgermonarchie..., s. 436–438, 613–614.
322 MICHAŁ BACZKOWSKI

nie na działaniach piechoty i artylerii121. W takiej sytuacji posiadanie

jazdy stawało się wręcz zbędne.
Na przełomie XIX i XX w. w austro-węgierskim Sztabie General-
nym panowało poczucie niewiary w siły własnej kawalerii. Jego wy-
razem było rozpoczęcie budowy wartowni kolejowych w Galicji przy
kolejowych przeprawach mostowych i tunelach karpackich na wypa-
dek rajdu jazdy rosyjskiej. Uznano bowiem, że jednostki konne nie
będą w stanie obronić tych punktów strategicznych, ale jednocze-
śnie nikt nie pomyślał o wysłaniu ich w głąb terytorium przeciwni-
ka, gdzie mogłyby przeprowadzić daleki rekonesans.
Jedyną dziedziną, w której kawaleria miała spełniać istotną funk-
cję, było rozpoznanie. W tym celu Sztab Generalny nie zawahał się
wykorzystać najnowszych wynalazków technicznych. I tak w 1888 r.
zainicjowano szkolenie wybranych oficerów i szeregowców w po-
sługiwaniu się telegrafem. Wkrótce utworzono też niewielkie patro-
le telegraficzne przy wszystkich regimentach jazdy. Ponadto przygo-
towywano żołnierzy do zadań o charakterze saperskim, co wiązało
się z zamiarem używania kawalerii do przeprowadzania planowych
zniszczeń w razie konieczności odwrotu oraz odbudowy uszkodzo-
nych obiektów mostowych i kolejowych122.
W 1914 r. część szwadronów jazdy przydzielono do dywizji pie-
choty, najczęściej po dwa szwadrony na dywizję, a z reszty uformowa-
no 13 czteropułkowych dywizji kawalerii. Nie tworzono samodziel-
nych korpusów jazdy ani tym bardziej armii. Stąd też masy konne nie
odegrały większej roli w działaniach operacyjnych. Niektórymi z nich
jesienią 1914 r. wypełniono luki na drugorzędnych odcinkach fron-
tu wschodniego, szczególnie na terenie Pogórza Karpackiego, innym
wyznaczono zadania osłonowe. W praktyce podczas I wojny świato-
wej jednostki kawalerii zostały wykorzystane do walki pieszej, często
o charakterze okopowym. Jedyna „prawdziwa” bitwa kawaleryjska
stoczona z Rosjanami pod Jarosławicami 21 sierpnia 1914 r. zakoń-
czyła się przygnębiającą klęską austriackiej 4 Dywizji Kawalerii123.
Pod względem taktycznym pułk jazdy Cesarsko-Królewskiej Ar-
mii Austro-Węgierskiej prezentował z grubsza wartość batalionu,
a dywizja kawalerii – pułku lub bardzo słabej brygady piechoty. Nic
121
Ibidem, s. 615–617.
122
Ibidem, s. 437–439.
123
J. Grobicki, op. cit., s. 103–104, 126–127; K. Krzeczunowicz, Księga 200-lecia
ułanów ks. Józefa, Londyn 1984, s. 33–37.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 323

też dziwnego, że formacje jazdy nie odegrały poważniejszej roli,

gdyż użyto ich do działań, do których nie zostały przygotowane. Po-
nadto nie były na tyle silne liczebnie, by wpłynąć na przebieg ja-
kiejkolwiek operacji124. Stosunkowo duże znaczenie miały podczas
stoczonej w dniach 1–11 grudnia 1914 r. bitwy pod Limanową-Ła-
panowem, w której oprócz piechoty uczestniczyły również cztery
dywizje kawalerii.
Natomiast najsłynniejszą chyba walką z udziałem kawalerii au-
stro-węgierskiej w pierwszych miesiącach I wojny światowej było
starcie w końcowej fazie bitwy pod Limanową dnia 11 grudnia 1914 r.,
w którym uczestniczyły 9 Regiment Huzarów pułkownika Othma-
ra Muhra i 13 Regiment Huzarów pułkownika Elek Fejera. W po-
tyczce tej oddziały huzarów wzięły szturmem wzgórze Jabłoniec za-
jęte przez Rosjan, a następnie zdołały je obronić mimo uporczywych
kontrataków przeciwnika. Jednak cała walka toczyła się pieszo, a na-
wet wręcz. O użyciu koni nikt już nawet nie myślał, chociaż wyzna-
czony cel taktyczny został osiągnięty125.
Wydaje się, że jedynym atutem pułków kawalerii podczas I wojny
światowej była ich większa spoistość wewnętrzna oraz dłużej utrzy-
mująca się dyscyplina niż w formacjach piechoty i artylerii. Przeja-
wiało się to m.in. w stosunkowo późnym przyłączeniu się kawalerzy-
stów do buntu oddziałów liniowych w chwili rozpadu Austro-Węgier
w 1918 r.126 i raczej sporadycznej odmowie wykonywania rozkazów
w tym okresie127.

124
Obszerniej na ten temat zob. również K. Rudnicki, Operacyjna użyteczność ka-
walerii w świetle historii, Warszawa 1937 (przyp. red. A. S.).
125
Österreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 63–79, 538, 775, 806; F. Franek, op. cit.,
s. 26–27; J. Bator, Wojna galicyjska, Kraków 2005, s. 128–132.
126
Warto tutaj zauważyć, że przeszło rok wcześniej podobnie było także w przy-
padku armii rosyjskiej, gdzie najwolniej rewolucyjny rozkład następował w forma-
cjach kawalerii gwardii oraz liniowej, a także kozackiej – szerzej zob. choćby: 1917.
Разложение армии, автор составитель В. Л. Гончаров, Москва 2010; П. Н. Крас-
нов, Воспоминания о русской императорской армии, Москва 2006; В. Литтауэр,
Русские гусары. Мемуары офицера императорской кавалерии 1911–1920, Моск-
ва 2006; А. В. Шишов, Казачьи войска России, Москва 2007; A. Smoliński, Orga-
nizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej armii
Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie I wojny światowej...; В. Е. Шамба-
ров, Казачество: спасители России, Москва 2010 (przyp. red. A. S.).
127
Dnia 30 X 1918 r. doszło do buntu żołnierzy 13 Regimentu Ułanów oraz
w pułkach huzarów tworzących 2 Dywizję Kawalerii. Następnego dnia wykonywa-
nia rozkazów odmówiła 11 Dywizja Kawalerii Honwedu. W tym czasie rozkład in-
324 MICHAŁ BACZKOWSKI

9. KAWALERZYŚCI PO SŁUŻBIE

Oficerowie i żołnierze jazdy wszystkich państw europejskich wyróż-

niali się spośród pozostałych broni brawurą oraz fantazją i lekcewa-
żeniem ogólnie przyjętych norm. Kawalerzysta winien być szaleńczo
odważny na polu bitwy, szarmancki wobec dam, czuły na punkcie
swojego honoru. Obyczajowość oficerów i kadetów, a od schyłku
wojen napoleońskich także części szeregowych żołnierzy – ochotni-
ków, reprezentowała system wartości typowy dla szlachty. Stąd też
w szeregach oddziałów jazdy dochodziło do nader licznych pojedyn-
ków o honor osobisty lub też całego pułku, które – chociaż formal-
nie surowo zabronione – w rzeczywistości były nieodłącznym ele-
mentem życia oficerskiego. Sankcji sądowych za udział w pojedynku
w praktyce nie było. Dobrą ilustrację tej sytuacji stanowi wydarzenie,
które miało miejsce w Wadowicach 30 lipca 1871 r., kiedy to pod-
porucznik Jan Gryziecki postrzelił śmiertelnie swojego kolegę z 2 Re-
gimentu Ułanów, porucznika Emila Müllera. Gryzieckiego nie tylko
nie wydalono z pułku, lecz wkrótce awansowano, a z jednostką roz-
stał się dopiero w 1884 r., już jako rotmistrz.
Niemniej jednak, aby ograniczyć liczbę pojedynków, w regi-
mentach funkcjonowały specjalne sądy honorowe, zalegalizowane
w 1867 r., których zadaniem było rozpatrywanie spraw, godzących
w dobre imię pułku i całego korpusu oficerskiego128.
Jedną z ważniejszych rozrywek oficerów i kadetów, o półoficjal-
nym charakterze, stanowiło uczestnictwo w wyścigach konnych. Or-
ganizowano je sporadycznie, a udział w nich miał charakter presti-
żowy, tym bardziej gdy zwycięzca otrzymywał nagrodę ufundowaną
przez członków rodziny panującej. Od lat siedemdziesiątych XIX w.
wyścigi odbywały się coraz częściej. Standardem stały się coroczne
wyścigi pułkowe.
Dodatkowe namowy do przeprowadzania takich zawodów pły-
nęły niekiedy z zewnątrz. I tak, od 1907 r. we wschodniej Galicji or-
ganizowano wyścigi na 10 km, w których uczestniczyły stacjonujące
tam regimenty. Nagrodę fundowali angielscy oficerowie, będący wów-

nych broni był już w pełni widoczny – zob. H. Kerchnawe, Der Zusammenbruch der
Österr.-Ungar. Wehrmacht im Herbst 1918, München 1921, s. 120, 124.
128
J. Rydel, op. cit., s. 112–113; O. Kielmansegg, op. cit., s. 288, 318; C. Pizzighelli,
op. cit., s. 154.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 325

czas obserwatorami podczas manewrów kawalerii austro-węgierskiej.

W 1910 r. w zawodach tych wzięli udział oficerowie z siedmiu puł-
ków jazdy129.
Znacznie rzadziej organizowano zawody pływackie. Niekiedy
miały one charakter zakładu, w innych zaś uczestniczyła większa
grupa oficerów i urzędników regimentowych. Najbardziej wymaga-
jącą rzeką do przepłynięcia wpław był, rzecz jasna, Dunaj. Sztuka ta
udawała się jedynie nielicznym. Przykładowo, w kwietniu 1866 r. tyl-
ko trzej oficerowie 13 Regimentu Ułanów zdołali pokonać go wpław,
podczas gdy pozostali uczestnicy musieli szukać ratunku na towarzy-
szących im łodziach130.
Normą przyjętą w środowiskach ziemiańskich monarchii habs-
burskiej było zapraszanie kadry oficerskiej pułków kawalerii na bale
karnawałowe, organizowane w pałacach i dworach lub też resur-
sach ziemiańskich. Bardziej oficjalny charakter miały bale wydawane
przez gubernatorów prowincji lub namiestników. Obecność oficerów
na tych zabawach uważano za obowiązek towarzyski – niekiedy sta-
wał się on bardzo uciążliwy i wymagał żelaznej kondycji. Przykładem
może być karnawał 1867 r., podczas którego dowódca 13 Regimen-
tu Ułanów, pułkownik Maksymilian Rodakowski, zarządził w wa-
runkach zimowych przejazd konno, jednym ciągiem, z Tarnopola
do Lwowa, czyli na dystansie około 140 km. Doszedł on do skut-
ku mimo formalnego zakazu wydanego przez lwowskie Dowództwo
Generalne. Po dotarciu na miejsce oficerowie całą noc bawili się na
balu w resursie ziemiańskim, następnego dnia spożyli obiad w towa-
rzystwie komendanta garnizonu, kolejną noc spędzili na balu u na-
miestnika, by rankiem udać się konno z powrotem do Tarnopola.
Żadnych konsekwencji wobec niesubordynowanego pułkownika nie
wyciągnięto131.
W drugiej połowie XIX w. oficerowie kawalerii w coraz większym
stopniu uczestniczyli także w publicznych i prywatnych zabawach
wydawanych przez mieszczaństwo. Byli oni z reguły zapraszani na
nie chętniej niż ich koledzy z piechoty, gdyż dość powszechnie uwa-
żano, że w dużym stopniu wywodzili się z arystokracji i zamożnego
ziemiaństwa, a tym samym swoją obecnością uświetniali prowincjo-

129
O. Kielmansegg, op. cit., s. 299, 302; C. Pizzighelli, op. cit., s. 287.
130
C. Pizzighelli, op. cit., s. 22.
131
Ibidem, s. 150.
326 MICHAŁ BACZKOWSKI

nalne przyjęcia132. Do poważniejszego incydentu doszło w latach

sześćdziesiątych XIX w. w Krakowie, gdy kilku oficerów huzarów,
„ku wesołości jednych, lecz ku przerażeniu drugich, w szczególno-
ści pań”, wjechało konno na salę taneczną, w której odbywał się bal
maskowy. Sprawę rozwiązano w prosty sposób. Gdy dowództwo puł-
ku wyraziło swe niezadowolenie w magistracie, ten co prawda przy-
jął je do wiadomości, lecz wstawił się jednocześnie za zuchwałymi
oficerami do komendy garnizonu, przywołując przysłowie: „Polak,
Węgier dwa bratanki”133.
Mniej chwalebnym przejawem aktywności oficerów i szeregow-
ców kawalerii było prowokowanie przez nich bójek i burd ulicznych,
zaczepianie cywilów, upijanie się do nieprzytomności itp. Gra w kar-
ty i nadużywanie alkoholu stanowiły podstawowe rozrywki ofice-
rów, a nawyki te w drugiej połowie XIX w. przejmowali w dużym
stopniu szeregowcy. W Tarnowie w latach osiemdziesiątych XIX w.
szczególnie złą sławę zyskał 11 Regiment Dragonów, którego żołnie-
rze m.in. dopuścili się mordów rabunkowych i ciężkiego zranienia
wielu osób cywilnych.
Także w następnych latach oficerowie i żołnierze wielokrotnie
stosowali przemoc fizyczną i słowną wobec cywilów pod najróżniej-
szymi pretekstami. Oficerowie jeździli konno po parkach mimo obo-
wiązujących zakazów, organizowali również „galopady” po zatłoczo-
nych ulicach i placach miejskich. Incydenty takie budziły oburzenie
cywilnej opinii publicznej, ale były tolerowane przez dowództwa po-
szczególnych garnizonów. Bójki podpitych kawalerzystów z żołnie-
rzami piechoty w karczmach i na ulicach miast, czyli tzw. coniedziel-
ne bijatyki, należały do tradycyjnych form rozrywki wojskowych134.
Sporo informacji na temat wykroczeń kawalerzystów dostarczają
akta sądów wojskowych. Szczególnie dużo notowano ich w regimen-
tach huzarów. W garnizonie krakowskim u progu I wojny światowej
do najbardziej niezdyscyplinowanych należeli natomiast żołnierze
3 Regimentu Ułanów. Z tego ostatniego w 1913 r. przed sądem sta-
nęło 20 ułanów, czyli niewiele mniej niż z kilkukrotnie liczniejszych

132
I. Homola, „Kwiat społeczeństwa”. Struktura społeczna i zarys położenia inteli-
gencji krakowskiej w latach 1860–1914, Kraków 1984, s. 194.
133
J. S. Harbut, Mały Rzym, Warszawa 1936, s. 205.
134
S. Potępa, Fiakrem po Tarnowie, Tarnów 1889, s. 43, 58; „Pogoń” 1889, nr 8;
ibidem, 1903, nr 32; ibidem, 1906, nr 24; ibidem, 1908, nr 17; ibidem, 1909, nr 8;
ibidem, 1913, nr 10, 18; „Gazeta Przemyska” 1889, nr 18, 30, 40.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 327

pułków piechoty. Na przykład w 100 Regimencie Piechoty było wów-

czas 24 oskarżonych, w 20 Regimencie Piechoty 28 oskarżonych,
a w 13 Regimencie Piechoty 30 oskarżonych. Najczęstszymi występ-
kami były kradzieże, pijaństwo, niesubordynacja i samowolne odda-
lenie się ze służby. Zdarzały się także przypadki obrazy panującego
słowami „Scheisse Majestät”, pobicia podkomendnych oraz cywi-
lów, w tym kilkuletnich dzieci, a nawet kopulacji podoficera z kla-
czą oficerską135.
Wszystkie pułki kawalerii w uroczysty sposób obchodziły rocz-
nice swojego powstania. Z największym rozmachem organizowano
obchody pięćdziesięciolecia, stulecia, dwustulecia itd. Były to wyjąt-
kowe, ale jednorazowe jubileusze. We wrześniu 1890 r. obchodzono
w Tarnowie uroczystość setnej rocznicy sformowania 2 Regimentu
Ułanów. Rozpoczęła się ona uroczystą mszą świętą odprawioną przez
miejscowego biskupa, z udziałem delegacji władz miejskich i powia-
towych oraz licznych cywilów. Następnie wygłoszono serię przemó-
wień po niemiecku i po polsku. Zorganizowano też ucztę oficerską
oraz zabawę dla szeregowych, a na koniec odbyły się wyścigi konne
z udziałem licznie zgromadzonej publiczności.
Analogicznie wyglądały obchody ważniejszych bitew, w których
wyróżniły się regimenty jazdy. Na pamiątkę tych wydarzeń ustano-
wiono święta poszczególnych pułków, przypadające w rocznicę ich
heroicznych czynów. W miarę możliwości lokalne władze wojskowe
usiłowały wciągnąć w organizację tych imprez także prowincjonalne
elity ziemiańskie i mieszczańskie.
Prawdopodobnie największa uroczystość tego typu odbyła się
w czerwcu 1910 r. w Złoczowie w 50. rocznicę utworzenia stacjonu-
jącego tam 13 Regimentu Ułanów. Wzięli w niej udział: namiestnik,
marszałek krajowy, generalicja, władze miejskie, orkiestry wojskowe
oraz licznie zaproszeni goście – weterani i okoliczni ziemianie136.

***

Historia kawalerii austriackiej w szeroko rozumianym XIX stuleciu

to w gruncie rzeczy dzieje schyłku znaczenia tego rodzaju broni. Po-
135
Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych, Austriackie Sądy Wojskowe
X Korpusu w Przemyślu, sygn. 32, 35, 38, 47, 51, 66; ibidem, Austriackie Sądy Woj-
skowe I Korpusu w Krakowie, sygn. 171.
136
„Pogoń” 1890, nr 34, 37; C. Pizzighelli, op. cit., s. 173, 193–194, 205–219.
328 MICHAŁ BACZKOWSKI

mimo pięknych tradycji wojennych i autentycznego prestiżu utrzymu-

jącego się w szerokich kręgach narodów monarchii naddunajskiej, już
od lat sześćdziesiątych XIX w. kręgi dowódcze postrzegały ją wyłącz-
nie jako pomocniczy element armii. W praktyce w żadnym z kon-
fliktów epoki nie odegrała istotnej roli, ale też nie była przewidzia-
na do prowadzenia operacji o charakterze strategicznym. W drugiej
połowie stulecia trwała siłą inercji i przyzwyczajenia, a traktowana
po macoszemu przez Sztab Generalny, stawała się w coraz większym
stopniu reliktem minionej epoki. Początkowe tygodnie I wojny świa-
towej rozwiały ostatecznie złudzenia co do przydatności jazdy w skła-
dzie sił zbrojnych monarchii naddunajskiej.
 KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA ... 329

THE AUSTRIAN AND AUSTRO-HUNGARIAN CAVALRY

IN THE YEARS 1792–1914
(SUMMARY)
Between 1792 and 1914, the cavalry was the second largest force of the
Habsburg army. Between 14% and 16.5% off all Austrian soldiers belonged
to the cavalry. It was only after the First World War that their number
dropped to 3.6%. At the end of the eighteenth century the Austrian cav-
alry was divided into heavy, medium and light. The medium cavalry was
disbanded in 1851, and the heavy one in 1867. Since then only the light
cavalry existed. In 1798 the cavalry consisted of 42 regiments, in 1802
their number dropped to 35, in 1814 it increased to 37, in 1862 it went up
to 41, and in 1891 it reached 42 again.
Moreover, after the dual Austro-Hungarian Monarchy was established,
six Landwehr Cavalry Regiments and ten Honved Regiments were cre-
ated, and in 1894 they were converted into permanent second-line regi-
ments which eventually were made equal to regular regiments. Apart from
permanent troops, between 1790 and 1866 various voluntary forces also
existed within the army which were appointed in times of war and dis-
banded after conflicts ended. However, some of them existed also in time
of peace.
The Austrian cavalry played a role of a secondary force used by the army
primarily to protect its own infantry and to patrol, as well as for reconnais-
sance. Until mid-nineteenth century its basic tactical unit was a battalion,
or even a squadron. Regiments played mainly administrative functions. Aus-
trian army regulations from the late eighteenth and the early nineteenth
century indicate that much importance was placed on teaching the cavalry
how to shoot and how to combat on foot. It was not intended, however,
for charging, for carrying out large-grouping operations or for conducting
a strategic chase. It was only since the mid-nineteenth century that bigger
tactical units, such as cavalry brigades and divisions, were created.
However, the conservative attitude of the officer corps in the second half
of the nineteenth century meant that the focus was on teaching the horse-
back combat skills while the foot combat skills were completely neglected.
During the First World War the cavalry was very quickly dismounted, and in
1917 the cavalry regiments were converted into foot formations.
Such use of the cavalry, today regarded as flawed and widely criticised,
meant that despite high-level training and high inner cohesion of the regi-
ments, the cavalry did not have much success on the battlefield. Individual
squadrons achieved major tactical victories (especially during the Napo-
leonic Wars and the European Spring of Nations), however, they were not
reflected in their operational or strategic success.
 [331]

Ryc. 1. Jeździec Królewskiej Węgierskiej Lejb Gwardii Szlacheckiej (wówczas: Königliches

Ungarische Adeliche Leibgarde) z drugiej połowy XVIII w. w tradycyjnym węgierskim
mundurze huzarskim. Obraz olejny ze zbiorów zamku w Kieżmarku
Źródło: fotografia wykonana przez Aleksandra Smolińskiego.
[332]

Ryc. 2. Oficer jednego z pułków kirasjerów armii monarchii habsburskiej z 1796 r. Akwarela
Rudolfa von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek, Ostrava 2005, s. 38 – ryc. 30.
 [333]

Ryc. 3. Ułan umundurowanego i uzbrojonego na modłę polską 1 Regimentu Ułanów armii mo-
narchii habsburskiej z 1796 r. Akwarela Rudolfa von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek..., s. 34 – ryc. 26.
[334]

Ryc. 4. Strzelec konny oraz lekki dragon armii monarchii habsburskiej z 1800 r. Akwarela Ru-
dolfa von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek..., s. 37 – ryc. 29.
 [335]

Ryc. 5. Szeregowy 4 Regimentu Huzarów Hessen-Homburg armii austriackiej z 1805 r. w mun-

durze polowym. Taki klasyczny schemat munduru powtarzały wszystkie europejskie od-
działy huzarskie tego czasu, w tym również huzarzy Wojska Polskiego Księstwa Warszaw-
skiego
Źródło: K. Toman, Vojáci bitvy u Slavkova 1805 Austerlitz, Praha 1986 – karnet pocztówek. Zbiory Alek-
sandra Smolińskiego.
[336]

Ryc. 6. Ułan 1 Regimentu Ułanów armii monarchii habsburskiej z 1815 r. Akwarela Rudolfa
von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek..., s. 36 – ryc. 28.
 [337]

Ryc. 7. Szeregowi 6 Regimentu Dragonów szefostwa Johanna grafa Riesch (Dragoner Regiment
Nr. 6 Inhaber Johann Graf Riesch) armii monarchii habsburskiej z lat 1814–1818. Litogra-
fia barwna ze zbiorów Muzeum Historycznego Armii Czeskiej w Pradze
Źródło: pocztówka ze zbiorów Aleksandra Smolińskiego.
[338]

Ryc. 8. Oficer dragonów – Oberleutnant – Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej

w mundurze codziennym – lata siedemdziesiąte XIX w. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.
 [339]

Ryc. 9. Dragoni Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z 1895 r. Obraz olejny Oskara

Brücha ze zbiorów Muzeum Armii w Wiedniu
Od lewej: oficer w zimowym umundurowaniu paradnym, pułkownik (Oberst) w mundurze parad-
nym konno, trębacz (Trompeter) w zimowym umundurowaniu paradnym, oficer w zimowym ubio-
rze wyjściowym, oficer w umundurowaniu marszowym, dragon (Dragoner) w mundurze marszowym
konno, dragon w umundurowaniu marszowym, podoficer (Unteroffizier) w mundurze marszowym

Źródło: Das K.u.K. Heer 1895. Eine Bildserie von Oskar Brüch, kommentiert von G. Dirrheimer, Graz
1997, ryc. 5.
[340]

Ryc. 10. Huzarzy Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z 1895 r. Obraz olejny Oska-
ra Brücha ze zbiorów Muzeum Armii w Wiedniu
Od lewej: trębacz w zimowym umundurowaniu paradnym, huzar (Husar) w mundurze paradnym
konno, podoficer (Unteroffizier) w umundurowaniu paradnym, oficer w zimowym ubiorze wyjścio-
wym, oficer w umundurowaniu marszowym, oficer w zimowym mundurze paradnym, oficer sztabo-
wy (Stabsoffizier) w umundurowaniu paradnym konno, huzar w zimowym mundurze marszowym,
kapral (Korporal) w ubiorze służbowym

Źródło: Das K.u.K. Heer 1895..., ryc. 6.

 [341]

Ryc. 11. Ułani Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z 1895 r. Obraz olejny Oskara
Brücha ze zbiorów Muzeum Armii w Wiedniu
Od lewej: ułan (Ulan) w umundurowaniu marszowym, ułan w mundurze marszowym konno, leut-
nant (Leutnant) w ubiorze wyjściowym, rotmistrz (Rittmeister) w umundurowaniu marszowym, ofi-
cer w zimowym ubiorze paradnym, major (Major) w umundurowaniu paradnym konno, podoficer
(Unteroffizier) w zimowym mundurze marszowym, kapral (Korporal) w umundurowaniu marszo-
wym, ułan w zimowym mundurze marszowym

Źródło: Das K.u.K. Heer 1895..., ryc. 7.

[342]

Ryc. 12. Kawaleria Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z lat I wojny światowej. Ry-
sunek ołówkiem i pastelami Ludwiga Kocha
Od lewej: dowódca Szwadronu Tyrolskich Strzelców Konnych rotmistrz Kratz oraz konny oficer or-
dynansowy – Oberleutnant – graf Sigray

Źródło: Skizzen vom Isonzo. 124 Darstellungen von Maler Ludwig Koch, Wien [b.r.w. i b.p.]. Zbiory Jaro-
sława Centka.
 [343]

Ryc. 13. Kawaleria Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z lat I wojny światowej. Wę-
gierscy huzarzy. Rysunek ołówkiem Ludwiga Kocha
Źródło: Skizzen vom Isonzo... Zbiory Jarosława Centka.
 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK

KAWALERII ARMII CZERWONEJ
ORAZ ICH KADRA DOWÓDCZA I POLITYCZNA
W LATACH 1935–1936

1. MIEJSCE KAWALERII STRATEGICZNEJ ROBOTNICZO-CHŁOPSKIEJ

ARMII CZERWONEJ W SOWIECKICH SIŁACH ZBROJNYCH
W LATACH DWUDZIESTYCH I TRZYDZIESTYCH

P rzed 1941 r. cała jazda Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej,

podobnie jak w czasach carskich1, składała się z „kawalerii stra-
tegicznej” (стратегическая конница) i kawalerii dywizyjnej (вой-
скова конница). Według nomenklatury obowiązującej w armiach
„białych” i „czerwonych” w trakcie rosyjskiej wojny domowej2,

1
Warto zauważyć, że zarówno przed 1914 r., jak i w trakcie I wojny światowej
kawaleria armii rosyjskiej była najliczniejszą i jednocześnie najsilniejszą jazdą na
świecie. Szerzej na ten temat, poza częścią dalej cytowanej literatury, zob. chociaż-
by: О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917, Санкт-Петербург 2001; A. Smoliń-
ski, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej imperium rosyjskie-
go w przededniu wybuchu I wojny światowej, „Materiały do Historii Wojskowości”
(Pułtusk) 2007, nr 3, cz. 2; idem, Organizacja kawalerii kozackiej imperium rosyjskie-
go w przededniu wybuchu I wojny światowej, [w:] Od armii komputowej do narodo-
wej III. Problemy organizacyjne sił zbrojnych od XVI do XX wieku, pod red. J. Centka,
M. Krotofila, Toruń 2009; idem, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz
liniowej, kozackiej i ochotniczej armii Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trak-
cie I wojny światowej, [w:] Do szarży marsz, marsz... Studia z dziejów kawalerii, t. 1,
pod red. A. Smolińskiego, Toruń 2010; В. И. Корнеев, Соединения конницы русской
армии 1810–1917, Москва 2007.
2
Obszerniej zob. choćby: A. Smoliński, Jazda Rzeczpospolitej Polskiej oraz Robot-
niczo-Chłopskiej Armii Czerwonej na froncie wschodnim w przededniu „wyprawy kijow-
skiej” 1920 r., „Wschodni Rocznik Humanistyczny” (Lublin–Radzyń Podlaski) 2005,
t. 2; idem, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923), [w:]
Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–1921, pod red.
A. Smolińskiego, Toruń 2003; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923), Gra-
346 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

a następnie w okresie międzywojennym również w sowieckich si-

łach zbrojnych, pierwsza z nich była odpowiednikiem kawalerii sa-
modzielnej Wojska Polskiego3. Przez pojęcie to rozumiano bowiem
wówczas zarówno pułki jazdy samodzielnej, jak i samodzielne bry-
gady i dywizje kawalerii oraz korpusy konne, a także armie konne,
a więc oddziały i wielkie jednostki tej broni przeznaczone do samo-
dzielnego rozwiązywania różnorodnych zadań taktycznych na polu
walki oraz zdolne do działań na szczeblu operacyjnym.
Pod wpływem doświadczeń wyniesionych z walk na froncie
wschodnim podczas I wojny światowej4, a przede wszystkim w efekcie
nie zawsze dostatecznej i prawidłowej analizy przebiegu wysoce ma-
newrowej wojny domowej w Rosji5 początkowo zakładano, że w wy-

jewo 2003; idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych
w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa, Toruń 2008.
3
Zob. np.: L. Mitkiewicz, Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej w woj-
nie 1939 roku, Toronto 1964; Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939,
pod red. P. Staweckiego, Warszawa 1990; M. Cieplewicz, Wojsko Polskie 1921–1926.
Organizacja, wyposażenie, wyszkolenie, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998; A. Smo-
liński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920 r., To-
ruń 1999; idem, Organizacja kawalerii samodzielnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach
1921–1929, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” (To-
ruń) 2001, nr 1; idem, Organizacja kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach
1930–1939, „Klio” (Toruń) 2004, nr 5; J. S. Tym, Kawaleria w operacji i w walce. Kon-
cepcje użycia i wyszkolenie kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1921–
–1939, Warszawa 2006.
4
Szerzej na ten temat zob.: Б. М. Шапошников, Конница. Кавалерийские очер-
ки, Москва 1923; М. Баторский, Служба конницы, Москва 1925; В. Н. Гатовский,
Конница. Свойства и средства. Строи и порядки, Москва 1925; А. Н. Суворов,
Тактика в примерах, Москва 1926; В. Микулин, Комбинированный бой конни-
цы, Москва 1928; Ю. Ю. Ненахов, Кавалерия на полях сражений XX века: 1900–
–1920 гг., Минск 2004; М. Оськин, Крах конного блицкрига. Кавалерия в Первой
Мировой Войне, Москва 2009.
5
Москва, Российский Государственный Военный Архив (dalej cyt. РГВА),
Управление 1 Конной Армии, 245.8.7. „Красная конница и ея роль в гражданс-
кой войне” – доклад члеиа Рев.-Воен. Совета 1 Конной Армии тов. Ворошилова
прочитанной в городе Ростове на Дону 11 III 1920 г. Szerzej na ten temat, poza
częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także: Б. М. Шапошников, Конница
в гражданской войне, „Революция и Война” 1921, сборник, № 6–7; idem, На Вис-
ле. К истории кампании 1920 года, Москва 1924; Н. Е. Какурин, Русско-поль-
ская кампания 1918–1920 г., Москва 1922; А. Л. Певнев, Конница по опыту ми-
ровой и гражданской войны, Москва 1924; J. N. Siergiejew, Od Dźwiny ku Wiśle,
Warszawa 1925; Л. Л. Клюев, I-я Конная Армия на польском фронте в 1920 году.
Опыт стратегического нсследования, Ленинград 1925; idem, Первая Конная
Красная Армия на польском фронте в 1920 г., Москва 1932; П. Зеленьский, I-ая
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 347

niku rozwoju nowoczesnych środków walki, głównie zaś, mogących

stanowić dla niej cenne wsparcie, artylerii i broni maszynowej, a także
lotnictwa i broni pancernej, jej podstawowymi zadaniami nadal będą
osłona mobilizacji i koncentracji oraz rozpoznanie strategiczne i osłona
skrzydeł własnych wojsk, jak też prowadzenie samodzielnych operacji,
choćby w postaci zagonów, i pościg za rozbitym przeciwnikiem.
Według poglądów wyrażonych tuż po zakończeniu rosyjskiej woj-
ny domowej przez Siemiona Michajłowicza Budionnego, który do
1923 r. nadal dowodził rozlokowaną wówczas na terenie Północno-
kaukaskiego Okręgu Wojskowego 1 Armią Konną:

cechą odróżniającą konnicę od innych broni powinna być jej pełna goto-
wość bojowa na wypadek mobilizacji oraz ewentualnego wybuchu woj-
ny. Stąd też powinna być ona dyslokowana, w miarę możności, w po-
bliżu granic, tak, aby w razie wybychu wojny była natychmiast gotowa
do walki i mogła wykonać zadanie przykrycia mobilizacji pozostałych
wojsk Republiki [sowieckiej – przyp. A. S.].
Jednocześnie powinna ona natychmiast wtargnąć na teren przeciw-
nika, aby utrudnić jego mobilizację, co pozwoli na koncentrację i rozwi-
nięcie własnych sił.
W celu posiadania możliwości realizacji takich zadań jest koniecz-
nością utrzymywanie wielkich formacji konnicy strategicznej według
etatów wojennych także w czasie pokoju.
Mając jednak na uwadze ograniczone możliwości Republiki i wie-
dząc, że nie jest ona w stanie w czasie pokoju utrzymywać tak dużych
mas konnych, należy opracować takie etaty, które najlepiej pozwolą za-
chować jej gotowość bojową i konieczne do tego struktury organizacyj-
ne także w okresie pokoju6.

Choć jest praktycznie pewne, że autorem tych poglądów nie był Bu-
dionny7, lecz któryś z pochodzących ze starej armii „wojenspeców”

Конная Красная Армия, Москва 1928; Н. Е. Какурин, В. А. Меликов, Гражданс-

кая война в России. Война с белополяками, Москва 2002 (ta pozycja miała liczne
wcześniejsze wydania w latach dwudziestych i trzydziestych); Советская кавалерия.
Военно-исторический очерк, коллегиальная работа под редакцей А. Я. Сошнико-
ва, Москва 1984; W. Kucharski, Kawaleria i broń pancerna w doktrynach wojennych
1918–1939, Warszawa–Kraków 1984.
6
РГВА, Штаб РККА. Организационное Управление, 7.6.1162. Доклад Ко-
мандующего 1 Конной Армей № 1428/Оп. от 13 XII 1921 г.
7
Zob. chociażby: A. Smoliński, Kariera wojskowa i polityczna wybranych przed-
stawicieli kadry dowódczej i politycznej 1 Armii Konnej w czasie trwania oraz po za-
kończeniu wojny domowej w Rosji. Próba portretu zbiorowego, „Limes. Studia i Mate-
348 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

służących wtedy pod jego rozkazami, to jednak należy zauważyć, iż

były one zbieżne z opiniami głoszonymi w tym czasie przez więk-
szość kawaleryjskich dowódców kierujących wielkimi jednostkami,
mianowicie samodzielnymi brygadami, dywizjami i korpusami kon-
nicy RKKA, które postrzegano na dodatek jako broń manewru i jed-
nocześnie jako broń zdecydowanie ofensywną8.
Stąd także po zwycięstwie bolszewików w rosyjskiej wojnie do-
mowej, pomimo istniejących wówczas w Sowietach poważnych pro-
blemów ekonomicznych i społecznych oraz mimo widocznej potrze-
by radykalnej redukcji wydatków na sowieckie siły zbrojne, a co za
tym idzie – konieczności drastycznego zmniejszenia liczebności Armii
Czerwonej, nadal utrzymywano w jej składzie bardzo silną „kawalerię
strategiczną”. W styczniu 1921 r. służyło w niej bowiem 14 070 ludzi
„komsostawu” oraz 98 378 „krasnoarmiejców”. Kolejne 1926 osób
„komsostawu” oraz 21 003 czerwonoarmistów obejmowały wtedy
formacje kawalerii dywizyjnej. W sumie więc w szeregach całej „czer-
wonej konnicy” służyło w tym czasie 15 996 ludzi „komsostawu”,
119 381 „krasnoarmiejców”, czyli aż 135 377 osób, z czego w „kawa-
lerii strategicznej” 112 448, a w jeździe dywizyjnej 22 929 ludzi. Na-
dal była to więc ogromna siła, o czym może świadczyć chociażby to, że
w 1915 r. cała kawaleria gwardii, liniowa oraz kozacka dawnej armii
carskiej liczyła 7341 oficerów oraz 165 260 szeregowych, czyli untero-
ficerów i szeregowców – w sumie 172 601 osób. Nie należy też zapomi-
nać, iż Rosja brała wówczas udział w morderczej i angażującej ogrom-
ne zasoby ludzkie i materiałowe I wojnie światowej9.

riały z Dziejów Europy Środkowo-Wschodniej” (Rzeszów) 2008, nr 1; idem, Kariera

wojskowa i polityczna wybranych przedstawicieli kadry dowódczej i politycznej 1 Armii
Konnej w latach 1918–1939, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” (Warszawa) 2010,
R. 11 (62), nr 3 (232).
8
Szerzej zob.: Warszawa, Centralne Archiwum Wojskowe (dalej cyt. CAW),
Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2786. Tezy Konferencji Dowódców Jazdy Ar-
mii Czerwonej odbytej dn. 4–8 kwietnia 1922 r. w Moskwie – tłumaczenie do-
kumentu znajdującego się w posiadaniu Oddziału II Sztabu Generalnego MSWojsk.
nr 12 560/II.Inf./II.A., Warszawa 6 VI 1923 r.; ibidem, 303.4.2686. Organizacja jaz-
dy strategicznej w Rosji sowieckiej. Część I – opracowanie Oddziału II Sztabu Gene-
ralnego MSWojsk. nr 19 715/II.Inf./II.A., Warszawa 6 X 1923 r.
9
РГВА, Штаб РККА. Организационное Управление, 7.6.869. Сравнительная
ведомость численного состава имперской кавалерии по состоянию на 1915 год
и Красной Армии по состоянию на 1 I 1921 г. Ponadto zob. także A. Smoliński,
Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej ar-
mii Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie I wojny światowej...
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 349

Poza tym stan liczebny „czerwonej konnicy” malał bardzo po-

woli – znacznie wolniej niż pozostałych formacji Armii Czerwo-
nej. Jeszcze w maju 1922 r. „kawaleria strategiczna” nadal liczyła
bowiem 3533 osoby starszego „komsostawu”, 4583 starszych funk-
cjonariuszy służb administracyjno-gospodarczych, 3003 komisarzy
wojskowych, 9246 osób młodszego „komsostawu”, 7826 młodszych
funkcjonariuszy służb administracyjno-gospodarczych i 80 089 „kra-
snoarmiejców”, czyli w sumie 109 304 ludzi10.
Dopiero od późnego lata i jesieni 1922 r. rozpoczął się powol-
ny, choć jednocześnie znaczący i systematyczny, spadek liczebności
„kawalerii strategicznej” RKKA. Mimo to w październiku w samych
tylko wielkich jednostkach kawalerii 1 Armii Konnej11, pomimo
wprowadzonych wówczas 10% obniżek obowiązujących etatów,
w dalszym ciągu służyły aż 23 663 osoby12. Natomiast na dzień
1 września w szeregach całej „kawalerii strategicznej” nadal było
co najmniej 75 816 ludzi i 81 640 koni, a po doliczeniu formacji
pozostających na Dalekim Wschodzie 81 616 „krasnoarmiejców”
i 81 658 koni. Już jednak 1 listopada w dywizjach i samodzielnych
brygadach tej broni służyły jedynie 73 574 osoby i 77 653 konie13.
Wspomniane tutaj redukcje stanu liczebnego „czerwonej konni-
cy” oraz towarzyszące im zmiany organizacyjne polegające także na
zmniejszaniu liczebności wielkich jednostek kawalerii Armii Czer-

10
РГВА, Штаб РККА. Организационное Управление, 7.6.869. Расчёт штат-
ного состава лиц старшего комсостава, младшего комсостава, адмхоз. состава
и красноармейцев кавалерийских дивизий и отдельных кавалерийских бригад
по состоянию на 1 V 1922 г.
11
O. de B. 1 Armii Konnej obejmowało wówczas: 2 Dywizję Kawalerii, 4 Czon-
garską Dywizję Kawalerii, 14 Dywizję Kawalerii oraz 1 Samodzielną Brygadę Kawa-
lerii. Zaprezentowane powyżej dane liczbowe nie obejmują stanów liczebnych for-
macji innych broni oraz służb podległych wtedy dowództwu „Konarmii” – szerzej
zob.: A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–
–1923), [w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–
–1921...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...
12
РГВА, Штаб РККА. Организационное Управление, 7.6.869. Доклад На-
чальника 3 Отделения Организационного Управления Штаба РККА № 186
229/1996 от 15 IX 1922 г.
13
Ibidem, Штаб РККА. Организационное Управление, 7.6.869. Список кава-
лерии на 1 VII 1922 г.; ibidem, Список частей конницы на 1 IX 1922 г.; ibidem,
Список частей конницы на 1 XI 1922 г.
350 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

wonej trwały do 1925 r.14 Potem nastąpił okres pewnej stabiliza-

cji, by nie powiedzieć stagnacji, w dziejach „kawalerii strategicznej”
Armii Czerwonej, który przerwały dopiero przedsięwzięcia związa-
ne z gruntowną reformą sowieckich sił zbrojnych zapoczątkowaną
w końcu lat dwudziestych XX w. Nie mniejszą rolę odegrały też gwał-
townie rosnące możliwości modernizacji technicznej RKKA, będące
efektem podjętej w tym samym czasie gigantycznej rozbudowy so-
wieckiego kompleksu zbrojeniowego15.
Nie oznacza to jednak, że po 1925 r. zaniedbywano sowiec-
ką kawalerię. Nadal uważano ją bowiem za elitę Armii Czerwonej.
Pozycję tę utraciła dopiero wskutek gwałtownej rozbudowy wojsk
pancernych i zmechanizowanych RKKA, które ostatecznie przejęły
większość zadań przewidzianych do tej pory dla wielkich mas jaz-
dy16. Wzorem starej armii ogromną wagę przywiązywano również
do kształtowania odpowiedniego esprit de corps formacji „czerwo-
nej konnicy”, choć do osiągnięcia tego celu, co wydaje się oczywiste,
wykorzystywano inną ideologię. Przykładem działań tego typu może

14
Obszerniej zob. chociażby В. Г. Клевцов, Социальные и организационные
проблемы военных реформ 20-30-х годов, [w:] Армия и общество 1900–1941 гг.
Стати, документы, коллегиальная работа, Москва 1999.
15
Szerzej na ten temat zob. np.: Реформа в Красной Армии. Документы и ма-
териалы 1923–1928 гг., книга 2, коллегиальная работа, ответственный редак-
тор Н. С. Тархова, Москва 2006; Красная Армия в 1920-е годы, „Вестник Архи-
ва Президента Российской Федерации” (Москва) 2007; G. Szygalin, Gospodarka
ZSRR w czasie Wielkiej Wojny Narodowej, Warszawa 1962; Л. Самуэльсон, Красный
колосс. Станавление военно-промышленного комплекса СССР 1921–1941, пере-
вод с английского И. С. Давидян, Москва 2001; A. Smoliński, Sowiecka Ukraina
w ocenach Oddziału II polskiego Sztabu Głównego Wojska Polskiego – lata 1921–1939,
„Nad Wisłą i Dnieprem”. Polska i Ukraina w przestrzeni europejskiej – przeszłość
i teraźniejszość, seria: „Historia, Systemy Międzynarodowe i Globalny Rozwój”, To-
ruń–Kijów 2003–2004, nr 2–3; idem, Sowiecka Ukraina z lat 1921–1939 w dokumen-
tach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego oraz próba oceny wartości poznaw-
czej tych akt, „Przegląd Wschodni” 2006, t. 10, z. 1 (37); idem, Robotniczo-Chłopska
Armia Czerwona oraz sowiecki przemysł wojenny z lat 1921–1939 w dokumentach
Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, [w:] Polski wywiad wojskowy 1918–
–1945, pod red. P. Kołakowskiego, A. Pepłońskiego, Toruń 2006.
16
W efekcie tego w przededniu wybuchu wojny z Niemcami w 1941 r., jak po la-
tach wspominał jeden z jej uczestników, „zostałem piechurem! Mamy takie powie-
dzenie, w którym tkwi ziarenko prawdy: »Człowiek mądry – do artylerii, laluś – do
kawalerii, pijak – do marynarki, a głupiec do piechoty«. No cóż, w piechocie, jak to
w piechocie, nie byliśmy z siebie zbyt dumni” – zob. B. Gorbaczewski, Przez wojen-
ną zawieruchę. Wojna żołnierza Armii Czerwonej na Froncie Wschodnim: 1942–1945,
tłum. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, Poznań 2011, s. 131.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 351

być chociażby „10 przykazań”, wpajanych kawalerzystom służącym

w szeregach 7 Samarskiej Dywizji Kawalerii, według których obo-
wiązkiem każdego z nich były:

1) Doskonała znajomość służby, 2) Żelazna dyscyplina i porządek, 3) Brak

strachu, bohaterstwo i odwaga, 4) Doskonała opieka nad koniem i mi-
łość do niego, 5) Zdolność do poświęcenia się dla towarzysza broni,
6) Łagodne odnoszenie się do ludności cywilnej oraz wspieranie pracu-
jących, 7) Ochrona tajemnicy wojskowej, 8) Walka z wykorzystaniem
wszelkich możliwych środków z zewnętrzną i wewnętrzną kontrrewo-
lucją, 9) Bezwzględne podporządkowanie się i posłuszeństwo swojemu
dowódcy i komisarzowi wojskowemu, 10) Odpowiednia świadomość
polityczna17.

Również w innych dywizjach kawalerii opracowywano i wyko-

rzystywano podobne dokumenty, odwołujące się w jakiś sposób do
przyzwyczajeń poborowych pochodzących głównie ze wsi, a opar-
tych na doświadczeniach związanych z funkcjonowaniem w Rosji
prawosławia. W jednym z nich18 stworzono 12 przykazań, które za-
wierały następujące wytyczne dotyczące opieki nad końmi:

1) Wiedz czerwonoarmisto, że jeżeli chcesz osiągnąć sukces w boju, to

zawsze musisz pamiętać o swoim koniu, 2) Kochaj konia swego jak sie-
bie samego, 3) Koń dla kawalerzysty tym, czym armata dla artylerzysty
– to twój bojowy towarzysz i wierny sługa, 4) Pamiętaj, że koń wymaga
zawsze starannej opieki, dobrej, świeżej paszy i czystej wody, 5) Pamię-
taj zawsze, że rozgrzanego konia szybciej niż po dwóch godzinach poić
oraz pławić nie wolno, podobnie jak po daniu mu owsa, 6) Nie zapomi-
naj, że wartość kawalerzysty ocenia się po wyglądzie jego konia, a dobre
wyszczyszczenie konia ma takie same znaczenie jak pięć funtów owsa,
7) Konieczna jest także dbałość o siodło – często czyść potnik i susz go –
wtedy nie będzie nagniotów [czyli uniemożliwiających siodłanie odpa-
rzeń końskiego grzbietu – przyp. A. S.], 8) Nie zostawiaj swojego konia
z cudzym, nie pój go z cudzego koryta, pilnuj swojej szczotki oraz kar-
miaka – chroń swojego wierzchowca przed zarazą, 9) Nie stawiaj swoje-
go konia w nieznanej stajni, nie zostawiaj go na wietrze – chłodu koń się

17
РГВА, Штаб РККА, Секретариаты, 7.1.114. Десять заповедей 7 Самарской
Кавалерийской Дивизии – dokument niedatowany, najprawdopodobniej jednak
pochodzący z lat dwudziestych XX w.
18
Być może, podobnie jak w poprzednim przypadku, również ten dokument po-
wstał w 7 Samarskiej Dywizji Kawalerii.
352 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

nie boi, 10) Pamiętaj, że kucie dla konia to to samo, co obuwie dla cie-
bie. Jeśli koń zgubi podkowę, a w marszu nie można go podkuć, prowadź go
wtenczas po poboczu drogi lub po miękkiej nawierzchni, 11) Od złego ku-
cia – złe nogi, a ze źle podkutymi nogami koń nie jest zdolny do służby, zaś
na nieodpowiednim koniu nawet dobry kawalerzysta jest złym żołnie-
rzem, 12) Nie galopuj pod górę, oszczędzaj konia także podczas marszu
po szosie, napój go w porę i nie pozwól, aby utracił wszystkie siły19.

Warto też dodać, że wszystkie te zmiany oraz aktualny stan orga-

nizacyjny i potencjalna wartość bojowa „czerwonej konnicy” były
pilnie obserwowane przez polski wywiad wojskowy, który praktycz-
nie przez cały okres międzywojenny postrzegał ją jako jeden z istot-
nych i niezwykle niebezpiecznych komponentów Armii Czerwonej,
głównie, co jest rzeczą oczywistą, w kontekście zagrożenia, jakie mo-
gła stanowić ona dla niepodległości oraz integralności terytorialnej
Rzeczypospolitej Polskiej20.
Trwające od końca lat dwudziestych XX w. procesy moderniza-
cyjne w Armii Czerwonej oraz towarzyszące im zmiany organiza-
cyjne spowodowały, że w połowie lat trzydziestych już nieco inaczej
zapatrywano się na rolę wchodzącej w jej skład „kawalerii strategicz-
nej”. Poza tym mocno zaawansowana była już wówczas gwałtow-
na, wręcz gigantyczna21, rozbudowa oraz unowocześnienie i mecha-
19
РГВА, Штаб РККА, Секретариаты, 7.1.114. Двенадцать заповедей кавале-
риста – dokument niedatowany, najprawdopodobniej pochodzący jednak z lat dwu-
dziestych XX w.
20
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanych źródeł i literatury,
zob. choćby: Москва, РГВА (Центр Хранения Историко-Документальный Кол-
лекции) (dalej cyt: ЦХИДК), II Отдел Генерального Штаба Войска Польского,
308.12.120. List Attaché Wojskowego przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej
w Moskwie do Szefa Sztabu Głównego Wojska Polskiego z dnia 28 III 1933 r.; ibi-
dem, List Attaché Wojskowego przy Poselstwie Polskim w Moskwie do Szefa Szta-
bu Głównego Wojska Polskiego z dnia 10 I 1933 r.; Wrzesień 1939. Radzieckie za-
grożenie Rzeczypospolitej w dokumentach, relacjach i wspomnieniach, wyb. i oprac.
W. Włodarkiewicz, Warszawa 2005; A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921–1939,
Warszawa 1996; W. Włodarkiewicz, Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w oce-
nach polskich naczelnych władz wojskowych 1921–1939, Warszawa 2001; idem, Przed
17 września 1939 roku. Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich na-
czelnych władz wojskowych 1921–1939, Warszawa 2002; А. Смолински (A. Smo-
liński), Образ Красной Армии и СССР в 1921–1939 гг. в документах II Отдела
Генерального Штаба Войска Польского, „Клио. Журнал для учёных” (Санкт-Пе-
тербург) 2010, № 3 (50).
21
W jednym z pochodzących z 1930 r. polskich dokumentów nie bez racji na-
pisano: „Żadne państwo na świecie nie zbroiło się w tak szybkim tempie jak ZSRS
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 353

nizacja sowieckich sił zbrojnych. W tak zmieniających się warunkach

Inspektor Kawalerii RKKA, czyli ówczesny marszałek Związku So-
wieckiego Siemion Budionny, stwierdził, że przez termin „kawaleria
strategiczna” należy rozumieć wielkie związki konnicy wzmocnio-
ne oddziałami zmechanizowanymi i lotnictwem, zdolne do działania
w łączności operacyjnej z ogólnowojskowymi armiami poszczegól-
nych frontów, a także z dużymi związkami lotnictwa operacyjnego
i desantami powietrznymi. Jego zdaniem tak zasilone wielkie jed-
nostki kawalerii w ramach frontów miały stanowić związki szczebla
operacyjnego. Mimo tych zmian nadal jednym z ich podstawowych
zadań mogła być osłona własnej mobilizacji i koncentracji oraz roz-
poznanie i osłona skrzydeł własnych wojsk, jak również prowadzenie
samodzielnych operacji, choćby w postaci zagonów, i pościg za roz-
bitym przeciwnikiem.
Natomiast kawalerię dywizyjną, podobnie zresztą jak w ówczes-
nym Wojsku Polskim22, uważano w Armii Czerwonej za jazdę mają-
cą charakter służby działającej na rzecz wielkich jednostek piechoty.
Stąd, tak jak wcześniej, wyznaczano jej zadania bliższego rozpozna-
nia i osłony, wykonywane na rzecz korpusów i dywizji strzeleckich,
czyli piechoty. Poza tym należące do niej formacje miały też pełnić

w ostatnich latach. Wszystko, co można było zrobić dla pomnożenia technicznej po-
tęgi Armii Czerwonej, zrobiono. Bronie techniczne: lotnictwo, chemia, czołgi, moto-
ryzacja, okręty wojenne – wszystko to dziś jest w dostatecznej ilości, a przemysł wo-
jenny dla nich jest nastawiony, oparcie w przemysłach wojennych Włoch, Niemiec
i Stanów Zjednoczonych istnieje. Teraz Armia Czerwona szybko uzupełnia to, czego
jeszcze brakuje [...]. W myśl rozumowań sowieckich, jakie zupełnie jasno wynika-
ją z ich literatury wojennej, ZSRS będzie prowadził wojnę ofensywną, obliczoną na
krótki okres czasu, z zadaniem zmiażdżenia głównego przeciwnika, zanim wytwo-
rzy się front antysowiecki ogólny. W tym kierunku idą wszystkie przygotowania so-
wieckie do wojny. [...] Armia Czerwona dziś stanowi element siły w ręku rządu ZSRS,
który może być już w najbliższej przyszłości z powodzeniem użyty” – zob. War-
szawa, Archiwum Akt Nowych (dalej cyt. AAN), Instytucje Wojskowe 1918–1939,
296/I/82. Raport Attaché Militaire de Pologne a Moscou z dnia 25 XI 1930 r. War-
to tutaj pamiętać, że był to dopiero początek sowieckiej drogi do militarnej potęgi.
Ponadto zob. także РГВА (ЦХИДК), II Отдел Генерального Штаба Войска Поль-
ского, 308.12.119. Pismo Konsula Generalnego RP w Charkowie nr 383/b/Ukr./1
z 15 I 1934 r.
22
Szerzej zob.: Instrukcja taktycznego użycia kawalerii dywizyjnej. (Projekt), Departa-
ment Kawalerii Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 0952/37, Warszawa 6 VII 1933 r.;
W. Sikorski, Przyszła wojna: jej możliwości i charakter oraz związane z nim zagadnie-
nia obrony kraju, Kraków 2010 (pierwsze wydanie ukazało się w 1934 r.); S. Mossor,
Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, Warszawa 1938.
354 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

funkcję eskort i ochrony wyższych dowództw oraz sztabów, a także,

w razie potrzeby, dostarczać jeźdźców meldunkowych, czyli konnych
łączników23.

2. STAN ORGANIZACYJNY I DYSLOKACJA ORAZ OBSADA

PERSONALNA I LICZEBNOŚĆ „CZERWONEJ KONNICY”
W POŁOWIE LAT TRZYDZIESTYCH

W 1935 r. „kawaleria strategiczna” RKKA składała się z czterech za-

rządów, czyli inaczej dowództw korpusów kawalerii (управления ка-
валерийских корпусов) i 22 dywizji kawalerii (кавалерийские диви-
зии), w tym z jednej kołchozowej (колхозная кавлерийская дивизия)
oraz z pięciu górskich (горные кавалерийские дивизии). Według sta-
nu na 1 lipca tego roku ich podział pomiędzy poszczególnymi okręga-
mi wojennymi przedstawiał się następująco. W Leningradzkim Okrę-
gu Wojskowym stacjonowała wówczas jedna dywizja, w Białoruskim
jedno dowództwo korpusu oraz trzy dywizje kawalerii, w Kijowskim
Okręgu Wojskowym dwa dowództwa korpusów i sześć dywizji ka-
walerii, w Charkowskim zaledwie jeden zapasowy pułk kawalerii
(запасный кавалерийский полк), w Moskiewskim Okręgu Wojsko-
wym jedna dywizja i jeden zapasowy pułk kawalerii, w Nadwołżań-
skim Okręgu Wojskowym jedna dywizja tej broni, w Północnokau-
kaskim jedno dowództwo korpusu oraz dwie dywizje i jeden pułk
kawalerii, w Zakaukaskim Okręgu Wojskowym jedna dywizja kawa-
lerii, w Środkowoazjatyckim cztery dywizje i jeden pułk tej broni,
w Zabajkalskim Okręgu Wojskowym dwie dywizje i jeden pułk ka-
walerii, a w Specjalnej Czerwonego Sztandaru Armii Dalekowschod-

23
Zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2786. Tezy Konfe-
rencji Dowódców Jazdy Armii Czerwonej odbytej dnia 4–8 kwietnia 1922 r. w Mo-
skwie – tłumaczenie dokumentu znajdującego się w posiadaniu Oddziału II Szta-
bu Generalnego MSWojsk. nr 12 560/II.Inf./II.A., Warszawa 6 VI 1923 r.; ibidem,
303.4.2686. Organizacja jazdy strategicznej w Rosji sowieckiej. Część I – opraco-
wanie Oddziału II Sztabu Generalnego MSWojsk. nr 19 715/II.Inf./II.A., Warszawa
6 X 1923 r.; Organizacja Sił Zbrojnych SSSR w czasie pokoju, oprac. Oddział II Sztabu
Generalnego, Warszawa 1924; K. Rudnicki, Operacyjna użyteczność kawalerii w świe-
tle historii, Warszawa 1937; A. Pragłowski, Kawaleria samodzielna w nowoczesnym
wojsku, „Bellona” 1934, t. 44; Historia sztuki wojennej do roku 1939, pod red. P. A. Rot-
mistrowa, Warszawa 1967.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 355

niej (Особая Краснознамённая Дальневосточная Армия)24 tylko

jedna dywizja kawalerii25. Etatowa liczebność „kawalerii strategicz-
nej” RKKA na stopie pokojowej, zgodnie z danymi z września 1934 r.,
wynosiła 100 384 osoby „komsostawu”, „politsostawu” i „krasno-
armiejców”26.

24
Powstała ona w 1929 r. jako formacja operacyjna utworzona w związku z ów-
czesnym konfliktem sowiecko-chińskim. W jej skład weszła wtedy część sił daw-
nego Syberyjskiego Okręgu Wojskowego, który swym zasięgiem obejmował całą
rosyjską Syberię. Po zakończeniu walk Specjalna Czerwonego Sztandaru Armia Da-
lekowschodnia funkcjonowała na zasadach podobnych do pozostałych sowiec-
kich okręgów wojskowych. Zachowano jednak jej dawną nazwę. Od końca 1931 r.,
wskutek zaostrzenia stosunków sowiecko-japońskich na Dalekim Wschodzie, na-
stępowało stopniowe, lecz zakrojone na szeroką skalę wzmacnianie wojsk sowiec-
kich na tym obszarze. Odbywało się to na dwa podstawowe sposoby. Pierwszy pole-
gał na przerzucaniu na Daleki Wschód gotowych formacji istniejących już wcześniej
w głębi ZSRS, a drugi na formowaniu ich na Syberii z przebywającego tam perso-
nelu i z wykorzystaniem środków materialnych znajdujących się na miejscu lub też
sprowadzanych z zewnątrz. Rozbudowa ta objęła zarówno wielkie jednostki, jak
i formacje służb oraz liczne oddziały dyspozycyjne, a także specjalistyczne: formacje
graniczne, wojska ochrony wewnętrznej itd. Jedną z cech charakterystycznych tych
przedsięwzięć było, o czym szerzej w dalszej części tego tekstu, utworzenie formacji
kołchozowych (колхозные). Według pochodzących z połowy lat trzydziestych usta-
leń polskiego wywiadu wojskowego: „Do Specjalnej Armii Dalekiego Wschodu [tak
w cytowanym tutaj dokumencie – przyp. A. S.] kierowani są przez naczelne władze
wojskowe sowieckie najlepsi pod względem wojskowym i najpewniejsi pod wzglę-
dem ideowym dowódcy oraz najlepszy materiał żołnierski. Można sądzić, iż wysiłki
dowództwa sowieckiego, zmierzające do podniesienia wartości bojowej Armii, osią-
gnęły pożądane wyniki” – szerzej zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych
dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawa-
lerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O.,
Warszawa 27 X 1935 r.; З. Ш. Янгузов, Особая Краснознамённая Дальневосточ-
ная Армия на страже мира и безопасности СССР (1929–1938 гг.), Благовещенск
1970; А. В. Широкорад, Русско – японские войны 1904–1945 гг., Минск 2003.
25
Szerzej o składzie i liczebności sowieckich sił zbrojnych stacjonujących na Da-
lekim Wschodzie w połowie lat trzydziestych, w tym także podległych wówczas do-
wództwu Specjalnej Czerwonego Sztandaru Armii Dalekowschodniej, poza częścią
wcześniej cytowanej literatury, zob. również: J. Wojtkowiak, Stosunki radziecko-ja-
pońskie w latach 1931–1941, Poznań 2000; idem, Polowanie na „dalniewostoczni-
ków”. Represje wobec korpusu oficerskiego dalekowschodniego zgrupowania radzieckich
sił zbrojnych w latach 1936–1939, Poznań 2007.
26
РГВА, 4 Отдел Генерального Штаба РККА. Отделение 3, 40442.1.1802.
Штатная численность конницы РККА по состоянию на 1 IX 1934 г. Takie same
dane podaje także Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратеги-
356 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Natomiast szczegółowe O. de B. oraz obsada personalna i dysloka-

cja wielkich jednostek „czerwonej konnicy” na dzień 1 lipca 1935 r.
przedstawiały się następująco:
Leningradzki Okręg Wojskowy:
16 Syberyjska Dywizja Kawalerii (16 Кавалерийская Сибирская
Дивизия) dowodzona przez W. M. Gonina27, której zarząd stacjono-
wał w Koszarach Seliszczenskich w obwodzie leningradzkim. W jej
skład wchodziły wówczas:
66 Pułk Kawalerii – dowódca G. G. Skworcow28, miejsce postoju:
Koszary Arakczejewskie;
70 Leningradzki Pułk Kawalerii (70 Ленинградский Кавалерий-
ский Полк) – dowódca J. S. Szaraburko29, miejsce postoju: Koszary
Seliszczenskie;
72 Troicki Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii imienia Stiepa-
na Razina (72 Кавалерийский Троицкий Краснознамённый Полк

ческая конница РККА в 1935–1936 гг., „Мировые Войны. Военно-Исторический

Журнал” (Москва) 2009, № 3, s. 35.
27
Osoba ta była znana polskiemu wywiadowi wojskowemu, który co najmniej
od 1936 r. wiedział, że „komkor” W. M. Gonin dowodził 16 Dywizją Kawalerii –
zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada per-
sonalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu
Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
28
Także ten „kompołk” i jego przydział służbowy były znane polskiemu wywia-
dowi wojskowemu, według którego w 1936 r. dowodził on jednak 70 Pułkiem Ka-
walerii tej dywizji – zob. ibidem.
29
Również nazwisko tego „kompołka”, jednak w postaci „Szaroburko”, i jego
przydział służbowy były znane Oddziałowi II Sztabu Głównego Wojska Polskiego,
według którego w 1936 r. dowodził on 66 Pułkiem Kawalerii – zob. ibidem. Na-
leży jednak pamiętać, że 22 IX 1935 r. Rada Najwyższa ZSRS zamiast dotychcza-
sowych nazw pełnionych funkcji zatwierdziła, czy też raczej przywróciła w Armii
Czerwonej, część dawnych stopni wojskowych. W kawalerii były to: czerwonoarmi-
sta (красноармеец), dowódca drużyny (отдельный командир), młodszy dowódca
plutonu (младший комвзвода), starszyna (старшина), lejtnant (лейтнант), star-
szy lejtnant (старший лейтнант), kapitan (капитан), major (майор), pułkownik
(полковник), kombrig (комбриг), komdiw (комдив) i komkor (комкор). W związku
z tym 3 grudnia tego roku Ludowy Komisarz Obrony ZSRS wprowadził nowe umun-
durowanie, a wraz z nim nowe oznaki stopni. Jednak proces ustalania starszeństwa
oraz przydział stopni wojskowych dla dotychczasowego „komnaczsostawu” trwał
dwa lata. Dlatego też w przypadku danych personalnych dotyczących lat 1935–1936,
a pochodzących z akt Oddziału II Sztabu Głównego, autor będzie podawał takie na-
zwy funkcji i miejsc zajmowanych w hierarchii służbowej RKKA, jakie znajdują się
w tych dokumentach. Podobnie będzie również w przypadku funkcjonariuszy poli-
tycznych służących w ówczesnej Armii Czerwonej.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 357

им. Степана Разина) – dowódca F. N. Antonow30, miejsce postoju:

Koszary Murawiowskie;
4 Samodzielny Dywizjon Zmechanizowany (4 Отдельный Меха-
низированный Дивизион) – miejsce postoju: Koszary Arakczejewskie;
4 Samodzielny Dywizjon Artylerii Konnej (4 Отдельный Конно-
Артиллерийский Дивизион) – miejsce postoju: wieś Miedwied;
4 Samodzielny Oddział Lotniczy (4 Отдельный Авиационный
Отряд) – miejsce postoju: Kreczewice;
4 Samodzielny Szwadron Łączności (4 Отдельный Эскадрон
Связи) i 4 Samodzielny Pluton Chemiczny (4 Отдельный Химичес-
кий Взвод) – miejsce postoju: Koszary Seliszczenskie;
4 Samodzielny Szwadron Pionierów (4 Отдельный Саперный
Эскадрон) – miejsce postoju: Koszary Murawiowskie.
Białoruski Okręg Wojskowy:
3 Korpus Kawalerii imienia Białoruskiej Socjalistycznej Republi-
ki Sowieckiej (3 Кавалерийский Корпус им. Белорусской Соци-
алистической Советской Республики)31 dowodzony przez byłego
„konarmiejca” Daniłła Fiodorowicza Sierdicza32, pochodzącego z za-

30
Nazwisko tego „kompołka” oraz zajmowane przez niego stanowisko służbo-
we, co namniej od 1936 r. było znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob.
chociażby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsa-
da personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Szta-
bu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
31
Zarząd tego korpusu został sformowany we wrześniu 1924 r. w Mińsku na
mocy zarządzenia dowódcy ówczesnego Zachodniego Okręgu Wojskowego, zatwier-
dzonego rozkazem nr 1132/179 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 13 września
tego roku. Na mocy kolejnego rozkazu nr 1550 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS
z 17 XII 1924 r. korpus otrzymał nazwę „imienia Białoruskiej Socjalistycznej Repu-
bliki Sowieckiej”. W jego skład wchodziły: 4 (lata 1934–1935), 7 (1924–luty 1940),
11 (lata 1932–1940), 24 (lata 1935–1939) oraz 27 (lata 1935–1938) i 36 (lata 1938–
–1940) Dywizje Kawalerii. Korpus ten podlegał dowództwu Zachodniego Okręgu
Wojskowego, przemianowanego następnie na Białoruski Okręg Wojskowy. Należą-
ce do jego składu 7, 11, 24 i 36 Dywizje Kawalerii we wrześniu 1939 r. brały udział
w agresji na Polskę, a 7 oraz 24 i 36 Dywizje Kawalerii uczestniczyły w sowiecko-fiń-
skiej „wojnie zimowej”. W 1940 r. formacje należące do 3 Korpusu Kawalerii prze-
niesiono na okupowane polskie terytorium, mianowicie w rejon Suwałk i Augusto-
wa – szerzej zob. Накануне. Западный Особый Военный Округ (конец 1939 г.–1941 г.).
Документы и материалы, коллегиальная работа, Минск 2007.
32
Według danych polskiego wywiadu wojskowego był on wówczas „komdi-
wem” – zob. chociażby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne
ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
358 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

mieszkałej w Chorwacji rodziny chłopskiej komunisty i internacjo-

nalisty serbskiego urodzonego w 1896 r. Członkiem partii bolszewic-
kiej był od grudnia 1917 r. Przed wybuchem I wojny światowej pra-
cował jako robotnik. W 1915 r., walcząc jako szeregowiec w armii
austro-węgierskiej, dostał się do niewoli rosyjskiej. Następnie służył
w formowanej przy armii carskiej 1 Serbskiej Dywizji Ochotniczej
wchodzącej w skład Serbskiego Korpusu Ochotniczego, który po-
wstawał pod Odessą.
Po rewolucji lutowej 1917 r. został członkiem Jugosłowiańskie-
go Związku Rewolucyjnego. Za agitację bolszewicką w armii odbył
karę dwóch i pół miesiąca więzienia. Po zwolnieniu brał udział w lip-
cowych demonstracjach w Piotrogrodzie oraz w listopadowym prze-
wrocie bolszewickim i w ataku na Pałac Zimowy, po czym został do-
wódcą 1 Serbskiego Oddziału Rewolucyjnego w Jekatierynosławiu.
Następnie od sierpnia do listopada 1918 r. jako dowódca 1 Jugo-
słowiańskiego Pułku Komunistycznego walczył pod Carycynem. Od
lutego 1919 r. kierował Krymskim Pułkiem Kawalerii, a potem Sa-
modzielną Brygadą Kawalerii 14 Armii. Od września 1919 r. do paź-
dziernika 1920 r. był słuchaczem Akademii Sztabu Generalnego, skąd
przydzielono go do 1 Armii Konnej na dowódcę 2 Brygady Kawale-
rii z 6 Dywizji Kawalerii, z którą uczestniczył w walkach z dowodzo-
nymi przez generała lejtnanta barona Piotra Wrangla wojskami „bia-
łej” Armii Rosyjskiej. Za zasługi podczas wojny domowej w 1922 r.
otrzymał Order Czerwonego Sztandaru.
Po jej zakończeniu nadal służył w Armii Czerwonej. W 1925 r.
pełnił funkcję inspektora kawalerii Kaukaskiej Armii Czerwonego
Sztandaru (Кавказская Краснознамённая Армия) stacjonującej na
Zakaukaziu. Natomiast według informacji zdobytych w latach trzy-
dziestych przez polski wywiad wojskowy w 1925 r. pełnił on funkcję
Inspektora Kawalerii i Remontu RKKA. Nie potwierdza jednak tego
znana autorowi literatura rosyjskojęzyczna.
Od 1927 r. dowodził 7 Dywizją Kawalerii z Białoruskiego Okręgu
Wojskowego, w 1930 r. 12 Dywizją Kawalerii z Północnokaukaskiego
Okręgu Wojskowego, a od 1933 r. 3 Dywizją Kawalerii należącą do
Ukraińskiego Okręgu Wojskowego. W 1934 r. ponownie rozpoczął
służbę w Białoruskim Okręgu Wojskowym najpierw jako dowódca
i komisarz 4 Korpusu Strzeleckiego, a potem 3 Korpusu Kawalerii.
Ponadto po wojnie domowej był także działaczem partyjnym
szczebla republikańskiego – od 1936 r. członek Komitetu Centralne-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 359

go Komunistycznej Partii Białorusi oraz Centralnego Komitetu Wyko-

nawczego Republiki Białoruskiej.
W 1937 r. Daniłło Sierdicz został zamordowany w ramach czy-
stek, jakie objęły wtedy kadrę dowódczą Armii Czerwonej. Tymcza-
sem według Piotra Pawła Wieczorkiewicza33 miał on zostać zamor-
dowany dopiero w 1938 r.34
W skład 3 Korpusu Kawalerii, którego zarząd stacjonował w Miń-
sku, wchodziły wówczas:
3 Samodzielny Dywizjon Łączności (3 Отдельный Дивизион
Связи) – miejsce postoju: Mińsk35;
4 Leningradzka Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii imienia
Woroszyłowa (4 Кавалерийская Ленинградская Краснознамённая

33
P. P. Wieczorkiewicz, Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939,
Warszawa 2001, s. 1311. Ponadto autor ten podaje także nieco inne brzmienie jego
danych personalnych. Jego serbskie nazwisko i imię miały bowiem brzmieć „Srdič
Daniło”, co po rosyjsku miało podobno postać „Sierdicz Daniłł” – zob. ibidem,
s. 1307, 1311.
34
Szerzej o tej postaci zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3134.
Sierdicz Danił Fiedorowicz [sic!]; ibidem, 303.4.3151. Siły zbrojne ZSRR. Tom II. Or-
ganizacja, O. de B., dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty
i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz
wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1. Opracowanie – Oddział II Szta-
bu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 28 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3169. Siły
zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r.
– Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa 21 V 1936 r.; Encyklo-
pedia rewolucji październikowej, pod red. L. Bazylowa, L. Sobczaka, Warszawa 1977,
s. 401–402; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия,
коллегиальная работа под редакцей С. С. Хромова, Москва 1983, s. 536–537;
Великая Октябрьская Социалистическая Революция. Энциклопедия, коллеги-
альная работа под редакцей П. А. Голуба, Москва 1987, s. 467–468.
35
Była to formacja podległa bezpośrednio dowództwu i sztabowi 3 Korpusu Ka-
walerii.
360 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Дивизия им. Ворошилова)36 dowodzona przez „kombriga”37 Gie-

orgija Konstantinowicza Żukowa. Ten późniejszy Marszałek Związ-
ku Sowieckiego38 urodził się 10 listopada (st. stylu) 1896 r. we wsi
Striełkowka w guberni kałuskiej w rosyjskiej rodzinie chłopskiej39.
Od 1915 r. uczestniczył w I wojnie światowej, podczas której otrzy-
mał dwa żołnierskie Krzyże Świętego Jerzego oraz stopień młodszego
unteroficera. Od lata 1918 r. służył w Armii Czerwonej, a od 1919 r. był
członkiem WKP(b). W trakcie wojny domowej najpierw dowodził
plutonem, a potem szwadronem, na czele którego walczył na Fron-
tach Wschodnim, Zachodnim i Południowym. Uczestniczył również
w zdławieniu powstania Antonowa na Tambowszczyźnie, a w 1920 r.
ukończył kursy kawaleryjskie.
Po zakończeniu wojny domowej pozostał w szeregach RKKA, peł-
niąc różne funkcje dowódcze – od pomocnika dowódcy pułku do do-
36
Pierwotnie była to 1 Zbiorcza Dywizja Kawalerii (1 Сводная Кавалерийская
Дивизия) sformowana na mocy rozkazu nr 62 dowództwa 10 Armii z 28 XI 1918 r.
z oddziałów konnych 1 Stalowej Dywizji Strzelców (1 Стальная Стрелковая Диви-
зия) oraz Brygady Kawalerii Borisa Mokijewicza Dumienki. Zgodnie z rozkazem nr 10
dowództwa 10 Armii z 30 I 1919 r. przemianowano ją na Samodzielną Dywizję Ka-
walerii (Отдельная Кавалерийская Дивизия), a 14 marca tego roku – na mocy roz-
kazu nr 132 dowództwa tejże armii – na 4 Dywizję Kawalerii. Następnie zgodnie
z rozkazem nr 2797/559 Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 13 XII 1920 r. nada-
no jej nazwę 4 Piotrogrodzkiej Dywizji Kawalerii (4 Пётроградская Кавалерийская
Дивизия). Od 1924 r. była to już 4 Leningradzka Dywizja Kawalerii (4 Ленинград-
ская Кавалерийская Дивизия). Kolejna zmiana jej nazwy nastąpiła 4 II 1931 r., kie-
dy to ukazał się rozkaz nr 19 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS o nadaniu jej imie-
nia Klimenta Jefremowicza Woroszyłowa. Od tego momentu była to 4 Leningradzka
Dywizja Kawalerii imienia K. J. Woroszyłowa (4 Ленинградская Кавалерийская
Дивизия им. К. Е. Ворошилова). Po raz kolejny i jednocześnie ostatni przemia-
nowano ją na 4 Dońską Kozacką Dywizję imienia K. J. Woroszyłowa (4 Донская
Казачья Дивизия им. К. Е. Ворошилова) na mocy rozkazu Ludowego Komisarza
Obrony nr 061 z 21 IV 1936 r. Była to najstarsza dywizja 1 Armii Konnej Siemiona
Budionnego. Rozformowano ją na początku 1941 r. – szerzej na temat jej początko-
wych dziejów zob. choćby: A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemio-
na Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...;
idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku.
Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
37
Takie dane w 1936 r. miał polski wywiad wojskowy – zob. CAW, Oddział II Szta-
bu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabe-
tyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O.,
Warszawa maj 1936 r.
38
Od 18 I 1943 r.
39
Według części rosyjskojęzycznej literatury historycznej Żukow urodził się
w rodzinie szewca.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 361

wódcy dywizji kawalerii i pomocnika Inspektora Kawalerii RKKA,

którym był Siemion Michajłowicz Budionny. W lipcu 1937 r. miano-
wano go dowódcą 3 Korpusu Kawalerii, a w lutym 1937 r. dowódcą
6 Kozackiego Korpusu Kawalerii (6 Казачий Кавалерийский Кор-
пус). Natomiast od lipca 1938 r., jako „komkor”, pełnił obowiąz-
ki zastępcy dowódcy Białoruskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego.
Oprócz tego w 1925 r. w Leningradzie ukończył Kursy Doskonalenia
dla Dowódców Kawalerii, a w 1930 r. Kursy Doskonalenia dla Wyż-
szej Kadry Dowódczej.
Latem 1939 r. dowodził 1 Grupą Armijną podczas walk z Japoń-
czykami nad Chałchyn-Goł. Od lipca 1940 r. dowodził Kijowskim
Specjalnym Okręgiem Wojskowym, na czele którego zajął rumuńską
Besarabię i północną Bukowinę. W styczniu 1941 r. został wyzna-
czony na stanowisko Naczelnika Sztabu Generalnego RKKA oraz Za-
stępcy Ludowego Komisarza Obrony ZSRS.
Podczas Wielkiej Wojny Narodowej, od 23 czerwca 1941 r., był człon-
kiem „Stawki” Naczelnego Dowództwa (Ставка Верховного Главно-
командования), a od sierpnia 1942 r. Pierwszym Zastępcą Ludowego
Komisarza Obrony ZSRS. Poza tym piastował szereg stanowisk dowód-
czych na froncie. Już w 1941 r. koordynował działania Frontu Południo-
wo-Zachodniego, a następnie Frontów Rezerwowego oraz Leningradz-
kiego i Zachodniego. Oprócz tego w lutym 1942 r., poza dowodzeniem
Frontem Zachodnim, mianowano go również dowódcą Zachodnie-
go Kierunku Operacyjnego. Potem koordynował działania Armii Czer-
wonej pod Stalingradem, podczas deblokady Leningradu oraz w trak-
cie bitwy kurskiej i forsowania Dniepru. W 1944 r. dowodził natomiast
1 Frontem Ukraińskim oraz nadzorował operacje 1 i 2 Frontów Bia-
łoruskich podczas operacji „Bagration”. W końcowym etapie wojny
dowodził 1 Frontem Białoruskim, który zdobywał Berlin.
Po zakończeniu II wojny światowej najpierw kierował sowiecki-
mi siłami okupacyjnymi w Niemczech, a potem wojskami różnych
okręgów wojskowych. W latach 1953–1955 był Pierwszym Zastępcą
Ministra Obrony ZSRS, a następnie, do 1957 r., Ministrem Obrony
ZSRS. Zmarł w Moskwie 18 czerwca 1974 r. Poza tym, że nagrodzono
go licznymi sowieckimi oraz obcymi orderami i odznaczeniami, był
także czterokrotnym Bohaterem Związku Sowieckiego40.

40
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada
personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu
362 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

W skład 4 Leningradzkiej Dywizji Kawalerii, której zarząd stacjo-

nował w Słucku, wchodziły wówczas:
19 Manyczski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (19 Кавале-
рийский Манычский Краснознамённый Полк) – dowódca F. J. Ko-
stienko41, miejsce postoju: Słuck;
20 Salski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (20 Кавалерий-
ский Сальский Краснознамённый Полк) – dowódca W. W. Kriu-
kow42, miejsce postoju: sowchoz Koniuchy;
21 Dońsko-Stawropolski Pułk Kawalerii (21 Кавалерийский До-
но-Ставропольский Полк) – dowódca I. N. Muzyczenko43, miejsce
postoju: Słuck;
23 Stalingradzki Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (23 Ста-
линградский Кавалерийский Полк) – dowódca Ł. N. Sakowicz44,
miejsce postoju: Słuck;
4 Pułk Zmechanizowany (4 Механизированный Полк) – do-
wódca S. I. Kapustin, miejsce postoju: Słuck;
7 Oddział Lotniczy (7 Авиационный Отряд) – miejsce postoju:
Bobrujsk;
4 Pułk Artylerii Konnej (4 Конно-Артиллерийский Полк), 4 Sa-
modzielny Szwadron Łączności i 4 Samodzielny Szwadron Pionierów
– miejsce postoju: Słuck.

Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.; Маршалы Советского Со-
юза. Личные дела рассказывают, коллегиальная работа, Москва 1996, s. 36–37;
В. А. Семилетко, А. Б. Станиславский, Полководцы и военачальники Великой
Отечественной Войны. Информационно-справочное издание, Москва 2009,
s. 27–28; В. И. Лобов, Р. М. Португальский, В. А. Рунов, Военная элита России.
Советский период 1917–1991. Энциклопедический справочник, Москва 2010,
s. 241–245; B. Potyrała, W. Szlufik, Who is Who. Trzygwiazdkowi generałowie i admi-
rałowie radzieckich sił zbrojnych z lat 1940–1991, Częstochowa 2001, s. 278. Ponad-
to zob. także: B. Potyrała, H. Szczegóła, Czerwoni marszałkowie. Elita Armii Radziec-
kiej 1935–1991, Zielona Góra 1997; Б. Соколов, Неизвестный Жуков; портрет
без ретуши в зеркале эпохи, Минск 2000.
41
Dane personalne tego „kompołka” i jego przydział służbowy były znane pol-
skiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na
dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
42
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy także były znane pol-
skiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
43
Również nazwisko tego byłego „konarmiejca”, a ówczesnego „kompołka”, i jego
przydział służbowy były znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
44
Także nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy były wówczas
znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 363

6 Czongarska Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii imienia

Budionnego (6 Кавалерийская Чонгарская Краснознамённая Ди-
визия им. Будённого)45 dowodzona przez D. A. Wajniercha46, której
zarząd stacjonował w Homlu. W jej skład wchodziły wówczas:

45
To kolejna dywizja, która podczas rosyjskiej wojny domowej oraz wojny pol-
sko-sowieckiej walczyła w składzie 1 Armii Konnej, kiedy, między innymi, dokona-
ła także licznych rozbojów i pogromów Żydów. Jej poprzedniczką była 1 Stawropol-
ska Dywizja Kawalerii (1 Ставропольская Кавалерийская Дивизия) sformowana
w październiku 1918 r. ze Stawropolskiej Brygady Kawalerii (Ставропольская Ка-
валерийская Бригада), której podstawą stały się konne oddziały partyzantów staw-
ropolskich. Od 1 I 1919 r. nazywano ją 1 Sowiecką Dywizją Kawalerii (1 Советская
Каваларийская Дивизия). Po likwidacji sowieckiego Frontu Kaspijsko-Kaukaskiego
wszystkie jego dotychczasowe formacje jazdy, w tym także 1 Sowiecka Dywizja Ka-
walerii, na mocy rozkazu nr 23 dowództwa 10 Armii z 18 III 1919 r. zostały połą-
czone w jedną dywizję. Następnie zgodnie z rozkazem Rewolucyjnej Rady Wojennej
10 Armii nr 143 z 26 marca tego roku otrzymała ona numer „6”. Natomiast w uzna-
niu jej zasług bojowych podczas walk na Półwyspie Czongarskim na mocy rozka-
zu Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki nr 1 z 2 I 1921 r. nadano jej nazwę
6 Czongarskiej Czerwonej Dywizji (6 Чонгарская Красная Кавалерийская Диви-
зия), a potem – na mocy rozkazu Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki nr 510/79
z 25 lutego tego roku – Czongarskiej Czerwonej Dywizji Kawalerii (Чонгарская
Красная Кавалерийская Дивизия). Dotychczasowy numer został jej zwrócony roz-
kazem Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS nr 1049/168 z 14 VIII 1924 r. Natomiast
na mocy kolejnego zarządzenia tej instytucji – nr 65 z 25 IV 1933 r. – nadano jej imię
Siemiona Michajłowicza Budionnego oraz nazwę Czerwonego Sztandaru (6 Чонгар-
ская Краснознамённая им. С. М. Будённого Кавалерийская Дивизия). Niekie-
dy jednak jej nazwę podawano w nieco innym brzmieniu, spowodowanym zmianą
jej szyku. Następnie w związku z tworzeniem w Armii Czerwonej formacji kozac-
kich zgodnie z rozkazem Ludowego Komisarza Obrony nr 061 z 21 IV 1936 r. prze-
mianowano ją na 6 Kubano-Terską Czerwonego Sztandaru Dywizję Kozacką imie-
nia S. M. Budionnego (6 Кубано-Терская Казачья Краснознамённая Дивизия им.
С. М. Будённого). Pod taką też nazwą wzięła ona udział w Wielkiej Wojnie Ojczyź-
nianej – szerzej na temat jej początkowych dziejów zob. choćby: A. Smoliński, Zarys
organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów
I Armii Konnej (1919–1923)...; idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze
działań wojennych w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość
bojowa...; idem, Rozboje, rabunki i pogromy Żydów przez 1 Armię Konną na południu
Rosji oraz na Ukrainie i w Polsce w 1920 roku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”
(Lublin–Radzyń Podlaski) 2009, t. 6; idem, Rabunki i rozboje 1 Armii Konnej w Ro-
stowie w styczniu 1920 r., „Studia Historyczno-Wojskowe” (Zabrze) 2009, t. 3 („Ar-
mia i Społeczeństwo”).
46
Dane personalne tego „kombriga”, choć nie zawsze całkowicie poprawne,
i jego przydział służbowy były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu.
Według Oddziału II Sztabu Głównego przed I wojną światową był on robotnikiem
w Zagłębiu Donieckim. W Czerwonej Gwardii, a potem w Armii Czerwonej służył
już od 1917 r. Podczas wojny domowej walczył na Frontach Północnym i Południo-
364 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

31 Biełorieczenski Pułk Kawalerii (31 Кавалерийский Белоре-

ченский Полк) – dowódca S. I. Worobiow, miejsce postoju: Homel;
32 Biełoglinski Pułk Kawalerii (31 Кавалерийский Белоглинс-
кий Полк) – dowódca A. D. Szalimow47, miejsce postoju: Homel;
33 Północnodoniecki Pułk Kawalerii (33 Кавалерийский Севе-
ро-Донецкий Полк) – dowódca P. P. Wachromiejew48, miejsce po-
stoju: Mohylów;
34 Rostowski Pułk Kawalerii (34 Кавалерийский Ростовский
Полк) – dowódca F. W. Kamkow49, miejsce postoju: Rohaczew;
6 Pułk Zmechanizowany – dowódca S. M. Kriwoszein, miejsce
postoju: Homel;
6 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Nowobielica;
23 Oddział Lotniczy, 6 Samodzielny Szwadron Łączności, 6 Sa-
modzielny Szwadron Pionierów – miejsce postoju: Homel.
7 Samarska Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii imienia
Angielskiego Proletariatu (7 Кавалерийская Самарская Красно-
знамённая Дивизия им. Английского Пролетариата)50 dowodzo-

wym. Wziął również udział w wojnie polsko-sowieckiej. Po jej zakończeniu pozostał

w szeregach RKKA. W 1922 r. dowodził 14 Dywizją Kawalerii, a w roku następnym
odbył Kurs Doszkalania Wyższej Kadry Dowódczej. W latach 1924–1926 dowodził
Północnokaukaską Narodowościową Szkołą Kawalerii, a w latach 1927–1929 9 Dy-
wizją Kawalerii, po czym od 1930 do 1933 r. 6 Dywizją Kawalerii. Poza tym w 1934 r.
objął dowództwo 3 Korpusu Kawalerii – zob. np.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych
dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawa-
lerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O.,
Warszawa 27 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna
– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
47
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy były wówczas znane
polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głów-
nego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny.
Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., War-
szawa maj 1936 r.
48
Także nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy były wtedy znane
polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
49
Prawie kompletne dane personalne tego dowódcy pułku i jego przydział służ-
bowy były znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
50
7 Dywizja Kawalerii została sformowana na mocy rozkazu nr 88 Rewolucyj-
nej Rady Wojennej 11 Armii Samodzielnej z 3 IV 1919 r. z oddziałów Specjalnej
Dywizji Kawalerii (Особая Кавалерийская Дивизия), które powstały z 3 Tamań-
skiej Dywizji Strzelców (3 Таманская Стрелковая Дивизия). Zgodnie z rozkazem
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 365

na przez J. I. Goriaczewa, której zarząd stacjonował w Mińsku. W jej

skład wchodziły wówczas:
37 Astrachański Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (37 Кавале-
рийский Астраханский Краснознамённый Полк) – dowódca A. F. Bycz-
kowskij, miejsce postoju: Mińsk;
38 Stawropolski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (38 Кава-
лерийский Ставропольский Краснознамённый Полк) – dowódca
P. M. Kaliniczew51, miejsce postoju: Mińsk;
39 Terski Pułk Kawalerii (39 Кавалерийский Терский Полк) –
dowódca A. I. Łopatin52, miejsce postoju: Mińsk;
40 Samarski Pułk Kawalerii imienia Frunzego (40 Кавалерийский Са-
марский Полк) – dowódca A. A. Fiłatow53, miejsce postoju: Mińsk;
7 Pułk Zmechanizowany – dowódca M. M. Bogomołow54, miej-
sce postoju: Mińsk;
7 Pułk Artylerii Konnej, 7 Samodzielny Szwadron Łączności, 7 Sa-
modzielny Szwadron Pionierów – miejsce postoju: Mińsk.
Kijowski Okręg Wojskowy55:
1 Korpus Kawalerii Czerwonego Kozactwa imienia Ogólnoukra-
ińskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego i Leninowskiego

nr 2797/550 Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 13 XII 1920 r. otrzymała

ona nazwę 7 Samarskiej Dywizji Kawalerii (7 Самарская Кавалерийская Диви-
зия), którą na mocy kolejnego rozkazu Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS – nr 1091
z 30 VIII 1924 r. – zmieniono na 7 Samarska Dywizja Kawalerii imienia Angielskie-
go Proletariatu (7 Самарская им. Английского Пролетариата Кавалерийская Ди-
визия). Rozformowano ją na mocy rozkazu nr 00114 dowództwa Białoruskiego Spe-
cjalnego Okręgu Wojskowego z 13 VII 1940 r.
51
Nazwisko tego dowódcy pułku i jego przydział służbowy były wówczas zna-
ne polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głów-
nego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny.
Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., War-
szawa maj 1936 r.
52
Także nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy były znane pol-
skiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
53
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy również były wówczas
znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
54
Niemal pełne dane personalne tego „kompołka” i jego przydział służbowy
były wtedy znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
55
Podział wcześniejszego dużego i jednolitego Ukraińskiego Okręgu Wojskowe-
go na Kijowski i Charkowski Okręgi Wojskowe nastąpił w końcu sierpnia 1935 r.
– szerzej zob.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR.
Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych
366 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Komsomołu Socjalistycznej Młodzieży Ukrainy (1 Кавалерийский

Червонного Казачества Корпус им. Всеукраинского Центрально-
го Исполнительного Коимтета и Ленинского Комсомола Социа-
листической Молодёжи Украины)56 dowodzony przez M. A. Die-
miczewa57, którego zarząd stacjonował w Proskurowie. W jego skład
wchodziły wówczas:

dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie –

Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.; Красно-
знаменный Киевский. Очерки истории Краснознаменного Киевского Военного
Округа (1919–1988), издание 3-е, исправленное и дополненное, коллективная
работа под редакцей И. А. Герасимова, В. В. Осипова, В. А. Шарыгина, Киев
1989; Р. С. Иринархов, Киевский Особый, Минск 2006.
56
Był to korpus, który istniał już od czasów wojny domowej w Rosji i któ-
ry po jej zakończeniu nie został rozformowany. Powstał natomiast na mocy rozka-
zu nr 2029 dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego z 16 X 1920 r. w składzie
8 i 17 Dywizji Kawalerii (Конный Корпус). Już jednak zgodnie z rozkazem nr 2797/559
Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 13 XII 1920 r. przemianowano go na 1 Ki-
jowski Korpus Kawalerii (1 Киевский Кавалерийский Корпус), a na mocy kolej-
nego zarządzenia tej instytucji – nr 1983/342 z 12 IX 1921 r. – stał się on 1 Kor-
pusem Konnym Czerwonego Kozactwa imienia Ogólnoukraińskiego Centralnego
Komitetu Wykonawczego (1 Конный Корпус Червонного Казачества им. Всеук-
раинского Центрального Исполнительного Комитета). Następną zmianę jego na-
zwy wprowadził rozkaz nr 39 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 12 I 1926 r. –
przemianowano go wówczas na 1 Korpus Konny Czerwonego Kozactwa imienia
Ogólnoukraińskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego i Leninowskiego Kom-
somołu Sowieckiej Młodzieży Ukrainy (1 Конный Корпус Червонного Казачест-
ва им. Всеукраинского Центрального Исполнительного Комитета и Лениновс-
кого Комсомола Советской Молодёжи Украины). Istniał do 1938 r., kiedy to wraz
z należącymi do jego składu 1 i 2 Dywizjami Czerwonego Kozactwa został rozformo-
wany, a na jego bazie utworzono 4 Korpus Kawalerii – szerzej, poza częścią wcześniej
cytowanej literatury, zob. także: Червонное Казачество. Воспоминания ветеранов,
редакторы составители Е. П. Журавлев, М. А. Жохов, Москва 1969; И. В. Дубин-
ский, Примаков, Москва 1968.
57
Według informacji zgromadzonych wówczas przez Oddział II Sztabu Główne-
go M. A. Demiczew, „z pochodzenia włościanin”, był „chorążym” (czyli w rzeczy-
wistości praporszczykiem) w dawnej armii carskiej. W latach 1918–1923 najpierw
dowodził szwadronem w „4 Pułku Kawalerii”, a następnie „5 Pułkiem Kawale-
rii” i w końcu „1 Dywizją Kawalerii” – zapewne Czerwonego Kozactwa. W 1924 r.
ukończył Kursy Doskonalenia dla Wyższych Dowódców. W latach 1925–1930 do-
wodził „1 Dywizją Kawalerii” (Czerwonego Kozactwa) z Ukraińskiego Okręgu Woj-
skowego, a w 1932 r. mianowano go dowódcą 1 Korpusu Kawalerii (Czerwonego
Kozactwa). Za udział w rosyjskiej wojnie domowej został odznaczony dwoma or-
derami Czerwonego Sztandaru – zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych
dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 367

1 Samodzielny Dywizjon Łączności – miejsce postoju: Proskurów;

1 Oddział Lotniczy imienia Robotników i Chłopów Ziemi Pro-
skurowskiej (1 Авиационный Отряд им. Рабочих и Крестьян Про-
скуровщины) – miejsce postoju: Proskurów;
1 Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej (1 Отдельный
Зенитно-Артиллерийский Дивизион) – miejsce postoju: Proskurów58.
1 Zaporoska Czerwonego Kozactwa Dywizja Kawalerii Czerwo-
nego Sztandaru imienia Francuskiej Partii Komunistycznej (1 Кава-
лерийская Запоржская Червонного Казачества Краснознамённая
Дивизия им. Французской Компартии)59 dowodzona przez I. J. Ni-
kulina60, której zarząd stacjonował w Proskurowie. W jej skład wcho-
dziły wówczas:
1 Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii Czerwonego Sztandaru
imienia N. J. Bosz (1 Кавалерийский Червонного Казачества Крас-

rii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., War-

szawa 27 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna –
skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
58
Były to formacje podlegające bezpośrednio dowództwu i sztabowi 1 Korpusu
Kawalerii Czerwonego Kozactwa.
59
Jej antenatem była sformowana w Karaczajewie na mocy rozkazu nr 053 do-
wództwa 14 Armii z 4 IX 1919 r. i rozkazu nr 097 z 21 października tego roku
8 Dywizja Kawalerii. W jej skład weszły Brygada Czerwonego Kozactwa (Бригада
Червонного Казачества) oraz – zgodnie z rozkazem nr 0119 z 3 XI 1919 r. –
11 i 14 Brygady Kawalerii. Natomiast na mocy rozkazu nr 2062/442 Rewolucyjnej
Rady Wojennej Republiki z 4 XII 1919 r. przemianowano ją na 8 Czerwonego Ko-
zactwa Dywizję Kawalerii (8 Червонного Казачества Кавалерийская Дивизия).
Następnie – na mocy rozkazu nr 2710/450 Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki
z 30 XI 1921 r. nadano jej nazwę 8 Zaporoskiej Czerwonego Kozactwa Dywizji Ka-
walerii (8 Запорожская Червонного Казачества Кавалерийская Дивизия). Zgod-
nie z kolejnym zarządzeniem tej instytucji – nr 1122/219 z 6 V 1922 r. – otrzymała
ona numer „1” (1 Запорожская Червонного Казачества Кавалерийская Диви-
зия), a rozkazem nr 729 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 11 VII 1925 r. nadano
jej imię Francuskiej Partii Komunistycznej (1 Запорожская им. Французской Ком-
партии Червонного Казачества Кавалерийская Дивизия – czasami można spo-
tkać nieco odmienne redakcje nazwy tej dywizji). Rozformowano ją w marcu 1938 r.,
a służących w niej ludzi wykorzystano do organizacji 32 Dywizji Kawalerii z Kijow-
skiego Okręgu Wojskowego. W 1920 r. walczyła ona także na polskim teatrze działań
wojennych, przez pewien czas podlegając dowództwu 1 Armii Konnej.
60
Pełne dane personalne tego „kombriga” i zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – szerzej zob.
chociażby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsa-
da personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Szta-
bu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
368 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

нознамённый Полк им. Н. Е. Бош) – dowódca A. N. Słyszkin61, miej-

sce postoju: Proskurów;
2 Berdiański Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii (2 Кавале-
рийский Бердянский Червонного Казачества Полк) – dowódca
T. G. Korniejew, miejsce postoju: Proskurów;
3 Krzyworoski Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii Czerwone-
go Sztandaru (1 Криворожский Кавалерийский Червонного Ка-
зачества Краснознамённый Полк) – dowódca I. M. Managarow62,
miejsce postoju: Proskurów;
4 Charkowski Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii (4 Харьков-
ский Кавалерийский Червонного Казачества Полк) – dowódca
A. S. Jefimow, miejsce postoju: Proskurów;
1 Pułk Zmechanizowany, 1 Pułk Artylerii Konnej, 1 Samodziel-
ny Szwadron Łączności, 1 Samodzielny Szwadron Pionierów – miej-
sce postoju: Proskurów.
2 Czernihowska Czerwonego Kozactwa Dywizja Kawalerii imie-
nia Niemieckiego Proletariatu (2 Кавалерийская Черниговская Чер-
вонного Казачества Дивизия им. Германского Пролетариата)63

61
Nazwisko tego dowódcy pułku i jego przydział służbowy również były wów-
czas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
62
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy znał wówczas polski
wywiad wojskowy – zob. ibidem.
63
Jej bezpośrednim antenatem była 17 Dywizja Kawalerii sformowana na mocy
rozkazu nr 1933 dowództwa Frontu Zachodniego z 2 IX 1920 r. z Kubańskiej Bryga-
dy Kawalerii (Кубанская Кавалерийская Бригада) i 2 Brygady Kawalerii 13 Dywi-
zji Kawalerii. Następnie – zgodnie z rozkazem nr 65 dowództwa 1 Korpusu Konnego
z 27 V 1921 r. – przemianowano ją na 17 Dywizję Kawalerii Czerwonego Kozac-
twa (17 Кавалерийская Дивизия Червонного Казачества), a na mocy zarządze-
nia nr 2710/219 Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 30 września tego roku
na 17 Czernihowską Czerwonego Kozactwa Dywizję Kawalerii (17 Черниговская
Червонного Казачества Кавалерийская Дивизия). Natomiast kolejny rozkaz Re-
wolucyjnej Rady Wojennej Republiki – nr 1122/219 z 6 V 1922 r. – nadał jej nazwę
2 Czernihowskiej Czerwonego Kozactwa Dywizji Kawalerii (2 Черниговская Чер-
вонного Казачества Кавалерийская Дивизия). Ostatecznie zarządzeniem nr 729
Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 11 VII 1925 r. przemianowano ją na 2 Czerni-
howską Czerwonego Kozactwa Dywizję Kawalerii imienia Niemieckiej Partii Komu-
nistycznej (2 Черниговская им. Германской Компартии Червонного Казачества
Кавалерийская Дивизия), a potem Niemieckiego Proletariatu (Германского Про-
летариата). Rozformowano ją w marcu 1938 r. Poza udziałem w rosyjskiej wojnie
domowej dywizja ta (oraz jej antenaci) wzięła także udział w wojnie polsko-sowieckiej.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 369

dowodzona przez N. A. Markiewicza64, której zarząd stacjonował

w Starokonstantynowie. W jej skład wchodziły wtedy:
7 Czernihowski Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii (7 Кавале-
рийский Черниговский Червонного Казачества Полк) – dowódca
J. N. Bronskij, miejsce postoju: Starokonstantynów;
8 Dubieński Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii (8 Кавале-
рийский Дубенский Червонного Казачества Полк) – dowódca
N. I. Fiedotow, miejsce postoju: Starokonstantynów;
9 Krasnoputiłowski Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii (9 Ка-
валерийский Краснопутиловский Червонного Казачества Полк)
– dowódca F. G. Suszczij65, miejsce postoju: Izjasław;
10 Wierchnieuralski Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii imie-
nia Baszkirskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (10 Кавале-
рийский Верхнеуральский Червонного Казачества Полк им. Баш-
кирского Центрального Исполнительного Комитета) – dowódca
S. P. Cariew66, miejsce postoju: Izjasław;
2 Pułk Zmechanizowany, 2 Pułk Artylerii Konnej, 2 Samodzielny
Szwadron Łączności, 2 Samodzielny Szwadron Pionierów – miejsce
postoju: Starokonstantynów.
9 Krymska Dywizja Kawalerii imienia Rady Komisarzy Ludo-
wych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (9 Кавалерий-
ская Крымская Дивизия им. Совета Народных Комиссаров Укра-
инской Социалистической Советской Республики)67 dowodzona

64
Większość danych personalnych tego „kombriga” oraz zajmowane przez nie-
go stanowisko służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu –
zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Ob-
sada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
65
Dane personalne tego dowódcy pułku i jego przydział służbowy były w tym
czasie znane polskiemu wywiadowi wojskowemu, choć według informacji Oddzia-
łu II Sztabu Głównego w 1936 r. miał on zajmować stanowisko szefa sztabu bliżej
nieokreślonej, stacjonującej w „Zasławlu”, dywizji kawalerii z Kijowskiego Okręgu
Wojskowego – zob. ibidem.
66
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy także były wtedy znane
polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
67
9 Dywizja Kawalerii została utworzona w rejonie Samary na mocy rozka-
zu nr 48/c Zakaspijskiego Okręgu Wojskowego z 4 VII 1920 r. – z żołnierzy rozfor-
mowanej wówczas 2 Turkiestańskiej Dywizji Kawalerii (2 Туркестанская Кавале-
рийская Дивизия). Rozkazem nr 2710/450 Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki
z 30 XI 1921 r. przemianowano ją na 9 Krymską Dywizję Kawalerii (9 Крымс-
кая Кавалерийская Дивизия), a kolejnym rozkazem tej instytucji – nr 1238/246
370 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

przez K. P. Uszakowa68, której zarząd stacjonował w Hajsyniu. W jej

skład wchodziły wówczas:
49 Pułk Kawalerii – dowódca K. M. Ryczko, miejsce postoju: Tulczyn;
50 Pułk Kawalerii – dowódca N. G. Chorużenko69, miejsce posto-
ju: Tulczyn;
51 Pułk Kawalerii – dowódca D. I. Awierkin70, miejsce postoju:
Hajsyń;
52 Pułk Kawalerii – dowódca A. J. Griszko71, miejsce postoju: Hajsyń;
9 Pułk Zmechanizowany, 9 Pułk Artylerii Konnej – miejsce po-
stoju: Hajsyń;
9 Samodzielny Szwadron Pionierów – miejsce postoju: Ładyżyno;
3 Oddział Lotniczy – miejsce postoju: Żytomierz.
2 Korpus Kawalerii imienia Rady Komisarzy Ludowych Ukraiń-
skiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (2 Кавалерийский Корпус
им. Совета Народных Комиссаров Украинской Социалистичес-
кой Советской Республики)72 dowodzony przez Nikołaja Nikoła-

z 20 V 1922 r. – nadano jej nazwę 9 Krymskiej Dywizji Kawalerii imienia Rady Ko-
misarzy Ludowych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (9 Крымская
имю Совета Народных Комиссаров Украинской Социалистической Советской
Республики). Dywizja ta wzięła udział w agresji na Rzeczpospolitą Polską w 1939 r.
oraz w zajęciu w czerwcu 1940 r. rumuńskiej Besarabii. Uczestniczyła też w Wielkiej
Wojnie Ojczyźnianej.
68
Dane personalne tego „komdiwa” oraz zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personal-
na – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
69
Dane personalne tego „kompołka” i jego przydział służbowy były wtedy zna-
ne polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
70
Nazwisko tego dowódcy pułku, choć w formie „Awierin”, i jego przydział
służbowy także były znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
71
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy również były wówczas
znane polskiemu Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
72
Na mocy rozkazu nr 1349/320 Dowódcy Wojsk Ukrainy i Krymu z 31 X 1922 r.
w mieście Humań sformowano Zarząd 2 Korpusu Kawalerii (Управление 2 Кавале-
рийского Корпуса), któremu na mocy rozkazu nr 219 Rewolucyjnej Rady Wojen-
nej ZSRS z 29 IV 1927 r. nadano nazwę: imienia Rady Komisarzy Ludowych Ukra-
ińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (2 Кавалерийский Корпус им. Совета
Народных Комиссаров Украинской Социалистической Советской Республики).
W jego skład wchodziły: od 1922 do 1940 r. 3 (a następnie „4”) Besarabska Dy-
wizja Kawalerii, w latach 1930–1940 14 Dywizja Kawalerii, w latach 1931–1941
5 Stawropolska Dywizja Kawalerii, a w latach 1940–1941 9 Krymska Dywizja Ka-
walerii. Korpus ten należał do Ukraińskiego Okręgu Wojskowego, potem Kijowskie-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 371

jewicza Kriworuczkę73, którego zarząd stacjonował w Żytomierzu.

W jego skład wchodziły wówczas:
2 Samodzielny Dywizjon Łączności – miejsce postoju: Żytomierz;
2 Oddział Lotniczy – miejsce postoju: Żytomierz;
2 Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej – miejsce po-
stoju: Berdyczów74.
3 Besarabska Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii imie-
nia Kotowskiego (3 Кавалерийская Бессарабская Краснознамён-
ная Дивизия им. Котовского)75 dowodzona przez N. I. Miszczu-

go Specjalnego Okręgu Wojskowego i w końcu do Odeskiego Okręgu Wojskowego.

We wrześniu i październiku 1939 r., w ramach Frontu Ukraińskiego, uczestniczył
w agresji na Polskę. W przeddzień wybuchu wojny z Niemcami, w czerwcu 1941 r.,
był rozlokowany w rejonie Lwowa i w północnej Bukowinie.
73
Według informacji zgromadzonych wówczas przez Oddział II Sztabu Główne-
go „komkor” Kriworuczko urodził się w 1887 r. w dawnej guberni kijowskiej, w ro-
dzinie „włościańskiej”. W armii carskiej służył od 1907 r., gdzie otrzymał jednak
zaledwie stopień wachmistrza. Podczas przewrotu bolszewickiego wraz z oddziałem
złożonym z Ukraińców przeszedł na stronę bolszewików. W Armii Czerwonej szyb-
ko awansował i jeszcze w trakcie wojny domowej zdobył stanowisko dowódcy dy-
wizji kawalerii. Był jednym z najbliższych współpracowników słynnego sowieckiego
awanturnika i partyzanta Grigorija Iwanowicza Kotowskiego (zob. choćby С. Н. Бурин,
Григорий Котовский, Легенда и быль, Москва–Смоленск 1999). Od 1925 r. do-
wodził 2 Korpusem Kawalerii. Był też członkiem Rewolucyjnej Rady Wojennej przy
Ludowym Komisarzu Obrony oraz należał do Centralnego Komitetu Wykonawcze-
go Rady Komisarzy Ludowych ZSRS – zob. np.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych
dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawa-
lerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O.,
Warszawa 27 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna
– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
74
Były to formacje podlegające bezpośrednio dowództwu i sztabowi 2 Korpusu
Kawalerii. Ponadto, najprawdopodobniej, podlegał mu wówczas także Samodzielny
Terytorialny Szwadron Komuny Besarabskiej imienia Kotowskiego (Отдельный Тер-
риториальный Эскадрон Бессарабской Коммуны им. Котовского), który stacjo-
nował w Kryżopolu.
75
Dywizja ta została sformowana dopiero w październiku 1922 r. w składzie or-
ganizowanego wtedy 2 Korpusu Kawalerii na mocy rozkazu nr 1349/320 Dowód-
cy Wojsk Ukrainy i Krymu z 31 października tego roku. Tworzyły ją 2 Samodzielna
Brygada Kawalerii (2 Отдельная Кавалерийская Бригада), która powstała z daw-
nej Samodzielnej Brygady Kawalerii G. I. Kotowskiego (Отдельная Кавалерийская
Бригада Г. И. Котовского), oraz „brygady niezamożnych włościan” (бригада не-
заможных селян). Początkowo otrzymała ona numer „4”, ale w styczniu 1923 r.
przemianowano ją na 3 Dywizję Kawalerii 2 Korpusu Kawalerii, a rozkazem nr 779
372 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

ka76, której zarząd stacjonował w Berdyczowie. W jej skład wchodziły

wówczas:
13 Pułk Kawalerii – dowódca Nikołaj Siergiejewicz Oslikowskij77,
miejsce postoju: Berdyczów;

Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 17 VI 1924 r. – na 3 Besarabską Dywizję Ka-

walerii (3 Бессарабская Кавалерийская Дивизия). Ostatecznie, po śmierci, a wła-
ściwie po zabójstwie Kotowskiego, na mocy rozkazu nr 830 Rewolucyjnej Rady Wo-
jennej z 6 VIII 1925 r., nadano jej imię G. I. Kotowskiego (им. Г. И. Котовского).
Dywizja ta uczestniczyła w agresji na Rzeczpospolitą Polską we wrześniu i paździer-
niku 1939 r. oraz w aneksji rumuńskiej Besarabii latem 1940 r. Wzięła udział w Wiel-
kiej Wojnie Ojczyźnianej.
76
Dane personalne tego „kombriga” oraz zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personal-
na – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
77
Nazwisko tego dowódcy pułku, choć w formie „Oślikowskij”, i jego przydział
służbowy także były w tym czasie znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob.
ibidem. Ukrainiec i późniejszy generał lejtnant Armii Czerwonej (od 1943 r.) Niko-
łaj Oslikowskij urodził się 12 IX 1900 r. we wsi Letyczew w obłasti kamieniecko-po-
dolskiej, a zmarł 7 X 1971 r. w Moskwie. Dnia 29 V 1945 r. otrzymał tytuł Bohatera
Związku Sowieckiego. W Armii Czerwonej służył od marca 1918 r. do 1938 r. oraz
od stycznia 1941 r. W 1922 r. ukończył Wyższą Szkołę Komsostawu Charkowskie-
go Okręgu Wojskowego, w 1928 r. Kursy Doskonalenia Kadry Dowódczej Kawalerii
w Nowoczerkasku, a w 1942 r. Wyższe Kursy Akademickie przy Wyższej Szkole Wo-
jennej imienia K. J. Woroszyłowa. Podczas rosyjskiej wojny domowej organizował
oddziały partyzanckie na Ukrainie, a następnie walczył na Froncie Południowym
w szeregach 12 Armii przeciwko „białym” wojskom Sił Zbrojnych Południa Rosji
oraz przeciw broniącej Krymu Armii Rosyjskiej. Po jej zakończeniu pozostał w szere-
gach Armii Czerwonej, gdzie pełnił wiele funkcji administracyjnych i dowódczych.
Od 1923 r. służył w 3 Dywizji Kawalerii, a potem w 9 Dywizji Kawalerii. Od 1933
do 1937 r. dowodził 13 Pułkiem Kawalerii z 3 Dywizji Kawalerii. Po krótkiej służbie
w Kijowskiej Szkole Artylerii w 1938 r. został zwolniony do rezerwy. Jednak w stycz-
niu 1941 r. powtórnie powołano go do służby na stanowisko pomocnika dowódcy
9 Dywizji Kawalerii. Wziął udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, od sierpnia 1941 r.
dowodząc 9 Dywizją Kawalerii, która we wrześniu tego roku została przemianowa-
na na 2 Gwardyjską Dywizję Kawalerii. Potem skutecznie dowodził korpusem kawa-
lerii oraz grupą konno-zmechanizowaną złożoną z korpusu kawalerii i korpusu pan-
cernego. Po zakończeniu wojny do 1953 r. pozostawał w szeregach Armii Sowieckiej,
po czym po raz kolejny został przeniesiony do rezerwy – szerzej na temat przebiegu
kariery wojskowej tego generała zob. chociażby Великая Отечественная. Комко-
ры. Военный биографический словарь, т. 2, коллегиальная работа под редакцей
М. Г. Вожакина, Москва 2006, s. 75–76. Poza tym zob. także: Е. С. Осликовская,
Мой брат кавалерист, Москва 2001; Г. А. Воскобойников, История Казачест-
ва. Советская конница в Великой Отечественной, Москва 2008.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 373

14 Pułk Kawalerii – dowódca B. J. Zachmatow78, miejsce posto-

ju: Berdyczów;
15 Pułk Kawalerii – dowódca N. N. Biełow79, miejsce postoju:
Berdyczów;
16 Pułk Kawalerii – dowódca S. A. Rapoport80, miejsce postoju:
Berdyczów;
3 Pułk Zmechanizowany, 3 Pułk Artylerii Konnej, 3 Samodziel-
ny Szwadron Łączności, 3 Samodzielny Szwadron Pionierów – miej-
sce postoju: Berdyczów.
5 Stawropolska Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii imie-
nia Blinowa (5 Кавалерийская Ставропольская Краснознамённая
Дивизия им. Блинова)81 dowodzona przez Iwana Siemionowicza Ni-

78
Nazwisko tego dowódcy pułku i jego przydział służbowy były wówczas zna-
ne polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głów-
nego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny.
Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., War-
szawa maj 1936 r.
79
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy także były w tym czasie
znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
80
Dane personalne tego dowódcy pułku i jego przydział służbowy również były
wtedy znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
81
Na podstawie rozkazu nr 421 dowództwa 9 Armii z 17 XI 1919 r. z dotych-
czasowej, utworzonej we wrześniu tego roku, „konnej grupy” tej armii sformowano
dywizję kawalerii. Do jej zorganizowania wykorzystano personel zarządu rozformo-
wanej wówczas 56 Dywizji Strzelców. Następnie na mocy rozkazu nr 177/c dowódz-
twa Frontu Kaukaskiego z 27 II 1920 r. zatwierdzonego rozkazem nr 732/130 Rewo-
lucyjnej Rady Wojennej Republiki z 22 III 1920 r. otrzymała ona nazwę 2 Dywizji
Kawalerii imienia M. F. Blinowa (2 Кавалерийская Дивизия им. М. Ф. Блинова),
a kolejnym rozkazem tej instytucji – nr 2710/450 z 30 XI 1921 r. – przemianowa-
no ją na 2 Stawropolską Dywizję Kawalerii imienia M. F. Blinowa (2 Ставрополь-
ская Кавалерийская Дивизия им. М. Ф. Блинова). Po raz kolejny jej nazwa ule-
gła zmianie wskutek zarządzenia nr 1049/168 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS
z 15 VIII 1924 r. Od tej pory była to 5 Stawropolska Dywizja Kawalerii imienia
M. F. Blinowa (5 Ставропольская Кавалерийская Дивизия им. М. Ф. Блинова).
Podczas rosyjskiej wojny domowej, między innymi, wchodziła ona w skład najpierw
1 Armii Konnej, a potem 2 Armii Konnej. Następnie we wrześniu 1939 r. wzię-
ła udział w agresji na Polskę, a latem 1940 r. w zajęciu rumuńskiej Besarabii. W czerwcu
1941 r. w składzie 2 Korpusu Kawalerii walczyła podczas odpierania agresji Niemiec
na ZSRS – szerzej na temat dziejów tej formacji, poza częścią wcześniej cytowa-
nej literatury, zob. także: В. В. Душенькин, Вторая Конная. Военно-исторический
очерк, Москва 1968; A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Bu-
dionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...; idem,
1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Or-
ganizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
374 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

kitina82, której zarząd stacjonował w Żytomierzu. W jej skład wcho-

dziły wówczas:
26 Biełozierski Pułk Kawalerii (26 Кавалерийский Белозерский
Полк) – dowódca W. K. Ulesow83, miejsce postoju: Żytomierz;
28 Tamański Pułk Kawalerii (28 Кавалерийский Таманский
Полк) – dowódca F. J. Panin, miejsce postoju: Żytomierz;
29 Stalingradzko-Kamyszyński Czerwonego Sztandaru Pułk Kawa-
lerii (29 Кавалерийский Сталинград-Камышинский Краснознамён-
ный Полк) – dowódca I. W. Zachariewicz84, miejsce postoju: Żytomierz;

82
Dane personalne tego „kombriga” oraz zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personal-
na – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r. Dawny „konarmiejec” Iwan Nikitin,
Rosjanin, urodził się 22 X 1897 r. w osiedlu Dubrowka w dawnej guberni briańskiej.
Zginął w niewoli niemieckiej w 1942 r. W Armii Czerwonej dosłużył się stopnia ge-
nerała majora, który otrzymał w 1940 r. Od 1916 r. w szeregach armii carskiej, jako
unteroficer, brał udział w I wojnie światowej. W Armii Czerwonej służył od grud-
nia 1918 r. W 1917 r. ukończył szkołę pułkową, w 1919 r. Twerskie Sowieckie Kursy
Kawalerii, a w 1927 r. Akademię Wojenną RKKA imienia M. W. Frunzego. Uczestni-
czył w rosyjskiej wojnie domowej, służąc najpierw w kawalerii dywizyjnej, a potem
w szeregach dowodzonego przez Siemiona Budionnego 1 Korpusu Konnego oraz w 1
Armii Konnej, z którą jednak nie odmaszerował na „front przeciwpolski”. Po za-
kończeniu wojny domowej pozostał w szeregach Armii Czerwonej, zajmując różne
stanowiska dowódcze, między innymi, w 5, 9 i 14 Dywizjach Kawalerii oraz służąc
w szkolnictwie wojskowym. Następnie w 1936 r. skierowano go do Mongolii jako
doradcę wojskowego. Od lutego 1940 r. był pomocnikiem dowódcy Białoruskiego
Specjalnego Okręgu Wojskowego. Już w marcu tego roku mianowano go dowódcą
6 Korpusu Kawalerii stacjonującego na terenie Zachodniego Specjalnego Okręgu
Wojskowego. Na jego czele wziął udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, walcząc
w składzie 10 Armii Frontu Zachodniego. W trakcie walk obronnych w okrążeniu
został ciężko ranny i w ostatnich dniach czerwca 1941 r. dostał się do niemieckiej
niewoli, gdzie w kwietniu 1942 r. został rozstrzelany – jak podaje rosyjskojęzyczna
literatura historyczna – za odmowę współpracy z Niemcami – szerzej na temat prze-
biegu kariery wojskowej tego generała zob. choćby Великая Отечественная. Ком-
коры. Военный биографический словарь, т. 2..., s. 73–74.
83
Nazwisko tego dowódcy pułku i jego przydział służbowy również były wówczas
znane polskiemu Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. choćby CAW, Oddział II Szta-
bu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabe-
tyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O.,
Warszawa maj 1936 r.
84
Nazwisko tego dowódcy pułku i jego przydział służbowy także były znane
w tym czasie polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 375

30 Saratowski Pułk Kawalerii (30 Кавалерийский Саратовский

Полк) – dowódca A. J. Szatow85, miejsce postoju: Żytomierz;
5 Pułk Zmechanizowany, 5 Pułk Artylerii Konnej, 5 Samodziel-
ny Szwadron Łączności, 5 Samodzielny Szwadron Pionierów – miej-
sce postoju: Żytomierz.
14 Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii Kominternu Mło-
dzieży imienia Parchomienki (14 Кавалерийская Коминтерна Мо-
лодёжи Краснознамённая Дивизия им. Пархоменко)86 dowodzo-
na przez G. I. Kokoriewa87, której zarząd stacjonował w Nowogrodzie
Wołyńskim. W jej skład wchodziły wtedy:

85
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy również były wtedy
znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
86
Była to kolejna wielka jednostka „czerwonej konnicy”, której dzieje wiązały
się bezpośrednio z historią 1 Armii Konnej. Powstała ona bowiem na mocy rozkazu
nr 20 jej Rewolucyjnej Rady Wojennej z 20 I 1920 r., a w wyniku kolejnego zarzą-
dzenia Rewolucyjnej Rady Wojennej 1 Armii Konnej – nr 128a z 19 kwietnia tego
roku – otrzymała numer „14”. Na podstawie rozkazu nr 2710/450 Rewolucyjnej
Rady Wojennej Republiki z 30 XI 1921 r. przemianowano ją na 14 Majkopską Dy-
wizję Kawalerii (14 Майкопская Кавалерийская Дивизия), a zgodnie z rozkazem
nr 1061 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 21 VIII 1924 r. na 14 Majkopską Dy-
wizję Kawalerii imienia Kominternu Młodzieży (14 Майкопская им. Коминтерна
Молодёжи Кавалерийская Дивизия). Następnie zmianie uległ jej numer i od sierp-
nia tego roku była to już 10 Majkopska Dywizja Kawalerii (10 Майкопская Кава-
лерийская Дивизия). Jednak w 1930 r. przywrócono jej poprzednią numerację i od-
tąd była to 14 Dywizja Kawalerii Kominternu Młodzieży imienia A. J. Parchomienki
(14 Коминтерна Молодёжи Кавалерийская Дивизия им. А. Я. Пархоменко). Po
zwycięskim zakończeniu operacji skierowanych przeciwko „białym” Siłom Zbroj-
nym Południa Rosji dywizja ta w składzie 1 Armii Konnej walczyła w wojnie polsko-
sowieckiej, później w składzie 2 Korpusu Kawalerii uczestniczyła w agresji na Polskę
we wrześniu i październiku 1939 r., a w szeregach 5 Korpusu Kawalerii w zajęciu ru-
muńskiej Besarabii latem 1940 r. Wzięła także udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnia-
nej – szerzej na temat dziejów tej formacji, poza częścią wcześniej cytowanej litera-
tury, zob. także: A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego
(1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...; idem, 1 Armia
Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja,
uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
87
Dane personalne tego „kombriga” oraz zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personal-
na – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
376 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

55 Dubieński Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (55 Кавале-

рийский Дубненнский Краснознамённый Полк) – dowódca J. J. Zal-
strow88, miejsce postoju: Nowogród Wołyński;
56 Apszeroński Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (56 Ка-
валерийский Апшеронский Краснознамённый Полк) – dowódca
S. F. Sklarow89, miejsce postoju: Nowogród Wołyński;
57 Chorupański Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (57 Ка-
валерийский Хорупанский Краснознамённый Полк) – dowódca
W. A. Sielukow90, miejsce postoju: Nowogród Wołyński;
59 Podhajecki Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (59 Кава-
лерийский Подгальцевский Краснознамённый Полк) – dowódca
G. A. Kusakow91, miejsce postoju: Nowogród Wołyński;
14 Pułk Zmechanizowany, 14 Pułk Artylerii Konnej, 14 Samo-
dzielny Szwadron Łączności, 14 Samodzielny Szwadron Pionierów –
miejsce postoju: Nowogród Wołyński.
Charkowski Okręg Wojskowy:
2 Zapasowy Pułk Kawalerii – dowódca N. W. Rajewskij92, miej-
sce postoju: Pawłograd.
Moskiewski Okręg Wojskowy:
Specjalna Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii imienia Sta-
lina (Особая Кавалерийская Краснознаменная Дивизия им. Ста-
лина) dowodzona przez Pawła Aleksiejewicza Kuroczkina93, której
88
Nazwisko dowódcy tego pułku i jego przydział służbowy także były wówczas
znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
89
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy znane były wtedy pol-
skiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
90
Nazwisko dowódcy tego pułku i jego przydział służbowy także były wówczas
znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
91
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy również były w tym cza-
sie znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
92
Nazwisko dowódcy tego pułku oraz miejsce jego dyslokacji również były wów-
czas znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
93
Dane personalne tego „kombriga” oraz zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były w tym czasie znane polskiemu wywiadowi wojskowemu. Poza tym
według danych zgromadzonych przez pracowników Oddziału II Sztabu Głównego
w 1936 r. dywizja ta miała numer „13”, co zresztą było zgodne z rzeczywistością –
zob. ibidem. Ten późniejszy generał armii, Rosjanin, urodził się 6 (st. stylu) XI 1900 r.
we wsi Gorniewo w dawnej guberni smoleńskiej. Ukończył wiejską szkołę po-
wszechną. Pracował jako robotnik najemny najpierw w Smoleńsku, a potem w Pio-
trogrodzie. W dawnej armii miał stopień oficerski. Dnia 9 XI 1917 r. brał podobno
udział w ataku na Pałac Zimowy. Podczas wojny domowej w Rosji walczył po stro-
nie „czerwonych” oraz ukończył Kursy Czerwonych Dowódców Kawalerii. W skła-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 377

zarząd stacjonował w Moskwie [Koszary Październikowe (Октябр-

ские Казармы)]. W jej skład wchodziły wówczas:
61 Pułk Kawalerii imienia Krasnopriesnienskiego Sowietu RKiKD
(61 Кавалерийский Полк Краснопресненского Совета РКиКД) –
dowódca D. K. Koptiełow, miejsce postoju: Moskwa;
62 Pułk Kawalerii imienia Moskiewskiej Obwodowej Rady
Związków Zawodowych (62 Кавалерийский Полк им. Московс-
кого Областного Совета Профессиональных Союзов) – dowódca
G. A. Biełow94, miejsce postoju: Moskwa [Koszary Październikowe
(Октябрские Казармы)];
63 Pułk Kawalerii imienia Budionnego (63 Кавалерийский Полк
им. Будённого) – dowódca M. A. Usienko, miejsce postoju: Moskwa
[Koszary Październikowe (Октябрские Казармы)];
1 Samodzielny Dywizjon Artylerii Konnej imienia Centralne-
go Organu Komitetu Centralnego Ogólnorosyjskiej Komunistycznej
Partii (bolszewików) „Prawda” [1 Отдельный Конно-Артиллерий-
ский Дивизион им. Центрального Органа Центрального Коми-

dzie Frontu Zachodniego uczestniczył też w wojnie polsko-sowieckiej. Po zakończe-

niu wojny domowej pozostał w szeregach RKKA. W 1923 r. ukończył Wyższą Szkołę
Kawalerii, w 1932 r. Akademię Wojenną im. M. W. Frunzego, a w 1940 r. Akademię
Sztabu Generalnego. Zajmował również liczne stanowiska dowódcze, w tym także
w szkolnictwie wojskowym. Od 1935 r. dowodził 6 Dywizją Kawalerii, a w 1939 r.
otrzymał stopień generała majora i został szefem sztabu 2 Korpusu Kawalerii. Wziął
udział w agresji na Polskę w 1939 r. Podczas „wojny zimowej” 1939/1940 dowodził
28 Korpusem Strzelców, a latem 1940 r., już jako generała lejtnanta, mianowano
go dowódcą 1 Grupy Armijnej, a potem dowódcą Zabajkalskiego Okręgu Wojsko-
wego i w końcu Orłowskiego Okręgu Wojskowego. W trakcie Wielkiej Wojny Oj-
czyźnianej najpierw dowodził 20 Armią, a następnie Frontem Północno-Zachodnim
oraz 11 i 34 Armiami. Od grudnia 1943 r. pełnił funkcję zastępcy dowódcy 1 Fron-
tu Ukraińskiego, a później, od lutego 1944 r., już jako generał pułkownik, dowodził
2 Frontem Białoruskim, potem 60 Armią. Dnia 29 VI 1945 r. otrzymał tytuł Boha-
tera Związku Sowieckiego. Po zakończeniu wojny pełnił wiele funkcji dowódczych
oraz służył w szkolnictwie wojskowym. W 1959 r. otrzymał stopień generała armii.
Zmarł w Moskwie 29 XII 1989 r. – szerzej na temat przebiegu jego kariery wojsko-
wej zob. chociażby: Полководцы и военачальники Великой Отечественной Вой-
ны. Информационно-справочное издание..., s. 122–123; В. И. Лобов, Р. М. Пор-
тугальский, В. А. Рунов, op. cit., s. 264–265; B. Potyrała, W. Szlufik, op. cit., s. 136.
94
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy były wówczas znane
polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głów-
nego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny.
Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., War-
szawa maj 1936 r.
378 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

тета Всероссийской Коммунистической Партии (большевиков)

„Правда”] – miejsce postoju: Moskwa;
1 Dywizjon Zmechanizowany (1 Механизированный Дивизи-
он) – miejsce postoju: Moskwa;
1 Samodzielny Szwadron Łączności, 1 Samodzielny Szwadron Pio-
nierów, 1 Samodzielny Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Moskwa;
52 Oddział Lotniczy – Lubercy95.
Poza tym w okręgu tym stacjonowały również:
1 Zapasowy Pułk Kawalerii – dowódca W. K. Paramzin, miejsce
postoju: Liski;
Samodzielny Szwadron Kawalerii Ludowego Komisariatu Spraw
Wewnętrznych (Отдельный Каваларийский Эскадрон Народного
Комиссариата Внутренный Дел) – miejsce postoju: Moskwa [Ko-
szary Proletarskie (Пролетарские Казармы)].
Nadwołżański Okręg Wojskowy:
11 Czerwonego Sztandaru Orenburska Dywizja Kawalerii imie-
nia Morozowa (11 Кавалерийская Оренбургская Краснознамен-
ная Дивизия им. Морозова)96 dowodzona przez R. K. Grosber-
95
Dywizja ta znajdowała się wtedy w fazie przeformowywania z dotychczaso-
wej samodzielnej brygady kawalerii na dywizję tej broni. Stąd też jej O. de B. nadal
nie obejmowało wszystkich formacji przewidzianych etatem dla dywizji kawalerii
na stopie pokojowej.
96
Była to kolejna dywizja, której początkowe dzieje wiązały się z 1 Armią Kon-
ną. Sformowano ją na podstawie rozkazu nr 1555/311 Rewolucyjnej Rady Wojen-
nej Republiki z 27 IX 1919 r. na terenie ówczesnego Moskiewskiego Okręgu Woj-
skowego. Następnie na mocy rozkazu nr 2503 dowództwa Frontu Zachodniego
z 12 XII 1921 r. nadano jej nazwę 11 Homelskiej Dywizji Kawalerii (11 Гомель-
ская Кавалерийская Дивизия), a zgodnie z zarządzeniem nr 1049/169 Rewolucyj-
nej Rady Wojennej ZSRS z 14 VIII 1924 r. zmieniono ją na: 8 Homelska Dywizja
Kawalerii (8 Гомельская Кавалерийская Дивизия). Po raz ostatni jej nazwa zosta-
ła zmieniona na mocy rozkazu nr 50 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 2 III 1930 r.
Od tego momentu była to 11 Orenburska Dywizja Kawalerii imienia F. M. Morozo-
wa (11 Оренбургская им. Ф. М. Морозова Кавалерийская Дивизия). Jednak od
16 IV 1926 r., zgodnie z rozkazem nr 85/16 dowództwa Nadwołżańskiego Okręgu
Wojskowego, do sierpnia 1935 r. była to terytorialna, a nie regularna wielka jednost-
ka „czerwonej konnicy”. Rozformowano ją w lipcu 1940 r. Poza udziałem w rosyj-
skiej wojnie domowej w składzie 1 Armii Konnej uczestniczyła ona również w woj-
nie polsko-sowieckiej. Następnie w 1939 r. w szeregach 6 Korpusu Kawalerii wzięła
udział w agresji na Polskę – szerzej na temat dziejów tej formacji, poza częścią wcze-
śniej cytowanej literatury, zob. także: A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Kon-
nej Siemiona Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–
–1923)...; idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych
w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 379

ga97, której zarząd stacjonował w Orenburgu. W jej skład wchodzi-

ły wówczas:
43 Orenburski Pułk Kawalerii (43 Кавалерийский Оренбург-
ский Полк) – dowódca K. Riewin, miejsce postoju: Orenburg;
44 Ilecki Pułk Kawalerii (44 Кавалерийский Илецкий Полк) –
dowódca G. A. Michajłow98, miejsce postoju: Orenburg;
45 Pułk Kawalerii (45 Кавалерийский Полк) – dowódca S. I. Ta-
moczkin, miejsce postoju: Orsk;
46 Uralski Pułk Kawalerii (46 Кавалерийский Уральский Полк)
– dowódca I. T. Jesipienko99, miejsce postoju: Uralsk;
11 Pułk Zmechanizowany, 11 Pułk Artylerii Konnej, 11 Samo-
dzielny Szwadron Łączności, 11 Samodzielny Szwadron Pionierów,
53 Oddział Lotniczy – miejsce postoju: Orenburg.
Północnokaukaski Okręg Wojskowy:
4 Korpus Kawalerii imienia Budionnego (4 Кавалерийский Кор-
пус им. Будённого)100 dowodzony przez dawnego „konarmiejca” Jo-
sifa Rodionowicza Apanasienkę, który urodził się 3 kwietnia 1890 r.101
w biednej rodzinie chłopskiej we wsi Mitrofanowskoje, leżącej w gu-

97
Dane personalne tego „kombriga” oraz zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personal-
na – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
98
Nazwisko to znał wtedy polski wywiad wojskowy, według którego w maju
1936 r. był to jednak komisarz wojskowy 45 Pułku Kawalerii z 11 Orenburskiej Dy-
wizji Kawalerii – zob. ibidem.
99
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy także były wówczas
znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
100
Zarząd terytorialnego, stacjonującego na terenie Północnokaukaskiego Okrę-
gu Wojskowego, 4 Korpusu Kawalerii został sformowany w Rostowie nad Donem na
mocy rozkazu nr 13 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 1 I 1928 r. Następnie zgod-
nie z zarządzeniem nr 65 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 25 IV 1933 r. nada-
no mu imię S. M. Budionnego (4 Кавалерийский Корпус им. С. М. Будённого).
W końcu w związku z tworzeniem w Armii Czerwonej formacji kozackich – zgodnie
z rozkazem nr 19 Ludowego Komisariatu Obrony z 13 II 1937 r. – przemianowano
go na 4 Korpus Kozacki im. S. M. Budionnego (4 Казачий Корпус им. С. М. Будён-
ного). W jego skład wchodziły terytorialne 10 i 12 (lata 1928–1938) oraz 13 (w la-
tach 1936–1938) Dywizje Kawalerii. W ostatnim okresie swojego istnienia podlegał
on dowództwu Charkowskiego Okręgu Wojskowego. Rozformowano go w 1938 r.
101
Jest rzeczą dość ciekawą, że w przypadku tego „konarmiejca” pojawiają się
problemy z dokładnym ustaleniem daty rocznej jego urodzin. W źródłach oraz w li-
teraturze można bowiem spotkać również daty 1891 oraz 1893.
380 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

berni stawropolskiej102. W dzieciństwie był pastuchem, a następnie

robotnikiem rolnym.
Służbę wojskową w armii carskiej rozpoczął w 1911 r.103 w 208 Lo-
rijskim Pułku Piechoty (208 Пехотный Лорийский Полк), gdzie
ukończył szkołę km-ów i otrzymał stopień unteroficera. Uczestni-
czył w I wojnie światowej, od 1914 r. dowodząc plutonem karabi-
nów maszynowych. Sprawował również funkcję wachmistrza. Za
czasów władzy Rządu Tymczasowego otrzymał nominację na sto-
pień praporszczyka oraz dowództwo kompanii karabinów maszyno-
wych. Po rozpadzie armii rosyjskiej zdezerterował („zbiegł”) z jej sze-
regów i powrócił do miejsca zamieszkania.
Od końca 1917 r. działał na Stawropolszczyźnie, gdzie został prze-
wodniczącym Rady oraz Komitetu Rewolucyjno-Wojskowego w swej
rodzinnej wsi, a następnie zorganizował Mitrofanowski Oddział Par-
tyzancki. W 1918 r. wstąpił do Armii Czerwonej oraz został człon-
kiem partii bolszewickiej. W walkach z „białymi” uczestniczył od
lipca 1918 r., a od sierpnia dowodził brygadą w 2 Stawropolskiej Dy-
wizji Strzelców. Od grudnia tego roku dowodził brygadą w 4 Dywi-
zji Strzelców z 11 Armii. Natomiast od stycznia 1919 r. był dowódcą
brygady w 1 Stawropolskiej Robotniczo-Chłopskiej Dywizji Kawale-
rii. W okresie od marca do listopada 1919 r. (z przerwami) oraz od
sierpnia do października 1920 r. komenderował 6 Dywizją Kawale-
rii, z której ostatecznie został karnie usunięty za przestępstwa, jakich
dopuścili się służący w niej „konarmiejcy”. W czasie wojny domowej
został trzykrotnie ranny.
W charakterystyce dotyczącej działalności i dowodzenia Apana-
sienki z okresu wojny domowej jego ówczesny przełożony Siemion
Budionny napisał:

Josif Rodionowicz Apanasienko zaczął swoją działalność bojową od or-

ganizacji jednego z oddziałów partyzanckich w Kraju Stawropolskim,
po czym zorganizował [...] dywizję kawalerii, która stała się podstawą
6 Dywizji Kawalerii korpusu konnego.

102
W większości literatury sowieckiej można spotkać informację, że Josif Apa-
nasienko urodził się na terenie „obwodu dońskiego”, co miałoby sugerować, że być
może pochodził ze stanu wojskowego Kozaków dońskich.
103
Niekiedy można także napotkać inną datę jego powołania do służby wojsko-
wej w armii carskiej, a mianowicie 1912 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 381

Jako dowódca został on ukształtowany w okresie ruchu partyzanc-

kiego, kiedy to kwitła „batkowszczyna” [w oryginale: батьковщина –
przyp. A. S.]. Jej cechą charakterystyczną była samowola partyzanckich
watażków [w oryginale: вожаков – przyp. A. S.] oraz słaba dyscyplina
w oddziałach.
Po reorganizacji oddziałów partyzanckich w regularne formacje Ar-
mii Czerwonej jedni „batkowie” szybko pozbywali się złych cech par-
tizanszcziny [w oryginale: партизанщина – przyp. A. S.], a inni na-
tomiast powoli. Apanasienko przez długi czas nie mógł wyzwolić się
od przeżytków „batkowszczyny”. Był to jednak oddany sprawie partii
i ludu [w oryginale: народа – przyp. A. S.] dowódca, który walczył od-
ważnie, choć niekiedy dopuszczał się niesubordynacji, co spowodowało
konieczność jego degradacji104.

Po zakończeniu wojny domowej pełnił różne funkcje dowódcze

w Armii Czerwonej. Najpierw, w latach 1927–1930, dowodził 5 Dy-
wizją Kawalerii stacjonującą na terenie Północnokaukaskiego Okrę-
gu Wojskowego, a między rokiem 1931 i 1932 elitarną 4 Dywizją Ka-
walerii z Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. Następnie, od końca
1932 r., był dowódcą wspomnianego już wcześniej 4 Terytorialnego
Korpusu Kawalerii dyslokowanego na obszarze Północnokaukaskie-
go Okręgu Wojskowego, a od 1935 r. pełnił funkcję zastępcy dowód-
cy Białoruskiego Okręgu Wojskowego do spraw Kawalerii. Od 1938 r.
dowodził natomiast Środkowoazjatyckim Okręgiem Wojskowym.
W 1932 r.105 ukończył Akademię Wojenną imienia Frunzego106.
Według opinii wywiadowców i analityków Oddziału II polskiego
Sztabu Głównego był on: „Wybitnie odważny, lecz niezrównoważo-
ny i lekkomyślny”107.

104
C. М. Будённый, Пройденный путь, т. 1, Москва 1958, s. 292–293.
105
Według danych zgromadzonych przez polski wywiad wojskowy już w 1923 r.
ukończył on „Wyższe Kursy przy Akademii Wojennej” – zob. CAW, Oddział II Szta-
bu Głównego, 303.4.3151. Siły zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B., dys-
lokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie
pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1. Opracowanie – Oddziału II Sztabu Głównego
l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 28 X 1935 r.
106
Dość zastanawiające jest to, że w literaturze sowieckiej w kwestii chronologii
i przebiegu kariery Apanasienki w okresie międzywojennym istnieją niekiedy nawet
dość zasadnicze rozbieżności.
107
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B., dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
382 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Stosunkowo mało imponująca, w porównaniu z innymi byłymi

„konarmiejcami”, kariera wojskowa Apanasienki była zapewne efek-
tem wyroku za rozboje i inne przestępstwa, jaki dostał on w 1920 r.,
gdy walczył w szeregach 1 Armii Konnej108.
W chwili wybuchu w 1941 r. wojny z Niemcami stał na czele
Frontu Dalekowschodniego – dowodził nim od stycznia tego roku.
Aktywny udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej wziął jednak do-
piero od czerwca 1943 r., kiedy to został mianowany zastępcą do-
wódcy Frontu Woroneskiego. Zmarł 5 sierpnia 1943 r. wskutek ran
odniesionych podczas walk pod Biełgorodem. W Armii Czerwonej
dosłużył się stopnia generała armii, który otrzymał w 1941 r. Został
nagrodzony Orderem Lenina oraz trzykrotnie Orderem Czerwonego
Sztandaru109.

oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1. Opracowanie – Oddziału II

Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 28 X 1935 r.
108
Szerzej na ten temat zob. choćby: A. Smoliński, Rozboje, rabunki i pogromy
Żydów przez 1 Armię Konną na południu Rosji oraz na Ukrainie i w Polsce w 1920
roku...; idem, Rabunki i rozboje 1 Armii Konnej w Rostowie w styczniu 1920 r. ...,
a także: idem, Kariera wojskowa i polityczna wybranych przedstawicieli kadry dowód-
czej i politycznej 1 Armii Konnej w czasie trwania oraz po zakończeniu wojny domowej
w Rosji. Próba portretu zbiorowego...; idem, Kariera wojskowa i polityczna wybranych
przedstawicieli kadry dowódczej i politycznej 1 Armii Konnej w latach 1918–1939...
109
Szerzej na temat tej postaci zob. choćby: РГВА, Управление 1 Конной Ар-
мии. Оперативный Отдел Штаба, 245.3.126. Формирование 4-ой и 6-ой Кава-
лерийских Дивизии и их боевые действия до 1-го Конного Корпуса; ibidem,
Управление 1 Конной Армии. Управление Инспектора Артиллерии, 245.4.188.
Список командного состава 6 Кавалерийской Дивизии 1 Конной Армии за пе-
риод с 20 I по 20 II 1920 г.; CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3134. Apa-
nasenko Józef Rodionowicz; ibidem, Różne informacje biograficzne na temat Josifa
Apanasenki z lat 1934–1938; ibidem, 303.4.3151. Siły zbrojne ZSRR. Tom II. Orga-
nizacja, O. de B., dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty
i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz
wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1. Opracowanie – Oddziału II Szta-
bu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 28 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3169. Siły
zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. –
Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa 21 V 1936 r.; Граждан-
ская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 40; Военный эн-
циклопедический словарь, коллегиальная работа под редакцей Н. В. Огаркова,
Москва 1983, s. 76; Великая Отечественная Война. 1941–1945. Энциклопедия,
главный редактор М. М. Козлов, Москва 1985, s. 59; К. А. Залесский, Империя
Сталина. Биографический энциклопедический словарь, Москва 2000, s. 31–32;
Военный энциклопедический словарь, коллегиальная работа, Москва 2002, s. 76;
Полководцы и военачальники Великой Отечественной Войны. Информационно-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 383

Zarząd 4 Korpusu Kawalerii stacjonował w Armawirze. W jego

skład wchodziły wówczas:
4 Samodzielny Dywizjon Łączności – miejsce postoju: Armawir;
56 Oddział Lotniczy – miejsce postoju: Nowoczerkask110.
10 Północnokaukaska Terytorialna Dywizja Kawalerii (10 Кава-
лерийская Северо-Кавказская Территориальная Дивизия) dowo-
dzona przez A. L. Badina, której zarząd stacjonował w Piatigorsku.
W jej skład wchodziły wtedy:
68 Krasnokumski Pułk Kawalerii (68 Кавалерийский Красно-
кумский Полк) – dowódca T. O. Jepifanow, miejsce postoju: Gieor-
gijewsk;
77 Buzułucki Pułk Kawalerii (77 Кавалерийский Бузулуцкий
Полк) – dowódca W. G. Czernow111, miejsce postoju: Mozdok;
78 Pułk Kawalerii – dowódca S. W. Mietin112, miejsce postoju: sta-
nica Niewinnomysskaja;
89 Piatigorski Pułk Kawalerii imienia W. W. Kujbyszewa (89 Ка-
валерийский Пятигорский Полк им. В. В. Куйбышева) – dowódca
K. R. Biełoszniczenko113, miejsce postoju: Piatigorsk;
10 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Piatigorsk;
10 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Gieorgijewsk;
10 Samodzielny Szwadron Łączności – miejsce postoju: Jessientuki;
10 Samodzielny Szwadron Pionierów – miejsce postoju: Piatigorsk.

справочное издание..., s. 93; В. И. Лобов, Р. М. Португальский, В. А. Рунов, op. cit.,

s. 92–93; B. Potyrała, W. Szlufik, op. cit., s. 15.
110
Podobnie jak poprzednio, były to formacje podlegające bezpośrednio do-
wództwu i sztabowi 4 Korpusu Kawalerii.
111
Nazwisko dowódcy tego pułku i jego przydział służbowy były wówczas zna-
ne Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Główne-
go, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny.
Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., War-
szawa maj 1936 r.
112
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy także były wtedy zna-
ne polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
113
Nazwisko dowódcy tego pułku i jego przydział służbowy również były wtedy
znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
384 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

12 Terytorialna Dywizja Kawalerii (12 Кавалерийская Террито-

риальная Дивизия)114 dowodzona przez W. S. Popowa115, której za-
rząd stacjonował w Armawirze. W jej skład wchodziły wówczas:
67 Kaukaski Pułk Kawalerii (67 Кавалерийский Кавказский
Полк) – dowódca L. D. Ilin116, miejsce postoju: stanica Kawkaskaja;
69 Umański Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (69 Кавале-
рийский Уманский Краснознамённый Полк) – dowódca I. W. Ilin,
miejsce postoju: stanica Leningradskaja;
76 Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii imienia Budionnego
(76 Кавалерийский Краснознамённый Полк им. Будённого) – do-
wódca W. W. Głagoliew117, miejsce postoju: stanica Proletarskaja;
88 Armawirski Pułk Kawalerii (88 Кавалерийский Армавирс-
кий Полк) – dowódca G. I. Kariżskij118, miejsce postoju: Armawir;
12 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Majkop;
12 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Tichorieck;
12 Samodzielny Szwadron Łączności, 12 Samodzielny Szwadron
Pionierów – miejsce postoju: Armawir.
Poza tym w okręgu tym stacjonował również Samodzielny Zbior-
czy Pułk Kawalerii Narodowości Górskich Północnego Kaukazu i Da-
gestanu imienia Ordżonikidze (Отдельный Сводный Кавалерийс-
кий Горских Национальностей Северного Кавказа и Дагестана

114
Dywizja ta została sformowana dopiero na mocy rozkazu nr 271/77 dowódz-
twa Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego z 30 VIII 1927 r. z dotychczasowej
6 Samodzielnej Ałtajskiej Brygady Kawalerii (6 Отдельная Алтайская Кавалерийс-
кая Бригада). Natomiast zgodnie z rozkazem nr 061 Ludowego Komisarza Obrony
z 21 IV 1936 r. została przemianowana na 12 Kubańską Terytorialną Dywizję Kozac-
ką (12 Кубанская Территориальная Казачья Дивизия) oraz ostatecznie włączona
w skład 4 Korpusu Kawalerii. W 1938 r. stała się formacją kadrową. Jednak w sierp-
niu 1940 r. rozformowano ją.
115
Dane personalne tego „kombriga” oraz zajmowane przez niego stanowisko
służbowe były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personal-
na – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
116
Nazwisko tego „kompołka”, jednak w postaci „Iljin”, oraz jego przydział służ-
bowy także były wtedy znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
117
Nazwisko dowódcy tego pułku i jego przydział służbowy również były wów-
czas znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
118
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy także były w tym cza-
sie znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 385

Полк им. Орджоникидзе) – dowódca N. A. Diedajew119, miejsce po-

stoju: Ordżonikidze.
Zakaukaski Okręg Wojskowy:
2 Kaukaska Górska Dywizja Kawalerii imienia Zakaukaskiego
Centralnego Komitetu Wykonawczego (2 Кавалерийская Горная
Кавказская Дивизия им. Закавказского Центрального Исполни-
тельного Комитета)120 dowodzona przez byłego „konarmiejca” Wa-
silija Iwanowicza Knigę. Urodził się on w 1882 r. w rodzinie robot-
nika rolnego ze wsi Mitrofanowka leżącej w guberni stawropolskiej.
Brał udział w I wojnie światowej, podczas której dosłużył się stopnia
praporszczyka. Dowodził podobno także kompanią piechoty.
Od 1918 r. służył w Armii Czerwonej, a od 1919 r. był członkiem
partii komunistycznej. Dowodził 4 Stawropolskim Pułkiem Kawale-
rii, czyli późniejszym 31 Pułkiem Kawalerii walczącym w składzie

119
Nazwisko „komandira” tego pułku i jego przydział służbowy również były
wówczas znane Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
120
Jej antenatem była 2 Dywizja Kawalerii sformowana w Sarańsku na mocy
rozkazu nr 480/229 Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 16 IX 1919 r. Następ-
nie zgodnie z rozkazem nr 56 dowództwa Armii Zapasowej Republiki z 3 XI 1919 r.
otrzymała nazwę 12 Dywizji Kawalerii, a na podstawie rozkazu nr 857 dowództwa
11 Armii z 27 V 1921 r. przemianowano ją na 18 Dywizję Kawalerii. Kolejny roz-
kaz Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki – nr 271/450 z 30 listopada tego roku
– nadał jej nazwę Łabińskiej (18 Лабинская Кавалерийская Дивизия). Jednak już
30 V 1922 r. na mocy rozkazu nr 889 dowództwa Samodzielnej Armii Kaukaskiej
przeformowano ją w Samodzielną Kaukaską Brygadę Kawalerii (Отдельная Кав-
казская Кавалерийская Бригада), która od sierpnia tego roku nazywała się Samo-
dzielną Kaukaską Brygadą Kawalerii imienia Związkowego Sowietu Zakaukaskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Sowieckiej (Отдельная Кавказская Кавале-
рийская Бригада им. Союзного Совета Закавказской Социалистической Феде-
ративной Советской Республики). Jednak zgodnie z rozkazem nr 1049/169 Rewo-
lucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 14 VIII 1924 r. przemianowano ją na 2 Samodzielną
Kaukaską Brygadę Kawalerii imienia Zakaukaskiego Centralnego Komitetu Wyko-
nawczego (2 Отдельная Кавказская Кавалерийская Бригада им. Закавказского
Центрального Исполнительного Комитета). Następnie na podstawie rozkazu
nr 189/c dowództwa Kaukaskiej Armii Czerwonego Sztandaru z 19 VIII 1932 r. po-
nownie rozwinięto ją w dywizję i przemianowano na 2 Górską Kaukaską Dywizję
Kawalerii imienia Zakaukaskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (2 Горная
Кавказская Кавалерийская Дивизия им. Закавказского Центрального Исполни-
тельного Комитета). Już w 1936 r. – na mocy zarządzenia nr 072 Ludowego Komi-
sarza Obrony z 21 V 1936 r. – nazwano ją 17 Kaukaską Górską Dywizją Kawalerii
imienia Zakaukaskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (17 Кавказская Гор-
ная Кавалерийская Дивизия им. Закавказского Центрального Исполнительного
Комитета). Wzięła ona udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.
386 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

2 Stawropolskiej Dywizji Strzelców. Następnie był dowódcą 1 Bry-

gady 6 Dywizji Kawalerii wchodzącej w skład 1 Armii Konnej. Za
udział w wojnie domowej, w tym za uczestnictwo w 1919 r. w wal-
kach z kawalerią generałów Mamontowa i Szkuro, w 1920 i 1924 r.
otrzymał dwa Ordery Czerwonego Sztandaru.
Po zakończeniu wojny domowej nadal służył w Armii Czerwonej,
a potem w Armii Sowieckiej. Według informacji zdobytych przez pol-
ski wywiad wojskowy w połowie lat trzydziestych ówczesny „kom-
diw” Wasilij Iwanowicz Kniga dowodził 2 Kaukaską Dywizją Kawa-
lerii stacjonującą na terenie Zakaukaskiego Okręgu Wojskowego121.
W związku z obchodami 10. rocznicy powstania 1 Armii Konnej
w 1930 r. otrzymał kolejny Order Czerwonego Sztandaru.
Walczył także podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, dowodząc
dywizją. W Armii Sowieckiej dosłużył się stopnia generała majora.
Zmarł w 1961 r.122
Zarząd 2 Kaukaskiej Górskiej Dywizji Kawalerii stacjonował
w Tyflisie. W jej skład wchodziły wtedy:
Ormiański Pułk Kawalerii (Армянский Кавалерийский Полк) –
miejsce postoju: Wagarszapat;
Gruziński Pułk Kawalerii (Грузинский Кавалерийский Полк) –
dowódca A. P. Mosidze123, miejsce postoju: Tyflis;

121
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna
– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa 21 V 1936 r.
122
РГВА, Управление 1 Конной Армии. Оперативный Отдел Штаба, 245.3.126.
Формирование 4-ой и 6-ой Кавалерийских Дивизии и их боевые действия до
1-го Конного Корпуса; ibidem, Управление 1 Конной Армии. Управление Инс-
пектора Артиллерии, 245.4.188. Список командного состава 6 Кавалерийской
Дивизии 1 Конной Армии за период с 20 I по 20 II 1920 г.; CAW, Oddział II Szta-
bu Głównego, Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan
na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa
21 V 1936 r.; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия...,
s. 260. Ponadto zob. także: A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemio-
na Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...;
idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku.
Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
123
Nazwisko dowódcy tego pułku i jego przydział służbowy były wówczas zna-
ne Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Główne-
go, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny.
Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., War-
szawa maj 1936 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 387

65 Kaukaski Pułk Kawalerii (65 Кавалерийский Кавказский

Полк им. Центрального Исполнительного Комитета Социалис-
тической Советской Республики Армении) – dowódca G. A. Grigo-
rian124, miejsce postoju: Leninakan;
2 Kaukaski Samodzielny Dywizjon Zmechanizowany (2 Кавказ-
ский Отдельный Механизированный Дивизион) – miejsce posto-
ju: Tyflis;
2 Kaukaski Samodzielny Dywizjon Artylerii Konno-Górskiej (2 Кав-
казский Отдельный Конно-Горный Артиллерийский Дивизион) –
miejsce postoju: Leninakan;
2 Kaukaski Zapasowy Szwadron Kawalerii (2 Кавказский Отде-
льный Запасный Эскадрон) – miejsce postoju: Tielaw;
2 Kaukaski Samodzielny Szwadron Łączności (2 Кавказский От-
дельный Эскадрон Связи), 2 Kaukaski Samodzielny Szwadron Pio-
nierów (2 Кавказский Отдельный Саперный Эскадрон), 2 Kauka-
ski Pluton Chemiczny (2 Кавказский Химический Взвод) – miejsce
postoju: Tyflis125.
Środkowoazjatycki Okręg Wojskowy126:
4 Turkmeńska Górska Dywizja Kawalerii (4 Туркменская Горная
Кавалерийская Дивизия)127 dowodzona przez „kombriga” Aleksan-
dra Wasilewicza Gorbatowa128, której zarząd stacjonował w Merwie.
W jej skład wchodziły wówczas:
124
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy także były wtedy zna-
ne polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
125
Dywizja ta znajdowała się wówczas w trakcie przejścia z etatu samodzielnej
górskiej brygady kawalerii na górską dywizję tej broni.
126
Powstał on dopiero w 1926 r. na mocy rozkazu nr 304 Rewolucyjnej Rady
Wojennej ZSRS z 4 VI z wojsk dotychczasowego Frontu Turkiestańskiego – szerzej,
poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. również Краснознамённый Туркес-
танский, коллегиальная работа, Москва 1976.
127
Utworzono ją na mocy rozkazu nr 236/112 dowództwa Środkowoazjatyckie-
go Okręgu Wojskowego z 27 IX 1932 r. z dotychczasowej Turkmeńskiej Samodziel-
nej Brygady Kawalerii (Туркменская Отдельная Кавалерийская Бригада), którą
przeformowano wówczas w 4 Turkmeńską Górską Dywizję Kawalerii (4 Туркменс-
кая Горнокавалерийская Дивизия). Jednak na podstawie rozkazu nr 072 Ludowe-
go Komisarza Obrony z 21 V 1936 r. przemianowano ją na 18 Turkmeńską Dywizję
Kawalerii (18 Туркменская Кавалерийская Дивизия), a rozkazu nr 0150 tej insty-
tucji z 16 VII 1940 r. – na 18 Górską Dywizję Kawalerii (18 Горная Кавалерийская
Дивизия). Wzięła ona udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.
128
Aleksandr Gorbatow urodził się 9 (st. stylu) III 1891 r. w rodzinie chłopskiej
we wsi Pochotino w dawnej guberni jarosławskiej. Ukończył szkołę wiejską. Praco-
wał w artelu zajmującym się wyprawą skór baranich. W 1912 r. został wcielony do
388 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

1 Turkmeński Pułk Kawalerii (1 Туркменский Кавалерийский

Полк) – dowódca A. Ismaiłow129, miejsce postoju: Merw;
2 Turkmeński Pułk Kawalerii (2 Туркменский Кавалерийский
Полк) – dowódca I. N. Pankratow130, miejsce postoju: Merw;
83 Turkiestański Pułk Kawalerii (83 Туркестанский Кавалерий-
ский Полк) – dowódca G. J. Sułutaur131, miejsce postoju: Kuszka;

armii carskiej do 17 Czernihowskiego Pułku Huzarów z 17 Dywizji Kawalerii. Pod-

czas I wojny światowej awansował na stopień unteroficera oraz otrzymał dwa żoł-
nierskie krzyże i medale Orderu Świętego Jerzego. Po rewolucji lutowej 1917 r. zna-
lazł się w komitecie pułkowym, a potem w komitecie dywizyjnym. Wiosną tego
roku został zdemobilizowany. W kawalerii RKKA służył od wiosny 1919 r. Jako do-
wódca plutonu i szwadronu walczył na Froncie Południowym. Podczas wojny pol-
sko-sowieckiej dowodził natomiast pułkiem w Baszkirskiej Brygadzie Kawalerii. Po
jej zakończeniu pozostał w szeregach Armii Czerwonej. W 1926 r. ukończył Kawa-
leryjskie Kursy Dowódcze, a w 1930 r. Kursy Doskonalenia Kadry Dowódczej. Na-
stępnie dowodził 7 Pułkiem Kawalerii i 2 Brygadą 3 Besarabskiej Dywizji Kawa-
lerii, a w końcu 4 Turkiestańską Górską Dywizją Kawalerii i 2 Dywizją Kawalerii
z 6 Korpusu Kawalerii. W 1937 r. został aresztowany i zesłany do kopalni w Maga-
danie. Zwolniono go 5 III 1941 r. i jako „kombriga” wyznaczono na zastępcę do-
wódcy 25 Korpusu Strzelców. Podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej zajmował róż-
ne stanowiska dowódcze. Dnia 25 XII 1941 r. mianowano go generałem majorem,
a w czerwcu 1943 r. generałem lejtnantem. Wówczas dowodził już 3 Armią. Od
29 VI 1944 r. był generałem pułkownikiem. Dnia 10 IV 1945 r. otrzymał tytuł Bo-
hatera Związku Sowieckiego. Po zakończeniu wojny dowodził 5 Armią Uderzeniową
i pełnił funkcję komendanta Berlina. Od 1950 r. dowodził wojskami powietrzno-de-
santowymi, a od 1954 r. Nadbałtyckim Okręgiem Wojskowym. Dnia 8 VIII 1955 r.
awansował na generała armii, a od 1958 r. znajdował się w grupie inspektorów-do-
radców Grupy Inspektorów Generalnych Ministerstwa Obrony ZSRS. Zmarł w Mo-
skwie 7 XII 1973 r. – szerzej na temat przebiegu kariery wojskowej tego oficera zob.
choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsa-
da personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Szta-
bu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.; Полководцы и военачаль-
ники Великой Отечественной Войны. Информационно-справочное издание...,
s. 112; В. И. Лобов, Р. М. Португальский, В. А. Рунов, op. cit., s. 230; B. Potyrała,
W. Szlufik, op. cit., s. 81.
129
Nazwisko tego „kompołka”, jednak w postaci „Izmajłow”, i jego przydział
służbowy były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personal-
na – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
130
Nazwisko dowódcy tego pułku i jego przydział służbowy były wtedy znane
Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
131
Nazwisko tego „kompołka” i jego przydział służbowy były wówczas znane
polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 389

4 Turkiestański Samodzielny Dywizjon Zmechanizowany (4 Тур-

кестанский Отдельный Механизированный Дивизион) – miejsce
postoju: Merw;
4 Turkiestański Samodzielny Dywizjon Artylerii Konnej (4 Тур-
кестанский Отдельный Конно-Артиллерийский Дивизион), 4 Tur-
kiestański Samodzielny Pluton Chemiczny (4 Туркестанский Отде-
льный Химический Взвод), 4 Turkiestański Samodzielny Szwadron
Łączności (4 Туркестанский Отдельный Эскадрон Связи), 4 Samo-
dzielny Oddział Wielbłądziego Transportu Jucznego (4 Отдельный
Вючно-Верблюжий Транспорт), 4 Turkiestański Samodzielny Szwa-
dron Zapasowy (4 Туркестанский Отдельный Запасный Эскадрон)
– miejsce postoju: Merw;
4 Turkiestański Samodzielny Szwadron Pionierów (4 Туркестанс-
кий Отдельный Саперный Эскадрон) – miejsce postoju: Bajram-Ali132.
6 Uzbecka Górska Dywizja Kawalerii (6 Узбекская Горная Кава-
лерийская Дивизия)133 dowodzona przez I. W. Sieliwanowa134, której
zarząd stacjonował w Samarkandzie. W jej skład wchodziły wtedy:
1 Uzbecki Pułk Kawalerii (1 Узбекский Кавалерийский Полк) –
dowódca M. P. Konstantinow135, miejsce postoju: Samarkanda;
2 Uzbecki Pułk Kawalerii (2 Узбекский Кавалерийский Полк) –
dowódca K. E. Anderson136, miejsce postoju: Samarkanda;

132
Podobnie jak poprzednio, dywizja ta znajdowała się wtedy w trakcie prze-
formowywania z etatu samodzielnej górskiej brygady kawalerii na górską dywizję
tej broni.
133
Powstała ona na mocy rozkazu nr 236/112 dowódcy Środkowoazjatyckiego
Okręgu Wojskowego z 27 IX 1932 r. z dotychczasowej Uzbeckiej Samodzielnej Bry-
gady Kawalerii (Узбекская Отдельная Кавалерийская Бригада). Następnie zgodnie
z rozkazem nr 072 Ludowego Komisarza Obrony ZSRS z 21 V 1936 r. przemianowa-
no ją na 19 Uzbecką Górską Dywizję Kawalerii (19 Узбекская Горная Кавалерий-
ская Дивизия). Po raz kolejny jej nazwę, na 19 Górską Dywizję Kawalerii (19 Гор-
ная Кавалерийская Дивизия), zmieniomo w wyniku rozkazu nr 0150 Ludowego
Komisarza Obrony z 16 VII 1940 r. Dywizja ta wzięła udział w Wielkiej Wojnie Oj-
czyźnianej.
134
Dane personalne oraz stanowisko służbowe zajmowane przez tego „kombri-
ga” były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna
– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
135
Nazwisko i przydział służbowy dowódcy tego pułku były wtedy znane Od-
działowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
136
Nazwisko i przydział służbowy tego „kompołka” były w tym czasie znane
polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
390 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

79 Turkiestański Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii (79 Тур-

кестанский Кавалерийский Краснознамённый Полк) – dowódca
M. D. Gonczarow137, miejsce postoju: Katta Kurgan;
6 Uzbecki Samodzielny Dywizjon Zmechanizowany (6 Узбекский
Отдельный Мезанизированный Дивизион), 6 Uzbecki Samodzielny
Dywizjon Artylerii Konnej (6 Узбекский Отдельный Конно-Артил-
лерийский Дивизион), 6 Uzbecki Samodzielny Pluton Chemiczny
(6 Узбекский Отдельный Химический Взвод), 6 Uzbecki Samodziel-
ny Szwadron Łączności (6 Узбекский Отдельный Эскадрон Связи),
6 Uzbecki Samodzielny Szwadron Pionierów (6 Узбекский Отде-
льный Саперный Эскадрон), 6 Uzbecki Samodzielny Szwadron Za-
pasowy (6 Узбекский Отдельный Запасный Эскадрон) – miejsce
postoju: Samarkanda138.
7 Czerwonego Sztandaru Turkiestańska Górska Dywizja Kawa-
lerii (7 Туркестанская Горная Кавалерийская Краснознамённая
Дивизия)139 dowodzona przez A. T. Fiedina140, której zarząd stacjo-
nował w Stalinabadzie. W jej skład wchodziły wówczas:
80 Czerwonego Sztandaru Turkiestański Górski Pułk Kawale-
rii (80 Туркестанский Горный Кавалерийский Краснознамённый
Полк) – dowódca J. I. Owar141, miejsce postoju: Kuliab;

137
Nazwisko i przydział służbowy dowódcy tego pułku były wtedy znane Od-
działowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
138
Również ta dywizja znajdowała się wówczas w trakcie przejścia z etatu samo-
dzielnej górskiej brygady kawalerii na górską dywizję tej broni.
139
Dywizję tę sformowano na podstawie rozkazu nr 236/112 dowódcy Środ-
kowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego z 27 IX 1932 r. z dotychczasowej 7 Turkie-
stańskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii (7 Туркестанская Отдельная Кавалерий-
ская Бригада), której antenatem była dawna 7 Turkiestańska Brygada Kawalerii
(7 Туркестанская Кавалерийская Бригада). Od 1935 r. jej nazwa brzmiała: 7 Ta-
dżycka Górska Dywizja Kawalerii (7 Таджикская Горная Кавалерийская Ди-
визия). Już jednak na mocy rozkazu nr 072 Ludowego Komisarza Obrony ZSRS
z 21 V 1936 r. przemianowano ją na 20 Tadżycką Górską Dywizję Kawalerii (20 Тад-
жикская Кавалерийская Дивизия), a 16 VII 1940 r. zarządzeniem nr 0150 tej insty-
tucji – na 20 Górską Dywizję Kawalerii (20 Горная Кавалерийская Дивизия). For-
macja ta wzięła udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.
140
Dane personalne oraz stanowisko służbowe zajmowane przez tego „kombri-
ga” były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna
– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
141
Nazwisko i przydział służbowy dowódcy tego pułku były w tym czasie znane
Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 391

81 Turkiestański Górski Pułk Kawalerii (81 Туркестанский Гор-

ный Кавалерийский Полк) – dowódca T. F. Kolesnikow142, miejsce
postoju: Termez;
Tadżycki Górski Pułk Kawalerii imienia Centralnego Komitetu Wyko-
nawczego Tadżyckiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (Таджикский
Горный Кавалерийский Полк им. Центрального Исполнительного
Комитета Таджикской Социалистической Советской Республики) –
dowódca S. N. Ajrapietow143, miejsce postoju: Stalinabad;
7 Turkiestański Samodzielny Dywizjon Zmechanizowany (7 Тур-
кестанский Отдельный Механизированный Дивизион) – miejsce
postoju: Stalinabad;
7 Turkiestański Samodzielny Dywizjon Artylerii Konnej (7 Тур-
кестанский Отдельный Конно-Артиллерийский Дивизион), 7 Tur-
kiestański Samodzielny Szwadron Łączności (7 Туркестанский От-
дельный Эскадрон Связи), 7 Turkiestański Samodzielny Szwadron
Pionierów (7 Туркестанский Отдельный Саперный Эскадрон),
7 Turkiestański Samodzielny Pluton Chemiczny (7 Туркестанский
Отдельный Химический Взвод), 7 Turkiestański Samodzielny Szwa-
dron Zapasowy (7 Туркестанский Отдельный Запасный Эскадрон)
– miejsce postoju: Stalinabad144.
8 Turkiestańska Górska Dywizja Kawalerii (8 Туркестанская Гор-
ная Кавалерийская Дивизия)145 dowodzona przez W. S. Gołubowskie-
go146, której zarząd stacjonował w Ferganie. W jej skład wchodziły wtedy:

142
Polskiemu wywiadowi wojskowemu znane było wówczas takie nazwisko.
Jednak miał on być rzekomo dowódcą „3 Turkiestańskiego Szwadronu Kawalerii”
z 3 Turkiestańskiej Dywizji Strzelców – zob. ibidem.
143
Nazwisko i przydział służbowy tego dowódcy pułku było wtedy znane pol-
skiemu wywiadowi wojskowemu – zob. ibidem.
144
Dywizja ta znajdowała się wówczas w trakcie przeformowywania z etatu sa-
modzielnej górskiej brygady kawalerii na górską dywizję tej broni.
145
Utworzono ją na mocy rozkazu nr 236/112 dowódcy Środkowoazjatyckie-
go Okręgu Wojskowego z 27 IX 1932 r. z dotychczasowej 8 Turkiestańskiej Samo-
dzielnej Brygady Kawalerii (8 Туркестанская Отдельная Кавалерийская Бригада),
której antenatem była wcześniejsza 2 Turkiestańska Brygada Kawalerii (2 Туркес-
танская Кавалерийская Бригада). Jednak zgodnie z rozkazem nr 072 Ludowego Ko-
misarza Obrony ZSRS z 21 V 1936 r. przemianowano ją na 21 Turkiestańską Górską
Dywizję Kawalerii (21 Туркестанская Горная Кавалерийская Дивизия), a kolejnym
jego rozkazem – nr 0150 z 16 VII 1940 r. – na 21 Górską Dywizję Kawalerii (21 Гор-
ная Кавалерийская Дивизия). Wzięła ona udział w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.
146
Dane personalne oraz stanowisko służbowe zajmowane przez tego „kombri-
ga” były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW,
392 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

82 Czerwonego Sztandaru Turkiestański Górski Pułk Kawalerii147

(82 Туркестанский Горный Кавалерийский Краснознамённый
Полк) – dowódca A. I. Backalewicz148, miejsce postoju: Fergana;
84 Czerwonego Sztandaru Turkiestański Górski Pułk Kawalerii149
(84 Туркестанский Горный Кавалерийский Краснознамённый
Полк) – dowódca P. G. Szełudko150, miejsce postoju: Fergana;
Kirgiski Górski Terytorialny Pułk Kawalerii151 (Киргизский Гор-
ный Кавалерийский Территориальный Полк) – dowódca J. J. Truł-
ło152, miejsce postoju: Fergana;

Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna

– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
147
J. Drig (Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегичес-
кая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 37) pomija, że był to górski pułk kawale-
rii. Tymczasem wydaje się, że podobnie jak w latach wcześniejszych był to jednak
oddział o takim właśnie charakterze – zob. РГВА, Инспекторат Рабоче-Крестьянс-
кой Красной Армии. Инспекторат Кавалерии, 31899.4.387. Дислокация стрел-
ковых и кавалерийских войск РККА по состоянию на 1 I 1931 г.
148
Nazwisko i przydział służbowy dowódcy tego pułku były wówczas znane
Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan
na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa
maj 1936 r.
149
J. Drig (Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегичес-
кая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 37) nie podaje, że był to górski pułk kawa-
lerii. Wydaje się jednak, że podobnie jak w latach wcześniejszych formacja ta miała
charakter górski – zob. РГВА, Инспекторат Рабоче-Крестьянской Красной Армии.
Инспекторат Кавалерии, 31899.4.387. Дислокация стрелковых и кавалерийс-
ких войск РККА по состоянию на 1 I 1931 г.
150
Nazwisko dowódcy tego pułku, jednak w postaci „Szeludko”, oraz jego przy-
dział służbowy były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob.
choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada
personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu
Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
151
J. Drig (Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегичес-
кая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 37) pomija, że był to górski pułk kawalerii.
Zapewne jednak, podobnie jak w latach wcześniejszych, był to oddział górski – zob.
РГВА, Инспекторат Рабоче-Крестьянской Красной Армии. Инспекторат Кавале-
рии, 31899.4.387. Дислокация стрелковых и кавалерийских войск РККА по со-
стоянию на 1 I 1931 г.
152
Nazwisko i przydział służbowy tego „kompołka” były wtedy znane Oddziało-
wi II Sztabu Głównego – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169.
Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień
1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 393

8 Samodzielny Dywizjon Zmechanizowany – miejsce postoju:

Fergana;
8 Samodzielny Dywizjon Artylerii Konnej – miejsce postoju: Na-
mangan;
8 Samodzielny Szwadron Łączności, 8 Samodzielny Szwadron
Pionierów, 8 Samodzielny Pluton Chemiczny, 8 Samodzielny Szwa-
dron Zapasowy – miejsce postoju: Fergana153.
Poza tym w okręgu tym stacjonowały również: Samodzielny Tery-
torialny Kaukaski Pułk Kawalerii (Отдельный Кавказский Террито-
риальный Кавалерийский Полк) – dowódca I. P. Bikżanow154, miej-
sce postoju: Ałma-Ata, oraz Samodzielny Chorezmijski Szwadron Ka-
walerii (Хорезмский Отдельный Кавалерийский Эскадрон) – miej-
sce postoju: Andiżan.
Zabajkalski Okręg Wojskowy:
1 Kołchozowa Dywizja Kawalerii (1 Колхозная Кавалерийская
Дивизия)155 dowodzona przez F. W. Wasiliewa156, której zarząd sta-
cjonował w stanicy Chadabułak. W jej skład wchodziły wówczas:
1 Kołchozowy Pułk Kawalerii (1 Колхозный Кавалерийский
Полк) – dowódca N. L. Łoginow, miejsce postoju: Pad Antija;

153
Dywizja ta znajdowała się wówczas w trakcie przeformowywania z etatu sa-
modzielnej górskiej brygady kawalerii na górską dywizję tej broni.
154
Nazwisko dowódcy tego pułku, jednakże w postaci „Biekżanow”, oraz jego
przydział służbowy były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob.
choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada
personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu
Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
155
Powstała ona na mocy rozkazu nr 0015 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS
z 20 III 1932 r. w składzie utworzonego wtedy Specjalnego Korpusu Kołchozowego
(Особый Колхозный Корпус). W tym czasie była to 4 Kołchozowa Dywizja Kawa-
lerii (4 Колхозная Кавалерийская Дивизия). Kolejnym rozkazem tej instytucji –
nr 002 z 14 I 1933 r. – otrzymała ona nazwę 1 Kołchozowej Dywizji Kawalerii
(1 Колхозная Кавалерийская Дивизия). Często nazywano ją jednak 1 Specjalną
Dywizją Kawalerii (1 Особая Кавалерийская Дивизия). Następnie, 3 VII 1936 r.,
przemianowano ją na 22 Dywizję Kawalerii (22 Кавалерийская Дивизия), a zgod-
nie z rozkazem nr 137 Ludowego Komisarza Obrony ZSRS z 8 lipca tego roku nada-
no jej nazwę „imienia A. M. Gorkiego” (22 им. А. М. Горького Кавалерийская Ди-
визия). Rozformowano ją w okolicach kwietnia 1941 r.
156
Dane personalne oraz stanowisko służbowe zajmowane przez tego „komdi-
wa” były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna
– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
394 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

2 Kołchozowy Pułk Kawalerii (2 Колхозный Кавалерийский

Полк) – dowódca W. M. Pyłajew, miejsce postoju: kołchoz Adoncza-
łonski;
3 Kołchozowy Pułk Kawalerii (3 Колхозный Кавалерийский
Полк) – dowódca W. A. Czumakow, miejsce postoju: Stadnina Koni
nr 43;
4 Kołchozowy Pułk Kawalerii (4 Колхозный Кавалерийский
Полк) – dowódca M. Z. Nowosiełow, miejsce postoju: Stadnina Koni
nr 43;
1 Pułk Zmechanizowany (1 Механизированный Полк) – miej-
sce postoju: stanica Chadabułak;
1 Pułk Artylerii Konnej (1 Конно-Артиллерийский Полк) – miej-
sce postoju: Pad Uksache;
1 Samodzielny Szwadron Łączności – miejsce postoju: stanica
Chadabułak;
1 Samodzielny Szwadron Pionierów – miejsce postoju: Stadnina
Koni nr 43157.
15 Kubańska Dywizja Kawalerii (15 Кубанская Кавалерийс-
кая Дивизия)158 dowodzona przez „komdiwa” Konstantina Kon-
stantinowicza Rokossowskiego. Ten późniejszy Marszałek Związku
Sowieckiego urodził się 21 (9 st. stylu) grudnia 1896 r. w Wielkich
Łukach, w dawnej guberni pskowskiej, w rodzinie kolejarza159. Jego
ojciec był Polakiem, a matka Rosjanką. Od 1914 r. służył w armii
carskiej, gdzie otrzymał stopień unteroficera. Uczestniczył w I woj-
nie światowej, walcząc w składzie 5 Kargopolskiego Pułku Dragonów
(5 Драгунский Каргопольский Полк), dosługując się dwóch żoł-
nierskich Krzyży Świętego Jerzego.
Od grudnia 1917 r. służył w Czerwonej Gwardii, a od 1918 r.
w Armii Czerwonej i wziął udział w rosyjskiej wojnie domowej. Do-
wodził szwadronem, a potem samodzielnym dywizjonem i pułkiem
kawalerii dywizyjnej, walcząc na Syberii i na Dalekim Wschodzie
przeciw „białym” wojskom admirała Aleksandra Wasilewicza Koł-
czaka i generała lejtnanta barona Romana Fiodorowicza Ungerna

157
Polski wywiad wojskowy nie miał wówczas informacji dotyczących obsady
personalnej pułków tej dywizji „czerwonej konnicy”.
158
Autorowi nie udało się odnaleźć żadnych informacji na temat dziejów oraz
ewentualnych antenatów tej wielkiej jednostki kawalerii Armii Czerwonej.
159
W literaturze historycznej można znaleźć pewne wątpliwości odnoszące się
do miejsca urodzenia Konstantina Rokossowskiego.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 395

von Szternberg von Pilkau. Od 1919 r. Rokossowski należał do par-

tii bolszewickiej.
Po zakończeniu wojny domowej pozostał w szeregach sowieckich
sił zbrojnych. Najpierw na Zabajkalu dowodził pułkiem i 5 Samo-
dzielną Brygadą Kawalerii, a potem był instruktorem w 1 Dywizji
Kawalerii Mongolskiej Armii Ludowo-Rewolucyjnej. Po powrocie do
Sowietów w 1928 r. objął dowództwo 5 Kubańskiej Samodzielnej
Brygady Kawalerii, która uczestniczyła w walkach na Wschodnio-
chińskiej Linii Kolejowej.
W 1925 r. w Leningradzie ukończył Kawaleryjskie Kursy Dosko-
nalenia Kadry Dowódczej, a w 1929 r. Kursy Doskonalenia Wyższej
Kadry Dowódczej przy Akademii Wojennej imienia Frunzego.
Następnie, od 1930 do 1931 r., dowodził 7 Samarską Dywizją Ka-
walerii160, a potem, od 1932 r., 15 Dywizją Kawalerii. W szeregach
tej pierwszej wielkiej jednostki „czerwonej konnicy”, jako ówczesny
„kompołk”, służył wtedy Gieorgij Konstantinowicz Żukow. W 1936 r.
Rokossowski otrzymał dowództwo 5 Korpusu Kawalerii. W listopa-
dzie 1937 r. został jednak aresztowany161. Po brutalnym śledztwie
zwolniono go dopiero 23 marca 1940 r. i znowu mianowano dowód-
cą 5 Korpusu Kawalerii, a w grudniu tego roku generałem majorem.
Wkrótce został też dowódcą 9 Korpusu Zmechanizowanego, stacjo-
nującego w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. Dowodził
nim do 11 lipca 1941 r.
Podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej okazał się jednym z naj-
bardziej utalentowanych i skutecznych dowódców Armii Czerwo-

160
Według ówczesnych ocen polskiego wywiadu wojskowego był to dowódca
„bardzo wysoki, bardzo dobrze zbudowany, barczysty, wąski w pasie, muskularny.
Jakkolwiek mówią, że jest zwykłym kowalem, robi wrażenie człowieka inteligent-
nego o bardzo inteligentnej i miłej twarzy. Posiada 2 lub 3 ordery »Krasnowo Zna-
mieni« [czyli Ordery Czerwonego Sztandaru – przyp. A. S.]” – zob. РГВА (ЦХИДК),
II Отдел Генерального Штаба Войска Польского, 308.12.273. Meldunek Ekspo-
zytury nr 1 Oddziału II Sztabu Głównego l. dz. 877/I.tjn.32 z 15 X 1932 r. Warto
też zauważyć, że szczególnym uznaniem Konstanty Rokossowski cieszy się wśród
historyków zachodnich. Jeden z nich napisał o nim: „Był najzdolniejszym takty-
kiem wśród dowódców Armii Czerwonej podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” –
zob. Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, tłum.
M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 122. Czyżby więc ta-
kie umiejętności były jego zdaniem wystarczające dla dowódcy ogromnego frontu,
jednego z najważniejszych w całym sowieckim wysiłku wojennym tamtych czasów?
161
Według części literatury jego aresztowanie nastąpiło już 17 VIII 1937 r.
396 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

nej162; najpierw walczył na Froncie Południowo-Zachodnim, a pod-

czas bitwy o Moskwę dowodził 16 Armią Frontu Zachodniego. Na-
stępnie od lipca 1942 r. dowodził Frontem Briańskim, a od września
tego roku Dońskim, uczestniczącym w bitwie stalingradzkiej. W lu-
tym 1943 r.163 otrzymał dowództwo Frontu Centralnego, walczące-
go w bitwie pod Kurskiem. W październiku tego roku Rokossowski
został dowódcą 1 Frontu Białoruskiego – na jego czele przeprowadził
zakończoną znaczącym sukcesem operację „Bagration”. Od listopa-
da 1944 r. do końca wojny dowodził 2 Frontem Białoruskim, wal-
czącym w Prusach Wschodnich i na Pomorzu oraz biorącym udział
w operacji berlińskiej. Za ówczesne osiągnięcia 29 czerwca 1944 r.
otrzymał tytuł Marszałka Związku Sowieckiego oraz dwa razy tytuł
Bohatera ZSRS – po raz pierwszy 29 lipca 1944 r., a po raz drugi 1
czerwca 1945 r. Poza tym dowodził również Paradą Zwycięstwa, któ-
ra odbyła się w Moskwie 24 czerwca 1945 r.
Po zakończeniu wojny, do 1949 r., Rokossowski dowodził Pół-
nocną Grupą Wojsk. W 1949 r. został Ministrem Obrony Narodo-
wej w rządzie PRL, a polskie władze komunistyczne nadały mu tytuł
i stopień Marszałka Polski164. Pełnił też wtedy wiele funkcji partyj-
nych i państwowych.
Po wydarzeniach z października 1956 r. wyjechał z Polski do
Sowietów, gdzie wyznaczono go na stanowisko Zastępcy Ministra

162
Jeden z uczestników Wielkiej Wojny Ojczyźnianej tak po latach wspominał:
„Podczas kilku lat wojny miałem do czynienia ze wszystkimi typami komdywów
[podobnie jak w następnych przypadkach powinno być raczej komandirow – przyp.
A. S.]. Niektórzy dowodzili niczym huzarzy: głośno, wyraziście, bez względu na to,
czy to rozkaz, czy słowo – krzyk i grzmot! Jeśli nie wypełnisz rozkazu, spotka cię su-
rowa kara! To najgorszy typ komdywa, prawdziwy służbista, którego nie interesują
opinie podwładnych i który uznaje tylko zasadę: »Naprzód hurra!« [...] Ile krwi żoł-
nierskiej mają na sumieniu? Inni komdywi utrzymują, że cały sens komend zasadza
się na doborze przekleństw i wulgaryzmów. W ich mniemaniu tylko obelżywy język
zmusi ludzi do walki [...]. Wiadomo, że wulgarny język jest typowy dla wszystkich
poziomów dowodzenia podczas wojny i jest akceptowany jako coś zwyczajnego. Im
wyższy stopień, tym głośniej i paskudniej przeklinają dowódcy. Według powszech-
nej opinii spośród wojennych marszałków tylko Konstanty Konstantynowicz Ro-
kossowski nie zniżał się do takiego poziomu” – zob. B. Gorbaczewski, op. cit., s. 133.
Warto też dodać, że wobec swoich podwładnych nie używał on także powszechnego
w Armii Czerwonej „rukoprikładstwa”, czyli tak zwanego bicia w mordę.
163
Dnia 15 I 1943 r. otrzymał nominację na stopień generała pułkownika,
a 28 kwietnia tego roku na generała armii.
164
Nastąpiło to 7 XI 1949 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 397

Obrony ZSRS, a w lipcu 1957 r. mianowano Głównym Inspekto-

rem i Zastępcą Ministra Obrony ZSRS. W październiku tego roku zo-
stał dowódcą Zakaukaskiego Okręgu Wojskowego. Od 1958 do 1962 r.
ponownie zajmował stanowisko Głównego Inspektora i Zastępcy
Ministra Obrony ZSRS. Następnie pełnił już tylko funkcję General-
nego Inspektora Ministerstwa Obrony. Był kawalerem wielu orde-
rów i odznaczeń sowieckich oraz obcych. Zmarł 3 sierpnia 1968 r.
w Moskwie165.
Zarząd 15 Kubańskiej Dywizji Kawalerii stacjonował w miejsco-
wości Dauria. W jej skład wchodziły wówczas:
64 Kaukaski Pułk Kawalerii (64 Кавказский Кавалерийский
Полк) – dowódca I. K. Kuźmin166, miejsce postoju: rozjazd nr 74;
73 Pułk Kawalerii – dowódca W. W. Dubow, miejsce postoju:
Dauria;
74 Pułk Kawalerii – dowódca F. A. Parchomienko, miejsce posto-
ju: Dauria;
75 Pułk Kawalerii – dowódca G. M. Rojtenberg, miejsce postoju:
Nerczyńsk;
15 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Dauria;
15 Pułk Artylerii Konnej, 15 Samodzielny Oddział Lotniczy,
15 Samodzielny Szwadron Łączności, 15 Samodzielny Szwadron Pio-
nierów, 15 Lekki Park Przeprawowy (15 Лёгкий Переправочный

165
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada
personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu
Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.; Маршалы Советского Со-
юза. Личные дела рассказывают..., s. 61–62; Великая Отечественная. Коман-
дармы. Военный биографический словарь, коллегиальная работа, Москва 2005,
s. 194–195; Полководцы и военачальники Великой Отечественной Войны. Ин-
формационно-справочное издание..., s. 31; В. И. Лобов, Р. М. Португальский,
В. А. Рунов, op. cit., s. 290–293; B. Potyrała, W. Szlufik, op. cit., s. 205. Ponadto,
poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. też: K. Rokossowski, Żołnierski obo-
wiązek, Warszawa 1976; В. И. Кардашов, Рокоссовский, Москва 1980; M. Iwanow,
Konstanty Rokossowski. Kilka uwag do biografii politycznej, „Przegląd Historyczno-
-Wojskowy” (Warszawa) 2009, R. 10 (61), nr 4 (229); Б. В. Соколов, Рокоссовский,
Москва 2010, a także, jednak z poważnymi zastrzeżeniami: T. Konecki, I. Ruszkie-
wicz, Marszałek dwóch narodów, Warszawa 1976.
166
Nazwisko dowódcy tego oddziału było wówczas znane Oddziałowi II Sztabu
Głównego, który jednak w 1936 r. twierdził, że pełnił on wtedy funkcję szefa szta-
bu 75 Pułku Kawalerii – zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169.
Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień
1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
398 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Парк), 15 Kolumna Samochodowa (15 Автоколонна), 15 Oddział

Opatrunkowy (15 Перевязочный Отряд) – miejsce postoju: Dauria167.
Ponadto w okręgu tym stacjonował również Samodzielny Czer-
wonego Sztandaru Buriacko-Mongolski Pułk Kawalerii (Отдельный
Кавалерийский Бурято-Монгольский Краснознамённый Полк) –
dowódca M. N. Kyndo, miejsce postoju: Bieriezowka.
Specjalna Czerwonego Sztandaru Armia Dalekowschodnia:
8 Dalekowschodnia Dywizja Kawalerii (8 Кавалерийская Даль-
невосточная Дивизия)168 dowodzona przez N. I. Toczenowa169, któ-
rej zarząd stacjonował w miejscowości Woroszyłow. W jej skład
wchodziły wtedy:
71 Pułk Kawalerii – dowódca M. I. Gołubiew, miejsce postoju:
Woroszyłow;
85 Kubański Pułk Kawalerii (85 Кавалерийский Кубанский Полк)
– dowódca P. A. Barabanow, miejsce postoju: Kamień-Rybołow;
86 Nowozawołżski Czerwonohuzarski Pułk Kawalerii (85 Кава-
лерийский Новозаволжский Красно-Гусарский Полк) – dowódca
I. T. Kotow, miejsce postoju: Lipowce;
87 Zabajkalski Pułk Kawalerii (87 Кавалерийский Забайкальский
Полк) – dowódca A. W. Gładkow170, miejsce postoju: Woroszyłow;
8 Pułk Zmechanizowany, 8 Pułk Artylerii Konnej, 8 Samodziel-
ny Szwadron Łączności, 8 Samodzielny Szwadron Pionierów, 8 Lek-
167
O obsadzie stanowisk dowódczych pozostałych pułków tej dywizji polski wy-
wiad wojskowy nie miał wówczas żadnych informacji.
168
8 Dywizja Kawalerii została sformowana na mocy rozkazu nr 002 Rewo-
lucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 21 I 1932 r. przez przemianowanie i rozwinięcie
dotychczasowej 9 Samodzielnej Dalekowschodniej Brygady Kawalerii (9 Отде-
льная Далневосточная Кавалерийская Бригада), której bezpośrednim antenatem
była utworzona w lipcu 1922 r. Dalekowschodnia Samodzielna Brygada Kawalerii
(Дальневосточная Отдельная Кавалерийская Бригада). Dlatego też zgodnie z roz-
kazem nr 171 Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 20 X 1933 r. dywizja ta otrzy-
mała nazwę Dalekowschodniej (zapewne miała ona wówczas postać: 8 Дальне-
восточная Кавалерийская Дивизия). Pomiędzy lipcem a grudniem 1929 r. wzięła
udział w konflikcie na Wschodniochińskiej Linii Kolejowej, a następnie uczestniczy-
ła w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.
169
Dane personalne oraz stanowisko służbowe zajmowane przez tego „komdi-
wa” były wówczas znane polskiemu wywiadowi wojskowemu – zob. choćby CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Obsada personalna
– skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa maj 1936 r.
170
Nazwisko dowódcy tego pułku oraz jego przydział służbowy były wtedy zna-
ne Oddziałowi II Sztabu Głównego – zob. ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 399

ki Park Przeprawowy, 8 Kolumna Samochodowa, 8 Oddział Opatrun-

kowy – miejsce postoju: Woroszyłow;
8 Samodzielny Oddział Lotniczy – miejsce postoju: Kamień-Ry-
bołow171.
Poza tym na obszarze tej armii stacjonował również 2 Samo-
dzielny Troicko-Sawski Szwadron Kawalerii (2 Отдельный Кавале-
рийский Троицко-Савский Эскадрон) – miejsce postoju: wieś Zaj-
sanowka172.
Warto też dodać, że już w lipcu 1935 r., co także zauważył pol-
ski wywiad wojskowy, utworzono jeszcze jeden okręg, a mianowicie
Uralski Okręg Wojskowy z siedzibą w Czelabińsku. Na jego terenie
nie stacjonowała jednak wówczas żadna wielka jednostka kawale-
rii RKKA173.
Dojście Hitlera do władzy w Niemczech i odrzucenie przez ten
kraj ograniczeń wojskowych narzuconych mu w 1919 r. na mocy
traktatu wersalskiego oraz, co było tego bezpośrednią konsekwen-
cją, wprowadzenie w marcu 1935 r. powszechnej służby wojsko-
wej i utworzenie w miejsce dotychczasowej Reichswehry nowych sił
zbrojnych – Wehrmachtu, rozpoczęły szybką i przygotowywaną od

171
Danych personalnych dowódców pozostałych pułków tej dywizji strona pol-
ska w tym czasie nie znała.
172
Przedstawione tutaj O. de B. kawalerii „strategicznej” RKKA zostało opraco-
wane głównie na podstawie: Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...»
Стратегическая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 35–38. Jednak ustalenia
zawarte w tym materiale zostały uzupełnione o inne dane odnalezione przez pi-
szącego te słowa przede wszystkim w archiwaliach przechowywanych w Rosyjskim
Państwowym Archiwum Wojskowym w Moskwie, a także w innych – zob. choć-
by РГВА, Инспекторат Рабоче-Крестьянской Красной Армии. Инспекторат Ка-
валерии, 31899.4.387. Дислокация стрелковых и кавалерийских войск РККА
по состоянию на 1 I 1931 г.; Київ, Центральний Державний Архів Громадсь-
ких Об’єднань України (dalej cyt. ЦДАГОУ), Центральный Комитет Комму-
нистической Партии Украины, 1.20.6758. Доклад Инспектора Кавалерии РККА
№ 334 032с от 9 I 1935 г.
173
Zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne
ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich
jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyż-
szych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowa-
nie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
400 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

dawna174 rozbudowę niemieckiego potencjału militarnego175. Natych-

miast też jej tempo oraz zakres wywołały gwałtowny wyścig zbrojeń
w Europie.
Już w 1935 r. włączyły się do niego także Sowiety. Wskutek bo-
wiem w wielu aspektach przesadzonych i nieprawdziwych zagrożeń
politycznych i wojskowych, które już wtedy miały ponoć czyhać na
ZSRS, zgodnie z treścią raportu ówczesnego szefa Sztabu Generalne-
go Aleksandra Iljicza Jegorowa:

Tworzący się formalnie blok niemiecko-polski176 (włączając w to tak-

że Finlandię) w pierwszej kolejności skierowany jest przeciw ZSRS, jak
również wzrost zbrojeń w całym obozie kapitalistycznym, spowodowa-
ły, że zachodni teatr działań wojennych dla sowieckiego dowództwa stał
się rzeczywistym frontem177.

Nie wolno jednak zapominać, że intensywna rozbudowa i uno-

wocześnienie potencjału militarnego ZSRS, w tym także sowieckich

174
Obszerniej na ten temat zob.: J. Centek, Hans von Seeckt. Twórca Reichs-
heer 1866–1936, Kraków 2006; idem, Reichsheer ery Seeckta (1921–1926), War-
szawa 2010.
175
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. cho-
ciażby: W. Kozaczuk, Wehrmacht 1933–1939. Rozbudowa sił zbrojnych Trzeciej Rze-
szy jako narzędzia presji, ekspansji terytorialnej i wojny, Warszawa 1978; P. Masson,
Historia Wehrmachtu 1939–1945, tłum. A. Papliński, P. P. Wieczorkiewicz, A. Zuger,
Warszawa 1995; idem, Armia Hitlera 1939–1945, tłum. J. Wieczorkiewicz, P. Wie-
czorkiewicz, A. Zuger, Kraków–Międzyzdroje 2008; D. Jędrzejewski, Z. Lalak, Nie-
miecka broń pancerna 1939–1945, Warszawa 1997; A. Woźny, Niemieckie przygoto-
wania do wojny z Polską w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych w latach
1933–1939, Warszawa 2000; W. J. Ławrynowicz, Droga do Blitzkriegu. Historia i roz-
wój niemieckiej broni pancernej do wybuchu II wojny światowej, Gdańsk 2003.
176
Była to aluzja do podpisanej w styczniu 1934 r. deklaracji polsko-niemiec-
kiej, która nie miała nic wspólnego z jakimkolwiek antysowieckim sojuszem. Dla
strony polskiej po pakcie z Sowietami z 1932 r. był to bowiem kolejny etap realiza-
cji zasady politycznej równowagi, określanej obrazowo jako „utrzymywanie równej
odległości pomiędzy Warszawą i Berlinem oraz Warszawą i Moskwą”, i niewiązania
się z którymkolwiek z dwóch wielkich sąsiadów Rzeczypospolitej Polskiej przeciw
drugiemu z nich – szerzej zob.: W. Materski, Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowiec-
kie 1918–1939, Warszawa 1994; idem, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów
1918–1943, Warszawa 2005; S. Gregorowicz, M. J. Zacharias, Polska – Związek So-
wiecki. Stosunki polityczne 1925–1939, Warszawa 1995; M. Kornat, Polityka równo-
wagi 1934–1939. Polska między Wschodem i Zachodem, Kraków 2007.
177
Cyt. za: Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегичес-
кая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 38.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 401

sił zbrojnych, trwały już od 1928 r. i znacznie, zarówno jeśli chodzi

o poziom zmian ilościowych, jak i jakościowych, wyprzedziły proce-
sy, które w Europie Zachodniej, w tym również w Niemczech, rozpo-
częły się dopiero w połowie lat trzydziestych178.
W 1935 r. ówczesny Zastępca Ludowego Komisarza Obrony ZSRS,
Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski, przedstawił najwyższym czyn-
nikom partyjnym założenia nowego planu mobilizacyjnego179, zgod-

178
Szerzej na ten temat zob. chociażby: Реформа в Красной Армии. Документы
и материалы 1923–1928 гг., книга 2...; Красная Армия в 1920-е годы, „Вестник
Архива Президента Российской Федерации” (Москва) 2007; Л. Самуэльсон,
Красный колосс. Станавление военно-промышленного комплекса СССР 1921–
–1941, перевод с английского И. С. Давидян, Москва 2001; A. Smoliński, Sytu-
acja wojskowa, ekonomiczna i społeczna na sowieckiej Ukrainie w latach 1921–1939
w ocenach Oddziału II polskiego Sztabu Głównego, „Південний Архів. Історичні
Науки, Міністерство Освіти і Науки України, Херсонський Державний Уні-
верситет” (Херсон) 2004, Випуск 16; idem, Sowiecka Ukraina w ocenach Oddzia-
łu II polskiego Sztabu Głównego Wojska Polskiego – lata 1921–1939...; idem, Sowiec-
ka Ukraina z lat 1921–1939 w dokumentach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska
Polskiego oraz próba oceny wartości poznawczej tych akt, „Przegląd Wschodni” 2006,
t. 10, z. 1 (37); idem, Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona oraz sowiecki przemysł
wojenny z lat 1921–1939 w dokumentach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Pol-
skiego...; idem, Oddział II Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskie-
go, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” (Lublin–Radzyń Podlaski–Siedlce) 2006,
t. 3; idem, Komunikat informacyjny Oddziału II Sztabu Głównego z dnia 15 październi-
ka 1933 roku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” (Lublin–Radzyń Podlaski–Siedl-
ce) 2008, t. 5; idem, Obraz Armii Czerwonej oraz ZSRR z lat 1921–1939 w aktach
Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, [w:] Studia humanistyczno-społecz-
ne, t. 4, pod red. W. Saletry, Kielce 2010; idem [А. Смолински], Образ Красной Ар-
мии и СССР в 1921–1939 гг. в документах II Отдела Генерального Штаба Вой-
ска Польского...
179
W zasadzie powtarzał on ustalenia zawarte w poprzednim raporcie Tucha-
czewskiego, który czynnikom partyjnym przedstawił on już 11 I 1930 r. Warto tutaj
przypomnieć, że według zawartych w nim, jak się wówczas wydawało, mało reali-
stycznych postulatów, RKKA miała otrzymać aż 50 000 (a według niektórych au-
torów nawet 100 000) czołgów oraz ogromne wsparcie artyleryjskie i lotnicze. Tu-
chaczewski był bowiem zwolennikiem organizowanych w skali frontów głębokich
operacji przełamujących, do których niezbędne było posiadanie wielkiej liczby no-
woczesnych, technicznych, przede wszystkim ofensywnych, środków walki. W ten
sposób Armia Czerwona miała stać się siłą o wybitnie ofensywnym charakterze.
Szerzej zob. chociażby: В. М. Иванов, Маршал М. Н. Тухачевский, Москва 1990;
Б. В. Соколов, Михаил Тухачевский. Жизнь и смерть красного маршала, Смо-
ленск 1999; Кровавый маршал. Михаил Тухачевский 1893–1937, коллегиальная
работа под редакцей Г. В. Смирнова, Санкт-Петербург 1997; Ю. З. Кантор, Вой-
на и мир Михаила Тухачевского, Санкт-Петерсбург 2008; Л. Самуэльсон, op. cit.;
О. Н. Кен, Мобилизационное планирование и политические решения (Конец
402 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

nie z którymi w Armii Czerwonej szczególny nacisk należało położyć

na wzrost liczby dywizji strzeleckich oraz na rozwój nowoczesnych
środków natarcia, głównie zaś broni pancernej oraz znacznie wzmoc-
nionych technicznymi środkami walki wielkich jednostek „czerwo-
nej konnicy”180.
W związku z tym w marcu 1935 r., obok innych przedsięwzięć,
najwyższe sowieckie czynniki polityczne i państwowe podjęły decy-
zję o rozpoczęciu działań mających na celu rozbudowę wojsk zme-
chanizowanych oraz wzmocnienie siły „kawalerii strategicznej”.
W efekcie przekształcono dwie dotychczasowe terytorialne dywizje
kawalerii w związki „kadrowe”, czyli regularne. Poza tym planowano
także sformowanie ośmiu kolejnych dywizji tej broni zgodnie z etata-
mi obejmującymi po około 7000 ludzi i 6500 koni każda, przekształ-
cenie wszystkich dotychczasowych terytorialnych wielkich jednostek
jazdy w regularne („kadrowe”) oraz powołanie trzech zarządów, czy-
li dowództw korpusów kawalerii. Jednocześnie, aby przygotować ka-
dry dowódcze niezbędne dla rozbudowywanych formacji „czerwonej
konnicy”181, należało utworzyć Szkołę Kawalerii w Krasnodarze oraz
wzmocnić szkołę w Tambowie. W sumie do realizacji tych zadań było
potrzebnych 62 000 ludzi i 58 000 koni oraz 700 sztuk broni pancer-
nej i 1900 pojazdów mechanicznych, głównie zaś samochodów cię-
żarowych i osobowych.
Oprócz tego toczyła się też dyskusja na temat ewentualnego two-
rzenia w składzie Specjalnej Czerwonego Sztandaru Armii Daleko-
wschodniej kolejnej dywizji kawalerii. Jednak jeszcze w kwietniu
tego roku nie podjęto w tej kwestii żadnej decyzji182.

1920-х–середина 1930-х гг.), Москва 2008; W. Suworow, Klęska, tłum. A. Pawłow-

ska, Poznań 2010, a także: L. Wyszczelski, Historia myśli wojskowej, Warszawa 2000;
idem, Teorie wojenne i ich twórcy na przestrzeni dziejów. Myśl wojskowa od powstania
do końca lat osiemdziesiątych XX wieku, Warszawa 2009.
180
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 38.
181
O problemach związanych z rozbudową i przygotowaniem kadr dowódczych
oraz szkoleniem różnych specjalistów niezbędnych dla ówczesnej, gwałtownie roz-
budowującej się RKKA, a także o ich rzeczywistej wartości zob. chociażby: W. Biesza-
now, Kadry decydują o wszystkim, Warszawa 2009; R. R. Reese, Korpus oficerski Armii
Czerwonej. Czerwoni dowódcy, tłum. S. Kędzierski, Warszawa 2010.
182
Takie dane na podstawie materiałów archiwalnych przechowywanych w Ro-
syjskim Państwowym Archiwum Wojskowym podaje: Е. Дриг, «Мы красные кава-
леристы. И про нас...» Стратегическая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 38.
Zob. także Советская кавалерия. Военно-исторический очерк...
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 403

Dalsze zmiany i uściślenia w planach mobilizacyjnych sowieckich

sił zbrojnych nastąpiły w kolejnych miesiącach 1935 r. oraz w roku
następnym. Stąd też zgodnie z brzmieniem przygotowanego przez
Ludowy Komisariat Obrony Raportu o efektach formowania nowych
jednostek i prac organizacyjnych w latach 1935–1936 według stanu
na 1 czerwca 1936 r. ostateczny projekt reorganizacji kawalerii Armii
Czerwonej przedstawiał się następująco. Formowano wówczas dzie-
więć nowych dywizji tej broni o numerach od 23 do 31, przy czym
tworzenie tej ostatniej było efektem zmiany pierwotnie opracowa-
nych planów. Jednocześnie powołano też trzy nowe zarządy korpu-
sów kawalerii: piątego, szóstego i siódmego, a dotychczasowa 11 Te-
rytorialna Dywizja Kawalerii oraz terytorialne szwadrony kawalerii
dywizji strzeleckich przeformowywano na regularne.
Rozbudowywano również zapasowe pułki kawalerii, a w celu
przyspieszenia szkolenia kadr dowódczych utworzono wówczas Pen-
zeńską Szkołę Kawalerii (Пензенская Кавалерийская Школа). Poza
tym wzmocniono także stany liczebne 16 Dywizji Kawalerii oraz sta-
cjonującej w Moskiewskim Okręgu Wojskowym Specjalnej Dywizji
Kawalerii183.
Formowanie nowych dywizji tej broni, zgodnie z wymogami obo-
wiązujących w tym okresie etatów pokojowych, należało przeprowa-
dzić w kilku etapach. Tak więc do 15 maja 1935 r. tworzono podsta-
wowe struktury organizacyjne, czyli zarządy dywizji oraz dowództwa
wchodzących w jej skład pułków. Natomiast tworzenie wszystkich
oddziałów i pododdziałów należało zakończyć do 1 czerwca 1936 r.
Podstawą nowych dywizji kawalerii stały się przemianowane na re-
gularne dotychczasowe terytorialne szwadrony kawalerii dywizyj-
nej184, a także pododdziały formowane przez 10 i 12 Dywizje Kawa-
lerii ze składu Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Te ostatnie
wykorzystano do rozbudowy „kawalerii strategicznej” Leningradz-
kiego Okręgu Wojskowego. Poza tym po dwa kompletne pułki kawa-
lerii wydzielono z 2 i 9 Dywizji Kawalerii, stacjonujących na obszarze
Ukraińskiego Okręgu Wojskowego185.

183
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 38.
184
W tym samym czasie trwał proces formowania dywizjonów rozpoznawczych
przeznaczonych dla dywizji strzeleckich Armii Czerwonej.
185
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 38.
404 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Zgodnie z postanowieniami kolejnego dokumentu, Planu formo-

wania konnicy na lata 1935–1936, wszystkie nowe dywizje organizo-
wano w składzie czterech pułków kawalerii oraz pułku zmechanizo-
wanego i pułku artylerii konnej, a także samodzielnych szwadronów
łączności i pionierów. Etat pokojowy tak sformowanej dywizji ka-
walerii obejmował 6600 ludzi: 542 „naczsostawu”186 i 1411 młod-
szego „naczsostawu” oraz 4647 szeregowych „krasnoarmiejców”187,
w miejsce dotychczasowych 5380 szeregowych. Poza tym każda z dy-
wizji miała dysponować trzema rozpoznawczymi samochodami pan-
cernymi i 78 czołgami lekkimi, z czego 47 szybkobieżnymi typu BT188,
26 pływającymi T-37189 oraz pięcioma czołgami chemicznymi, czyli
pojazdami uzbrojonymi w miotacze płomieni190.
Nastąpiło więc znaczne wzmocnienie zarówno siły przebojowej,
jak i możliwości obronnych sowieckich dywizji kawalerii, tym bar-
dziej że pojazdy pancerne Armii Czerwonej swoimi charakterysty-
kami taktyczno-technicznymi nie odbiegały od poziomu ówczesnej
światowej, głównie jednak europejskiej, techniki pancernej i moto-
ryzacyjnej191. Nie wolno jednakże nie zauważyć, że często, przede
186
Czyli inaczej „komsostawu” (комсостав) i „politsostawu” (политсостав).
187
Był to рядовый состав.
188
W tym miały być cztery pojazdy typu BT-7. Natomiast pozostałe to starsze
wzory tego czołgu, mianowicie BT-2 i BT-5 – szerzej na temat pojazdów tego typu
zob. choćby: J. Ledwoch, Czołgi BT, Warszawa 1998; М. Павлов, И. Желтов, И. Пав-
лов, Танки БТ, Москва 2001; М. Б. Барятинский, Советские танки в бою, Мос-
ква 2008.
189
Szerzej na temat pojazdów tego typu, poza częścią wcześniej oraz dalej cyto-
wanej literatury, zob. także M. Kołomijec, T-37, T-38, T-40, Warszawa 2004.
190
Historia sztuki wojennej do roku 1939..., s. 524–527; Е. Дриг, «Мы красные
кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конница РККА в 1935–1936 гг. ...,
s. 38.
191
Na temat ówczesnego sprzętu pancernego Armii Czerwonej oraz jego pro-
dukcji i rozwoju zob. także: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3233. Broń
pancerna w wojsku rosyjskim. Opracowano na podstawie materiałów Oddziału II
Sztabu Głównego i studiów własnych – Dowództwo Broni Pancernych Ministerstwa
Spraw Wojskowych l. dz. 3243/Tj.Ćwicz.Reg., 39, Warszawa czerwiec 1939 r.; В. С. Воз-
нюк, П. Н. Шапов, Бронетанковая техника, Москва 1987; М. Свирин, А. Бес-
курников, Первые советские танки, Москва 1995; А. В. Карпенко, Обозрение
отечественной бронетанковой техники (1905–1995 гг.), Санкт-Петербург 1996;
V. P. Panow, J. Solorz, Czołgi sowieckie 1939–1945, Warszawa 1996; Без тайны
и секретов. Очерк 60-летней истории танкового конструкторского бюро на
Кировском Заводе в Санкт-Петербурге, коллективная работа под редакцей
Н. С. Попова, Санкт-Петербург 1997; А. Г. Солянкин, М. В. Павлов, И. В. Павлов,
И. Г. Желтов, Отечественные бронированные машины. XX век, т. 1: Отечес-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 405

wszystkim z powodu braku dostatecznej liczby odpowiednio wy-

szkolonych kadr, stosunkowo niska była jakość ich produkcji oraz
następnie obsługi technicznej w formacjach wojskowych192. Podob-
ny problem dotyczył również posiadanego przez RKKA taboru samo-

твенные бронированные машины 1905–1941, Москва 2002; С. А. Костю-

ченко, Как создавалась танковая мощ Советского Союза, книга 1, Москва–
–Санкт-Петербург 2004; M. Kolometz, Sowieckie samochody pancerne, vol. 1: BA-27,
BAI, BA-3, BA-6, BA-10, BA-11, Warszawa 2005; idem, Sowieckie samochody pan-
cerne, vol. 2, Warszawa 2006; М. Н. Свирин, Броня крепка. История советского
танка 1919––1937, Москва 2006; idem, Броневой щит Сталина. История со-
ветского танка 1937–1943, Москва 2006; М. В. Коломиец, Броня на колесах.
История советского бронеавтомобилия 1925–1945, Москва 2007; idem, Броне-
автомашины Сталина 1925–1945, Москва 2010.
192
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1925. Meldunek Kierownika Samo-
dzielnego Referatu „Rosja” Oddziału II Sztabu Głównego nr 4868/34.W. z 11 I 1934 r.
Po raz pierwszy w pełnym zakresie fakty te ujawniła i potwierdziła agresja sowiec-
ka na Polskę z września i października 1939 r. – szerzej na ten temat, poza częścią
wcześniej cytowanej literatury, zob. także: РГВА, 4 Отдел Штаба РККА, 10 Отде-
ление, 7.15.46. Meldunek szefa Sztabu Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowe-
go nr 004040 z 31 VIII 1939 r.; ibidem, Докладные Записки Командующего Мос-
ковского Военного Округа, 4.14.2338. Wykaz formacji wojskowych gotowych do
wyjścia w pole na dzień 16 IX 1939 r.; ibidem, Коллекция Дел по Событям на
Западной Украине, 35084.1.40. Журнал боевых действи Южной Группы Укра-
инского Фронта с 17 по 23 X 1939 г.; Agresja sowiecka na Polskę w świetle do-
kumentów. 17 września 1939, t. 3: Działania wojsk Frontu Białoruskiego, pod red.
Cz. Grzelaka, Warszawa 1995; R. Szawłowski („K. Liszewski”), Wojna polsko-sowiec-
ka 1939. Tło polityczne, prawnomiędzynarodowe i psychologiczne. Agresja sowiecka
i polska obrona. Sowieckie zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości oraz zbrodnie ukraiń-
skie, t. 2: Dokumenty, Warszawa 1995; Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumen-
tów. 17 września 1939, t. 2: Działania wojsk Frontu Ukraińskiego, pod red. S. Jaczyń-
skiego, Warszawa 1996; Dziennik działań bojowych Frontu Białoruskiego we wrześniu
1939 roku, wstęp i oprac. Cz. Grzelak, Warszawa 1998; Wrzesień 1939 na Kresach
w relacjach, wyb. i oprac. Cz. K. Grzelak, Warszawa 1999; 3. Armia sowiecka w agre-
sji na Polskę 1939 r. (Dokument sprawozdawczy), wstęp i oprac. Cz. Grzelak, War-
szawa 2003; R. Szawłowski („K. Liszewski”), Wojna polsko-sowiecka 1939. Tło po-
lityczne, prawnomiędzynarodowe i psychologiczne. Agresja sowiecka i polska obrona.
Sowieckie zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości oraz zbrodnie ukraińskie, t. 1: Mono-
grafia, Warszawa 1995; J. Magnuski, M. Kołomijec, Czerwony Blitzkrieg. Wrzesień
1939. Sowieckie wojska pancerne w Polsce, Warszawa 1994; A. Rukkas, The Red Ar-
my’s Troop Mobilization in the Kiev Special Military District during September 1939,
„The Journal of Slavic Military Studies” 2003, vol. 16, no. 1; В. Бешанов, Танковый
погром 1941 года. (Куда исчезли 28 тысяч советских танков?), Москва 2001;
И. Г. Дроговоз, Танковый меч Страны Советов, Минск 2003; V. Beshanow, Czer-
wony Blitzkrieg, tłum. A. Palacz, Warszawa 2008.
406 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

chodowego i zmechanizowanego193. Początkowo zjawiska te znacznie

obniżały rzeczywiste możliwości wykorzystania sprzętu pancernego
i zmechanizowanego, a znaczącą poprawę tej sytuacji przyniósł do-
piero okres wojny sowiecko-niemieckiej w latach 1941–1945194.
Oceniając wartość bojową wielkich jednostek kawalerii RKKA,
nie wolno też zapominać o silnym wsparciu, jakie każdej z nich za-
pewniała organiczna artyleria konna, nadal stanowiąca wówczas ich
główną siłę ogniową. Według poglądów sowieckich kawalerzystów,
artylerzystów konnych i teoretyków wojskowych do jej głównych za-
dań należało bowiem zabezpieczenie możliwości manewrowych włas-
nej kawalerii przez niszczenie środków ogniowych przeciwnika oraz

193
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także:
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3125. Siły zbrojne ZSRR. Album sprzętu
uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA. Tom I – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 6700/II.R.T.O., Warszawa 1934; ibidem, 303.4.1925. Meldunek Kierowni-
ka Samodzielnego Referatu „Rosja” Oddziału II Sztabu Głównego nr 4868/34.W.
z 11 I 1934 r.; РГВА, 4 Отдел Штаба РККА, 10 Отделение, 7.15.46. Meldunek sze-
fa Sztabu Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego nr 004040 z 31 VIII 1939 r.;
ibidem, Докладные Записки Командующего Московского Военного Округа,
4.14.2338. Wykaz formacji wojskowych gotowych do wyjścia w pole na dzień
16 IX 1939 r.; ibidem, Коллекция Дел по Событям на Западной Украине,
35084.1.40. Журнал боевых действи Южной Группы Украинского Фронта
с 17 по 23 X 1939 г.; Л. Д. Гоголев, Автомобили – солдаты. Очерки об исто-
рии развития и военном применении автомобилей, Москва 1990; R. Dmowski,
J. Winiarski, Ciężkie motocykle radzieckie, Łódź 2004; J. Proczko, GAZ-64/67, GAZ-61/
/AR-NATI (4x4), Warszawa 2005; B. Vanderveen, Pojazdy militarne 1930–1960, War-
szawa 2006; T. Szczerbicki, Motocykle II wojny światowej, Gdańsk 2006; Е. Д. Коч-
нев, Автомобили Красной Армии 1918–1945, Москва 2009.
194
Jednak sukcesywne i znaczące polepszanie tej sytuacji następowało dopiero
od końca 1942 r. – szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także:
M. Popiel, Trudne dni, tłum. M. Olkiewicz, Warszawa 1961; F. Halder, Dziennik wo-
jenny, t. 2: Od kampanii rosyjskiej do marszu na Stalingrad (22.6.1941–24.9.1942),
tłum. B. Woźniecki, Warszawa 1974; N. von Belov, Byłem adiutantem Hitlera 1937–
–1945, tłum. Z. Rybicka, Warszawa 1990; H. Guderian, Wspomnienia żołnierza,
tłum. J. Nowacki, Warszawa 1991; F. W. von Mallenthin, Bitwy pancerne, tłum. S. Kę-
dzierski, Warszawa 2002; L. Degrelle, Front Wschodni 1941–1945, tłum. D. Tararako-
-Grzesiak, Kraków–Międzyzdroje 2006; H. Brunnegger, Kto sieje wiatr... Opowieść żoł-
nierza Dywizji SS „Totenkopf”, tłum. B. Kozak, Międzyzdroje–Kraków 2006; Byłem
dowódcą pancernym. Wspomnienia Hansa von Lucka, tłum. J. Szkudliński, Warszawa
2006; А. Драбкин, Я дрался на Т-34, Москва 2006; Niemieckie wojska pancerne na
Froncie Wschodnim. Generał Erhard Raus i jego pancerne dywizje w Rosji 1941–1945,
pod red. P. Tsourasa, tłum. J. Szkudliński, Gdańsk–Warszawa 2007; W. Bieszanow,
Pogrom pancerny 1941, tłum. S. Kędzierski, Warszawa 2009; idem, 1942 poligon czer-
wonych generałów, tłum. I. Kuzmina, A. Palacz, Gdańsk–Warszawa 2009.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 407

jego siły żywej. W tym ostatnim przypadku, powodując liczne stra-

ty ludzkie, miała ona wprowadzać zamieszanie i chaos w jego szere-
gach, a tym samym doprowadzać do ich demoralizacji i gwałtow-
nego spadku zdolności bojowych. W ten sposób należało stworzyć
możliwość skutecznego uderzenia w szyku konnym, z jak najmniej-
szymi stratami sił własnych, zarówno w ludziach, jak i w koniach
oraz w sprzęcie bojowym.
W przypadku gdyby takie natarcie zakończyło się sukcesem, za-
danie artylerii konnej stanowiło ściganie i nękanie ogniem wycofu-
jącego się nieprzyjaciela, tak aby nie był on w stanie zorganizować
efektywnej obrony na jakiejkolwiek nowej rubieży i zaprowadzić po-
rządku w swoich oddziałach. W tym samym celu należało też in-
tensywnie zwalczać jego rezerwy zdążające na pole walki. Natomiast
w razie niepowodzenia artyleria konna miała osłaniać swoim ogniem
oderwanie się od przeciwnika oraz zapewnić formacjom własnej ka-
walerii bezpieczne wycofanie się z pola walki195.
Ważne znaczenie przypisywano również karabinom maszyno-
wym, które szczególnie w starciach z nieprzyjacielską piechotą miały
pomóc formacjom „czerwonej konnicy” w zachowaniu ruchliwości
i w manewrowaniu na polu walki. Poza tym swoim skoncentrowa-
nym ogniem miały one wzmacniać ich siłę przebojową. Nie mniej
istotną rolę odgrywała także broń tego typu w walce w szyku kon-
nym, gdyż potęgowała ona siłę nacierającej ławy oraz skutecznie
wspierała wszelkie inne jej poczynania w luźnych szykach. Tak więc
zdaniem sowieckich kawalerzystów trudno było sobie wyobrazić ja-
kiekolwiek działania nowoczesnej kawalerii bez silnego i efektywne-
go wsparcia karabinów maszynowych, tym bardziej że przy swoich
istotnych możliwościach ogniowych broń ta, odpowiednio zorgani-

195
В. Н. Гатовский, Конница, книга 1, Москва–Ленинград 1927, s. 77–79. We-
dług Maksima Ośkina (М. Оськин, op. cit., s. 48) tak sformułowane zadania stawia-
ne przed artylerią konną Armii Czerwonej wynikały zarówno z doświadczeń armii
rosyjskiej z czasów I wojny światowej, jak i z analiz przebiegu rosyjskiej wojny do-
mowej z lat 1918–1922. Zob. także CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3233.
Studium artylerii wojsk obcych za 1938 r. Część I. Zasady działań taktycznych. A. Ar-
tyleria sowiecka – Departament Artylerii Ministerstwa Spraw Wojskowych L. 400/
/Tj.Stud.Og., Warszawa styczeń 1939 r.
408 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

zowana i przewożona196, nie zmniejszała manewrowości oddziałów

i wielkich jednostek konnicy197.
Część wielkich jednostek kawalerii Armii Czerwonej miała jed-
nak wówczas odmienne składy osobowe. Stacjonujące na Zabajka-
lu oraz na Dalekim Wschodzie, czyli na obszarach, które zarówno
najważniejsze czynniki polityczne, jak i wojskowe uważały za ob-
szar szczególnego zagrożenia dla politycznych i wojskowych intere-
sów ZSRS198, cztery wielkie jednostki tej broni miały bowiem stany
wzmocnione, zbliżone do wojennych. Obejmowały one 7600 ludzi,
co osiągnięto przez pozostawienie w składzie ich szwadronów linio-
wych (сабельный эскадрон) silniejszych plutonów złożonych z 15 rot
(ряд), czyli inaczej rzędów. Natomiast stany plutonów km-ów były
zgodne z etatem wojennym. Poza tym już na stopie pokojowej posia-
dały one kompletne oddziały opatrunkowe oraz szwadrony transpor-
tu samochodowego (автотранспортный эскадрон), lekkie parki
przeprawowe i piekarnie polowe (полевой хлебзавод). Taką organi-
zację oraz stany liczebne miały 8, 15, 22 (Kołchozowa) Dywizje Ka-
walerii oraz tworzona wówczas 31 Dywizja Kawalerii199.
Jednocześnie, na mocy trzech odpowiednich dyrektyw szefa Szta-
bu Generalnego RKKA z dnia 25 sierpnia 1935 r., w Białoruskim,
Kijowskim i Leningradzkim Okręgach Wojskowych sformowano 5,
6 i 7 Korpusy Kawalerii. Spowodowało to zmiany w składzie czę-
ści korpusów istniejących dotychczas. Od tego też momentu O. de B.
1 Korpusu Kawalerii obejmowało: 1, 9 i 28 Dywizje Kawalerii, 3 Kor-
pusu Kawalerii: 7, 11, 24 i 27 Dywizje Kawalerii, a skład 2 Korpu-
su Kawalerii pozostał bez zmian. Natomiast do 5 Korpusu Kawalerii
włączono: 16, 25 i 30 Dywizje Kawalerii, do 6 Korpusu Kawalerii: 4,

196
W kawalerii Armii Czerwonej już od czasów wojny domowej dominowały
bowiem taczanki służące do przewozu ciężkich karabinów maszynowych i umożli-
wiające jednocześnie prowadzenie ognia w ruchu, bez zdejmowania karabinu z ta-
czanki. Jedynie w pułkach i dywizjach górskich broń tego typu transportowano na
jukach.
197
М. Оськин, op. cit., s. 51–52.
198
Szerzej na ten temat zob. chociażby: Халхин-Гол. Исследования, докумен-
ты, комментарии. К 70-летию начала Второй Мировой Войны, текст Т. С. Бу-
шуева, А. В. Серегин, ответственные редакторы А. Н. Сахаров, В. С. Христофо-
ров, Москва 2009.
199
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая кон-
ница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 38–39. Zob. także Советская кавалерия. Военно-
исторический очерк...
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 409

6 i 29 Dywizje Kawalerii, 7 Korpus Kawalerii tworzyły zaś wówczas

2, 23 i 26 Dywizje Kawalerii200.
Ponadto w związku z nieodpowiednimi warunkami zakwaterowa-
nia ludzi oraz koni i, co za tym idzie, ciężką sytuacją sanitarno-epide-
miologiczną, dotyczącą głównie pogłowia koni 11 Dywizji Kawalerii,
ówczesny Inspektor Kawalerii RKKA, Marszałek Związku Sowieckie-
go Siemion Michajłowicz Budionny, zaproponował jej translokację
z Orenburga na obszar Specjalnej Czerwonego Sztandaru Armii Da-
lekowschodniej. Inna była natomiast propozycja Zarządu do spraw
Koni Ludowego Komisariatu Obrony (Управление по Конскому Со-
ставу Народного Комиссариата Обороны), który zamierzał prze-
nieść ją do Baszkirii. Jednak na mocy dyrektywy Sztabu General-
nego RKKA z 19 listopada 1935 r. dywizja ta, w składzie: Zarząd,
11 Samodzielny Szwadron Łączności oraz 43 Pułk Kawalerii i 11 Pułk
Artylerii Konnej, została skierowana do Białoruskiego Okręgu Woj-
skowego do Puchowicz. Natomiast pozostałe jej oddziały do wiosny
1936 r. miały zostać rozmieszczone w Orenburgu i Uralsku. Ostatecz-
nie w końcu 1935 r. do Puchowicz przetransportowano Zarząd oraz
43 i 45 Pułki Kawalerii, a także 11 Samodzielny Szwadron Pionierów.
Trzeba też dodać, że zgodnie z wcześniejszymi planami w maju tego
roku dotychczasowa 11 Terytorialna Dywizja Kawalerii została prze-
formowana na dywizję regularną201.
Warto również zauważyć, że praktycznie przez cały okres mię-
dzywojenny Sowiety borykały się z problemem zaopatrzenia Armii
Czerwonej, głównie zaś jej konnicy i artylerii konnej, w odpowied-
nie konie wierzchowe i artyleryjskie. Był to efekt zniszczeń pogło-
wia spowodowanych stratami poniesionymi podczas I wojny świa-
towej i rosyjskiej wojny domowej. Odbudowie bazy hodowlanej nie
sprzyjały także zmiany ekonomiczne, które zaszły w ZSRS, zwłaszcza
na wsi202. Jednocześnie ten niekorzystny stan rzeczy uległ dalszemu
200
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая кон-
ница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 39. Zob. także Советская кавалерия. Военно-ис-
торический очерк...
201
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 39.
202
Zob. choćby: Л. Бочаров, Ю. Коллогривов, И. Ильенко, В. Манжин,
Н. Шнейдер, В. Трисветов, И. Юрасов, А. Холевинский, Современное состояние
коневодства и коннозаводства. В связи с данными Всесоюзной Сельско-Хозяйс-
твенной Выставки 1923 г., Москва 1925; Е. В. Кожевников, Д. Я. Гуревич, Оте-
чественное конезаводство: история, современность, проблемы, Москва 1990.
410 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

gwałtownemu pogorszeniu niemal natychmiast po rozpoczęciu pro-

cesów kolektywizacyjnych w sowieckim rolnictwie, a szczególnie na-
silił się w latach wielkiego głodu na Ukrainie203.
Wskutek tych procesów spadała bowiem liczba koni pracują-
cych w rolnictwie oraz w pozostałych gałęziach sowieckiej gospodar-
ki narodowej, przy czym na dodatek w europejskiej części ZSRS były
one nierównomiernie rozmieszczone, co powodowało konieczność
ich translokacji między poszczególnymi obszarami204. Pogarszał się
też ich stan zdrowotny i walory użytkowe. W efekcie od początku
lat trzydziestych XX w. gwałtownie malały rzeczywiste możliwości
mobilizacji tych zwierząt na potrzeby broni konnych Armii Czerwo-
nej205. Jednocześnie z rynku zniknęły dominujące dotychczas konie

203
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanych źródeł i literatury,
zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1854. Załącznik nr 12 do
meldunku wywiadowczego nr 9/33 – Ekspozytura nr 5 Oddziału II Sztabu Głów-
nego l. dz. 2503/II.T.O./33 z 17 VIII 1933 r.; ibidem, 303.4.1863. Sytuacja na Ukra-
inie (wieś). Informacje w okresie od 15 V do 25 VI 1933 r.; ibidem, I.303.4.2326.
Materiał informacyjny L. 6876/37/M. Referatu „R” Oddziału II Sztabu Głównego
z 6 IV 1937 r.; ibidem, Sprawozdanie z podróży służbowej po Ukrainie odbytej
w czasie od 20 do 25 V 1932 r.; ibidem, I.303.4.3003. Raport Konsula Generalnego
Rzeczypospolitej Polskiej w Kijowie nr 3/Sow./16 z 24 IV 1937 r.; Колективізація
і голод на Україні 1929–1933. Збірник документів і матеріалів, відповідальний
редактор С. В. Кульчицький, Київ 1992; Голодомор 1932–1933 років в Україні.
Документи і матеріали, упорядочник Р. Пиріг, Київ 2007; Polska i Ukraina w la-
tach trzydziestych i czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb spe-
cjalnych, t. 7: Wielki głód na Ukrainie 1932–1933 [Польща та Україна у тридцатих
сорокових роках XX століття. Невідомі документи з архівів спеціальних служб,
т. 7: Голодомор в Україні 1932–1933], Warszawa–Kijów 2008; Hołodomor 1932–
–1933. Wielki głód na Ukrainie w dokumentach polskiej dyplomacji i wywiadu, wyb.
i oprac. J. J. Bruski, Warszawa 2008; R. Kuśnierz, Ukraina w latach kolektywizacji
i wielkiego głodu (1929–1933), Toruń 2005; Cz. Rajca, Głód na Ukrainie, Lublin–To-
ronto 2005; S. Kulczycki, Hołodomor. Wielki głód na Ukrainie w latach 1932–1933
jako ludobójstwo. Problem świadomości, Wrocław 2008.
204
Zob. chociażby: ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Пар-
тии Украины. Особый Сектор, 1.20.6561. Докладная саписка Секретаря Обкома
КП (б) У о вывозе конского поголовия с Черниговской Области от 28 III 1934 г.;
ibidem, Довідка Секретаря КО при РНК УССР та ЦК КП (б) У № 7511 от
8 IX 1934 р. про завіз сортових коней на правоберіжжя України; ibidem,
Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.6758. Справ-
ка по выполнении государственного плана по коню за 1935 год.
205
Zob. np.: Київ, Центральний Державний Архів Вищих Органів Влади та
Управління України (dalej cyt. ЦДАВОВУУ), Украінський Державний Трест Ко-
нярства та Кіннозаводства при Народному Комісаріаті Земельних Справ УРСР,
417.1.288. Ведомость поголовя лошадей в конесовхозах по УССР на 30 I 1932 г.;
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 411

z hodowli chłopskich, które zastąpiły konie sowchozowe. Stąd też

w połowie lat trzydziestych władze sowieckie wcieliły w życie nowy
program remontowania Armii Czerwonej nazwany „Koń dla RKKA”
(Фонд – Лошадь РККА).
Początkowo jednak istniały poważne trudności z jego realizacją,
zarówno jeśli chodzi o liczbę, jak i jakość pozyskiwanych w ten spo-
sób remontów. W pierwszej połowie 1935 r. w przypadku niektórych
rejonów Ukrainy jego założenia wypełniono bowiem zaledwie nie-
wiele więcej niż w 20%, przy czym największy poziom wykonania
projektu nie przekroczył 71,8%. Natomiast w przeważającej liczbie
obwodów udało się dostarczyć do armii jedynie około 50% zaplano-
wanych remontów206.
Sytuacji nie poprawiały też decyzje podejmowane na najwyż-
szym szczeblu sowieckiej administracji centralnej oraz republikań-
skiej207. Z reguły bowiem okazywały się one bardzo mało skutecz-
ne, co powodowało, że w połowie lat trzydziestych władze sowieckie
napotykały niekiedy poważne trudności nawet przy próbie bieżące-
go uzupełnienia braku koni wierzchowych w formacjach „czerwonej
konnicy” stacjonujących na obszarze Ukraińskiego Okręgu Wojsko-
wego. Jednocześnie często odbywało się to bez uwzględniania po-

ibidem, 417.1.364. Телеграмма № 448 oт 17 IV 1932 г.; ibidem, 417.1.372. Свод-

ная ведомость о результатах случки табунноремонтных отделений конесовхо-
зов – 1932 г.; ibidem, 417.2.85. Выводы и предложения – 1932 г.; ibidem, До-
кладная записка Наркому Земледелия УССР – 1932 г.; ЦДАГОУ, Центральный
Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.6758. Доклад Инспектора
Кавалерии РККА № 334032с от 9 I 1935 г.; ibidem, Доклад Секретара Винниц-
кого Обкома КП (б) У № 068117 от 20 III 1935 г.; ibidem, Докладная записка За-
местителя Комиссаря Внутренных Дел УССР № 506/ ен. от 22 IV 1935 г.; ibidem,
Справка по выполнении государственного плана по коню за 1935 год; ibidem,
Доклад Секретария Винницкого Обкома КП (б) У № 068513 от 9 X 1935 г.; CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, I.303.4.2904. Pismo Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr
Państwowych nr 1523/J.W. z 20 V 1926 r.; ibidem, Meldunek Attaché Wojskowe-
go przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie nr 482/tjn. z 21 VI 1932 r.;
ibidem, Meldunek Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie
nr 23/Ukr./1 z 1 VII 1933 r.
206
ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины,
1.20.6758. Доклад Инспектора Кавалерии РККА № 334032с от 9 I 1935 г.; ibi-
dem, Сводка № 015555 Секретария ЦК КП (б) У от 19 X 1935 г.
207
Na nic zdawał się też wojskowy tryb zarządzania hodowlą koni na Ukrainie
– szerzej zob. chociażby ЦДАВОВУУ, Украінський Державний Трест Конярства та
Кіннозаводства при Народному Комісаріаті Земельних Справ УРСР, 417.2.73.
Приказ № 6 по Сельско-Хазяйственному Цеху Конесовхоза № 81 от 5 VII 1933 г.
412 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

trzeb gospodarki cywilnej208. W takiej sytuacji tworzenie oraz uzu-

pełnianie nowych formacji „czerwonej konnicy” stanowiło bardzo
poważny problem.
Poza tym do odbudowy hodowli koni, jak choćby na Ukrainie,
w Kazachstanie oraz na północnym Kaukazie, brakowało również
środków finansowych, odpowiednio wyszkolonych kadr i wartościo-
wego materiału zarodowego. Poza tym źle były zorganizowane i sła-
bo funkcjonowały państwowe stadniny koni oraz państwowe stada
ogierów, w których na dodatek często dochodziło do nadużyć, kra-
dzieży i do innych poważnych nieprawidłowości209.
Nie było także możliwości polepszenia jakości koni pracujących
w kołchozach przez wprowadzenie zwierząt szlachetnych, o odpo-
wiednio wyselekcjonowanych walorach użytkowych. Jednocześnie
sytuację tę pogarszało złe utrzymanie koni w sowchozach i kołcho-
zach, gdzie nie karmiono ich dostatecznie, nadmiernie przeciążano
je pracą oraz nie zapewniano im odpowiedniej opieki i pielęgnacji210.
Często też wskutek tych zaniedbań zwięrzęta chorowały, przy czym
opieka weterynaryjna była zdecydowanie niedostateczna211, co po-

208
ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины.
Особый Сектор, 1.20.6561. Доклад Началника Управління Оборони НКЗС
УССР № 818 от 19 III 1934 р.; ibidem, Справка о заводе лошадей из РСФСР по
состоянию на 25 III 1934 г.; ibidem, Справка о выполнени плана сдач лошадей
Военведу из фонда „Лошадь Красной Армии” за I–й квартал 1934 г.
209
Zob. choćby: ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии
Украины. Особый Сектор, 1.20.6561. Доклад С. М. Будённого Секретарю Ко-
митета ВКП (б) Харьковской Области – dokument niedatowany – zapewne pocho-
dzący jednak z maja 1934 r.; ibidem, Центральный Комитет Коммунистической
Партии Украины, 1.20.6758. Докладная (совершенно тайная) записка № 506/ен.
Заместителя Народного Комисаря Внутренных Дел УССР от 22 IV 1935 г.
210
W jednym z raportów napisano: „Koni się nie czyści, stąd konie mają wszy
oraz świerzb. Nie czyszczone [są – przyp. A. S.] tygodniami” – zob. ЦДАГОУ, Цен-
тральный Комитет Коммунистической Партии Украины. Особый Сектор,
1.20.6561. Довідна записка Уповноваженого по обстеженню Меджибіського Ра-
цону – dokument niedatowany – zapewne pochodzący jednak z wiosny 1934 r.
Ponadto zob. także ibidem, Центральный Комитет Коммунистической Партии
Украины, 1.20.6758. Доклад № 068117 Секретария Винницкого Обкома КП (б)
У от 20 III 1935 г.
211
Najgroźniejszą z tych chorób był sap, czyli inaczej nosówka – szerzej zob. choć-
by ibidem, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.6758.
Доклад № 068513 Секретария Винницкого Обкома КП (б) У от 9 X 1935 г.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 413

wodowało, że spory procent koni padał212. Utrudniało to nie tylko

przeprowadzanie prac polowych, ale także znacznie ograniczało po-
tencjalne możliwości mobilizacyjne Armii Czerwonej. Wiosną 1934 r.
w kołchozach na Ukrainie, według zapewne bardzo niedokładnych
i zaniżonych danych, w dobrym stanie znajdowało się bowiem jedy-
nie 20,3% koni, a w zadowalającym 61,3%. Natomiast koni wycień-
czonych było wówczas aż 18,4%213.
W związku z wszystkimi opisanymi wcześniej przedsięwzięcia-
mi oraz rzeczywistymi możliwościami, a także w efekcie tego, że
31 Dywizja Kawalerii w planach mobilizacyjnych i reorganizacyjnych
„czerwonej konnicy” została uwzględniona dopiero wiosną 1935 r.,
Sztab Generalny RKKA nie od razu zdołał poradzić sobie ze wszystki-
mi problemami odnoszącymi się do jej formowania. Stąd też w ciągu
tego roku pojawiło się kilka związanych z tym koncepcji. Ich punk-
tem wspólnym był fakt, że dywizja ta miała organizować się w Dau-
rii w zależności od tego, w jakim tempie będzie przebiegała dyslo-
kacja 15 Dywizji Kawalerii do obwodu nadmorskiego. W kwietniu
w skład 31 Dywizji Kawalerii zamierzano wcielić pułk kawalerii ze
Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego oraz Buriacko-Mongol-
ski Pułk Kawalerii. W dalszej kolejności planowano też włączyć w jej
skład piąte szwadrony liniowe oraz piąte plutony szwadronów km-ów
odchodzących pułków z 15 Dywizji Kawalerii. Na ich bazie zamie-
rzano sformować kolejny pułk dla 31 Dywizji Kawalerii.
Według następnego wariantu dywizję tę planowano utworzyć
w sposób następujący. Otóż odchodząca 15 Dywizja Kawalerii mia-
ła pozostawić na miejscu dwa pułki kawalerii: jeden kompletny214
oraz jeden złożony z piątych szwadronów liniowych i piątych plu-
tonów km-ów pozostałych jej pułków kawalerii. Poza tym w skład

212
Według zapewne niepełnych danych w okresie od 1 I do 1 III 1934 r. tyl-
ko w kołchozach obłasti charkowskiej i kijowskiej padło 6176 koni. Poza tym wie-
le zwierząt znajdowało się w stanie skrajnego wycieńczenia i nie było zdolnych do
żadnej pracy.
213
ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины.
Особый Сектор, 1.20.6561. Доклад Секретара Днепровского Обкома КП (б)
У от 1 II 1934 г.; ibidem, Постановление Начальника Конеуправления НКЗ УССР
№ 80 от 26 1934 г.; ibidem, Доклад Заместителя Начальника Укрконупра – doku-
ment niedatowany – zapewne pochodzący jednak z wczesnej wiosny 1934 r.
214
W zamian za to zamierzano przydzielić jej zbiorczy pułk kawalerii utworzony
z piątych szwadronów liniowych i piątych plutonów km-ów pułków wchodzących
dotychczas w skład 8 Górskiej Dywizji Kawalerii.
414 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

31 Dywizji Kawalerii miano wcielić pułk kawalerii wystawiony na

terenie Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego oraz wspomnia-
ny już wcześniej Buriacko-Mongolski Pułk Kawalerii.
Poprawki do tego planu wniósł jednak dowódca Środkowoazja-
tyckiego Okręgu Wojskowego, który zaproponował, aby na Dale-
ki Wschód przenieść dwa podległe mu dotychczas oddziały, czyli
79 Pułk Kawalerii z 6 Górskiej Dywizji Kawalerii oraz 84 Pułk Ka-
walerii z 8 Górskiej Dywizji Kawalerii. Propozycję tę zaakceptował
naczelnik Oddziału IV Sztabu Generalnego RKKA i wskutek tego
na mocy dyrektywy Sztabu Generalnego RKKA z 31 maja 1935 r.
w okresie od 1 lipca do 1 września tego roku obydwa te pułki nale-
żało doprowadzić do pełnych stanów etatowych i przetransportować
koleją z obszaru Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego na Dale-
ki Wschód. Jednocześnie rozkazano, aby w skład 79 Pułku Kawalerii
wcielić dotychczasowy Samodzielny Uzbecki Szwadron Kawalerii215.
Do dnia 1 czerwca 1936 r. w Łazo oraz w Siebuczarach216 skon-
centrowano dopiero co skompletowane zgodnie z wymogami etato-
wymi 75217, 79 i 84 Pułki Kawalerii, pułk artylerii konnej, oddział
opatrunkowy oraz szwadron transportu samochodowego (авто-
транспортный эскадрон) i piekarnię polową. Natomiast w dalszym
ciągu wysiłkiem 8 Górskiej Dywizji Kawalerii formowano szwadrony
łączności i pionierów, a w Charkowie organizowano pułk zmecha-
nizowany. Jednak jego transport na wschód musiał zostać wstrzyma-
ny z powodu konieczności przeglądu sprzętu pancernego i samocho-
dowego. Jednocześnie w Środkowoazjatyckim Okręgu Wojskowym
kończono wówczas organizowanie 121 Pułku Kawalerii. Tymczasem
przewidywany początkowo do włączenia w skład 31 Dywizji Kawa-
lerii Buriacko-Mongolski Pułk Kawalerii ostatecznie został rozwinię-
ty w dwupułkową Buriacko-Mongolską Brygadę Kawalerii (Бурят-
Монгольская Кавалерийская Бригада). W jej skład wszedł także

215
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 39.
216
Był to efekt zmiany stałego miejsca postoju przewidzianego dla 31 Dywizji
Kawalerii. Zamiast, jak to pierwotnie planowano, w Daurii (Zabajkalski Okręg Woj-
skowy), przeniesiono ją bowiem do miejscowości Łazo leżącej na terenie Specjalnej
Czerwonego Sztandaru Armii Dalekowschodniej.
217
Pułk ten pierwotnie należał do składu 15 Dywizji Kawalerii, z której przenie-
siono go do 31 Dywizji Kawalerii.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 415

szwadron pancerny (бронеэскдрон, czyli броневый эскадрон) oraz

inne pododdziały specjalne218.
W związku z przeniesieniem dwóch pułków jazdy ze składu wojsk
Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego do 31 Dywizji Kawalerii
w O. de B. tej broni zaszły pewne zmiany. Na mocy dyrektywy Szta-
bu RKKA z dnia 31 maja 1935 r. samodzielny dotychczas Chorezmij-
ski Szwadron Kawalerii, w Andiżanie i Osze, rozwinięto w 122 Pułk
Kawalerii liczący 558 ludzi i włączono go w skład 8 Górskiej Dywizji
Kawalerii, gdzie zastąpił on dotychczasowy 84 Pułk Kawalerii. Nato-
miast do 6 Górskiej Dywizji Kawalerii, zamiast 79 Pułku Kawalerii,
wcielono Kaukaski Terytorialny Pułk Kawalerii, który jednocześnie
przekształcono w oddział regularny219.
W wyniku wszystkich opisanych powyżej zmian oraz innych
przedsięwzięć reorganizacyjnych i obowiązujących etatów wzmacnia-
ne wówczas 16 Dywizja Kawalerii oraz Specjalna Dywizja Kawale-
rii imienia Stalina w latach 1935–1936 składały się z zarządu, trzech
pełnoetatowych pułków kawalerii, kompletnego pułku zmechanizo-
wanego, pułku artylerii konnej, jednak złożonego wtedy tylko z jed-
nego dywizjonu, oraz z samodzielnego szwadronu łączności – bez dru-
giego plutonu – i samodzielnego szwadronu pionierów również bez
jednego plutonu. W sumie więc w tym czasie obie te dywizje kawale-
rii były raczej samodzielnymi brygadami, a nie pełnowartościowymi
dywizjami tej broni. Ich rzeczywista liczebność wynosiła 4930 ludzi,
a do pełnych etatów zamierzano uzupełnić je dopiero w 1937 r.220
W sumie do dnia 1 czerwca 1936 r. plany zmierzające do wzmoc-
nienia siły „konnicy strategicznej” RKKA w znacznej części zostały
zrealizowane. W Leningradzkim Okręgu Wojskowym sformowano
bowiem wtedy zarząd 5 Korpusu Kawalerii w Pskowie, 25 Dywizję
Kawalerii (97, 98, 99, 100 Pułki Kawalerii, 25 Dywizjon Artylerii
Konnej oraz 25 Samodzielny Szwadron Łączności i 25 Samodzielny
Szwadron Pionierów) także w Pskowie i 30 Dywizję Kawalerii (117,
118, 119, 120 Pułki Kawalerii, 30 Pułk Zmechanizowany, 30 Pułk
Artylerii Konnej oraz 30 Samodzielny Szwadron Łączności i 30 Sa-

218
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 39.
219
Ibidem. Zob. także Советская кавалерия. Военно-исторический очерк...
220
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 39–40.
416 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

modzielny Szwadron Pionierów) w Ostrowie. Poza tym w okręgu tym

powstał również 14 Oddział Lotniczy.
W Białoruskim Okręgu Wojskowym, w Słucku, utworzono kolej-
ny, mianowicie 6 Korpus Kawalerii, jednak tymczasowo jego zarząd
stacjonował w Homlu. Poza tym w Leplu sformowano 24 Dywizję
Kawalerii (93, 94, 95, 96 Pułki Kawalerii, 24 Pułk Zmechanizowa-
ny, 24 Pułk Artylerii Konnej oraz 24 Samodzielny Szwadron Łączno-
ści i 24 Samodzielny Szwadron Pionierów), w Borysowie 27 Dywizję
Kawalerii (105, 106, 107, 108 Pułki Kawalerii, 27 Pułk Zmechanizo-
wany, 27 Pułk Artylerii Konnej oraz 27 Samodzielny Szwadron Łącz-
ności i 27 Samodzielny Szwadron Pionierów) i 29 Dywizję Kawale-
rii (113, 114, 115, 116 Pułki Kawalerii, 29 Pułk Zmechanizowany,
29 Pułk Artylerii Konnej oraz 29 Samodzielny Szwadron Łączności
i 29 Samodzielny Szwadron Pionierów) w Osipowiczach.
Poza tym stacjonujący w tym okręgu 7 Oddział Lotniczy221 zo-
stał wydzielony z 4 Dywizji Kawalerii i podporządkowany dowódz-
twu 3 Korpusu Kawalerii oraz przemieszczony do Mińska. Natomiast
do dywizji tej włączono wówczas 4 Samodzielną Eskadrę Łączności
(4 Отдельное Авиазвено Связи). Jej miejscem postoju był Bobrujsk.
Kolejne wielkie jednostki tej broni powstały również w Kijow-
skim Okręgu Wojskowym, gdzie w Szepietówce rozmieszczono za-
rząd 7 Korpusu Kawalerii. Oprócz tego w Izjasławiu została utwo-
rzona 23 Dywizja Kawalerii (22, 90, 91, 92 Pułki Kawalerii, 23 Pułk
Zmechanizowany, 23 Pułk Artylerii Konnej oraz 23 Samodzielny
Szwadron Łączności i 23 Samodzielny Szwadron Pionierów), w Sła-
wucie 26 Dywizja Kawalerii (101, 102, 103, 104 Pułki Kawalerii,
26 Pułk Zmechanizowany, 26 Pułk Artylerii Konnej oraz 26 Samo-
dzielny Szwadron Łączności i 26 Samodzielny Szwadron Pionierów),
a w Kamieńcu Podolskim 28 Dywizja Kawalerii złożona ze 109, 110,
111, 112 Pułków Kawalerii, 28 Pułku Zmechanizowanego, 28 Puł-
ku Artylerii Konnej oraz 28 Samodzielnego Szwadronu Łączności
i 28 Samodzielnego Szwadronu Pionierów.

221
Według jednego z cytowanych już tutaj wielokrotnie autorów (Е. Дриг,
«Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конница РККА
в 1935–1936 гг. ..., s. 40) był to 7 Kawaleryjski Oddział Lotniczy (7 Кавалерийский
Авиа-Отряд). Zob. także CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3188. Siły zbroj-
ne ZSRR. Organizacja wojenna wielkich jednostek. Zeszyt III. Organizacja wojen-
na wielkich jednostek kawalerii – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 11610/II.R.T.O.,
Warszawa wrzesień 1937 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 417

Natomiast w składzie Specjalnej Czerwonego Sztandaru Armii

Dalekowschodniej zorganizowano opisaną powyżej 31 Dywizję Ka-
walerii. Ostatecznie do jej O. de B. weszły wtedy 75, 79, 84 i 121 Puł-
ki Kawalerii. Wkrótce miała do nich dołączyć reszta należnych jej,
etatowych formacji222.
W pozostałych, wewnętrznych, okręgach powstały wówczas jedy-
nie oddziały „czerwonej konnicy”. W Moskiewskim Okręgu Wojsko-
wym zorganizowano bowiem 3 Zapasowy Pułk Kawalerii, który roz-
mieszczono w Kirsanowie; w Nadwołżańskim Okręgu Wojskowym,
w Kamieńce Bielinskiej, 6 Zapasowy Pułk Kawalerii, a w Północno-
kaukaskim Okręgu Wojskowym, w Stawropolu, sformowano 4 Zapa-
sowy Pułk Kawalerii. Poza tym w Nadwołżańskim Okręgu Wojsko-
wym przystąpiono do tworzenia Penzeńskiej Szkoły Kawalerii.
Nieco większy był wówczas wysiłek organizacyjny Środkowoazja-
tyckiego Okręgu Wojskowego, gdzie – jak już wspominano – w Ferga-
nie utworzono 122 Pułk Kawalerii oraz 17 Zapasowy Pułk Kawalerii
– w Katta-Kurgan223. Podobnie było też w Zabajkalskim Okręgu Woj-
skowym. Tam bowiem w Niżnie-Bieriezowce powstała wzmianko-
wana wcześniej Buriacko-Mongolska Brygada Kawalerii. W połowie
1936 r. wszystkie te oddziały nadal znajdowały się jednak w różnych,
z reguły bardzo poważnie zaawansowanych, stadiach formowania,
gdyż miały już praktycznie wszystkie niezbędne etatowe struktury or-
ganizacyjne.
Oprócz tego dyslokowanej w Środkowoazjatyckim Okręgu Woj-
skowym 7 Turkiestańskiej Czerwonego Sztandaru Górskiej Dywizji
Kawalerii oraz należącym do niej oddziałom – jak już wspominano –
nadano wkrótce nazwy własne. Dywizję przemianowano bowiem na
7 Czerwonego Sztandaru Tadżycką Górską Dywizję Kawalerii (7 Тад-
жикская Горная Кавалерийская Краснознамённая Дивизия). W jej
skład wchodziły odtąd 80 Czerwonego Sztandaru Tadżycki Górski
Pułk Kawalerii (80 Таджикский Краснознамённый Горный Кавале-
рийский Полк) oraz 81 Tadżycki Górski Pułk Kawalerii (81 Таджик-
ский Горный Кавалерийский Полк), Tadżycki Pułk Kawalerii (Тад-

222
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 40.
223
Sformowano go ze szwadronów zapasowych 4, 6, 7 i 8 Górskich Dywizji Ka-
walerii.
418 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

жикский Горный Кавалерийский Полк)224, 7 Tadżycki Samodzielny

Dywizjon Artylerii Konnej (7 Таджикский Отдельный Конно-Ар-
тиллерийский Дивизион), 7 Tadżycki Samodzielny Dywizjon Zme-
chanizowany (7 Таджикский Отдельный Механизированный Ди-
визион), 7 Tadżycki Samodzielny Pluton Chemiczny (7 Таджикский
Отдельный Химический Взвод), 7 Tadżycki Samodzielny Szwadron
Łączności (7 Таджикский Отдельный Эскадрон Связи), 7 Tadżyc-
ki Samodzielny Szwadron Pionierów (7 Таджикский Отдельный Са-
перный Эскадрон), a także 7 Tadżycki Samodzielny Szwadron Zapa-
sowy (7 Таджикский Отдельный Запасный Эскадрон)225.
W czerwcu 1936 r., według informacji, które docierały wówczas
do szefa Sztabu Generalnego RKKA, proces organizacji zarządów
korpusów i dywizji kawalerii oraz pozostałych formacji „czerwonej
konnicy” w zasadzie został zakończony. Jednak zarówno nowe wiel-
kie jednostki, jak i oddziały na razie trudno było uznać za pełnowar-
tościowe jednostki bojowe226.
Poza opisanymi tutaj przekształceniami i rozbudową struktury
organizacyjnej kawalerii Armii Czerwonej, jako jedno z najważniej-
szych wydarzeń w ówczesnych dziejach „czerwonej konnicy” nale-
ży potraktować utworzenie w 1936 r. formacji czerwonych wojsk ko-
zackich (красные казачьие войска). Był to efekt tego, że w połowie
lat trzydziestych sowieckie władze polityczne i państwowe uznały, że
Kozaczyzna uważana dotychczas za podporę dawnego carskiego re-
żimu oraz za siłę z natury kontrrewolucyjną zaakceptowała ostatecz-
nie nowy, sowiecki ustrój227. Zakończony bowiem w tym czasie na te-

224
Tak podaje Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратеги-
ческая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 40. Zob. także Советская кавалерия.
Военно-исторический очерк...
225
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая кон-
ница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 40. Zob. także Советская кавалерия. Военно-
-исторический очерк...
226
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 40.
227
Wnioski te były wtedy przedwczesne, o czym świadczy chociażby postawa
sporej części Kozaków, głównie dońskich i kubańskich, podczas Wielkiej Wojny Oj-
czyźnianej – szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej li-
teratury, zob. także: Н. А. Келин, Казачья исповедь, Москва 1996; Н. Д. Толс-
той, Жертвы Ялты, Москва 1996; Незабываемое 1945–1956. Воспоминания
Н. Н. Краснова-младшего. Материалы по трагедии казачества накануне, во вре-
мия и по окончании 2-ой мировой войны, Москва 2002; К. М. Александров, Про-
тив Сталина. Власовцы и восточные добровольцы во Второй Мировой Войне.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 419

renach dawnych okręgów wojsk kozackich228 proces kolektywizacji,

zdaniem władz sowieckich, doprowadził do powstania zupełnie no-
wej, sowieckiej, kołchoźnej Kozaczyzny229, której potencjał należało
wykorzystać w interesie imperium sowieckiego i jego sił zbrojnych.
Stąd też na mocy odpowiedniego dekretu władz państwowych cof-
nięto dotychczasowe ograniczenia dotyczące służby wojskowej by-
łych Kozaków w szeregach Armii Czerwonej.
Jednocześnie zgodnie z rozkazem Ludowego Komisarza Obrony
Klimienta Jefriemowicza Woroszyłowa z 21 kwietnia 1936 r. utwo-
rzono regularne oraz terytorialne formacje kozackiej kawalerii. Poza
tym – jak już wspominano – dotychczasową 10 Terytorialną Dywi-
zję Kawalerii z Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego, dysloko-
waną nad Terekiem i na Stawropolszczyźnie230, przemianowano na
10 Tersko-Stawropolską Terytorialną Dywizję Kozacką (10 Терско-
Ставропольская Территориальная Казачья Дивизия). Jednocze-
śnie z jej składu należało wydzielić wszystkie szwadrony sformowane
z górali kaukaskich, z których miano sformować samodzielny pułk

Сборник статей и материалов, Санкт-Петербург 2003; Ф. де Ланнуа, Каза-

ки Панвица 1942–1945, Москва 2005; П. Крикунов, Казаки. Между Сталиным
и Гитлером. Крестовый поход против большевизма, Москва 2006; J. W. Gdański,
Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005; W. H. Krause, Kozacy i Wehrmacht,
Kraków 2006; В. И. Пятницкий, Казаки в Великой Отечественной войне 1941–
–1945 гг., Москва 2007; В. Г. Науменко, Великое предательство, Москва 2009;
П. Н. Стрелянов (Калабухов), Как погибали Казаки. Борьба казачьих антиком-
мунистических формирований и выдачи Казаков Сталину 1941–1947 гг., Мос-
ква 2009; S. J. Newland, Kozacy w Wehrmachcie 1941–1945, tłum. M. Kompanow-
ski, Warszawa 2010.
228
Na temat wojskowej oraz społecznej i ekonomicznej organizacji społeczno-
ści i wojsk kozackich w carskiej Rosji w przededniu wybuchu I wojny światowej zob.
choćby: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych w przededniu I wojny
światowej, [w:] Artyleria polska. Historia – teraźniejszość – przyszłość (myśl wojsko-
wa, szkolnictwo artyleryjskie, technika i uzbrojenie). Materiały pokonferencyjne. II kon-
ferencja naukowa Toruń 13–14 maja 2008 r., Toruń 2008; idem, Organizacja kawale-
rii kozackiej imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej, [w:] Od
armii komputowej do narodowej III. Problemy organizacyjne sił zbrojnych od XVI do
XX wieku, pod red. J. Centka, M. Krotofila, Toruń 2009; idem, Organizacja kawalerii
i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej armii Imperium Rosyj-
skiego w przededniu oraz w trakcie I wojny światowej...
229
W oryginale: советское колхозное казачество.
230
Jej garnizonami były Mozdok i Piatigorsk oraz dawna kozacka stanica Nie-
winomysskaja.
420 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

kawalerii (отдельный кавалерийский полк горских национальнос-

тей) ze sztabem w Nalczyku.
Kolejną wielką jednostkę, mianowicie 12 Terytorialną Dywizję
Kawalerii rozmieszczoną na Kubaniu231, przemianowano wówczas
na 12 Kubańską Terytorialną Dywizję Kozacką (12 Кубанская Тер-
риториальная Казачья Дивизия).
Ponadto nad Donem232 rozkazano sformować wtedy nową 13 Doń-
ską Terytorialną Dywizję Kozacką233 (13 Донская Территориальная
Казачья Дивизия)234.
Dotychczasowe 4 i 6 Dywizje Kawalerii z Białoruskiego Okręgu
Wojskowego zaliczono do formacji kozackich. Ta pierwsza nazywała
się od tego momentu 4 Czerwonego Sztandaru Dońską Dywizją Ko-
zacką imienia towarzysza Woroszyłowa (4 Донская Казачья Крас-
нознамённая Дивизия им. тов. Ворошилова), a druga – 6 Czer-
wonego Sztandaru Kubańsko-Terską Czongarską Dywizją Kozacką
imienia towarzysza Budionnego (6 Кубано-Терска Казачья Красно-
знамённая Чонгарская Дивизия им. тов. Будённого). Jeszcze raz
warto przypomnieć, że obie te wielkie jednostki wchodziły niegdyś
w skład 1 Armii Konnej.
Natomiast z nowego Samodzielnego Pułku Narodowości Gór-
skich z Nalczyka oraz istniejącego już wcześniej w Ordżonikidze
i Machaczkale Samodzielnego Pułku Narodowości Górskich (Отде-
льный Полк Горских Национальностей) rozkazano utworzyć Sa-
modzielną Brygadę Kawalerii Narodowości Górskich (Отдельная
Кавалерийская Бригада Горских Национальностей) ze sztabem
w Ordżonikidze235.
231
Jej garnizonami były Armawir, Majkop oraz dawne kozackie stanice Ticho-
rieckaja i Lenigradskaja.
232
W Nowoczerkasku, Kamieńsku, Millerowie i dawnej kozackiej stanicy Mo-
rozowskoj.
233
Utworzono ją na mocy rozkazu nr 061 Ludowego Komisarza Obrony ZSRS
z 21 IV 1936 r., jednak już w 1938 r. została rozformowana.
234
Początkowo, według planów z 1935 r., numer ten był zarezerwowany dla dy-
wizji rozwijanej ze stacjonującej w Moskwie Specjalnej Samodzielnej Brygady Ka-
walerii imienia Stalina.
235
Сборник приказов РВСР, РВС ССР и НКО о присвоении наименований час-
тям, соединениям и учреждениям Вооружённых Сил СССР, часть 1: 1918–1937
годы, Москва 1967, s. 222–224 – приказ Народного Комиссара Обороны № 061
от 21 апреля 1936 г. Poza tym zob. także: Советская кавалерия. Военно-истори-
ческий очерк...; Г. А. Воскобойников, Советская конница в Великой Отечест-
венной, Москва 2008.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 421

Proces tworzenia w Armii Czerwonej kozackich formacji kawa-

lerii zakończył rozkaz Ludowego Komisarza Obrony z 13 lutego
1937 r., zgodnie z którym na kozackie przemianowano wszystkie
oddziały wchodzące w skład dywizji uznanych za kozackie w kwiet-
niu roku poprzedniego. Na mocy tego samego rozkazu kozacki stał się
także zarząd 4 Korpusu Kawalerii, gdyż jego O. de B. stanowiły 10, 12
i 13 Dywizje Kozackie236.
W 1936 r. szczegółowa dyslokacja tych nowych, kozackich wiel-
kich jednostek „czerwonej konnicy” przedstawiała się następująco.
Zarząd 13 Dońskiej Terytorialnej Dywizji Kozackiej, 124 Pułk Kawa-
lerii oraz 13 Pułk Artylerii Konnej i 13 Samodzielny Szwadron Łącz-
ności stacjonowały w Kamieńsku. Natomiast należący do niej 76 Pułk
Kawalerii w stanicy Proletarskaja, 123 Pułk Kawalerii w stanicy Mil-
lerowo, 125 Pułk Kawalerii w stanicy Morozowskaja, a 13 Pułk Zme-
chanizowany w Piatigorsku.
W tym samym czasie garnizonem dowództwa i sztabu Samodziel-
nej Brygady Narodowości Górskich oraz 127 Pułku Kawalerii był Or-
dżonikidze, a jej 126 Pułku Kawalerii Nalczyk237.
W wyniku tych wszystkich zmian w 1936 r. liczba dywizji ka-
walerii RKKA wzrosła do 32, w tym 20 regularnych liczyło po 6600
czerwonoarmistów, cztery dywizje miały stany wzmocnione do 7600
ludzi, etat trzech terytorialnych wynosił po 3500 kawalerzystów każ-
da, a pięciu górskich dywizji kawalerii zaledwie 2600 „krasnoarmiej-
ców”. Jeszcze słabsze liczebnie były dwie samodzielne brygady tej
broni, gdyż etat każdej z nich liczył tylko po 1200 ludzi. Mimo to
etatowa liczebność całej „czerwonej konnicy” wynosiła wówczas
aż 284 058 czerwonoarmistów, z tego 22 869 ludzi „komnaczsosta-
wu”238, 44 841 młodszego „naczsostawu”239 oraz 216 348 szerego-
wych „krasnoarmiejców”. Oprócz tego, zgodnie z obowiązującymi

236
Сборник приказов РВСР, РВС ССР и НКО о присвоении наименований
частям, соединениям и учреждениям Вооружённых Сил СССР, часть 1: 1918–
–1937 годы..., s. 227 – приказ Народного Комиссара Обороны № 19 от 13 фев-
раля 1937 г.
237
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 40–41.
238
W oryginale: командно-начальствующий состав.
239
W oryginale: младший начсостав.
422 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

etatami, w szkolnictwie kawaleryjskim powinno służyć wtedy kolej-

nych 4026 ludzi240.
Podobnie jak wcześniej, największe siły tej broni stacjonowały
na terenie Kijowskiego (83 665 osób) i Białoruskiego Okręgów Woj-
skowych (63 993 osoby). Mniejszymi, choć także znacznymi masami
jazdy dysponowały Leningradzki Okręg Wojskowy (26 434 osoby),
Środkowoazjatycki Okręg Wojskowy (28 894 osoby), Północnokau-
kaski Okręg Wojskowy (23 570 osób) oraz Zabajkalski Okręg Woj-
skowy (20 503 osoby) i Specjalna Czerwonego Sztandaru Armia Da-
lekowschodnia (17 664 osoby), a także Moskiewski Okręg Wojskowy
(10 432 osoby). W pozostałych okręgach wojskowych, czyli w Zaka-
spijskim (6696 osób) oraz w Nadwołżańskim (1460 osób) i w Char-
kowskim (747 osób) było już znacznie mniej kawalerii.
Lata 1935–1936 to czas, w którym kawaleria Armii Czerwonej na
stopie pokojowej osiągnęła apogeum swojej siły. Już bowiem w 1938 r.
rozformowano siedem z dotychczasowych 32 dywizji tej broni.
Z O. de B. RKKA zniknęły wówczas 13, 23, 26, 27, 28, 29 i 30 Dywi-
zje Kawalerii, a latem 1940 r. kolejne pięć wielkich jednostek: 7, 11,
16, 25 i 34 Dywizje Kawalerii. Ostatniej przed wybuchem wojny so-
wiecko-niemieckiej redukcji liczebności i stanu organizacyjnego ka-
walerii „strategicznej” Armii Czerwonej dokonano wiosną 1941 r.,
kiedy to rozwiązano następne siedem dywizji o numerach: 4, 10, 12,
15, 19, 22 i 31. W sumie więc, zanim doszło do napaści Niemiec na
Sowiety, zlikwidowano aż 19 wielkich jednostek „czerwonej konni-
cy”241. Wskutek tego w przededniu wojny z Niemcami w składzie Ar-
mii Czerwonej były cztery dowództwa korpusów kawalerii oraz dzie-
więć dywizji tej broni i cztery górskie dywizje kawalerii242.

240
Е. Дриг, «Мы красные кавалеристы. И про нас...» Стратегическая конни-
ца РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 41.
241
Ludzi oraz wyposażenie materialne znacznej części dywizji kawalerii likwi-
dowanych w latach 1938–1941 przeznaczono na formowanie korpusów zmechani-
zowanych – szerzej zob. choćby Е. Дриг, Механизированные корпуса РККА в бою.
История автобронетанковых войск Красной Армии в 1940–1941 годах, Моск-
ва 2005.
242
В. Н. Свищев, Начало Великой Отечественной Войны, т. 1: Подготовка
Германии и СССР к войне, Москва 2003, s. 267; Е. Дриг, «Мы красные кавалерис-
ты. И про нас...» Стратегическая конница РККА в 1935–1936 гг. ..., s. 41. Poza
tym zob. także: Советская кавалерия. Военно-исторический очерк...; Г. А. Вос-
кобойников, op. cit.; В. А. Золотарев, Б. И. Невзоров, А. С. Орлов, А. М. Соко-
лов, Б. П. Фролов, Великая Отечественная. История Великой Победы 1941–1945 гг.,
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 423

3. SOWIECKI POTENCJAŁ MILITARNY ORAZ ARMIA CZERWONA

I JEJ „KAWALERIA STRATEGICZNA” JAKO OBIEKT ROZPOZNANIA
POLSKIEGO WYWIADU WOJSKOWEGO

Traktat ryski zawarty dnia 18 marca 1921 r. pomiędzy Rzecząpo-

spolitą Polską a Rosyjską Socjalistyczną Federacyjną Republiką Rad
i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad formalnie kończył wojnę
polsko-sowiecką, czyli jedno z najważniejszych wydarzeń w historii
Polski XX w. W rzeczywistości jednak, pomimo zawartych w nim po-
stanowień pokojowych, skończyły się wówczas tylko otwarte dzia-
łania wojenne, a znaczna część politycznych przyczyn tego konflik-
tu nadal pozostała aktulna. Stąd też praktycznie przez cały okres lat
1921–1939 stosunki pomiędzy obydwoma krajami cechowała dale-
ko idąca nieufność, której poziom, obok zmian w nich zachodzą-
cych, zależał także od wzrostu napięcia, jaki następował w polityce
głównych państw europejskich243. Nie należy też zapominać o dąże-
niu Sowietów do wywołania najpierw europejskiej, a potem świato-
wej rewolucji, co w bezpośredni sposób zagrażało integralności te-

Москва 2005, oraz A. Smoliński, Potencjał Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej

w przededniu wybuchu wojny z Niemcami w czerwcu 1941 r., [w:] Militaria pomorskie.
Zbiór studiów, pod red. M. Giętkowskiego, Ł. Nadolskiego, A. Smolińskiego, Byd-
goszcz 2011.
243
Z nowszych wydawnictw źródłowych i opracowań dotyczących tej proble-
matyki, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także: Agresja sowiecka na
Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939. Geneza i skutki, pod red. E. Ko-
złowskiego, Warszawa 1994; W. Materski, Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie
1918–1939...; idem, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943...;
М. П. Гетьманчук, Ризький Мир. Українсько-польскі відносини періоду підготовки,
пидписания і ратифікайії Ризького договору 1921 р., Львів 1998; Traktat ryski 1921
roku po 75 latach, pod red. M. Wojciechowskiego, Toruń 1998; М. И. Мельтюхов,
Советско-польские войны. Военно-политическое противоборстве 1918–1939 гг.,
Москва 2001; idem, Советско-польские войны, Москва 2004; idem, 17 сентяб-
ря 1939. Советско-польские конфликты 1918–1939, Москва 2009; J. Białkowski,
Aspekty wojskowe polityki zagranicznej Polski w 1939 roku, Toruń 2008, a także dzi-
siaj już nieco przestarzałe prace: J. Kumaniecki, Po traktacie ryskim. Stosunki polsko-
-radzieckie 1921–1923, Warszawa 1971; M. Leczyk, Polityka II Rzeczypospolitej wo-
bec ZSRR w latach 1925–1934, Warszawa 1976; A. Skrzypek, Kronika koegzystencji.
Zarys stosunków polsko-radzieckich w latach 1921–1939, Warszawa 1982; S. Gregoro-
wicz, Polsko-radzieckie stosunki polityczne w latach 1932–1935, Wrocław–Warszawa–
–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982.
424 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

rytorialnej i niepodległości Polski. Narzędziem realizacji tej polityki

miały być natomiast sowieckie siły zbrojne244.
Ponadto w kontekście sytuacji politycznej, w jakiej od 1919 r.
znajdowała się Rzeczpospolita, polskie czynniki polityczne i wojsko-
we szczególnie niepokoiły się szeroką i narastającą współpracą woj-
skową Armii Czerwonej z niemiecką Reichswehrą, a także współpracą
ekonomiczną z Niemcami, dzięki której niemal do połowy lat trzy-
dziestych ZSRS uzyskiwał dostęp do myśli technicznej i nowoczes-
nych technologii, które mógł wykorzystać do budowy oraz wzmoc-
nienia własnego potencjału wojskowego245.
244
Szerzej zob.: R. C. Raack, Polska i Europa w planach Stalina, tłum. P. Kościń-
ski, Warszawa 1997; B. Musiał, Na Zachód po trupie Polski, tłum. M. Falkowski, War-
szawa 2009; Cz. K. Grzelak, Armia Stalina 1939–1941. Zbrojne ramię polityki ZSRS,
Warszawa 2010.
245
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3288. Raport Atta-
ché Wojskowego przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Berlinie nr 117/34
z 27 I 1934 r.; ibidem, 303.4.3410. Wojskowa współpraca niemiecko-rosyjska
w 1921–1930 r. Zestawienie chronologiczne – wykonano w Referacie „Niemcy” Od-
działu II Sztabu Głównego w lutym 1931 r.; ibidem, Niemiecki obóz ćwiczebny dla
czołgów „Kama” – Referat „Niemcy” Oddziału II Sztabu Głównego l. dz. 30/N/32.
Pol.573 z 25 I 1932 r.; ibidem, 303.4.3463. Sytuacja Niemiec (Raport kwartalny) At-
taché Wojskowego przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Berlinie l. dz. 600/33
z 1 VII 1933 r.; Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, oprac. J. Ci-
sek, Londyn 1991; Фашистский меч ковался в СССР. Красная Армия и Рейх-
свер тайное сотрудничество 1922–1933. Неизвестные документы, составители
Ю. Л. Дьяков, Т. С. Бушуева, Москва 1992; Рейхсвер и Красная Армия. Докумен-
ты из военных архивов Германии и России 1925–1931, составители К. фон Йена,
Н. Елисеева, Koblenz 1995; Wojna polsko-sowiecka 1920 roku w dokumentach nie-
mieckiej dyplomacji, oprac. K. Jońca, Wrocław 2002; СССР – Германия 1933–1941,
редактор С. Кудряшов, „Вестник Архива Президента Российской Федерации”
(Москва) 2009; L. Grosfeld, Polska a stosunki niemiecko-sowieckie 1918–1939, War-
szawa 1988; K. Grünberg, J. Serczyk, Czwarty rozbiór Polski. Z dziejów stosunków ra-
dziecko-niemieckich w okresie międzywojennym, Warszawa 1990; Zmowa. IV rozbiór
Polski, wstęp i oprac. L. Szcześniak, Warszawa 1990; A. Skrzypek, Niespełniony so-
jusz? Stosunki sowiecko-niemieckie 1917–1941, Warszawa 1992; M. Pirko, Z dziejów
współpracy Armii Czerwonej z Reichswehrą w latach 1920–1933, „Wojskowy Przegląd
Historyczny” 1992, R. 38, nr 4 (142); M. Zeidler, Reichswehr und Rote Armee 1920–
–1939. Wege und Stationen einer ungewöhnlichen Zusammenarbeit, München 1993;
J. Wieliczka, Reichswehra i Armia Czerwona. Nawiązanie kontaktów i pierwsze po-
rozumienia 1919–1923, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1994,
z. 112; M. Zgórniak, Współpraca wojskowa Niemiec i ZSSR przed agresją 17 września
1939 r. i działania Armii Czerwonej na terytorium II Rzeczypospolitej, [w:] 17 września
1939. Materiały z ogólnopolskiej konferencji historyków, Kraków, 25–26 października
1993, pod red. H. Batowskiego, Kraków 1994; С. Горлов, Совершенно секретно
альянс Москва – Берлин, 1920–1933 гг. (Военно-политические отношения СССР
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 425

W wyniku takich realiów ZSRS oraz Rzeczpospolita Polska, pomi-

mo formalnego zakończenia działań wojennych, nadal podejmowa-
ły skierowane przeciw sobie daleko posunięte akcje wywiadowcze,
mające na celu głównie ocenę potencjału wojskowego przeciwnika
oraz jego możliwości ekonomicznych i sytuacji społecznej246. Stąd
też obiektem zainteresowania strony polskiej, podobnie jak w czasie
wojny polsko-bolszewickiej, była przede wszystkim Armia Czerwo-
na oraz przemysł wojenny lub też przemysł mogący pracować na po-
trzeby sowieckich sił zbrojnych. Nie mniejszą wagę przywiązywano
również do obserwacji życia ekonomicznego, społecznego, jak i do
zagadnień politycznych. Ich skalę oraz zakres i wartość potęgował
fakt, że w międzywojniu strona polska ewentualne zagrożenie so-
wieckie traktowała poważnie i z najwyższą uwagą247.
Ponadto, opierając się na informacjach o sowieckim potencjale
wojskowym, obydwaj Generalni Inspektorzy Sił Zbrojnych248 oraz

– Германия), Москва 2001; H. Ćwięk, Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001; А. Б. Ши-

рокорад, Тевтонский меч и русская брония. Русско-германское военное сотруд-
ничество, Москва 2003; I. Jędrzejewska, Współpraca Armii Czerwonej i Reichsweh-
ry w latach 1917–1933. Wybrane problemy, Toruń 2005; W. Erfurth, Niemiecki Sztab
Generalny 1918–1945, Warszawa 2007.
246
Należy tutaj zauważyć, że o efektach i skuteczności sowieckich działań wywia-
dowczych prowadzonych w latach 1921–1939, a mających głównie na celu rozpo-
znanie stanu sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej potencjału wojskowego
i ekonomicznego, pomimo istnienia wcześniejszej literatury oraz mimo prowadzo-
nych ostatnio badań, nadal wiemy stosunkowo niewiele – zob. choćby: R. Potoc-
ki, Armia Czerwona o Wojsku Polskim w 1932 r., „Wrocławskie Studia Wschodnie”
2001, nr 5; W. Merel, Szpiegostwo bolszewickie, Warszawa 1929; H. Ćwięk, Dzia-
łalność wywiadu sowieckiego na polskim pograniczu w latach trzydziestych, Warsza-
wa 1994; P. Kołakowski, Z działalności sowieckiego wywiadu wojskowego przeciw-
ko II Rzeczypospolitej, „Dzieje Najnowsze” 2000, nr 4; A. Pepłoński, Kontrwywiad
II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002; M. Jabłonowski, J. Prochwicz, Wywiad Korpu-
su Ochrony Pogranicza 1924–1939, Warszawa 2003–2004; P. Wieczorkiewicz, Uwa-
gi o działalności agentury sowieckiej na odcinku polskim po roku 1921, [w:] Polski
wywiad wojskowy 1918–1945, pod red. P. Kołakowskiego, A. Pepłońskiego, Toruń
2006; A. Krzak, Kontrwywiad wojskowy II Rzeczpospolitej przeciwko radzieckim służ-
bom specjalnym 1921–1939, Toruń 2007; idem, Ochrona tajemnicy w Wojsku Polskim
w latach 1921–1939, Warszawa [b.r.w.].
247
O tych problemach pisała oraz szeroko je komentowała również polska prasa,
głównie wojskowa – zob. choćby J. Romanek, Totalitaryzm sowiecki w ocenach pol-
skiej prasy wojskowej lat 1929–1939, Toruń 2009.
248
Czyli najpierw Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski, a potem marszałek
Edward Rydz-Śmigły.
426 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Sztab Główny (Generalny)249 przez cały okres międzywojenny roz-

ważali możliwość konfliktu polsko-sowieckiego oraz opracowywali
plany działań wojennych – wyłącznie defensywnych. Należy bowiem
podkreślić, że strona polska nie zamierzała prowadzić jakichkolwiek
agresywnych operacji zbrojnych przeciw swemu wschodniemu są-
siadowi. Stąd też wszelkie podejmowane przez nią przedsięwzięcia
i przygotowania wojskowe, ujęte w ramy ukończonego w pierwszych
miesiącach 1939 r. „Planu operacyjnego Wschód”, miały wyłącznie
charakter obronny250.
Warto też dodać, że mniej więcej do początku lat trzydziestych,
pomimo przejściowych trudności251, polski wywiad dysponował bar-

249
Nazwa „Sztab Główny” obowiązywała w Polsce dopiero od 1928 r. Do tego
momentu brzmiała ona bowiem: „Sztab Generalny”.
250
Zob. choćby: Protokoły z posiedzeń Ścisłej Rady Wojennej i Inspektorów Ar-
mii za lata 1926–1932, cz. 1, oprac. E. Kozłowski, P. Stawecki, „Studia i Materiały
do Historii Wojskowości” 1981, t. 24; Wrzesień 1939. Radzieckie zagrożenie Rzeczy-
pospolitej w dokumentach, relacjach i wspomnieniach, wyb. i oprac. W. Włodarkie-
wicz, Warszawa 2005; S. Kopański, Wspomnienia wojenne 1939–1945, Londyn
1972; Generał Wacław Stachiewicz. Wierności dochować żołnierskiej. Przygotowania
wojenne w Polsce 1935–1939 oraz kampania 1939 r. w relacjach i rozważaniach sze-
fa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza, do druku przygotował M. Tar-
czyński, Warszawa 1998; R. Szubański, Plan operacyjny „Wschód”, Warszawa 1994
(drugie wydanie – Warszawa 2010); A. Grzywacz, Armia sowiecka w ocenach pol-
skiego kierownictwa wojskowego 1921–1939, „Studia Rzeszowskie” 1999, t. 6; T. Ko-
śmider, Planowanie wojenne w Polsce w latach 1921–1926, Toruń 2001; W. Wło-
darkiewicz, Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych
władz wojskowych 1921–1939...; idem, Przed 17 września 1939 roku. Radzieckie za-
grożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921–
–1939...
251
Niekiedy takie trudności dotyczyły jedynie poszczególnych rejonów sowiec-
kiej Rosji. Tak w 1922 r. było w przypadku potencjału wojskowego RKKA, głównie
zaś wielkich jednostek kawalerii, rozmieszczonego na północnym Kaukazie. Świad-
czy o tym następujący meldunek szefa jednego z referatów Oddziału II Sztabu Gene-
ralnego z 1922 r., w którym stwierdzono: „Od dłuższego czasu Sztab Generalny nie
posiada konkretnych wiadomości o dywizjach jazdy stacjonujących w Północnokau-
kaskim Okręgu Wojskowym [...]. Na Okręg Północnokaukaski, który tworzy cen-
trum uzupełnień kawalerii bolszewickiej, a poza tym należy do tych rejonów, gdzie
powstania antybolszewickie mają bardzo często miejsce, należy zwrócić baczną uwa-
gę i poddać ścisłej obserwacji” – zob. РГВА (ЦХИДК), II Отдел Генерального Шта-
ба Войска Польского, 308.4.28. Meldunek szefa Referatu Wschód Oddziału II In-
formacyjnego Sztabu Generalnego nr 17025/II.Inf.II/A. z 20 VI 1922 r. Ponadto zob.
również K. Paduszek, Kryzys działalności polskiego wywiadu wojskowego w Związku
Sowieckim (1923–1924). Przyczyny i konsekwencje, „Przegląd Historyczno-Wojsko-
wy” 2010, R. 11 (62), nr 2 (231).
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 427

dzo dokładnymi informacjami dotyczącymi wszystkich wskazanych

powyżej zagadnień, głównie zaś organizacji i siły Armii Czerwonej
oraz sowieckiego potencjału ekonomicznego. Także potem udawało
się zbierać sporo ciekawych danych stanowiących bardzo cenny ma-
teriał statystyczny i porównawczy, pozwalający opracować możliwie
pełne i zadowalające odpowiedzi na szereg nurtujących stronę pol-
ską pytań.
Jednakże zamykanie się Związku Sowieckiego na wpływy ze-
wnętrzne, zmiany całego systemu, jakie następowały za rządów Sta-
lina, oraz wiele innych czynników, w tym także działania kontr-
wywiadowcze podejmowane przez funkcjonujące bardzo sprawnie
sowieckie organy bezpieczeństwa, spowodowały, że od początku lat
trzydziestych efektywność polskiego wywiadu systematycznie ma-
lała, co sprawiało, iż w powstających wtedy w Oddziale II Sztabu
Głównego opracowaniach pojawiało się coraz więcej pytań, na które
coraz trudniej było znaleźć w miarę pewne i zadowalające odpowie-
dzi. Problemy te dotyczyły jednak przede wszystkim pewnych kwestii
szczegółowych, a nie tych natury zasadniczej. Należy też zauważyć,
że nawet wówczas informacje zdobywane przez stronę polską były
znacznie pełniejsze i dokładniejsze niż dane posiadane przez wywia-
dy innych sąsiadów ZSRS oraz pozostałych zainteresowanych tą pro-
blematyką państw europejskich, a nawet Japonii252. Warto jednak do-
252
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3028. Mr Martin –
meldunek z 20 II 1931 r.; ibidem, 303.4.3061. O. de B. i dyslokacja wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii RKKA. Stan w dniu 1 XII 1934 r.; ibidem, 303.4.3120. Siły
zbrojne ZSRR. Tom III. Organizacja, O. de B. i dyslokacja formacji dyspozycyjnych.
Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 6500/II.R.T.O., War-
szawa 20 IV 1934 r.; ibidem, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja,
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
rii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich
jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głów-
nego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3188. Siły zbrojne
ZSRR. Organizacja wojenna wielkich jednostek. Zeszyt 5. Organizacja wojenna wiel-
kich jednostek lotnictwa – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 11 610/II.R.T.O., Warsza-
wa wrzesień 1937 r.; ibidem, 303.4.3214. Siły zbrojne ZSRR. Komunikat wojskowy
nr 2 – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 22026/II.R.T.O., Warszawa kwiecień 1939 r.;
ibidem, 303.4.3233. Studium artylerii wojsk obcych za rok 1938. Część II. Zasa-
dy działań taktycznych. B. Artyleria sowiecka – Departament Artylerii MSWojsk.
L. 400/Tj.Stud.Og., Warszawa styczeń 1939 r.; ibidem, Broń pancerna w wojsku ro-
syjskim. Opracowano na podstawie materiałów Oddziału II Sztabu Głównego i stu-
diów własnych – Dowództwo Broni Pancernych MSWojsk. l. dz. 3243/Tj.Ćwicz.Reg.,
39, Warszawa czerwiec 1939 r.; W. Włodarkiewicz, Broń pancerna Armii Czerwonej
428 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

dać, że nigdy skuteczność polskiego wywiadu wojskowego nie spadła

do poziomu uniemożliwiającego podejmowanie przez polskie czynni-
ki polityczne i wojskowe prawidłowych decyzji, mających zarówno dla
Rzeczypospolitej, jak i jej sił zbrojnych znaczenie strategiczne253.
Gwoli historycznej rzetelności trzeba jednak zauważyć, że zde-
cydowane przesunięcie wysiłku wywiadowczego oraz zainteresowań
Oddziału II Sztabu Głównego z kierunku sowieckiego na Niemcy, ja-
kie nastąpiło wiosną i latem 1939 r.254, spowodowało, iż wydarzenia
związane z tragiczną dla Polski i Polaków datą 17 września 1939 r.
były dla polskich władz politycznych i wojskowych pewnym zasko-
czeniem. Należy jednakże pamiętać o okolicznościach, w jakich do-
szło do agresji sowieckiej, oraz o sytuacji politycznej i wojskowej,
istniejącej w Europie wiosną i latem tego roku, a szczególnie o jej
gwałtownych zmianach, które zaszły po 23 sierpnia 1939 r.255

w 1939 roku. Ocena Dowództwa Broni Pancernych Ministerstwa Spraw Wojskowych

Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2002; W. Jędrzejewicz, Wspomnienia, Wrocław–
–Warszawa–Kraków 1993.
253
O polskim wywiadzie wojskowym z lat 1921–1939 pisali choćby: A. Pepłoń-
ski, Oddział II Sztabu Generalnego NDWP. Zarys organizacji i działalności (1919–
–1920), „Wojskowy Przegląd Historyczny” (Warszawa) 1994, R. 39, nr 1–2 (147–
–148); idem, Wywiad polski na ZSRR 1921–1939, Warszawa 1996 (drugie wydanie
– Warszawa 2010); A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998;
J. Gzyl, N. Mroczek, Zespoły akt samodzielnych referatów informacyjnych DOK (DOGen.)
oraz Samodzielnego Referatu Informacyjnego Dowództwa Floty z lat 1919–1939, „Biu-
letyn Wojskowej Służby Archiwalnej” (Warszawa) 2001, nr 24.
254
Szerzej, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury, zob. również:
A. Szymański, Zły sąsiad. Niemcy 1932–1939 w oświetleniu polskiego attaché wojsko-
wego w Berlinie, Londyn 1959; M. Długołęcki, Ostatni raport. Wspomnienia b. ofi-
cera polskiego wywiadu we Wrocławiu. Przebieg ważniejszych wydarzeń od 1 lipca do
1 września 1939 r., Londyn 1988; R. Majzner, Polski wywiad wojskowy wobec polityki
III Rzeszy 1933–1939. Militarne aspekty polityki III Rzeszy w świetle analiz Oddziału
II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, Toruń 2006.
255
Szerzej zob. choćby: H. von Herwarth, Między Hitlerem a Stalinem. Wspo-
mnienia dyplomaty i oficera niemieckiego 1931–1945, Warszawa 1992; L. Noёl, Agre-
sja niemiecka na Polskę, tłum. M. Zamieńska, Warszawa 1966; G. Gafencu, Ostatnie
dni Europy. Podróż dyplomatyczna w 1939 roku, tłum. S. Rembek, Warszawa 1984;
W. Stachiewicz, Z relacji szefa Sztabu Naczelnego Wodza, [w:] Wrzesień 1939 w rela-
cjach i wspomnieniach, wyb. i oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski, Warszawa 1989;
F. Sławoj-Składkowski, Nie ostatnie słowo oskarżonego. Wspomnienia i artykuły, War-
szawa 2003; L. Wyszczelski, O czym nie wiedzieli Beck i Rydz-Śmigły, Warszawa 1989;
M. Zgórniak, Europa w przededniu wojny. Sytuacja militarna w latach 1938–1939,
Kraków 1993; R. Szawłowski („Karol Liszewski”), Wojna polsko-sowiecka 1939. Tło
polityczne, prawnomiędzynarodowe i psychologiczne. Agresja sowiecka i polska obro-
na. Sowieckie zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości oraz zbrodnie ukraińskie, t. 1: Mo-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 429

Zainteresowania polskiego wywiadu sięgały nawet najdalszych

zakątków Związku Sowieckiego, również odległej Syberii. Jest jednak
rzeczą oczywistą, że największą uwagę i wysiłek skupiano na tere-
nach leżących w pobliżu granicy Polski z ZSRS, a więc objętych przez
Białoruski i Ukraiński Okręgi Wojskowe256, a także przez Leningradz-
ki i po części Moskiewski Okręgi Wojskowe257. Ponadto strona polska
pilnie obserwowała też siły Armii Czerwonej stacjonujące na terenie
Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Najprawdopodobniej za-
decydował o tym fakt, że przez cały okres międzywojenny okręg ten,
obok formacji innych broni i służb, stanowił spore skupisko wielkich
jednostek kawalerii, a więc broni szybkiej, której przede wszystkim
w latach dwudziestych oraz w pierwszej połowie lat trzydziestych,
po doświadczeniach wojny polsko-bolszewickiej, Polska obawiała się
szczególnie258.
Wydaje się jednak, że spośród tych obszarów zdecydowanie naj-
większe zainteresowanie organów polskiego wywiadu wzbudzała
Ukraina, traktowana jako ogromny garnizon Armii Czerwonej, spi-
chlerz zbożowy i surowcowy całego Związku Sowieckiego oraz teren,
którego znaczenie gospodarcze ciągle rosło, głównie w związku z roz-
budową na tym obszarze przemysłu ciężkiego oraz energetycznego259.

nografia...; Cz. K. Grzelak, Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę

w 1939 roku, Warszawa 1998.
256
Następnie „specjalnych okręgów wojskowych” – zob. choćby: Краснознамен-
ный Киевский. Очерки истории Краснознаменного Киевского Военного Округа
(1919–1988). Издание 3-е...; Р. С. Иринархов, op. cit.
257
Na temat historii tego okręgu zob. np. Ордена Ленина Московский Военный
Округ. Издание 2-е, исправленное и дополненное, коллективная работа, Моск-
ва 1977.
258
O wpływie kawalerii Armii Czerwonej na organizację kawalerii Wojska Pol-
skiego zob. choćby: W. Kucharski, op. cit.; A. Smoliński, Organizacja kawalerii samo-
dzielnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1921–1929...; idem, Organizacja kawale-
rii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1930–1939...; idem, Kawaleria polska bez
Marszałka. Zmiany organizacyjne w przededniu drugiej wojny światowej, [w:] Polska
bez Marszałka. Dylematy piłsudczyków po 1935 roku, pod red. M. Wołosa, K. Kani,
Toruń 2008.
259
Zob. np.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1733. Instrukcja Refe-
ratu A. Oddziału II Sztabu Generalnego WP nr 9252/II.Inf.II z 8 XI 1921 r.; R. To-
rzecki, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, Kraków 1989; R. Potocki,
Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lu-
blin 2003; A. Smoliński, Sytuacja wojskowa, ekonomiczna i społeczna na sowieckiej
Ukrainie w latach 1921–1939 w ocenach Oddziału II polskiego Sztabu Głównego...;
idem, Sowiecka Ukraina w ocenach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego –
430 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Ponadto, przede wszystkim na początku lat dwudziestych, połu-

dniowo-zachodnia Ukraina była postrzegana przez polskie naczelne
władze wojskowe jako dogodny obszar koncentracyjny dla silnego
zgrupowania rezerw Armii Czerwonej, mogących stanowić poważ-
ne wzmocnienie lewego skrzydła sowieckiego frontu przeciwpolskie-
go. Nie bez znaczenia był także fakt, że to właśnie z Ukrainy mogło
wyjść niezmiernie groźne dla Polski uderzenie, które poza innymi
skutkami groziłoby też odcięciem Rzeczypospolitej i Wojska Pol-
skiego od sojusznika rumuńskiego oraz od dostaw wojennych na-
pływających do Polski z Zachodu w razie jej ewentualnego konflik-
tu z Niemcami260.
Największą rolę w polskich działaniach wywiadowczych skiero-
wanych w okresie międzywojennym przeciw Związkowi Sowieckie-
mu odgrywał wywiad wojskowy organizowany przez Oddział II Szta-
bu Głównego261. Podobnie istotne znaczenie miał on mieć też w razie
wybuchu konfliktu zbrojnego, przy czym niezwykle ważne, przynaj-
mniej w początkowym jego okresie, miały być także wcześniejsze,
zdobyte w czasie pokoju, informacje262.
Bardzo ciekawe i wartościowe wiadomości dotyczące stanu Ar-
mii Czerwonej, w tym również tych jej formacji, które stacjonowały

lata 1921–1939...; idem, Sowiecka Ukraina z lat 1921–1939 w dokumentach Oddziału II

Sztabu Głównego Wojska Polskiego oraz próba oceny wartości poznawczej tych akt...
260
Zob. choćby: AAN, Attaché Wojskowi RP 1918–1939. A/II/154. Rosja. Refe-
rat informacyjny z dnia 15 II 1921 r. – Biuro Ewidencyjne Oddziału II Sztabu Gene-
ralnego NDWP nr Ew./57478/II; P. Starzeński, Trzy lata z Beckiem, Warszawa 1991;
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1: Kampania wrześniowa 1939. Część
pierwsza. Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną, Londyn 1951; Wojna
obronna Polski 1939, pod red. E. Kozłowskiego, Warszawa 1979; P. Stawecki, Polityka
wojskowa Polski 1921–1926, Warszawa 1981; R. Szubański, op. cit.
261
Na temat dziejów tej instytucji zob. np.: B. Woszczyński, Ministerstwo Spraw
Wojskowych 1918–1921. Zarys organizacji i działalności, Warszawa 1972; T. Böhm,
Z dziejów naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Organizacja i kompeten-
cje Ministerstwa Spraw Wojskowych w latach 1918–1939, Warszawa 1994; Sztab Ge-
neralny (Główny) Wojska Polskiego 1918–2003, pod red. T. Paneckiego, F. Puchała,
J. Szostaka, Warszawa 2003; T. Kmiecik, Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego
w latach 1918–1939, Słupsk 2005; L. Wyszczelski, Ministerstwo Spraw Wojskowych
(1918–1939), Warszawa 2010.
262
Szerzej zob. chociażby K. Banach, Zasady i metoda pracy Oddziału II Sztabu,
Warszawa 1938 – reprint z przedmową A. Wszędyrównego, M. Wodejko – Warsza-
wa 2009.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 431

nad granicą z Rzecząpospolitą Polską263, zbierano, stosując wszelkie

możliwe metody264. Oprócz, co jest oczywiste, klasycznego wywiadu
agenturalnego, pilnie śledzono też prasę ukazującą się w sowieckiej
Rosji265 oraz w krajach z nią graniczących, a także wykorzystywano
każdą informację uzyskaną przygodnie od przypadkowych, w więk-
szości nieświadomych, informatorów oraz od uciekinierów266.
Ponadto cennym źródłem informacji, podobnie jak w przypad-
ku wywiadów wojskowych innych państw, byli także polscy attaché
wojskowi267, urzędujący najpierw przy Poselstwie Polskim, a następ-
nie przy Ambasadzie Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie268, oraz
263
Dotyczyło to również sowieckich formacji granicznych – zob. P. Skubisz, Woj-
ska Pograniczne ZSRS na odcinku z Polską w świetle materiałów wywiadu II Rzeczy-
pospolitej (1921–1939). Struktura i dyslokacja. Działalność wywiadowcza. Regulamin
służby, Szczecin 2010.
264
W okresie międzywojennym tzw. płytki wywiad na ZSRS prowadził także
Korpus Ochrony Pogranicza. Poza tym pełnił on również funkcje kontrwywiadow-
cze – szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także: Polskie formacje
graniczne. Straż graniczna 1918–1939. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł, t. 1,
wyb. i oprac. B. Polak, Koszalin 1999; O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogra-
nicza 1924–1939. Wybór dokumentów, wyb. i oprac. M. Jabłonowski, W. Janowski,
B. Polak, J. Prochwicz, Warszawa–Pułtusk 2001; Instrukcja służby Korpusu Ochrony
Pogranicza, wstęp i oprac. P. Skubisz, Warszawa 2010.
265
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2979. Raport praso-
wy nr 10 za czas od 1 XI 1929 r. do 15 I 1930 r.; AAN, Instytucje Wojskowe 1918–
–1939, 296/I/82. Informacyjny raport prasowy nr 14/30 za czas od dnia 6 IV do
12 IV 1930 r. – Moskwa 12 IV 1930 r.
266
Zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1852. Załącznik nr 32 do mel-
dunku wywiadowczego nr 6/33 – Ekspozytura nr 5 Oddziału II Sztabu Głównego
l. dz. 1805/II.T.O./33, Lwów 30 VI 1933 r.
267
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.81. Instrukcja ogólna
dla attaché wojskowych przy przedstawicielstwach dyplomatycznych Rzeczypospo-
litej Polskiej, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, Sztab Generalny, Warszawa
1920; M. Leczyk, Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1939, Białystok 1997;
P. Stawecki, Attaché wojskowi Drugiej Rzeczypospolitej, „Przegląd Historyczno-Woj-
skowy” (Warszawa) 2004, R. 5 (56), nr 2 (202).
268
Szerzej na temat dziejów tej placówki zob. M. Kruszyński, Ambasada RP
w Moskwie 1921–1939, Warszawa 2010. Szczególnie cenne były informacje oraz ra-
porty przesyłane z Moskwy do Warszawy przez attaché wojskowego w Moskwie,
ppłk. Sztabu Generalnego Jana Kowalewskiego, który służbę tę pełnił w latach 1928–
–1932. Wiele bardzo cennych wiadomości zdobywał on dzięki bardzo dobrym sto-
sunkom z attaché wojskowymi innych państw, którzy wraz z nim pełnili wówczas
służbę w Moskwie. Realizację tego zadania ułatwiało mu to, że niegdyś służył w ar-
mii carskiej, co powodowało, że bardzo dobrze znał realia rosyjskie i był w stanie
zrozumieć oraz prawidłowo zinterpretować procesy, jakie zachodziły w ZSRS. Po-
nadto był to oficer o dużej kulturze osobistej, który poza językiem rosyjskim znał
432 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

pracownicy Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Ki-

jowie269. Wydaje się, że mniejsze było w tej kwestii znaczenie Konsu-
latu (Generalnego) Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie270.
Podobne dane zbierali również oficerowie i pracownicy innych
polskich placówek dyplomatycznych akredytowanych w pozostałych
krajach europejskich, jak choćby na Łotwie (Ryga)271, w Estonii (Tal-
lin)272, Finlandii (Helsingfors)273, Turcji (Ankara) i wielu innych.
Ponadto, szczególnie w latach dwudziestych, wymieniano infor-
macje z organami wywiadu wojskowego sojuszników oraz ich atta-
ché wojskowymi, a także z przedstawicielami innych państw, które
miały w Związku Sowieckim własne placówki dyplomatyczne. Nale-

także francuski, niemiecki, angielski oraz rumuński. Te dwa ostatnie tylko „w mo-
wie”. Umiejętności te w niebagatelny sposób ułatwiały mu natomiast nawiązywa-
nie pożytecznych, z punktu widzenia potrzeb jego służby, kontaktów osobistych –
szerzej zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3000. Sprawozdanie
Attaché Wojskowego przy Poselstwie Polskim w Moskwie za 1932 r.; AAN, Instytu-
cje Wojskowe 1918–1939, 296/I/82. Raport Attaché Militaire de Pologne a Moscou –
25 XI 1930 r. Ponadto zob. również ibidem, 296/I/82. Karta kwalifikacyjna por. Jana
Kowalewskiego dla Komisji Kwalifikacyjnej.
269
Zob. choćby: T. Joniec, Polska służba konsularna 1918–1995, Warszawa 1996;
W. Skóra, Współdziałanie służby konsularnej II Rzeczypospolitej z wywiadem wojsko-
wym, „Dzieje Najnowsze. Separatum” (Warszawa) 2004, R. 35, t. 1; idem, Współ-
praca polskiego wywiadu z placówkami Ministerstwa Spraw Zagranicznych (1921–
–1923), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2005, R. 6 (57), nr 1 (206); A. Pepłoń-
ski, Wywiad a dyplomacja II Rzeczypospolitej, Toruń 2005; A. Wasilewski, Polska
służba konsularna 1918–1939 (akty prawne, organizacja, działalność), Toruń 2004;
R. Majzner, Wywiadowcze aspekty działalności attachatów wojskowych II Rzeczypo-
spolitej 1919–1939. Zarys problematyki, „Częstochowskie Teki Historyczne” (Często-
chowa) 2010, t. 1.
270
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury,
zob. także: J. Książek, Historia Konsulatu Generalnego RP w Charkowie – fakty, reflek-
sje, skojarzenia, [w:] Polska dyplomacja na Wschodzie w XX–początkach XXI wieku,
pod red. H. Strońskiego, G. Seroczyńskiego, Olsztyn–Charków 2010.
271
Zob. choćby: AAN, Attaché Wojskowi RP 1918–1939, A/II/88. Meldunek At-
taché Wojskowego w Rydze nr 418 z 9 III 1922 r.; Ē. Jēkabsons, Latvijas un Polijas mi-
litaro izlūkdienestu sadarbiba 1919–1939 gada, [w:] Polski wywiad wojskowy 1918–
–1945, pod red. P. Kołakowskiego, A. Pepłońskiego, Toruń 2006.
272
Zob. choćby AAN, Attaché Wojskowi RP 1918–1939, A/II/89/2. Meldunek
Delegata NDWP w Estonii nr 225 z 23 III 1921 r.
273
Zob. choćby: ibidem, A/II/88. Meldunek Attaché Wojskowego Poselstwa Pol-
skiego w Helsingforsie nr 1418 z 10 I 1921 r.; ibidem, A/II/89. Raport wojskowo-
-informacyjny fińskiego Sztabu Generalnego za czas od 1 XII do 15 XII 1921 r.; ibi-
dem, Raport Attaché Wojskowego przy Poselstwie Polskim w Helsingforsie nr 1811
z 8 VII 1921 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 433

żały do nich choćby Rumunia274, Estonia275, Łotwa276, Finlandia277,

Turcja, Japonia278, USA279, Włochy280 oraz Francja, choć wiadomości

274
Zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2912. Annales a la
conference Deuxiemes Bureaux des Etats Majors Generaux Roumain et Polonais
a Varsovie – 1926. Ponadto szerzej na temat polsko-rumuńskiej współpracy wojsko-
wej zob. np.: Materiały do dziejów sojuszu polsko-rumuńskiego w latach 1921–1931,
wstęp i oprac. H. Bułhak, „Studia Historyczne” 1973, nr 3; idem, Początki sojuszu
polsko-rumuńskiego i przebieg rokowań o konwencję wojskową w latach 1919–1921,
„Dzieje Najnowsze” 1973, nr 3; M. Leczyk, Z dziejów polsko-rumuńskiego sojuszu
wojskowego 1926–1932, „Dzieje Najnowsze” 1994, nr 3; H. Walczak, Sojusz z Rumu-
nią w polskiej polityce zagranicznej w latach 1918–1931, Szczecin 2008.
275
Zob. m.in.: P. Łossowski, Stosunki polsko-estońskie 1918–1939, Gdańsk 1992;
R. Pullat, Od Wersalu do Westerplatte. Stosunki estońsko-polskie w okresie międzywojen-
nym, Kraków 2003. Ponadto zob. także A. Skrzypek, Związek Bałtycki. Litwa, Łotwa,
Estonia i Finlandia w polityce Polski i ZSRR w latach 1919–1925, Warszawa 1972.
276
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3159. Meldunek At-
taché Wojskowego przy Poselstwie Rzeczypospolitej w Rydze ppłk. dypl. Andrzeja
Liebicha l. dz. 10/tj.36 z dnia 13 I 1936 r.; ibidem, Meldunek Attaché Wojskowego
przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Rydze mjr. dypl. Feliksa Brzeskwińskie-
go l. dz. 307/tjn.36 z 24 X 1936 r.; AAN, Attaché Wojskowi RP 1918–1939, A/II/88.
Meldunek Attaché Wojskowego w Rydze nr 297 z 18 II 1922 r.; Ē. Jēkabsons, Zarys
współpracy łotewskiego i polskiego wywiadu wojskowego 1919–1939, „Studia i Ma-
teriały do Historii Wojskowości” (Białystok) 2007, t. 44. O kształcie ówczesnych
stosunków polsko-łotewskich szerzej zob.: A. Skrzypek, Zagadnienie polsko-łotew-
skiej konwencji wojskowej 1919–1925, „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich”
1970, t. 6; idem, Związek Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce Polski
i ZSRR...; idem, Stosunki polsko-łotewskie 1918–1939, Gdańsk 1997.
277
Zob. choćby: AAN, Attaché Wojskowi RP 1918–1939, A/II/89. Raport woj-
skowo-informacyjny fińskiego Sztabu Generalnego za czas od 1 do 15 XII 1921 r.;
ibidem, Dyslokacja armii sowieckiej wg danych fińskiego Sztabu Generalnego zebra-
nych do dnia 20 VI 1921 r. Ponadto szerzej na temat polsko-fińskiej współpracy wy-
wiadowczej zob. J. Czechowski, Przesłanki współpracy wywiadów Polski i Finlandii
w latach 1918–1939, [w:] Polski wywiad wojskowy 1918–1945...
278
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3159. Meldunek Atta-
ché Wojskowego przy Ambasadzie Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie ppłk. dypl.
Konstantego Zaborowskiego nr 497/tjn. z 10 XI 1936 r.; W. Jędrzejewicz, op. cit.; Hi-
storia dyplomacji polskiej, t. 4: 1918–1939, pod red. P. Łossowskiego, Warszawa 1955;
E. Pałasz-Rutkowska, A. T. Romer, Historia stosunków polsko-japońskich 1904–1945,
Warszawa 1996.
279
Zob. np. J. Smoliński, Polsko-amerykańskie stosunki wojskowe 1776–1945,
Warszawa 2004.
280
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3159. Meldunek Atta-
ché Wojskowego przy Ambasadzie Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie ppłk. dypl.
Konstantego Zaborowskiego l. dz. 44.tj. z 28 I 1936 r.; ibidem, Pismo Samodzielne-
go Referatu „Rosja” l. dz. 11 408/II.Ros. z 23 V 1936 r.; M. Romeyko, Ze wspomnień
434 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

płynące z tego ostatniego źródła nie zawsze satysfakcjonowały stronę

polską – zwłaszcza w latach trzydziestych281.
Warto również wspomnieć o licznych zapytaniach i prośbach o in-
formacje, jakie w latach 1936–1937 pod adresem polskiego Oddzia-
łu II kierowały organy brytyjskiego wywiadu wojskowego282. Ponad-
to, pomimo nie najlepszych w okresie międzywojennym stosunków
politycznych między Polską i Republiką Czechosłowacką oraz mimo
braku szerszych kontaktów wojskowych283, także dzięki okazjonal-
nej współpracy z wywiadem tego kraju Oddział II Sztabu Głównego
zdobywał informacje, dotyczące jednak przede wszystkim problema-
tyki niemieckiej. Część z nich, jak choćby kwestie współpracy woj-
skowej Niemiec i ZSRS, dostarczały również pewnych danych na te-
mat potencjału wojskowego naszego wschodniego sąsiada284.
Natomiast w przypadku Oddziału II Sztabu Generalnego armii li-
tewskiej, wskutek bardzo późnego powtórnego nawiązania w mia-
rę normalnych stosunków dyplomatycznych, wymiana informacji
wywiadowczych dotyczących Armii Czerwonej oraz ZSRS nie miała

attaché wojskowego, „Wojskowy Przegląd Historyczny” (Warszawa) 1959, nr 4; idem,

Wspomnienia o Wieniawie i o rzymskich czasach, Warszawa 1990.
281
Zob.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3142. Russie Sovietique Ca-
valerie – dokument niedatowany, najprawdopodobniej jednak powstały około 1936 r.;
AAN, Attaché Wojskowi RP 1918–1939, A/II/89/2. Informacje uzyskane w marcu
1921 r. od mjr. Bonne’a, francuskiego Attaché Wojskowego w Rewlu; J. Ciałowicz,
Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921–1939, Warszawa 1970; H. Bułhak, Polska–
–Francja: z dziejów sojuszu 1933–1936, Warszawa 2000.
282
Fakty te zdają się świadczyć o tym, że brytyjska Intelligence Service docenia-
ła wartość informacji zgromadzonych w tym czasie przez polski wywiad wojsko-
wy. Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3173. Pytania Anglików
dotyczące Armii Czerwonej oraz Wehrmachtu; ibidem, Pytania Oddziału II Sztabu
Głównego do brytyjskiej Intelligence Service w kwestii Armii Czerwonej.
283
Zob. np.: ibidem, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2143. Komunikat in-
formacyjny z dnia 1 XI 1923 r. – Oddział II Sztabu Gen. MSWojsk. nr 22 105/II.Inf./
/II.Og., Warszawa 12 XI 1923 r.; A. Szklarska-Lohmannowa, Polsko-czechosłowac-
kie stosunki dyplomatyczne w latach 1918–1925, Wrocław 1967; H. Bułhak, Z dzie-
jów stosunków wojskowych polsko-czechosłowackich w latach 1921–1927, „Studia do
Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” (Warszawa) 1969, t. 5; idem, Z dziejów stosun-
ków wojskowych polsko-czechosłowackich w latach 1927–1936, „Studia do Dziejów
ZSRR i Europy Środkowej” (Warszawa) 1975, t. 9; P. Stawecki, Polityka wojskowa
Polski 1921–1926...
284
Zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3410. Niemiecki obóz
doświadczalny „Tomka” w Rosji 1928 r. – załącznik do l. dz. 7120/Tjn.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 435

praktycznie żadnego znaczenia285. Poza tym stronę polską niepokoiły

też pewne fakty świadczące o współpracy Litwy z wrogimi Rzeczypo-
spolitej Sowietami oraz Niemcami286.
Warto zauważyć, że w latach dwudziestych w kwestiach wojsko-
wych strona polska z reguły dysponowała pełniejszymi i rzetelniej-
szymi informacjami na temat Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwo-
nej, w tym także jej kawalerii, niż wywiady innych wymienionych
wyżej państw. Między innymi był to efekt prawidłowej analizy i bar-
dzo dobrego opracowywania zdobywanych wiadomości przez odpo-
wiednie komórki warszawskiej centrali Oddziału II. Dowodem na
to mogą być choćby dokładne i stale uaktualniane informacje do-
tyczące ordre de bataille (O. de B.) oraz dyslokacji, a nawet liczeb-
ności i obsady personalnej287 wielkich jednostek i oddziałów bro-
ni głównych288 Armii Czerwonej, jakie polskie organy wywiadowcze
sporządzały przez całe lata dwudzieste289. Aby przekonać się o z re-
guły bardzo wysokiej wartości tych danych wywiadowczych, wystar-

285
Zob. choćby: L. Mitkiewicz, Wspomnienia kowieńskie 1938–1939, Warszawa
1990; P. Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918–1920, Warszawa 1996.
286
Szerzej o tych kwestiach zob. chociażby T. Gajownik, Tajny front niewypowie-
dzianej wojny. Działalność polskiego wywiadu wojskowego na Litwie w latach 1921–
–1939, Warszawa 2010.
287
Zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3169. Siły zbrojne ZSRR. Ob-
sada personalna – skorowidz alfabetyczny. Stan na dzień 1 V 1936 r. – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9694/II.R.T.O., Warszawa 21 V 1936 r.
288
Poza najbardziej interesującą nas kawalerią, do broni głównych należały tak-
że piechota oraz artyleria. Dopiero gwałtowny rozwój i usamodzielnienie się broni
pancernej i lotnictwa przyniosły zmiany w kształcie tego starego, sięgającego jeszcze
epoki nowożytnej podziału.
289
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3028. I Кавале-
рийский Полк Красного Козачества – октябрь 1930 г.; ibidem, Dane wojskowe
o ZSSR. Zeszyt 16. Dyslokacja pokojowa armii. Część 1. Dyslokacja wielkich jed-
nostek i obozy letnie, Oddział II Sztabu Generalnego L. 5748/II.Inf.Ros.T.O., War-
szawa 1 I 1928 r.; ibidem, Dane wojskowe o ZSSR. Zeszyt 16. Dyslokacja pokojo-
wa armii. Część 4. Dyslokacja organów służb. Składy wojskowe, Oddział II Sztabu
Generalnego L. 6632/II.Inf.Ros.T.O., Warszawa 3 III 1928 r.; РГВА (ЦХИДК), II От-
дел Генерального Штаба Войска Польского, 308.3.81. Meldunek Placówki 05 L.
44/3 z 8 V 1924 r.; ibidem, 308.4.28. Meldunek Oddziału II Sztabu Generalnego
z 21 III 1922 r.; ibidem, 308.4.41. Pismo Attaché Wojskowego przy Poselstwie RP
w Tokio L. 27/25 z 30 VI 1925 r.; ibidem, Дислокация Красной Армии по данным
до 1 VII 1924 г.
436 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

czy porównać je z dokumentami wytworzonymi w tym okresie przez

centralne instytucje ówczesnej Armii Czerwonej290.
Pilnie śledzono też i odnotowywano wszelkie zmiany organiza-
cyjne związane z modernizacją i rozbudową Armii Czerwonej oraz
obserwowano poprawę stanu jej wyszkolenia, głównie kadry do-
wódczej, jaka następowała w latach trzydziestych291.
Poziom dokładności i szczegółowości tych informacji uległ znacz-
nemu pogorszeniu około 1933 r. Dotyczyło to jednak przede wszyst-
kim nowych, dopiero tworzonych, formacji Armii Czerwonej. Z dru-
giej strony należy pamiętać, że w przeważającej części były to oddziały
i wielkie jednostki broni szybkich – pancerne i zmechanizowane oraz
lotnictwo. Mimo to polski wywiad wojskowy nadal bardzo często
zdobywał wartościowsze i rzetelniejsze informacje niż wiele wywia-
dów znacznie silniejszych i bogatszych państw ówczesnej Europy
oraz świata292.

290
Zob. chociażby: РГВА, Штаб РККА. Секретариаты, 7.1.75. Дислокация по-
левых войск РККА по данным на 10 XII 1921 г.; ibidem, 7.1.235. Краткая дис-
локация стрелковых и кавалерийских войск РККА на 1 I 1923 г.; ibidem, Штаб
РККА. Оперативное Управление. 7.2.18. Справка – перечень дивизий и отде-
льных бригад РККА по состоянию на 1 IX 1921 г.; ibidem, Штаб РККА. Орга-
низационное Управление. 7.6.113. Телеграмма Организационного Управления
Штаба РККА № 123 954 за 21 IX 1921 г.; ibidem, Доклад – справка Начальника
II Отделения Штаба РККА от 5 X 1921 г.; ibidem, 7.6.121. Протокол № 1 заседа-
ния 2-ой Комисии Сьезда Командующих Округами от 5 II 1922 г.
291
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3061. Dane wojskowe
o ZSSR. Manewry sowieckie w 1931 r. – Oddział II Sztabu Głównego L. 5851/II.tjn.
Ros., Warszawa lipiec 1932 r. Ponadto zob. choćby: ibidem, 303.4.3010. Meldunek
Attaché Wojskowego przy Poselstwie Polskim w Moskwie L. 806/tj. z 14 X 1930 r.;
ibidem, 303.4.3230. Manewry sowieckie 1937 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz.
21 096/II.R.T.O z (?) marca 1939 r.; К. А. Мерецков, На службе народу. Страницы
воспоминаний, Москва 1969; А. М. Василевский, Дело всей жизни, Москва 1974.
Ponadto zob. także 50 лет вооружённых сил СССР, коллегиальная работа, Моск-
ва 1968; Historia sztuki wojennej do roku 1939...
292
Pewnym, choć nieco pośrednim, dowodem potwierdzającym taką tezę może
być fakt, że z danych wywiadowczych zgromadzonych przez Oddział II polskiego
Sztabu Głównego w 1940 i 1941 r. korzystali także Niemcy przygotowujący się do
realizacji planu „Barbarossa”, czyli do napaści na ZSRS – zob. choćby CAW, Od-
dział II Sztabu Głównego, 303.4.3200. Die Wehrmacht Sowjet-Russlands Kriegsor-
ganisation der grossen Einheiten (Heft I bis IV). September 1937 – Übersetzung aus
dem Polnischen – Kriegsarchiv-Zweigstelle Danzig. Ponadto pewne ślady wykorzy-
stania tych informacji widoczne są także w pracy F. Halder, Dziennik wojenny. Co-
dzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych 1939–1942, t. 2: Od planów
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 437

Warto też zauważyć, że w przypadku Robotniczo-Chłopskiej Ar-

mii Czerwonej przez cały okres międzywojenny obserwowano i ana-
lizowano praktycznie wszystko – od rozmieszczenia i ruchu wojsk
począwszy, przez zmiany w uzbrojeniu i organizacji zachodzące w Ar-
mii Czerwonej, a na poziomie wyżywienia i stanie zdrowotnym oraz
higienie „krasnoarmiejców” skończywszy. Jednocześnie nie mniejszą
wagę przywiązywano do obserwacji przemysłu wojennego293, rozpo-
znania ogólnego potencjału gospodarczego294, komunikacji, rolnic-
twa i hodowli oraz kwestii społecznych i politycznych, a także szere-
gu innych zagadnień, jakie mogły interesować analityków Oddziału II
Sztabu Głównego295. W przypadku rolnictwa, poza ogólnymi proble-
mami dotyczącymi produkcji żywności dla ludzi i paszy dla zwierząt
oraz ich spożycia, stronę polską zajmowały też zagadnienia związane
z pogłowiem i stanem zdrowotnym koni, które oprócz pracy w sekto-
rze cywilnym w razie potrzeby mogłyby zostać przeznaczone do służ-
by w Armii Czerwonej, w tym również w jej kawalerii – zarówno pod

inwazji na Anglię do początków kampanii na Wschodzie (1.7.1940–21.6.1941), tłum.

W. Kozaczuk, Warszawa 1973.
293
Zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2047. Dokument
w języku rosyjskim w posiadaniu Oddziału II Sztabu Głównego dotyczący stanu prze-
mysłu wojennego Związku Sowieckiego – bez datacji – najprawdopodobniej z 1932 r.;
ibidem, 303.4.2467. Charakterystyka techniczna przemysłu ciężkiego i maszynowe-
go w ZSRR za II półrocze 1938 r. – Oddział II Sztabu Głównego, Warszawa 1939;
A. Smoliński, Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona oraz sowiecki przemysł wojenny
z lat 1921–1939 w dokumentach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego...
294
Szerzej na temat tworzenia podstaw i rozbudowy sowieckiego przemysłu wo-
jennego oraz ciężkiego, maszynowego i surowcowego, poza częścią wcześniej cy-
towanej literatury, zob. także: Советское военно-промышленное производство
(1918–1926), том второй, коллегиалная работа под ред. В. А. Золотарева, Мос-
ква 2005; G. Szygalin, Gospodarka ZSRR w czasie Wielkiej Wojny Narodowej, War-
szawa 1962.
295
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.104. Komunikat in-
formacyjny. Tom IV z dnia 1 II 1925 r. – Oddział II Sztabu Generalnego MSWojsk.
nr 2610/II.Inf.O. z 10 II 1925 r.; ibidem, 303.4.1728. Meldunek informacyjny nr 3
Ekspozytury nr V Oddziału II Sztabu Głównego L. 389/Tj./28, Lwów 13 V 1928 r.;
ibidem, 303.4.1782. Строевая ведомость 7 Самарской имени Английского Про-
летариата Кавалерийской Дивизии по состоянию на 1 января 1927 г.; ibidem,
Строевая ведомость частей 1 Кавалерийской Червоного Козачества Дивизии по
состоянию на 1 октября 1927 г.; ibidem, Personalia 1 Korpusu Czerwonego Kozac-
twa; ibidem, 303.4.1828. Meldunek informacyjny nr 14/31 Ekspozytury nr 5 Od-
działu II Sztabu Głównego L. 2255/tj./31, Lwów 15 X 1931 r.; ibidem, Meldunek in-
formacyjny nr 17/31 Ekspozytury nr 5 Oddziału II Sztabu Głównego l. 2130/tj.31,
Lwów 12 XI 1931 r.
438 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

wierzch, jak i jako siła pociągowa296. Należy więc podkreślić, że prak-

tycznie przez cały okres międzywojenny najważniejszymi informacja-
mi dla polskich czynników wojskowych i politycznych były dane do-
tyczące szeroko rozumianego sowieckiego potencjału wojskowego.
W połowie lat trzydziestych, obok wielu innych licznych zmian,
do jakich dochodziło wówczas w Armii Czerwonej, zauważono
w Polsce zakończenie procesu reorganizacji wielkich jednostek ka-
walerii297, reorganizację formacji łączności w korpusach i dywizjach
strzelców oraz wzmacnianie uzbrojenia strzeleckiego i wprowadzanie
broni przeciwpancernej298 oraz przeciwlotniczej299 do pułków strzel-

296
Szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także: Rosja sowiec-
ka pod względem społecznym i gospodarczym, t. 1, cz. 2: Polityka w zakresie wymiany
i aprowizacji. Polityka robotnicza Rosji Sowieckiej, pod red. L. Krzywickiego, Toruń–
–Warszawa 1922; A. Smoliński, Sytuacja wojskowa, ekonomiczna i społeczna na so-
wieckiej Ukrainie w latach 1921–1939 w ocenach Oddziału II polskiego Sztabu Głów-
nego...; idem, Sowiecka Ukraina w ocenach Oddziału II polskiego Sztabu Głównego
Wojska Polskiego – lata 1921–1939...; idem, Sowiecka Ukraina z lat 1921–1939 w do-
kumentach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego oraz próba oceny wartości
poznawczej tych akt...; idem, Raport Attaché Wojskowego przy Ambasadzie RP w Mo-
skwie ppłk. dypl. Konstantego Zaborowskiego z podróży po ZSRS odbytej latem 1936 r.,
[w:] Polska dyplomacja na Wschodzie w XX–początkach XXI wieku...; idem, Образ
советской деревни летом 1936 г. в докладе военного атташе при Посольстве
Республики Польша в Москве подполковника Генерального Штаба Константи-
на Заборовского, [w:] Поляки в истории российской провинции XIX–XX вв. Диа-
лог цивилизаций, материалы международной научной конференции 18–20 мая
2010 г, Тамбов 2010.
297
Był to zaczęty jeszcze w połowie lat dwudziestych i zakrojony na szeroką ska-
lę proces modernizacji struktury organizacyjnej oraz szkolenia kadr, a także uzbroje-
nia i wyposażenia Armii Czerwonej polegający, między innymi, na przeformowaniu
dotychczasowych sześciopułkowych dywizji na dywizje czteropułkowe oraz na ogra-
niczeniu liczby samodzielnych brygad kawalerii – szerzej na ten temat, obok czę-
ści wcześniej cytowanych źródeł i literatury, zob. także: Реформа в Красной Армии.
Документы и материалы 1923–1928 гг. Книга 1, коллегиальная работа, Моск-
ва 2006, oraz Книга 2, Москва 2006; Советская кавалерия. Военно-историчес-
кий очерк...
298
Szerzej zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3125. Siły
zbrojne ZSRR. Album sprzętu uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA. Tom I –
Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 6700/II.R.T.O., Warszawa 1934; В. Н. Шунков,
Оружие Красной Армии, Минск 1999; А. Б. Широкорад, Эициклопедия отечест-
венной артиллерии, Минск 2000; А. Г. Купцов, Странная история оружия. Ар-
тиллерия: маршалы СССР против России – Адольф Гитлер против Германии,
Москва 2003.
299
Zob. np. Д. Н. Болотин, История советского стрелкового оружия и пат-
ронов, Санкт-Петербург 1995.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 439

ców, a także przeprowadzane w latach trzydziestych próby broni stro-

motorowej, czyli moździerzy300.
Pilnie śledzono również zmiany w O. de B. Armii Czerwonej z po-
działem na poszczególne okręgi wojskowe, wielkie jednostki (korpu-
sy, dywizje i samodzielne brygady) oraz bronie główne, takie jak pie-
chota i kawaleria oraz artyleria, a także na formacje różnych służb,
oddziały i pododdziały wartownicze, konwojowe itd. Kwestie te bu-
dziły szczególne zainteresowanie polskiego wywiadu praktycznie na-
tychmiast od momentu zakończeniu działań wojennych301. Według
informacji zdobytych przez stronę polską w 1933 r. Armia Czerwo-
na, na stopie pokojowej, posiadała wówczas 19 korpusów strzelec-
kich stwierdzonych na pewno, cztery określone jako możliwe oraz
dwa jako wątpliwe. Miało je tworzyć 85 dywizji strzelców, z których
tylko jedną uważano za niepewną. Z formacji tych 26–27 dywizji sta-
nowiły dywizje regularne, 52 terytorialne, a sześć – dywizje mieszane
– terytorialno-regularne302. Widoczny był też, w porównaniu do dnia
1 maja 1931 r., wzrost liczby dywizji terytorialnych i mieszanych.
Według polskich danych w latach 1932–1933 Sowiety sformowały
bowiem 13–14 nowych dywizji strzeleckich.
Ponadto Armia Czerwona posiadała wtedy 19 dywizji kawalerii,
z których część tworzyła cztery korpusy tej broni. Jednocześnie w jej

300
Szerzej zob.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3125. Siły zbrojne
ZSRR. Album sprzętu uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA. Tom I – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 6700/II.R.T.O., Warszawa 1934; А. Б. Широкорад,
Отечественные минометы и реактивная артиллерия. Краткий исторический
очерк, Москва 2000; Ю. Шокарев, Артиллерия, Москва 2001.
301
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.835. Sytuacja wojsko-
wa – analityczne opracowanie Oddziału II Sztabu Głównego z dnia 31 V 1936 r.; ibidem,
303.4.3036. Meldunek Attaché Wojskowego przy Poselstwie Polskim w Moskwie
L. 968/tj. z 25 IX 1931 r.; ibidem, Materiały o ZSRR na konferencję rozbrojeniową
w Genewie w r. 1932 dostarczone przez Wydział III Oddział II Sztabu Głównego;
ibidem, Societe des Nations Genewe 22 septembre 1932. Conference pour la reduc-
tion et la limitation des Armements Commission des Depenses de Defense Nationa-
le. Comite Technique; ibidem, 303.4.3037. Stany liczebne Czerwonej Armii.
302
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2762. System terytorial-
ny w Związku Republik Sowieckich – Oddział II Sztabu Gen. MSWojsk. nr 11679/
/II.Inf.W., Warszawa 15 VII 1924 r.; ibidem, 303.4.2786. Wojskowe przysposobie-
nie mas pracujących w SSSR – Oddział II Sztabu Generalnego MSWojsk. L. 19533/
/II.Inf./W., Warszawa październik 1924 r.; В. Г. Клевцов, Социальные и организа-
ционные проблемы военных реформ 20–30-х годов, [w:] Армия и общество 1900–
–1941 годы. Стати и документы, коллегиальная работа под редакцей В. П. Дмит-
ренко, Москва 1999.
440 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

skład miały też wchodzić trzy samodzielne brygady kawalerii, w tym

jedna, określana jako niepewna. Tak więc w porównaniu do stanu
z dnia 1 maja 1931 r. z 12 do 19 wzrosła liczba dywizji, ale z dziewię-
ciu do dwóch–trzech spadła liczba jej samodzielnych brygad.
Równocześnie według obserwacji polskiego wywiadu widoczny
był również wzrost liczby wielkich jednostek Robotniczo-Chłopskiej
Armii Czerwonej, stacjonujących nad zachodnimi granicami ZSRS,
a więc w pobliżu granicy z Rzecząpospolitą Polską (przede wszyst-
kim) oraz z Rumunią303. W porównaniu do stanu z 1 maja 1931 r.
dnia 15 października 1933 r., według polskich danych, z 20 do 23
wzrosła liczba terytorialnych dywizji strzelców oraz z jednej do trzech
liczba dywizji mieszanych. Wraz z dywizjami regularnymi stanowi-
ło to 38304 dywizji strzelców, z których część tworzyła 11 korpusów
strzeleckich.
Podobne zmiany dotyczyły też wielkich jednostek kawalerii. Dnia
15 października 1933 r. swoje stałe miejsca postoju miało tam dzie-
więć dywizji305 – część z nich tworzyła trzy korpusy kawalerii. Jed-
nocześnie dyslokowano tam jedną samodzielną brygadę tej broni.
W porównaniu do stanu z dnia 1 maja 1931 r. było to więcej o dwie
kolejne dywizje kawalerii.
W wyniku tego, według obliczeń polskiego Oddziału II Sztabu
Głównego, w bezpośredniej bliskości granicy z Rzecząpospolitą Pol-
ską w październiku 1933 r. znajdowało się 11 korpusów strzeleckich
i trzy korpusy kawalerii, które wraz z innymi formacjami obejmo-
wały w sumie 12 regularnych, 23 terytorialne i trzy mieszane dy-
wizje strzelców306 oraz dziewięć dywizji i jedną samodzielną bryga-
dę kawalerii. W przypadku tej ostatniej broni większość jej wielkich
jednostek stacjonowała na Ukrainie. Ich potencjalną wartość bojo-
wą podnosił fakt, że wszystkie dywizje kawalerii oraz strzeleckie roz-
mieszczone na obszarze Ukraińskiego oraz Białoruskiego Okręgów
Wojskowych miały już wtedy w swoim składzie oddziały zmecha-

303
Chodziło tutaj jedynie o tereny Białoruskiego, Ukraińskiego oraz Leningradz-
kiego Okręgów Wojskowych.
304
Dnia 1 V 1931 r. były to 33 dywizje strzelców, z których część tworzyła 11 kor-
pusów strzeleckich.
305
Wszystkie te dywizje stacjonowały w strefie graniczącej z Polską.
306
Kalkulacja ta była zawyżona, z czego strona polska zdała sobie sprawę już
w roku następnym – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1863. Meldunek
Jerzego Krajewskiego nr 724/34 z 13 VI 1934 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 441

nizowane złożone z pododdziałów czołgów i samochodów pancer-

nych307.
Ponadto strona polska odnotowała w tym czasie dalszy postęp
w zakresie mechanizacji Armii Czerwonej, mianowicie rozpoczęcie
motoryzacji kolejnych dwóch dywizji strzelców – 11 Dywizji Strzel-
ców z Leningradzkiego Okręgu Wojskowego i 45 Dywizji Strzelców
z Ukraińskiego Okręgu Wojskowego, które przekształcano w dywi-
zje „zmechanizowane”. Powstawały także kolejne oddziały „zme-
chanizowane” przy wielkich jednostkach strzeleckich i kawalerii308.
W sumie na dzień 1 października 1933 r., według Oddziału II Sztabu
Głównego, Armia Czerwona miała posiadać jedną dywizję „zmecha-
nizowaną”, 6–7 pułków czołgów, 10–11 samodzielnych batalionów
i od 2 do 4 samodzielnych kompanii czołgów oraz około 75 pocią-
gów pancernych309. W formacjach tych, obok innego sprzętu, miały
307
Zob.: ibidem, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1854. Załącznik nr 4 do
meldunku wywiadowczego nr 14/33 Ekspozytury nr 5 Oddziału II Sztabu Głównego
l. dz. 4021/II.T.O./33, Lwów 14 XII 1933 r.; ibidem, 303.4.3038. Siły zbrojne ZSRR.
Czołgi, Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 6130/Inf.Ros., Warszawa 29 VII 1931 r.;
Г. К. Жуков, Воспоминания и размышления, т. 1, Москва 1975; J. Magnuski,
M. Kołomijec, op. cit.; I. Drogowoz, Czerwona nawałnica, t. 1: Marsz ku wojnie, War-
szawa 2000; V. Beshanow, Czerwony Blitzkrieg...
308
Broń pancerna oraz formacje zmechanizowane były pilnie obserwowane
przez stronę polską również w latach następnych. Ich wyniki natomiast, obok efek-
tów rozpoznania dotyczącego stanu niemieckiej broni pancernej, odegrały znaczną
rolę w planowaniu rozwoju Wojska Polskiego, w tym również polskiej broni pan-
cernej, jak chociażby w studiach nad organizacją polskiej „brygady pancerno-mo-
torowej” – zob. np.: Wojna obronna Polski 1939. Relacje i wspomnienia. Franciszek
Skibiński, Materiały i Dokumenty Wojskowego Instytutu Historycznego (obecnie
Wojskowe Biuro Badań Historycznych), sygn. II-2-57; F. Skibiński, Pierwsza Pancer-
na, Warszawa 1979; idem, Wojska pancerne w II wojnie światowej, Warszawa 1982;
S. Maczek, Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918–1945, Londyn 1984;
M. W. Żebrowski, Zarys historii polskiej broni pancernej 1918–1947, Londyn 1971;
T. A. Wysocki, 1. polska Dywizja Pancerna 1938–1947. Geneza i dzieje, Londyn 1989;
J. Majka, 10 Brygada Kawalerii (Zmotoryzowanej) marzec 1937–14 sierpnia 1939 r.,
„Mars. Problematyka i Historia Wojskowości. Studia i Materiały” (Warszawa–Lon-
dyn) 2000, t. 8; idem, Brygada motorowa płk. Maczka. 10. Brygada Kawalerii 1937–
–1939, Rzeszów 2004.
309
Zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3233. ibidem, Broń
pancerna w wojsku rosyjskim. Opracowano na podstawie materiałów Oddziału II
Sztabu Głównego i studiów własnych – Dowództwo Broni Pancernych MSWojsk.
l. dz. 3243/Tj.Ćwicz.Reg., 39, Warszawa czerwiec 1939 r. Szerzej na temat liczebno-
ści i organizacji ówczesnych sowieckich pociągów pancernych, obok części wcześniej
cytowanych źródeł i literatury, zob. chociażby: И. Г. Дроговоз, Крепости на коле-
сах. История бронероездов, Минск 2002; M. Kołomyjec, Sowieckie pociągi pancer-
442 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

już wówczas znajdować się 3693 czołgi. Odnotowano też wprowa-

dzenie do jej uzbrojenia nowych typów pojazdów pancernych – czoł-
gów i samochodów pancernych310.
Podobnie było także z lotnictwem, które poza organizacją no-
wych jednostek w latach trzydziestych otrzymało również, o czym
wiedział polski wywiad, wiele nowych samolotów – różnych typów
i różnego przeznaczenia311. Trzeba pamiętać, że zadanie części z nich

ne, t. 1: 1930–1941, Warszawa 2006; М. В. Коломиец, Бронепоезда Великой Оте-

чественной. «Сухопутные броненосцы» Красной Армии, Москва 2010.
310
W końcu lat trzydziestych strona polska dość dobrze orientowała się w cha-
rakterystykach taktycznych i właściwościach technicznych większości typów ów-
czesnych sowieckich pojazdów pancernych – zob. choćby: CAW, Oddział II Szta-
bu Głównego, 303.4.3062. Наставление механиризованных и моторизованных
войск РККА. Танк БТ. Материальная часть, вождение, уход, Правление Меха-
низации и Моторизации РККА, Москва 1932 – fotokopia kompletnej instrukcji
zdobytej przez Oddział II Sztabu Głównego w połowie lat trzydziestych; ibidem,
303.4.3125. Siły zbrojne ZSRR. Album sprzętu uzbrojenia i wyposażenia techniczne-
go RKKA. Tom I – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 6700/II.R.T.O., Warszawa 1934;
ibidem, 303.4.3233. Broń pancerna w wojsku rosyjskim. Opracowano na podstawie
materiałów Oddziału II Sztabu Głównego i studiów własnych – Dowództwo Broni
Pancernych MSWojsk. l. dz. 3243/Tj.Ćwicz.Reg., 39, Warszawa czerwiec 1939 r. Na
temat ówczesnego sprzętu pancernego Armii Czerwonej oraz jego produkcji i rozwo-
ju zob. także choćby: В. С. Вознюк, П. Н. Шапов, op. cit.; М. Свирин, А. Бескур-
ников, op. cit.; А. В. Карпенко, op. cit.; V. P. Panow, J. Solorz, op. cit.; Без тайны
и секретов. Очерк 60-летней истории танкового конструкторского бюро на
Кировском Заводе в Санкт-Петербурге...; А. Г. Солянкин, М. В. Павлов, И. В. Пав-
лов, И. Г. Желтов, op. cit.; С. А. Костюченко, op. cit.; M. Kolometz, Sowieckie sa-
mochody pancerne, vol. 1: BA-27, BAI, BA-3, BA-6, BA-10, BA-11...; idem, Sowieckie
samochody pancerne, vol. 2...; М. Н. Свирин, Броня крепка. История советского
танка 1919–1937…; idem, Броневой щит Сталина. История советского тан-
ка 1937–1943...
311
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3125. Siły zbrojne
ZSRR. Album sprzętu uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA. Tom I – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 6700/II.R.T.O., Warszawa 1934; ibidem, 303.4.3188.
Siły zbrojne ZSRR. Organizacja wojenna wielkich jednostek. Zeszyt 5. Organizacja
wojenna wielkich jednostek lotnictwa – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 11610/II.
R.T.O., Warszawa wrzesień 1937 r.; ibidem, I.330.4.3213. Zestawienie zmian O. de B.
i dyslokacji RKKA za okres od 1 VII 1937 do 1 VI 1938 r. – załącznik nr 1 do Komu-
nikatu wojskowego nr 1. Szerzej na temat ówczesnego, sowieckiego sprzętu lotnicze-
go oraz jego bazy produkcyjnej zob. choćby: T. J. Kowalski, Samolot myśliwski I-16,
Warszawa 1977; idem, Samolot myśliwski I-153, Warszawa 1983; K. Cieślak, Samolot
bombowy SB-2, Warszawa 1980; B. Kempski, Samolot szkolno-treningowy UT-2, War-
szawa 1986; idem, Samolot bombowy DB-3/IŁ-4, Warszawa 2006; M. A. Maslov, Polikar-
pow R-5/R-Z, Warszawa 2004; idem, Polikarpow I-153, Warszawa 2005; М. Ю. Му-
хин, Авиа-промышленность СССР в 1921–1941 годах, Москва 2006.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 443

stanowiło bezpośrednie współdziałanie z wielkimi, operacyjnymi

formacjami „czerwonej konnicy”.
Jak już podkreślano, najpełniejsze oraz jednocześnie najbardziej
wiarygodne informacje na temat stanu i dyslokacji Robotniczo-
-Chłopskiej Armii Czerwonej, jakie zdobyła strona polska, dotyczyły
Ukraińskiego i Białoruskiego Okręgów Wojskowych.
Aspektem życia gospodarczego ZSRS, którym interesował się
głównie polski Oddział II Sztabu Głównego w latach trzydziestych,
było tempo wzrostu sowieckiego potencjału wojskowego, dlatego
też pilnie śledzono rozwój przemysłu wojennego312. Już na począt-
ku tego okresu, a więc w momencie gdy w ZSRS kończyła się pierw-
sza i rozpoczynała druga pięciolatka, strona polska rozpoznała grubo
ponad sto najważniejszych, bardzo dużych bądź większych sowiec-
kich przedsiębiorstw przemysłowych produkujących wyłącznie lub
częściowo na potrzeby wojska313.
Ze względu na ich ogromne znaczenie w procesie motoryzacji
i mechanizacji armii nie mniejszą wagę polskie organy wywiadu woj-
skowego już od wczesnych lat dwudziestych przywiązywały do obser-
wacji sowieckiego przemysłu motoryzacyjnego i ciągnikowego oraz
do postępów w zakresie „traktoryzacji” kraju. Słusznie rozumowa-
no bowiem, że poza mechanizacją prac polowych na wsi, w razie
wojny ciągniki rolnicze doskonale będą nadawały się także do wy-
korzystania w wojsku. W sensie „strategicznym i taktycznym” mo-
gło to umożliwić bowiem znaczne skrócenie długości, w porównaniu
z transportem konnym, kolumn zaopatrzeniowych i artyleryjskich
oraz daleko idącą oszczędność ich obsług314. Ponadto dzięki nim wła-
312
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3038. Siły zbrojne ZSRR.
Czołgi, Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 6130/Inf.Ros., Warszawa 29 VII 1931 r.; AAN,
Instytucje Wojskowe 1918–1939, 296/I/82. Raport Attaché Militaire de Pologne
a Moscou z 25 XI 1930 r. Ponadto, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob.
także: Б. И. Зверев, Военная индустрия в экономической жизни общества нака-
нуне фашистской агрессии, [w:] Армия и общество 1900–1941 годы. Стати и до-
кументы...; Л. Самуэльсон, op. cit.
313
Zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2047. Dokument
w języku rosyjskim w posiadaniu Oddziału II Sztabu Głównego dotyczący stanu
przemysłu wojennego Związku Sowieckiego – bez datacji – najprawdopodobniej
z 1932 r.; ibidem, 303.4.2467. Charakterystyka techniczna przemysłu ciężkiego
i maszynowego w ZSRR za II półrocze 1938 r. – Oddział II Sztabu Głównego, War-
szawa 1939.
314
Zob. np.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2912. Annekses a la con-
ference des deuxiemes bureaux des Etats Majors Generaux Roumain et Polonais
444 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

dze bolszewickie mogłyby rozwiązać problem drastycznego braku na

terenie Związku Sowieckiego koni nadających się, w przypadku ich
mobilizacji, do służby w artylerii i kawalerii315. Wskazane powy-
żej przyczyny spowodowały, że żywe zainteresowanie polskich służb
wywiadowczych budziły znajdujące się w ZSRS fabryki traktorów316.
Uwagę polskich czynników wywiadowczych zwracały także tem-
po i zakres budowy i rozbudowy sowieckiego przemysłu motoryza-
cyjnego oraz poziom motoryzacji Armii Czerwonej. Stąd też stro-
na polska odnotowała powstające wówczas w ZSRS kolejne fabryki
przemysłu motoryzacyjnego, czego bezpośrednim wynikiem był zna-
czący, wręcz imponujący, wzrost liczby produkowanych samochodów
ciężarowych i osobowych oraz stale zwiększające się nasycenie Armii
Czerwonej, w tym także jej kawalerii, sprzętem motorowym, m.in.
motocyklami317. Fakty te budziły stałe zainteresowanie oraz rosną-
ce i uzasadnione zaniepokojenie polskich władz wojskowych. Rów-
nież w tej dziedzinie Wojsko Polskie zaczęło bowiem coraz bardziej
odstawać od Armii Czerwonej, czego niezbitym dowodem był prze-
bieg sowieckiej agresji na Rzeczpospolitą we wrześniu i październi-
ku 1939 r.318

a Varsovie – 1926 r.; РГВА (ЦХИДК), II Отдел Генерального Штаба Войска Поль-
ского, 308.4.47. Meldunek Oddziału II Sztabu Generalnego MSWojsk. l. dz. 2103/
/II.Inf./W. z 26 II 1926 r.; J. Romanek, op. cit.
315
Szerzej na temat stanu pogłowia koni w ówczesnym Związku Sowieckim,
mianowicie jego liczebności i jakości, oprócz tego, co napisano już wcześniej, zob.:
Л. Бочаров, Ю. Коллогривов, И. Ильенко, В. Манжин, Н. Шнейдер, В. Три-
светов, И. Юрасов, А. Холевинский, op. cit.; Е. В. Кожевников, Д. Я. Гуревич,
op. cit.
316
Zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1925. Meldu-
nek Kierownika Samodzielnego Referatu „Rosja” Oddziału II Sztabu Głównego
nr 4868/34.W. z 11 I 1934 r.; ibidem, 303.4.3027. Meldunek Ekspozytury nr 1 Od-
działu II Sztabu Głównego l. dz. 667/I.tjn.31 z 19 VIII 1931 r.
317
Zob. choćby CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3125. Siły zbrojne
ZSRR. Album sprzętu uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA. Tom I – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 6700/II.R.T.O., Warszawa 1934.
318
Zob. np.: CAW, 303.4.1925. Meldunek Kierownika Samodzielnego Referatu
„Rosja” Oddziału II Sztabu Głównego nr 4868/34.W. z 11 I 1934 r.; РГВА, 4 Отдел
Штаба РККА, 10 Отделение, 7.15.46. Meldunek szefa Sztabu Kijowskiego Specjal-
nego Okręgu Wojskowego nr 004040 z 31 VIII 1939 r.; ibidem, Докладные Запис-
ки Командующего Московского Военного Округа, 4.14.2338. Wykaz formacji
wojskowych gotowych do wyjścia w pole na dzień 16 IX 1939 r.; ibidem, Коллек-
ция Дел по Событям на Западной Украине, 35084.1.40. Журнал боевых дейс-
тви Южной Группы Украинского Фронта с 17 по 23 X 1939 г.; Agresja sowiecka
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 445

Jak już wspominano, nie mniejszą uwagę polskiego Oddziału II

Sztabu Głównego przyciągało sowieckie rolnictwo, głównie w kon-
tekście oceny sowieckiego potencjału militarnego. Stąd też pilnie śle-
dzono tragiczny problem głodu, jaki pojawił się podczas kolektywi-
zacji na Ukrainie na początku lat trzydziestych319. Sytuacja istniejąca
na ówczesnej wsi sowieckiej nie mogła bowiem pozostać bez wpływu
na ogólne nastroje ludności Związku Sowieckiego320 oraz, co najważ-
niejsze, Armii Czerwonej, w tym także jej kawalerii, w której służyli
przede wszystkim poborowi pochodzący ze wsi321. Trzeba podkreślić,
że dotyczące tych kwestii polskie informacje z tego okresu znajdują
potwierdzenie w materiałach archiwalnych znajdujących się w archi-

na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939, t. 3: Działania wojsk Frontu Bia-

łoruskiego...; Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939, t. 2:
Działania wojsk Frontu Ukraińskiego...; Dziennik działań bojowych Frontu Białoruskie-
go we wrześniu 1939 roku...; 3. Armia sowiecka w agresji na Polskę 1939 r. (Dokument
sprawozdawczy)...; A. Rukkas, op. cit.
319
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.1854. Załącznik nr 12
do meldunku wywiadowczego nr 9/33 – Ekspozytura nr 5 Oddziału II Sztabu Głów-
nego l. dz. 2503/II.T.O./33 z 17 VIII 1933 r.; ibidem, 303.4.1863. Sytuacja żywno-
ściowa na Ukrainie sowieckiej – 6 VI 1933 r.; ibidem, Sytuacja na Ukrainie (wieś).
Informacje w okresie od 15 V do 25 VI 1933 r.; ibidem, 303.4.2326. Materiał infor-
macyjny L. 6876/37/M. Referatu „R” Oddziału II Sztabu Głównego z 6 IV 1937 r.;
ibidem, 303.4.3003. Raport Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Kijo-
wie nr 42/pf./32 z 11 V 1932 r.; ibidem, Sprawozdanie z podróży służbowej po Ukra-
inie odbytej w czasie od 20 do 25 V 1932 r.; ibidem, 303.4.3003. Raport Konsula
Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Kijowie nr 3/Sow./16 z 24 IV 1937 r.
320
Szerzej na ten temat zob. chociażby: Głód i represje wobec ludności polskiej na
Ukrainie 1932–1947. Relacje, pod red. R. Dzwonkowskiego, Lublin 2004; Hołodomor
1932–1933. Wielki głód na Ukrainie w dokumentach polskiej dyplomacji i wywiadu...;
Cz. Rajca, op. cit; R. Kuśnierz, op. cit.
321
Zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3027. Meldunek Eks-
pozytury nr 1 Oddziału II Sztabu Głównego l. dz. 310/I.tjn.31 z 25 IV 1931 r.; ibi-
dem, Meldunek Ekspozytury nr 1 Oddziału II Sztabu Głównego l. dz. 946/I/tjn.
z 10 XI 1931 r.
446 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

wach ukraińskich322 oraz w dokumentach publikowanych w latach

głodu, głównie w Europie Zachodniej323.
Należy też pamiętać, że w latach trzydziestych, o czym już wspo-
minano, bardzo zła sytuacja sowieckiego rolnictwa fatalnie oddziały-
wała również na stan liczebny i zdrowotny pogłowia koni, co mogło
mieć, i miało, niebagatelny wpływ na rzeczywiste możliwości mobi-
lizacyjne ówczesnej Armii Czerwonej, głównie zaś jej broni konnych,
a przede wszystkim wielkich jednostek i oddziałów „kawalerii stra-
tegicznej”324. Z tego powodu przez cały okres międzywojenny strona
polska pilnie obserwowała ten problem oraz odnotowywała wszelkie
zmiany zachodzące w tym zakresie325.
Jak wynika z powyższego i siłą rzeczy krótkiego przeglądu, polski
wywiad wojskowy interesowało absolutnie wszystko, co w jakikol-
wiek sposób Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych oraz Sztabo-
wi Głównemu Wojska Polskiego mogło pomóc w ocenie potencjału

322
Zob. np.: ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Ук-
раины, 1.20.5488, oraz: Колективізація і голод на Україні 1929–1933. Збірник до-
кументів і матеріалів...; Голодомор 1932–1933 ролів в Україні. Документи та
матеріали...; Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nie-
znane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 7: Wielki głód na Ukrainie 1932–
–1933 [Польща та Україна у тридцатих сорокових роках XX століття. Невідомі
документи з архівів спеціальних служб. Том 7. Голодомор в Україні 1932–
–1933]...
323
Zob. chociażby Упокоренная голодом. Збірник документів, упорядник М. Мухі-
на, Київ 1993.
324
Zob. choćby: ЦДАВОВУУ, Украінський Державний Трест Конярства та
Кіннозаводства при Народному Комісаріаті Земельних Справ УРСР, 417.1.288.
Ведомость поголовя лошадей в конесовхозах по УССР на 30 I 1932 г.; ibidem,
417.1.364. Телеграмма № 448 oт 17 IV 1932 г.; ibidem, 417.1.372. Сводная ведо-
мость о результатах случки табунноремонтных отделений конесовхозов – 1932 г.;
ibidem, 417.2.85. Выводы и предложения – 1932 г.; ibidem, Докладная записка
Наркому Земледелия УССР – 1932 г.; ЦДАГОУ, Центральный Комитет Комму-
нистической Партии Украины, 1.20.6758. Доклад Инспектора Кавалерии РККА
№ 334032с от 9 I 1935 г.; ibidem, Доклад Секретара Винницкого Обкома КП (б)
У № 068117 от 20 III 1935 г.; ibidem, Докладная записка Заместителя Комисса-
ря Внутренных Дел УССР № 506/ ен. от 22 IV 1935 г.; ibidem, Справка по вы-
полнении государственного плана по коню за 1935 год; ibidem, Доклад Секре-
тария Винницкого Обкома КП (б) У № 068513 от 9 X 1935 г.
325
Zob. np.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.2904. Pismo Ministerstwa
Rolnictwa i Dóbr Państwowych nr 1523/J.W. z 20 V 1926 r.; ibidem, Meldunek At-
taché Wojskowego przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie nr 482/tjn.
z 21 VI 1932 r.; ibidem, Meldunek Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej
w Charkowie nr 23/Ukr./1 z 1 VII 1933 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 447

wojskowego Związku Sowieckiego, w określeniu rzeczywistej pokojo-

wej i wojennej organizacji oraz siły, a także pokojowej dyslokacji Ro-
botniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, w tym również jej „kawalerii
strategicznej”. Ze szczególną uwagą traktowano w Warszawie wszel-
kie informacje na temat tego, co wówczas działo się na terenie Biało-
ruskiego, Ukraińskiego, Leningradzkiego i Moskiewskiego Okręgów
Wojskowych. Należy też zauważyć, że mimo aktywnego przeciwdzia-
łania sowieckiego kontrwywiadu oraz innych trudności Oddziało-
wi II Sztabu Głównego w latach trzydziestych udawało się zdobywać
bardzo cenne i niezwykle ważne dane odnoszące się do wielu dzie-
dzin życia ówczesnego Związku Sowieckiego, i to nie tylko te doty-
czące spraw stricte wojskowych.
Warto również podkreślić, że te informacje strona polska wy-
korzystywała w trakcie zarówno teoretycznych, jak i praktycznych
studiów nad kwestiami modernizacji i rozbudowy oraz uzbrojenia
Wojska Polskiego, a także prac dotyczących polskiego planowania
wojennego.

4. WIEDZA POLSKIEGO WYWIADU WOJSKOWEGO ORAZ POLSKICH

NACZELNYCH WŁADZ WOJSKOWYCH NA TEMAT ORGANIZACJI
I DYSLOKACJI ORAZ OBSADY PERSONALNEJ I LICZEBNOŚCI
„CZERWONEJ KONNICY” W 1935 R.

Jak już wspominano, polski wywiad wojskowy pilnie obserwował

wszelkie zmiany w organizacji, dyslokacji i stanie liczebnym „kawa-
lerii strategicznej” RKKA. W połowie lat trzydziestych w polskich
kierowniczych kręgach wojskowych uważano, że stanowiła ona jej
bardzo ważny ofensywny komponent, którego znaczenia nie po-
mniejszała nawet gwałtowna motoryzacja Armii Czerwonej oraz
ogromny rozwój jakościowy i ilościowy sowieckiej broni pancernej
i lotnictwa. Dostrzegano bowiem działania zmierzające do wzmoc-
nienia wielkich jednostek kawalerii silną artylerią, bronią pancerną
oraz lotnictwem. Podobnie było również w drugiej połowie lat trzy-
dziestych326.
326
Poza częścią wcześniej cytowanych źródeł i literatury zob. także: CAW, Od-
dział II Sztabu Głównego, 303.4.3188. Siły zbrojne ZSRR. Organizacja wojenna wiel-
kich jednostek. Zeszyt 5. Organizacja wojenna wielkich jednostek lotnictwa – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 11610/II.R.T.O., Warszawa wrzesień 1937 r.; ibidem,
448 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Wynikającą z tych działań, zmieniającą się liczbę wielkich jedno-

stek „czerwonej konnicy”, mianowicie dywizji i samodzielnych bry-
gad, przedstawia tabela 1.

Tab. 1. Zmiany w liczbie dywizji i samodzielnych brygad kawalerii RKKA w okresie od

1 maja 1931 r. do 1 sierpnia 1935 r.

SAMODZIELNE BRYGADY
DYWIZJE KAWALERII SUMA
KAWALERII
STAN NA WIELKICH
SZEŚCIO- TRZY- KOŁ- TRZY- DWU- JEDNO-
DZIEŃ CZTERO- JEDNOSTEK
PUŁKO- PUŁKO- CHOZO- SUMA PUŁ- PUŁ- PUŁKO- SUMA
PUŁKOWE KAWALERII
WE WE WE KOWE KOWE WE
1 maja
5 7 – – 12 7 1 1 9 21
1931 r.
1 sier-
pnia – 14 7 1 22 – – – – 22
1935 r.

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3022. Siły
zbrojne ZSRR. Część I. Wielkie jednostki kawalerii. O. de B. i dyslokacja na 1 V 1931 r. – Opraco-
wanie Oddziału II Sztabu Głównego l. dz. 4150/II.inf.R.T.O.1931, Warszawa lipiec 1931 r.; ibidem,
303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz
wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych do-
wództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu
Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.

Według analiz i obliczeń oficerów polskiego wywiadu wojskowe-

go w okresie od 1 maja 1931 r. do 1 sierpnia 1935 r. zmiany w sta-
nie organizacyjnym i dyslokacji „czerwonej konnicy” przedstawiały
się następująco. Pięć dywizji kawalerii RKKA, które na początku tego
okresu liczyły po sześć pułków konnych, przeorganizowano na dywi-

303.4.3233. Studium artylerii wojsk obcych za rok 1938. Część 2 – Zasady działań
taktycznych. B. Artyleria sowiecka – Departament Artylerii MSWojsk. L. 400/Tj.Stud.
Og., Warszawa styczeń 1939; ibidem, Broń pancerna w wojsku rosyjskim. Opraco-
wano na podstawie materiałów Oddziału II Sztabu Głównego i studiów własnych –
Dowództwo Broni Pancernych MSWojsk. l. dz. 3243/Tj.Ćwicz.Reg., 39, Warszawa
czerwiec 1939 r.; D. M. Glanz, Stumbling Colossus. The Red Army on the Eve of World
War, Kansas 1998; W. Włodarkiewicz, Broń pancerna Armii Czerwonej w 1939 roku.
Ocena Dowództwa Broni Pancernych Ministerstwa Spraw Wojskowych Rzeczypospoli-
tej Polskiej...
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 449

zje czteropułkowe. Były to: 5, 10, 11, 12 i 14 Dywizje Kawalerii. Poza

tym czteropułkowy skład otrzymały również wówczas 8 i 15 Dywizje
Kawalerii, sformowane na Dalekim Wschodzie z dotychczasowych
5 i 9 Samodzielnych Brygad Kawalerii.
Jednocześnie analitycy Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Pol-
skiego odnotowali też, że pięć samodzielnych brygad tej broni sta-
cjonujących w górzystych rejonach północnego Kaukazu i Azji Środ-
kowej przekształcono w trzypułkowe górskie dywizje kawalerii.
W wyniku tego z 2 Samodzielnej Brygady Kawalerii (Zakaukaski
Okręg Wojskowy) powstała 2 Kaukaska Dywizja Kawalerii, z 7 Sa-
modzielnej Brygady Kawalerii (Środkowoazjatycki Okręg Wojsko-
wy) – 7 Turkiestańska Dywizja Kawalerii, z 8 Samodzielnej Brygady
Kawalerii (Środkowoazjatycki Okręg Wojskowy) – 8 Turkiestańska
Dywizja Kawalerii, z Turkmeńskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii
(Środkowoazjatycki Okręg Wojskowy) – Turkmeńska Dywizja Kawa-
lerii, a z Uzbeckiej Samodzielnej Brygady Kawalerii (również Środko-
woazjatycki Okręg Wojskowy) – Uzbecka Dywizja Kawalerii327.
Przy przeformowywaniu pierwszych z trzech wymienionych po-
wyżej samodzielnych brygad na górskie dywizje kawalerii rozbudo-
wano jedynie ich dywizjony artylerii konno-górskiej oraz niektó-
re oddziały specjalistyczne, mianowicie łączności i saperów, a także
pancerne. Natomiast w najsłabszych do tej pory Turkmeńskiej i Uz-
beckiej Samodzielnych Brygadach Kawalerii doformowano ponadto
po drugim i trzecim, bądź tylko trzecim, pułku kawalerii328.
Stronie polskiej nie umknął również fakt, że na 13 Dywizję Ka-
walerii przemianowano też 1 Samodzielną Brygadę Kawalerii z Mo-
skiewskiego Okręgu Wojskowego. Nie potrafiono jednak jednoznacz-
nie określić, co stało się z dotychczasową 4 Samodzielną Brygadą
Kawalerii oraz ewentualnie – jaki numer otrzymała utworzona z niej
dywizja tej broni. Wiedziano natomiast, że każda z nich nadal skła-

327
W rzeczywistości, według nomenklatury obowiązującej w Armii Czerwonej,
były to górskie dywizje kawalerii.
328
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
450 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

dała się wtedy tylko z trzech pułków kawalerii, choć zdawano sobie
sprawę, że docelowo przewidziano dla nich skład czteropułkowy329.
Oceniając powyższe przekształcenia, analitycy Oddziału II stwier-
dzili, że nie spowodowały one poważniejszych zmian w liczbie wiel-
kich jednostek „czerwonej konnicy” ani też w liczbie pułków tej
broni. W 1931 r. odnotowali bowiem w RKKA istnienie 82 pułków
„kawalerii strategicznej”, a w roku 1935, według ich obliczeń, było
ich 81330. Widać więc, że te informacje dobrze oddawały rzeczywisty
stan organizacji kawalerii samodzielnej Armii Czerwonej oraz O. de B.
jej wielkich jednostek331.
Strona polska pilnie obserwowała także wówczas wszelkie zmia-
ny zachodzące w organizacji systemu terytorialnego sowieckich sił
zbrojnych332. Jednak w omawianym tutaj okresie, w przeciwieństwie
do formacji piechoty, liczba terytorialnych oraz mieszanych wielkich
jednostek kawalerii nie zmieniła się. Stąd też zdaniem oficerów Od-
działu II formacjami terytorialnymi nadal były 10 i 12 Dywizje Ka-
walerii z Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego oraz 11 Dywizja
Kawalerii z Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego. Natomiast 5 Dy-
wizja Kawalerii z etatu mieszanego przeszła do składu formacji „ka-
drowych”, czyli regularnych, a stacjonująca w Środkowoazjatyckim
Okręgu Wojskowym 8 Turkiestańska Dywizja Kawalerii przekształci-
ła się z terytorialnej w mieszaną.
Według niezbyt zresztą trafnych poglądów strony polskiej zaha-
mowanie rozwoju systemu terytorialnego w konnicy RKKA miało
związek przede wszystkim z tym, że „olbrzymią większość” wielkich
jednostek tej broni dyslokowano wówczas w pasie nadgranicz-
nym. Poza tym, co w rzeczywistości było jedną z głównych przy-

329
Ibidem.
330
Taki wynik analitycy Oddziału II Sztabu Głównego uzyskali, zakładając, że
utworzona na Dalekim Wschodzie Kołchozowa Dywizja Kawalerii miała wówczas
etat czteropułkowy.
331
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
332
Szerzej na ten temat zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.2762. System terytorialny w Związku Republik Sowieckich (SSSR) – Oddział II
Sztabu Generalnego MSWojsk. L. 11679/II.Inf. „W”, Warszawa 15 VII 1924 r.; Orga-
nizacja Sił Zbrojnych SSSR w czasie pokoju...
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 451

czyn, w Oddziale II Sztabu Głównego zdawano sobie również spra-

wę z tego, że w systemie terytorialnym istniały poważne trudności
w uzupełnianiu koni w oddziałach. Wynikało to natomiast z sygna-
lizowanego już wcześniej, katastrofalnego stanu zdrowotnego pogło-
wia koni w ZSRS oraz upadku hodowli tych zwierząt. Stąd też sta-
le malała liczba koni nadających się do służby w Armii Czerwonej,
głównie zaś w „czerwonej konnicy” i artylerii konnej333.
Polski wywiad odnotował także tworzenie w RKKA na Dalekim
Wschodzie formacji kołchozowych. Uznano, że pod pewnymi wzglę-
dami są one podobne do istniejących w czasach carskich „wojsk
osadniczych”334. Ich kadra składała się z oficerów i podoficerów za-
wodowych oraz niewielkiej liczby szeregowców, pełniących służbę
nieprzerwanie i pozostających w ich szeregach przez dwa lata. Poza
tym należeli do nich również osadnicy mieszkający w ad hoc zor-
ganizowanych kołchozach. Każdy kołchoz, będąc instytucją gospo-
darczą, stanowił jednocześnie formację wojskową – np. kompanię,
szwadron, względnie batalion335, czy też dywizjon. Kilka lub kilka-
naście takich kołchozów tworzyło formację wyższego rzędu, jak cho-
ciażby pułk.
Ujęci w takie wojskowe ramy organizacyjne osadnicy znajdowali się
pod stałym nadzorem i kontrolą swych przełożonych, a poza pracą
na roli ciążył na nich też obowiązek odbywania codziennych i okre-
sowych ćwiczeń wojskowych.
Według strony polskiej rozmieszczenie tych formacji na pograni-
czu oraz stałe narastanie konfliktu sowiecko-japońskiego pozwala-

333
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
334
Niezbyt słusznie określono je też jako: „kozackie »posielionnyje wojska«”.
W rzeczywistości bowiem przypominały one słynne w całej Europie osady wojsko-
we istniejące w latach 1817–1825, czyli za panowania Aleksandra I. Szerzej o tych
owianych złą sławą formacjach dawnej armii carskiej zob. chociażby: А. А. Керс-
новский, История русской армии. Том второй. От взятия Пврижа до покоре-
ния Средней Азии 1814–1881 гг., Москва 1999; В. Л. Цубенко, Документи з історії
військових поселень в Україні, Харків 2008; О. Д. Гагалій, Історія військових по-
селень в Україні. З неопублікованої спадшини, Харків 2007.
335
Oczywiście kompanie i bataliony były w kołchozowych formacjach strzel-
ców. Sformowano bowiem wówczas także 1, 2 i 3 Kołchozowe Dywizje Strzelców,
które tworzyły Kołchozowy Korpus Strzelców.
452 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

ło sądzić, że o ich powstaniu, obok przyczyn natury ekonomicznej,

zadecydowały także względy wojskowe. W ten sposób bowiem do-
wództwo sowieckie stwarzało sobie możliwość szybkiego wystawie-
nia, w dowolnym momencie, nad samą granicą pełnowartościowych
„jednostek bojowych”. W związku z tym przypuszczano, że więk-
szość zaliczonych w ich skład osadników stanowili wysłużeni czer-
wonoarmiści – długoterminowo urlopowani, i rezerwiści.
Jednak informacje polskiego wywiadu o wewnętrznej strukturze
tych oddziałów były „bardzo szczupłe i niedokładne”. Stąd też przy-
puszczano, że pod względem organizacyjnym formacje kołchozowe
nie różniły się od regularnych336.
Oddział II Sztabu Głównego pilnie obserwował i rejestrował tak-
że wszelkie zmiany w dyslokacji zarówno wielkich jednostek, jak
i oddziałów Armii Czerwonej. Ze szczególnym zainteresowaniem
śledzono narastanie ich liczby na zachodnich rubieżach sowieckie-
go imperium oraz proces ich przerzucania na Daleki Wschód. Stąd
też wiedziano o przeniesieniu 4 Dywizji Kawalerii z Leningradzkiego
do Białoruskiego Okręgu Wojskowego. Ponadto odnotowano zmiany
w etacie stacjonującej dotychczas w tym pierwszym 4 Samodzielnej
Brygady Kawalerii, która została przemianowana na dywizję.
Zauważono również wzrost liczby wielkich jednostek tej broni na
terenie Ukraińskiego Okręgu Wojskowego, gdzie znalazła się 5 Dy-
wizja Kawalerii przesunięta z Północnokaukaskiego Okręgu Wojsko-
wego oraz 14 Dywizja Kawalerii przeniesiona tam z Moskiewskiego
Okręgu Wojskowego. Poza tym, o czym już wspominano, wiedzia-
no też o tym, że obie te wielkie jednostki zostały przeformowane na
czteropułkowe, oraz o tym, że dotychczasowa mieszana 5 Dywizja
Kawalerii stała się formacją „kadrową”, czyli regularną.
Zmiany nastąpiły także w składzie Moskiewskiego Okręgu Woj-
skowego, z którego ubyła wzmiankowana 14 Dywizja Kawalerii. Po-
nadto stacjonującą tam 1 Samodzielną Brygadę Kawalerii przemia-
nowano na 13 Dywizję Kawalerii.
Zauważono też, że 11 Dywizja Kawalerii z Nadwołżańskiego
Okręgu Wojskowego z sześciopułkowego przeszła na etat czteropuł-

336
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 453

kowy, podobnie jak 10 i 12 Dywizje Kawalerii z Północnokaukaskie-

go Okręgu Wojskowego, z którego, o czym już pisano, na Ukrainę
odeszła także 5 Dywizja Kawalerii.
Pomimo jego oddalenia od potencjalnego polskiego teatru dzia-
łań wojennych, oficerowie Oddziału II analizowali również O. de B.
Zakaukaskiego Okręgu Wojskowego, gdzie 2 Samodzielna Bryga-
da Kawalerii została przeformowana na górską337 dywizję kawalerii
o trzypułkowym składzie. Podobny proces, o czym pisano wcześniej,
zaobserwowali oni także w Środkowoazjatyckim Okręgu Wojsko-
wym, gdzie taki sam status otrzymały dotychczasowe 7 i 8 Turkie-
stańskie i Uzbecka Samodzielne Brygady Kawalerii.
O narastaniu w połowie lat trzydziestych sił RKKA podległych
dowództwu Specjalnej Czerwonego Sztandaru Armii Dalekowschod-
niej338 już wzmiankowano. Stąd też oficerowie polskiego wywiadu
wojskowego, obok dyslokacji na podległy jej obszar dziewięciu no-
wych dywizji strzelców, odnotowali również przekształcenie dotych-
czasowych 5 i 9 Samodzielnych Brygad Kawalerii w czteropułkowe
dywizje kawalerii339.
Reasumując zgromadzone latem 1935 r. informacje, stwierdzili
oni, że w okręgach wojskowych graniczących z Polską, czyli w Bia-
łoruskim i Ukraińskim, znacznie wzrosła liczba wielkich jednostek
RKKA, jednak głównie strzeleckich. Podobnie stało się też na Da-
lekim Wschodzie oraz w Syberyjskim i Nadwołżańskim Okręgach
Wojskowych. Eskalacja konfliktu sowiecko-japońskiego na Dalekim
Wschodzie wcale nie spowodowała więc odciążenia rejonów grani-
czących z Rzecząpospolitą Polską. Nadal bowiem stacjonujące tam
siły Armii Czerwonej były bardzo duże, przy czym ich potencjał bo-
jowy wciąż narastał. Poza tym, według ocen oficerów Oddziału II,
zwiększanie się liczby wielkich jednostek na obszarze Nadwołżań-
skiego i Syberyjskiego Okręgów Wojskowych świadczyło o tym, iż dla

337
W 1935 r. strona polska nie była pewna, czy dywizja ta ma charakter górskiej
dywizji kawalerii.
338
W polskich dokumentach wywiadowczych tego okresu formacja ta funkcjo-
nuje jako: Samodzielna Armia Dalekiego Wschodu.
339
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
454 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

władz sowieckich stanowiły one zgrupowanie rezerw strategicznych,

którego można by użyć na Zachodzie, przeciw Polsce lub Rumunii
bądź też na Dalekim Wschodzie przeciwko Japonii340.
Do podobnych wniosków skłaniała dokładna anliaza ówczesnej
dyslokacji poszczególnych wielkich jednostek. Otóż stwierdzono pla-
nowe wzmacnianie garnizonów w pasie nadgranicznym zarówno
w Białoruskim, jak i w Ukraińskim Okręgu Wojskowym341. Miano-
wicie 4 Dywizję Kawalerii, z czego strona polska doskonale zdawała
sobie sprawę, zakwaterowano w Słucku i jego rejonie, 5 Dywizję Ka-
walerii w Żytomierzu, a 14 Dywizję Kawalerii w Nowogrodzie Wo-
łyńskim i Zwiahlu342.
Szczegółowa dyslokacja oraz obsada personalna całej „kawalerii
strategicznej” RKKA, a także historia poszczególnych wielkich jedno-
stek tej broni według niezupełnie ścisłych danych343, zebranych do
lata 1935 r. przez wywiadowców i analityków polskiego Oddziału II
Sztabu Głównego, przedstawiała się następująco:

340
Ibidem. Prawidłowość takiego toku rozumowania analityków Oddziału II
Sztabu Głównego potwierdził następnie przebieg początkowego okresu wojny so-
wiecko-niemieckiej – zob. choćby: A. Nagorski, Największa bitwa. Moskwa 1941–
–1942. Stalin, Hitler i rozpaczliwa walka o Moskwę, która zmieniła bieg drugiej wojny
światowej, tłum. K. Bażyńska, P. Chojnacki, Poznań 2008; R. Braithwaite, Moskwa
1941. Największa bitwa II wojny światowej, tłum. M. Komorowska, Kraków 2008;
E. Mawdsley, Wojna nazistowsko-sowiecka 1941–1945, tłum. T. Tesznar, Kraków
2009; Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, tłum.
M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010.
341
Fakty te dotyczyły wszystkich broni głównych i służb. Jednak autor, z racji za-
sadniczego tematu tego studium, ograniczy się wyłącznie do formacji „kawalerii stra-
tegicznej” RKKA. Należy jednak wspomnieć, że bliżej granicy przesunięto wówczas
2, 4, 37, 43, 44, 46, 95, 96 oraz 99 i 100 Dywizje Strzelców.
342
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
343
Zawarte tutaj informacje w celu ich oceny należy porównać z danymi przed-
stawionymi we wcześniejszej części tej pracy zatytułowanej: Stan organizacyjny
i dyslokacja oraz obsada personalna i liczebność „czerwonej konnicy” w połowie
lat trzydziestych.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 455

Leningradzki Okręg Wojskowy:

Stacjonowała tam tylko regularna, trzypułkowa 4 Dywizja Kawa-
lerii344 – miejsce postoju: Koszary Seliszczenskie pod Nowogrodem345,
dowódca dywizji: Gonin, komisarz, względnie „pompolit”346: Pola-
kow, szef sztabu: Mielnik.
Skład:
66 imienia Centralnego Komitetu Wykonawczego Gruzińskiej
Autonomicznej Socjalistycznej Sowieckiej Republiki Czerwonego
Sztandaru Pułk Kawalerii347 – miejsce postoju: Koszary Murawiow-
skie pod Nowogrodem, dowódca: Skworcow, komisarz, względnie
„pompolit”: Bakulin, szef sztabu: Krupow;
70 Leningradzki Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miej-
sce postoju: Koszary Seliszczenskie, dowódca: Szaroburko, komisarz,
względnie „pompolit”: Romanow, szef sztabu: Bodrow;
72 Troicki imienia Stieńki Razina Czerwonego Sztandaru Pułk
Kawalerii – miejsce postoju: Koszary Murawiowskie, dowódca: Roj-
tenberg, komisarz, względnie „pompolit”: Tierentjew, szef sztabu:
Gierasimow;
7 Dywizjon Artylerii Konnej – miejsce postoju: Miedwied;
7 Dywizjon Zmechanizowany – miejsce postoju: Koszary Selisz-
czenskie, dowódca: Skażeniuk;

344
Jest rzeczą ciekawą, że w analizowanym tutaj dokumencie, w jego części doty-
czącej O. de B. poszczególnych okręgów wojskowych, nie podano numeru tej wielkiej
jednostki kawalerii, opatrując ją znakiem zapytania. W innym zaś miejscu stwier-
dzono, że jest to regularna „Syberyjska Dywizja Kawalerii” o bliżej nieokreślonym,
nieznanym stronie polskiej, numerze, lecz powstała z dawnej 4 Samodzielnej Bryga-
dy Kawalerii. Jest to efekt pewnego zamieszania w stanie wiedzy strony polskiej, któ-
re było wywołane przeniesieniem 4 Dywizji Kawalerii do Białoruskiego Okręgu Woj-
skowego – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR.
Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych do-
wództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
345
Poza tym w okręgu tym stacjonowały wówczas także zarządy dwóch korpu-
sów strzeleckich, sześć dywizji strzeleckich, z czego dwie kadrowe i cztery terytorial-
ne. Jedna z dywizji regularnych (11 Dywizja) była już wtedy zmotoryzowana.
346
Czyli pomocnik do spraw politycznych.
347
Pochodzące z języka rosyjskiego skróty podawane w analizowanym tutaj do-
kumencie zostały rozwinięte i w celu lepszej czytelności tekstu podane w tłumacze-
niu polskim. W możliwie szerokim zakresie zachowano jednak oryginalny, używany
wtedy przez oficerów Oddziału II Sztabu Głównego, sposób zapisu nazw poszczegól-
nych formacji.
456 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

7 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Koszary Seliszczenskie,

dowódca: Pawłow;
szwadron saperów348 – miejsce postoju: Koszary Seliszczenskie;
pluton chemiczny349 – miejsce postoju: Koszary Seliszczenskie.
Według ustaleń polskiego wywiadu wojskowego dywizja ta, wte-
dy jeszcze jako 4 Samodzielna Brygada Kawalerii, została sformowa-
na w 1919 r. na ówczesnym sowieckim Froncie Wschodnim z do-
tychczas samodzielnych pułków kawalerii dywizyjnej, działających
przy 26 i 47 Dywizjach Strzelców. Brygada ta walczyła przeciw „bia-
łym” wojskom admirała Aleksandra Kołczaka oraz atamanów Duto-
wa350 i Annienkowa351 na Uralu, Syberii i w Kazachstanie, dochodząc
w toku operacji wojennych aż do wschodniej granicy z Chinami.
Po zakończeniu wojny domowej w Rosji, do 1927 r., stacjonowa-
ła w Mohylewie na Białorusi, po czym w 1928 r. przeniesiono ją do
Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. W 1932 r. z jej O. de B. wyłą-
czono 71 Pułk Kawalerii, który przeniesiono na Daleki Wschód. Na
jego miejsce z Kaukazu, ze składu 2 Kaukaskiej Dywizji Kawalerii,
przyszedł 66 Pułk Kawalerii. W 1935 r. brygada została przemiano-
wana na dywizję. Jej skład nie uległ wtedy zmianie.
Polscy oficerowie Oddziału II stwierdzili: „W r. 1931 dywizja352
uzyskała pierwsze miejsce w okręgu pod względem wyszkolenia
strzeleckiego. Uważamy dywizję za jednostkę dobrą”353.

348
Strona polska nie znała wówczas jego numeru.
349
Także numer porządkowy tego plutonu nie był wtedy wiadomy polskiemu
wywiadowi wojskowemu.
350
Jest tutaj mowa o walczącym z bolszewikami na Froncie Wschodnim Alek-
sandrze Iljiczu Dutowie, generale lejtnancie oraz atamanie pochodnym wszystkich
wojsk kozackich (походный атамаи всех казачих войск) – szerzej na temat tej po-
staci zob. choćby С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия гражданской вой-
ны, Санкт-Петербург–Москва 2002, s. 184–185. Ponadto zob. także В. В. Марков-
чин, Три атамана, Москва 2003.
351
Chodzi tutaj o jednego z „białych” dowódców walczącego na Syberii z So-
wietami, mianowicie o generała majora Borisa Władimirowicza Annienkowa – ob-
szerniej na jego temat zob. chociażby С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия
гражданской войны..., s. 20.
352
W rzeczywistości wówczas była to jeszcze samodzielna brygada.
353
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 457

Białoruski Okręg Wojskowy:

Stacjonował tam Zarząd, czyli dowództwo 3 imienia Białoruskiej
Socjalistycznej Republiki Sowieckiej Korpusu Kawalerii354 – w Miń-
sku355, dowódca korpusu: Wajner, komisarz, względnie „pompolit”:
Jung, szef sztabu: Malinowskij356.
Skład korpusu:
3 Korpuśny Dywizjon Łączności – miejsce postoju: Mińsk, do-
wódca: Głowackij357;
korpuśna eskadra lotnicza358 – miejsce postoju: Mińsk.
„Kadrowa”, czyli regularna, 4 Leningradzka imienia Woroszy-
łowa Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii – miejsce postoju:
Słuck359, dowódca dywizji: G. N. Żukow, komisarz, względnie „pom-
polit”: Tichomirow, pomocnik do spraw liniowych: Drajner360, szef
sztabu: Wiertogradskij.
Skład:
19 Manyczski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Słuck – Przedmieście Wygoda, dowódca: Kostienko361;
20 Salski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce posto-
ju: Koniuchy (10 km na północ od Słucka), dowódca: Kriukow362;

354
W dokumentach strony polskiej na oznaczenie korpusów Armii Czerwonej
stosowano numerację rzymską.
355
Jak już wspominano, korpus ten sformowano w 1924 r., o czym strona pol-
ska doskonale wiedziała.
356
Warto zauważyć, że w przypadku garnizonów znajdujących się w dużych
ośrodkach miejskich polskim oficerom Oddziału II Sztabu Głównego udało się usta-
lić również ulice oraz numery budynków, w których przed 1939 r. stacjonowały róż-
ne formacje RKKA, w tym także kawalerii.
357
W analizowanym tutaj dokumencie jego nazwisko zostało opatrzone zna-
kiem zapytania – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne
ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich
jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyż-
szych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowa-
nie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
358
Przydział eskadry lotniczej nie został jeszcze wówczas przez polski wywiad
stwierdzony „z całą pewnością”.
359
W rzeczywistości dywizja ta znajdowała się już w składzie Białoruskiego
Okręgu Wojskowego, a nie w O. de B. Leningradzkiego Okręgu Wojskowego.
360
Jego nazwisko zostało opatrzone znakiem zapytania.
361
Personalia komisarza, względnie „pompolita”, oraz szefa sztabu tego pułku
nie były wtedy znane stronie polskiej.
362
Podobnie jak w przypadku poprzedniego pułku, nie wszystkie dotyczące jego
obsady personalia były wówczas znane polskiemu wywiadowi.
458 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

21 Dońsko-Stawropolski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Słuck,

dowódca: Muzyczenko, komisarz, względnie „pompolit”: Orłow,
szef sztabu: Pokrowskij363;
23 Stalingradzki Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Słuck, dowód-
ca: Sakowicz364;
4 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Słuck, dowódca: Gon-
czarow, komisarz, względnie „pompolit”: Afanasiew;
4 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Słuck, dowódca:
A. S. Zinczenko;
4 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Słuck – Przedmieście
Ostrów;
4 Szwadron Saperów365 – miejsce postoju: Słuck – Przedmieście
Ostrów;
4 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Słuck.
Dywizja ta powstała na początku 1919 r. w rejonie Carycyna
z luźnych oddziałów partyzanckich. W końcu 1919 r. i na począt-
ku 1920 r. osiągnęła szereg znaczących sukcesów w walkach z Deni-
kinem366.
W połowie 1920 r. w składzie 1 Armii Konnej przerwała „front
polski” pod Koziatynem i doszła w bojach do rejonu Lwowa i Zamo-
ścia367. Po załamaniu się ofensywy sowieckiej wzięła udział w likwi-

363
Nazwisko to zostało opatrzone znakiem zapytania.
364
Personalia pozostałych osób nie były wtedy znane stronie polskiej.
365
Tak w analizowanym tutaj dokumencie – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głów-
nego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyż-
szych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
rii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., War-
szawa 27 X 1935 r.
366
Czyli z dowodzonymi wówczas przez generała lejtnanta Antona Iwanowicza
Denikina Siłami Zbrojnymi Południa Rosji – szerzej zob. choćby: Н. Н. Рутыч, Био-
графический справочник высших чинов Добровольческой Армии и Вооружённых
Сил Юга России. Материалы к истории Белого Движения, Москва 2002, s. 102–
–107; С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия гражданской войны..., s. 158.
Ponadto obszerniej o tej postaci zob. również: М. А. Деникина, Генерал Деникин.
Воспоминания дочери, Москва 2005; В. Г. Черкасов-Георгиевский, Генерал Дени-
кин, Смоленск 1999; Г. М. Ипполитов, Деникин, Москва 2000. Poza tym, oprócz
części wcześniej cytowanej literatury, zob. także В. Д. Матасов, Белое Движение на
Юге России 1917–1920 годы, Montreal 1990.
367
Dane te nie są zbyt ścisłe. Szerzej na temat dziejów tej dywizji oraz całej 1 Ar-
mii Konnej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. chociażby: Moje wal-
ki z Budiennym. Dziennik wojenny b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Ju-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 459

dacji sił Wrangla368 na Krymie369. W 1928 r. za zasługi bojowe dywi-

zja ta została odznaczona Orderem Czerwonego Sztandaru.
Do połowy 1932 r. stacjonowała na terenie Leningradzkiego
Okręgu Wojskowego, po czym od połowy tego roku do połowy roku
następnego oddziały 4 Dywizji Kawalerii stopniowo przemieszczano
do Białoruskiego Okręgu Wojskowego.
Uzupełniano ją poborowymi pochodzącymi z okolic Leningra-
du oraz z Maryjskiego Obwodu Autonomicznego i Tatarskiej Socja-
listycznej Republiki Sowieckiej, a także z północnego Kaukazu. Po
przeniesieniu na Białoruś zaczęła ona otrzymywać rekrutów również
z obszaru Białoruskiego Okręgu Wojskowego.
Według danych zgromadzonych w połowie lat trzydziestych przez
polski wywiad wojskowy wszystkie należące do 4 Dywizji Kawale-

liusza Rómmla, Lwów [b.r.w.]; Kawaleria polska w pościgu za Budiennym. Dziennik

b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Juliusza Rómmla, cz. 2, Lwów [b.r.w.];
M. Biernacki, Studia taktyczne z historii wojen polskich 1918–1921, t. 3: Działania Ar-
mii Konnej Budiennego w kampanii polsko-rosyjskiej 1920 r. 26 V–20 VI 1920, Warsza-
wa 1924; T. Machalski, Ostatnia epopeja. Działania kawalerii w 1920 roku, Londyn
1969; K. Krzeczunowicz, Ostatnia kampania konna. Działania armii polskiej przeciw
Armii Konnej Budiennego w 1920 roku, Londyn 1971; A. Smoliński, Zarys organizacji
I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923), [w:] Kawaleria przeciwników i so-
juszników Wojska Polskiego w latach 1918–1921...; idem, Zarys dziejów I Armii Kon-
nej (1919–1923)...; idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wo-
jennych w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
368
Czyli „białych” wojsk należących do dowodzonej wówczas przez generała
lejtnanta barona Piotra Nikołajewicza Wrangla Armii Rosyjskiej, której oddziały
walczyły w północnej Taurydzie oraz na Krymie – szerzej zob. choćby: Н. Н. Рутыч,
op. cit., s. 84–91; С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия гражданской вoй-
ны..., s. 99. Ponadto obszerniej o tej postaci zob. również Б. В. Соколов, Врангель,
Москва 2009. Poza tym, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. także:
S. Szpinger, Z Pierwszą Konną, Łódź 1967; С. М. Будённый, Пройденный путь.
Книга третья, Москва 1973; P. Wrangel, Wspomnienia, t. 2, tłum. E. P. Melech,
Warszawa 1999; Я. А. Слащев-Крымский, Крым, 1920, [w:] Гражданская война
в России: оборона Крыма, Москва–Санкт-Петербург 2003; ibidem, П. Н. Вран-
гель, Оборона Крыма; Исход Русской Армии генерала Врангеля из Крыма, со-
ставление, научная редакция, предисловие и комментарии С. В. Волков, Моск-
ва 2003; И. С. Коротков, Разгром Врангеля, Москва 1948.
369
Szerzej o dziejach tej wielkiej jednostki „czerwonej konnicy” w okresie woj-
ny domowej w Rosji oraz podczas wojny polsko-sowieckiej, poza informacjami oraz
literaturą cytowaną już wcześniej, zob. także: Директивы командования фронтов
Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Матери-
алы, указатели, коллегиальная работа, Москва 1978, s. 589; Гражданская война
и военная интервенция в СССР. Энциклопедия, коллегиальная работа под редак-
цей С. С. Хромова, Москва 1983, s. 654.
460 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

rii pułki jazdy dysponowały organicznymi bateriami artylerii konnej.

Poza tym w 19 Pułku Kawalerii stwierdzono istnienie plutonu che-
micznego, a w 21 Pułku Kawalerii plutonu przeciwlotniczego. Oprócz
tego w latach 1928–1931 w składzie tej wielkiej jednostki zauważono
także „22 Woroneski Szwadron Zapasowy” oraz „24 Doński Szwa-
dron Zapasowy” i „4 Dywizyjny Szwadron Ckm-ów”. Jednak w po-
łowie lat trzydziestych ich istnienie uznano za „nieprawdopodobne”,
gdyż uważano, że wówczas już je rozformowano.
Natomiast 4 Pułk Zmechanizowany miał posiadać „rzekomo
około 30 czołgów Christie (BT) oraz kilkadziesiąt tankietek i samo-
chodów pancernych”370.
„Kadrowa”, czyli regularna, 6 Czongarska imienia Budionnego,
imienia Norweskiego Proletariatu Czerwonego Sztandaru Dywizja
Kawalerii371 – miejsce postoju: Homel, dowódca dywizji: Wajnerch,
komisarz, względnie „pompolit”: A. M. Kropaczew, pomocnik do-
wódcy do spraw liniowych: Sieliwanow372, szef sztabu: Korzeniewicz.
Skład:
31 Biełorieczeński Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miej-
sce postoju: Homel, dowódca: Worobjow, komisarz, względnie
„pompolit”: Martynow, szef sztabu: Lejman373;
32 Biełogliński Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Homel, dowód-
ca: Szalimow, komisarz, względnie „pompolit”: Czepyżenko, szef
sztabu: Kiryłłow;
33 Siewierodoniecki Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Mohylew,
dowódca: Wachramiejew, komisarz, względnie „pompolit”: Żukow374;

370
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
371
Taką nazwę własną tej dywizji podano w cytowanym tutaj dokumencie –
zob. ibidem. Tymczasem według znanych autorowi źródeł archiwalnych oraz ana-
lizowanej przez niego literatury rosyjskojęzycznej dywizja ta nigdy nie miała takiej
nazwy. Nigdzie też nie wspomina się o planach nadania jej szefostwa „Norweskie-
go Proletariatu”.
372
Przy tym nazwisku postawiono znak zapytania.
373
Również w przypadku tej osoby pojawił się znak zapytania.
374
Personaliów szefa sztabu strona polska wówczas nie znała.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 461

34 Rostowski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce

postoju: Rohaczew, dowódca: F. B. Kamkow, komisarz, względnie
„pompolit”: Szełokowskij375;
6 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Nowobielica pod Hom-
lem, dowódca: Pierewiertajłow, komisarz, względnie „pompolit”:
Zołotariew376;
6 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Homel, dowódca:
D. G. Pawłow, komisarz, względnie „pompolit”: Łazariew, szef szta-
bu: Zibierow;
6 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Nowobielica, dowódca:
Staroletow377;
6 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Nowobielica, dowódca:
Łukoszenko378;
6 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Nowobielica.
Późniejsza 6 Dywizja Kawalerii powstała w 1918 r. w rejonie
Stawropola z luźnych oddziałów partyzanckich. Początkowo nosiła
nazwę: „I Stawropolska”. Do maja 1920 r.379 walczyła na północnym
Kaukazie, nad dolną Wołgą, w rejonie Woroneża i na Ukrainie prze-
ciwko wojskom Sił Zbrojnych Południa Rosji dowodzonym przez
„białych” generałów: Wrangla, Mamontowa380 i Szkuro381.
W maju 1920 r. w składzie 1 Armii Konnej przerwała „front pol-
ski” i w bojach doszła do Lwowa i Zamościa382. W końcu tego roku
375
Również w tym przypadku dane personalne szefa sztabu tego pułku nie były
znane polskiemu wywiadowi.
376
Danych osobowych jego szefa sztabu stronie polskiej nie udało się wówczas
ustalić.
377
Przy nazwisku tym znalazł się znak zapytania.
378
Również przy tym nazwisku postawiono wtedy znak zapytania.
379
W rzeczywistości walki te trwały do końca marca 1920 r.
380
Generał lejtnant Konstantin Konstantinowicz Mamontow (vel Mamantow)
był dowódcą kozackiego 4 Samodzielnego Korpusu Dońskiego walczącego z „czer-
wonymi” w składzie Sił Zbrojnych Południa Rosji – szerzej zob. choćby: Н. Н. Ру-
тыч, op. cit., s. 183-185; С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия гражданс-
кой войны…, s. 322.
381
Generał lejtnant Andriej Grigoriewicz Szkuro (vel Szkura) dowodził 3 Kubań-
skim Korpusem Konnym, a potem również Armią Kubańską, które należąc do Sił
Zbrojnych Południa Rosji, operowały przeciw „czerwonym” – szerzej zob. choćby:
Н. Н. Рутыч, op. cit., s. 360; С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия граж-
данской войны..., s. 641.
382
Szerzej o tym okresie dziejów 6 Dywizji Kawalerii, poza częścią wcześniej
cytowanej literatury, zob. także: Moje walki z Budiennym. Dziennik wojenny b. d-cy
1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Juliusza Rómmla...; Kawaleria polska w pościgu
462 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

wzięła też udział w likwidacji walczących na Krymie „białych” wojsk

dowodzonych przez generała Wrangla. Natomiast w 1921 r. tłumiła
bunty kozackie na Kubani i walczyła z siłami Nestora Machno383 na
Ukrainie384.
W 1923 r. weszła w skład formacji Białoruskiego Okręgu Wojsko-
wego, a w 1931 r. została nagrodzona Orderem Czerwonego Sztandaru.
W latach trzydziestych 6 Dywizja Kawalerii uzyskiwała bardzo
dobre rezultaty w wyszkoleniu kontyngensu poborowych, szczegól-
nie w zakresie wyszkolenia strzeleckiego. W 1930 r. została nawet
uznana za najlepszą formację kawalerii RKKA, a w 1933 r. za swe
umiejętności strzeleckie zdobyła I miejsce w okręgu i II miejsce w ca-
łej Armii Czerwonej. W 1935 r. polscy analitycy Oddziału II Sztabu
Głównego ocenili ją jako formację „bardzo dobrą”.
Poborowi wcielani co roku do szeregów 6 Dywizji Kawalerii po-
chodzili głównie z Ukrainy, północnego Kaukazu i dolnego Powołża.
Poza tym 31 Pułk Kawalerii miał w swym składzie narodowościowy
Szwadron Niemiecki. Wszystkie pułki 6 Dywizji Kawalerii dyspono-
wały baterią artylerii konnej.

za Budiennym. Dziennik b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Juliusza Rómmla,

cz. 2...; M. Biernacki, Studia taktyczne z historii wojen polskich 1918–1921, t. 3: Dzia-
łania Armii Konnej Budiennego w kampanii polsko-rosyjskiej 1920 r. 26 V–20 VI 1920...;
T. Machalski, Ostatnia epopeja. Działania kawalerii w 1920 roku...; K. Krzeczunowicz,
Ostatnia kampania konna. Działania armii polskiej przeciw Armii Konnej Budiennego
w 1920 roku...; A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego
(1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...; idem, 1 Armia
Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja,
uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...; idem, Rozboje, rabunki i pogromy Ży-
dów przez 1 Armię Konną na południu Rosji oraz na Ukrainie i w Polsce w 1920 roku,
„Wschodni Rocznik Humanistyczny” (Lublin–Radzyń Podlaski) 2009, t. 6.
383
Nestor Iwanowicz Machno był anarchistą i przywódcą silnego i licznego ru-
chu chłopskiego na Ukrainie skierowanego zarówno przeciw „białym”, jak i „czer-
wonym”. Stał na czele Armii Rewolucyjnej – szerzej o tej postaci oraz tym ruchu zob.
chociażby: Нестор Махно. Крестьянское движение на Украине 1918–1921. Доку-
менты и материалы, коллегиальная работа (Серия: Крестьянская революция
в России 1902–1922. Документы и материалы, под редакцей В. Данилова,
Т. Шанина), Москва 2006; А. В. Белаш, В. Ф. Белаш, Дороги Нестора Махно. Ис-
торическое повестование, Киев 1993; В. Телицын, Нестор Махно, Москва 1998.
384
Szerzej o dziejach tej wielkiej jednostki „czerwonej konnicy” w okresie woj-
ny domowej w Rosji oraz podczas wojny polsko-sowieckiej, poza informacjami oraz
literaturą cytowaną już wcześniej, zob. także: Директивы командования фронтов
Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Матери-
алы, указатели..., s. 589–590; Гражданская война и военная интервенция в СССР.
Энциклопедия..., s. 663.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 463

Jednocześnie w latach 1928–1931 strona polska odnotowała w jej

O. de B. dodatkowo 35 Jegorłycki Szwadron Zapasowy, 36 Nowogród-
-Wołyński Szwadron Zapasowy oraz 6 Dywizyjny Szwadron Ckm-ów.
Wszystkie one stacjonowały w Nowobielicy, jednak zauważono też,
że do 1935 r. zostały one rozformowane385.
„Kadrowa”, czyli regularna, 7 Samarska imienia Angielskiego
Proletariatu Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii – miejsce po-
stoju Mińsk386, dowódca dywizji: J. J. Goriaczew, komisarz, względ-
nie „pompolit”: Zarin, pomocnik dowódcy do spraw liniowych: Bie-
łow387, szef sztabu: Kałasznikow.
Skład:
37 Astrachański Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Mińsk, dowódca: Byczkowskij, komisarz, względnie „pom-
polit”: Mandrik, szef sztabu: Priszczepow;
38 Stawropolski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Mińsk, dowódca: Kalniczew, komisarz, względnie „pompo-
lit”: Wasiliew388;
39 Terski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Mińsk, dowódca: Łopa-
tin, komisarz, względnie „pompolit”: Borodin, szef sztabu: Kasseniuk;
40 Samarski imienia Frunzego Pułk Kawalerii – miejsce posto-
ju: Mińsk, dowódca: Iwiew389, komisarz, względnie „pompolit”:
Pawłow390;
7 Czerwonego Sztandaru Pułk Artylerii Konnej – miejsce posto-
ju: Mińsk – koszary leżące około 3 km na północny wschód od mia-
sta, dowódca: Nikołajew, komisarz, względnie „popolit”: Dobrynin,
szef sztabu: Sysow;

385
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
386
Wynika więc z tego, że wszystkie te dywizje kawalerii były czteropułkowymi
formacjami kadrowymi. Oprócz tego w okręgu tym stacjonowały wówczas także za-
rządy czterech korpusów strzeleckich, 12 dywizji strzeleckich, z czego trzy kadrowe,
dwie mieszane i siedem terytorialnych.
387
Przy tym nazwisku został umieszczony znak zapytania.
388
Danych personalnych szefa sztabu stronie polskiej nie udało się wówczas
ustalić.
389
Obok tego nazwiska znalazł się znak zapytania.
390
Personaliów szefa sztabu tego pułku Oddziałowi II nie udało się wtedy ustalić.
464 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

7 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Mińsk, dowódca:

Dołginow391;
7 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Mińsk, komisarz,
względnie „pompolit”: Kopielkin392;
7 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Mińsk393;
7 Pluton Chemiczny394 – miejsce postoju: Mińsk.
Według ustaleń oficerów Oddziału II Sztabu Głównego dywizja ta
została sformowana w kwietniu 1919 r. nad dolną Wołgą. Walczyła
z oddziałami Sił Zbrojnych Południa Rosji na północnym Kaukazie,
a następnie na Ukrainie i na Krymie z formacjami Armii Rosyjskiej
generała Piotra Wrangla395.
W 1932 r. 7 Dywizja Kawalerii zajęła I miejsce w okręgu pod
względem wychowania fizycznego. Jednak w zakresie wyszkolenia
strzeleckiego osiągnęła zaledwie dostateczne wyniki. Stan ten popra-
wił się dopiero w 1933 r. Według oficerów polskiego wywiadu woj-
skowego była to dywizja „dobra”.
Do omawianej tutaj wielkiej jednostki kawalerii napływali rekru-
ci z Białorusi, Ukrainy, północnego Kaukazu oraz znad dolnej Woł-
gi i z Tatarskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, a także z oko-
lic Penzy.
Do wszystkich jej pułków należały baterie konne oraz zmotory-
zowane plutony przeciwlotnicze. Ponadto strona polska miała wia-
domości o istnieniu piątych szwadronów w 37 i 40 Pułkach Kawale-
rii oraz szwadronu łączności w drugim z nich. Jednocześnie w latach
1928–1931 stwierdzono, że w składzie 7 Dywizji Kawalerii były tak-
że 41 Bugurusłański Szwadron Zapasowy, 42 Pugaczowski Szwadron
Zapasowy oraz 7 Dywizyjny Szwadron Ckm-ów. Ich garnizonem był
Borysów. Jednak w 1935 r. nie znajdowały się już one w O. de B.

391
Danych osobowych komisarza i szefa sztabu tego pułku strona polska wów-
czas nie znała.
392
Informacji o dowódcy tej jednostki Oddział II wówczas nie posiadał.
393
Jego dowódca stronie polskiej nie był w tym czasie znany.
394
Analitycy ówczesnego Oddziału II Sztabu Głównego nie wiedzieli dokładnie,
czy jest to tylko pluton, czy też może szwadron chemiczny.
395
Szerzej o dziejach tej wielkiej jednostki „kawalerii strategicznej” Armii Czer-
wonej w okresie wojny domowej w Rosji, poza informacjami oraz literaturą cytowa-
ną już wcześniej, zob. także: Директивы командования фронтов Красной Армии
(1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Материалы, указате-
ли..., s. 590; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия...,
s. 531.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 465

tej dywizji, gdyż zapewne zostały rozformowane. W każdym razie

w 1935 r. ich istnienie uznano za „nieprawdopodobne”396.
Ukraiński Okręg Wojskowy:
Stacjonował tam Zarząd, czyli dowództwo 1 Czerwonego Kozac-
twa imienia Ogólnoukraińskiego Centralnego Komitetu Wykonaw-
czego i Leninowskiego Związku Młodzieży Komunistycznej Ukrainy
Korpusu Kawalerii – w Płoskirowie397, dowódca korpusu: M. A. Die-
miczew, komisarz, względnie „pompolit”: Pietrunin, szef sztabu: So-
kołow398.
Skład korpusu:
1 Korpuśny Dywizjon Łączności – miejsce postoju: Płoskirów399;
eskadra lotnicza – miejsce postoju Płoskirów400.
„Kadrowa”, czyli regularna, 1 Zaporoska Czerwonego Kozactwa
imienia Francuskiej Partii Komunistycznej Czerwonego Sztandaru
Dywizja Kawalerii401 – miejsce postoju: Płoskirów, dowódca dywi-
zji: Nikulin, komisarz, względnie „pompolit”: Prokszic, szef sztabu:
Uptman402.
Skład:
1 Melitopolski Czerwonego Kozactwa imienia E. Bosz Czerwone-
go Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Płoskirów, dowód-

396
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
397
W 1924 r. zarząd tego korpusu stacjonował w Winnicy, potem w Żmerynce,
a od 1926 r. w Płoskirowie.
398
Danych osobowych pomocnika dowódcy korpusu do spraw liniowych Od-
dział II Sztabu Głównego wówczas nie znał.
399
Personaliów jego kadry dowódczej i politycznej strona polska wówczas nie
znała.
400
Analitycy Oddziału II nie wiedzieli dokładnie, czy jest to eskadra, czy też dy-
wizjon lotniczy. Nie znali też obsady personalnej tej formacji.
401
W analizowanym tutaj dokumencie przy nazwie tej formacji podano także,
że została ona odznaczona Orderem Lenina – zob. CAW, Oddział II Sztabu Główne-
go, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyż-
szych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
rii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., War-
szawa 27 X 1935 r.
402
Pomocnika dowódcy do spraw liniowych wówczas nie znano.
466 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

ca: Słyszkin, komisarz, względnie „pompolit”: Gricienko, szef szta-

bu: Alejnik;
2 Berdiański Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Płoskirów, dowód-
ca: Prowanskij, komisarz, względnie „pompolit”: Władimirow, szef
sztabu: Woronianskij;
3 Krzyworoski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Płoskirów, do-
wódca: Managarow, komisarz, względnie „pompolit”: Raczkiewicz,
szef sztabu: Pierekrestow;
4 Charkowski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Płoskirów, do-
wódca: Łukinskij, komisarz, względnie „pompolit”: Zaduwajło, szef
sztabu: Niewinicyn;
1 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Płoskirów, dowódca:
Miatinkin, komisarz, względnie „pompolit”: Szmidt403;
1 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Płoskirów, dowódca:
Remizow, komisarz, względnie „pompolit”: Morozow404;
1 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Płoskirów405;
1 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Płoskirów, komisarz,
względnie „pompolit”: Storczanskij406;
1 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Płoskirów.
Według informacji zgromadzonych przez polski wywiad wojsko-
wy w połowie lat trzydziestych dywizja ta powstała w listopadzie
1919 r. z dotychczasowej Konnej Grupy Primakowa407, Kubańskiej
Brygady Jazdy i 1 Zaporoskiego Pułku Kawalerii. Początkowo była to
8 Dywizja Kawalerii i dopiero w 1921 r. przemianowano ją na 1 Czer-
wonego Kozactwa Dywizję Kawalerii.
Od końca 1919 r. do połowy 1920 r. walczyła najpierw przeciw
Siłom Zbrojnym Południa Rosji, a następnie z wojskami broniącej
Krymu „białej” Armii Rosyjskiej. Potem, jako 8 Dywizja Kawalerii,

403
Personaliów szefa sztabu w Oddziale II Sztabu Głównego wówczas nie znano.
404
Danych osobowych szefa sztabu wtedy nie znano.
405
Personaliów jego kadry dowódczej i politycznej oficerowie Oddziału II Szta-
bu Głównego wtedy nie znali.
406
Danych o personaliach dowódcy strona polska nie posiadała.
407
Szerzej o postaci Witalija Markowicza Primakowa, jednego z ważniejszych
twórców „czerwonej konnicy” oraz jej dowódców z okresu rosyjskiej wojny domo-
wej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. również: Гражданская война
и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 472; В. И. Лобов, Р. М. Пор-
тугальский, В. А. Руиов, op. cit., s. 141–142, a także И. В. Дубинский, Примаков,
Москва 1968.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 467

działała na froncie przeciwpolskim, przez pewien czas podlegając do-

wództwu 1 Armii Konnej. Doszła wówczas do rejonu Stryja.
Po odwrocie z polskiego teatru działań wojennych walczyła z ukra-
ińskimi oddziałami Symona Petlury408 oraz z siłami Nestora Machno
i aż do 1922 r. tłumiła lokalne powstania i bunty na Ukrainie409.
W 1929 r. za zasługi podczas rosyjskiej wojny domowej nagrodzo-
no ją Orderem Czerwonego Sztandaru, a w 1934 r. Orderem Lenina.
W latach 1930–1934 ta wielka jednostka kawalerii uzyskiwała
bardzo dobre wyniki w wyszkoleniu, przy czym wyszkolenie strze-
leckie służących w jej szeregach „krasnoarmiejców” stało wtedy na
bardzo wysokim poziomie, wyszkolenie taktyczne oceniano zaś jako
dobre. Poza tym w 1933 r. 1 Czerwonego Kozactwa Dywizja Kawa-
lerii zajęła I miejsce wśród formacji Ukraińskiego Okręgu Wojskowe-
go w zakresie pielęgnacji i utrzymania koni. W kolejnym roku zajęła
również I miejsce w okręgowych zawodach konnych. Według danych
zebranych w połowie lat trzydziestych przez oficerów polskiego Od-
działu II Sztabu Głównego dywizję tę uważano wówczas za „jednost-
kę bardzo dobrą, jedną z najlepszych w RKKA”410.
408
Symon Wasylowicz Petlura był wybitnym ukraińskim działaczem niepodle-
głościowym. Od listopada 1918 r. był Głównym Atamanem Armii Czynnej Ukra-
ińskiej Republiki Ludowej, a następnie stał również na czele Dyrektoriatu tego pań-
stwa. Zwolennik współpracy Polski i Ukrainy skierowanej przeciwko sowieckiej
Rosji – zob. choćby: Довідник з історії України. Видання в трьох томах, т. 2:
(К–П), За редакцією І. З. Підкови, Р. М. Шуста, Київ 1995, s. 351–352. Szerzej na
temat tej niezwykle ważnej dla historii Ukrainy osobistości oraz jednocześnie posta-
ci istotnej dla dziejów rosyjskiej wojny domowej, oprócz części wcześniej cytowa-
nych źródeł i literatury, zob. również В. Верига, Визвольні змагання в Україні 1914–
–1923 рр., т. 2, Львів 1998.
409
Szerzej na temat dziejów tej wielkiej jednostki kawalerii RKKA oraz jej udzia-
łu w rosyjskiej wojnie domowej i wojnie polsko-sowieckiej, poza częścią wcześniej
cytowanych informacji i literatury, zob. również: Директивы командования фрон-
тов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Ма-
териалы, указатели..., s. 590; Гражданская война и военная интервенция в СССР.
Энциклопедия..., s. 119. Ponadto zob. również: Червонное Казачество. Воспоми-
нания ветеранов, редакторы сотавители Е. П. Журавлев, М. А. Жохов, Моск-
ва 1969; A. Smoliński, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...; idem, 1 Armia
Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja,
uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
410
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
468 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Dywizję uzupełniano poborowymi pochodzącymi częściowo

z Ukrainy, a częściowo z głębi Sowietów, mianowicie znad Donu oraz
z Tatarskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej oraz
z Kazachskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.
W połowie lat trzydziestych wszystkie wchodzące w jej skład puł-
ki dysponowały bateriami artylerii konnej, a 3 i 4 Pułki Kawalerii
również plutonami chemicznymi, przy czym, według danych pol-
skiego wywiadu, 1 Czerwonego Kozactwa Pułk Kawalerii składał się
z pięciu szwadronów liniowych. Natomiast należący do dywizji pułk
artylerii konnej tworzyły dwa dywizjony po trzy baterie każdy.
Silną formacją wsparcia był 1 Pułk Zmechanizowany, złożony
wówczas, co najmniej, z trzech pododdziałów wyposażonych w su-
mie, według analityków Oddziału II Sztabu Głównego, w 50 do 60
czołgów typu Christie (BT), Vickers (T-26) i tankietek, czyli T-27,
oraz samochodów pancernych.
Poza tym w latach 1928–1931 w składzie tej wielkiej jednostki
„czerwonej konnicy” wywiad polski odnotował także 5 i 6 Szwadro-
ny Zapasowe stacjonujące w Głuchowie oraz dyslokowany w tym sa-
mym miejscu 1 Dywizyjny Szwadron Ckm-ów. Jednak w połowie lat
trzydziestych już ich nie było, co – jak sądzono – stanowiło skutek
ich rozformowania411.
„Kadrowa”, czyli regularna, 2 Czernihowska Czerwonego Kozac-
twa imienia Niemieckiej Partii Komunistycznej Czerwonego Sztan-
daru Dywizja Kawalerii – miejsce postoju: Starokonstantynów, do-
wódca dywizji: M. Markiewicz, komisarz, względnie „pompolit”:
Kulikow, pomocnik dowódcy do spraw liniowych: Mosin, szef szta-
bu: Ankowskij.
Skład:
7 Lityński Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Starokonstantynów,
dowódca: Sysojew, komisarz, względnie „pompolit”: Szkniewskij412;
8 Łubieński Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Starokonstantynów,
komisarz, względnie „pompolit”: Pińczuk, szef sztabu: Kładko413;
9 Krasnoputiłowski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Izjasław,
dowódca: Suszczyj, komisarz, wględnie „pompolit”: Rudkow, szef
sztabu: Gorbienko;

411
Ibidem.
412
W tym czasie danych szefa sztabu nie znano.
413
Strona polska nie znała wtedy personaliów dowódcy tego pułku.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 469

10 Wierchnieuralski imienia Baszkirskiego Centralnego Komitetu

Wykonawczego Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce po-
stoju: Izjasław, dowódca: J. S. Dubienko, komisarz, względnie „pom-
polit”: Kaladin, szef sztabu: Carin;
2 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Starokonstanty-
nów414;
2 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Starokonstanty-
nów415;
2 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Starokonstantynów, do-
wódca: Szczeblikin, komisarz, względnie „pompolit”: Rogozin;
2 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Izjasław416;
2 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Starokonstantynów.
Według ustaleń oficerów polskiego Oddziału II Sztabu Głównego
ta wielka jednostka kawalerii została sformowana dopiero we wrze-
śniu 1920 r. jako 17 Dywizja Kawalerii. Natychmiast po utworzeniu
brała udział w walkach w rejonie Brześcia nad Bugiem, w wyniku
których możliwe stało się wycofanie sowieckiej 4 Armii z zaciskają-
cego się wokół niej pierścienia wojsk polskich417.
W listopadzie tego roku przerzucono ją do Winnicy i wcielo-
no do 1 Korpusu Konnego – w jego kładzie walczyła z oddziałami
Ukraińskiej Armii Czynnej atamana Symona Petlury, które po za-
warciu polsko-sowieckiego zawieszenia broni próbowały wywołać
antysowieckie powstanie na Ukrainie i kontynuować walkę o jej
niepodległość418.
W 1921 r. dywizja ta tłumiła lokalne bunty na Ukrainie, a późną
jesienią tego roku walczyła z oddziałami ukraińskiej Armii Powstań-
czej419. Wówczas została przemianowana na 2 Czerwonego Kozactwa

414
Danych o personaliach kadry dowódczej i politycznej tego pułku oficerowie
Oddziału II Sztabu Głównego wówczas nie posiadali.
415
Podobnie jak w przypadku poprzedniego oddziału, strona polska nie dyspo-
nowała informacjami o jego obsadzie personalnej.
416
Informacji dotyczących danych personalnych kadry dowódczej i politycznej
tego oddziału oficerowie Oddziału II Sztabu Głównego wówczas nie posiadali.
417
Szerzej na ten temat zob. chociażby: A. Przybylski, Wojna polska 1918–1921,
Warszawa 1930; Н. Е. Какурин, В. А. Меликов, Гражданская война в России: вой-
на с белополяками, Москва 2002.
418
Szerzej na temat tych wydarzeń zob. choćby J. Legieć, Armia Ukraińskiej Repu-
bliki Ludowej w wojnie polsko-ukraińsko-bolszewickiej w 1920 roku, Toruń 2002.
419
Szerzej o tych wydarzeniach zob. chociażby Другий Зимовий Похід, або
Листопадовий рейд, упорядник О. Веремійчик, Київ 2006.
470 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Dywizję Kawalerii420, a do jej składu włączono „brygadę Koczube-

ja”421, z której sformowano 8 i 9 Pułki Kawalerii oraz Baszkirską Bryga-
dę Kawalerii. Z tej ostatniej powstał następnie 10 Pułk Kawalerii422.
W 1933 r. ta wielka jednostka „czerwonej konnicy” otrzymała
Order Czerwonego Sztandaru.
W latach 1931–1934 dywizja osiągała na ogół dobre oraz – jak
w przypadku szkolenia strzeleckiego – nawet bardzo dobre wyniki
w wyszkoleniu. Dlatego też według ocen oficerów i analityków Od-
działu II Sztabu Głównego była to dobra wielka jednostka kawalerii.
Służący w jej szeregach poborowi pochodzili głównie z Tatarskiej,
Baszkirskiej, Kirgiskiej i Kałmuckiej Autonomicznych Socjalistycz-
nych Republik Sowieckich oraz z Uralu.
7 i 8 Pułki Kawalerii dysponowały własnymi bateriami artylerii
konnej, a 2 Pułk Artylerii Konnej miał „rzekomo” dwa dywizjony po
trzy baterie każdy. Ponadto w latach 1928–1931 polski wywiad usta-
lił, że dowództwu tej dywizji podlegały też dyslokowane w Połtawie
11 i 12 Szwadrony Zapasowe oraz 2 Dywizyjny Szwadron Ckm-ów.
Jednak w połowie lat trzydziestych już nie istniały, zostały bowiem
rozformowane423.

420
Obszerniej na temat dziejów tej wielkiej jednostki „czerwonej konnicy”
RKKA oraz jej udziału w rosyjskiej wojnie domowej i wojnie polsko-sowieckiej,
poza częścią wcześniej cytowanych informacji i literatury, zob. również: Директи-
вы командования фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов
в 4-х томах, т. 4: Материалы, указатели..., s. 594; Гражданская война и военная
интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 536.
421
Iwan Antonowicz Koczubej był z pochodzenia Kozakiem, który podczas woj-
ny domowej w Rosji walczył po stronie „czerwonych”. Od jesieni 1918 r. dowodził
3 Kubańską Brygadą Kawalerii (3 Кубанская Кавалерийская Бригада) 3 Dywizji
Strzelców z 11 Armii, a następnie 2 Brygadą Specjalnej Dywizji Kawalerii (2 Бригада
Особой Кавалерийской Дивизии) 12 Armii. W lutym 1919 r. dostał się do niewo-
li i 22 marca tego roku został powieszony. Tak więc w 1921 r. nie mógł już dowodzić
żadną formacją Armii Czerwonej. Zapewne zatem była to jakaś brygada kawalerii
jego imienia – szerzej zob. chociażby Гражданская война и военная интервенция
в СССР. Энциклопедия..., s. 290.
422
Szerzej na temat dziejów i losów tej formacji „czerwonej konnicy” oraz jej
przeformowania w pułk, pierwotnie w Baszkirski Pułk Kawalerii (Башкирский
Кавалерийский Полк), zob. chociażby М. Л. Мартузин, Башкирия и башкирские
войска в Гражданскую Войну, Москва 1927 (drugie wydanie – Москва 2007).
423
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 471

„Kadrowa”, czyli regularna, 9 Krymska imienia Rady Komisarzy

Ludowych Ukrainy Dywizja Kawalerii – miejsce postoju: Hajsyń, do-
wódca dywizji: Uszakow, komisarz, względnie „pompolit”: Żukow,
pomocnik dowódcy do spraw liniowych: Potapienko424.
Skład:
49 Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Tulczyn, dowódca: Riczkow,
komisarz, względnie „pompolit”: Michajłow425;
50 imienia Charkowskiego Proletariatu Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Tulczyn, dowódca: N. Chorunżenko, komisarz, względnie
„pompolit”: Dorowskij, szef sztabu: Makarow;
51 Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Hajsyń, dowódca: Griszko,
komisarz, względnie „pompolit”: Pawlukiewicz426;
52 Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Hajsyń, dowódca: Proto-
wotarow, komisarz, względnie „pompolit”: Burdiejnyj, szef sztabu:
Gorszkow;
9 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Hajsyń, dowódca: Ka-
sjander, komisarz, względnie „pompolit”: Silwestrow427;
9 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Hajsyń, dowódca: Si-
niagin, komisarz, względnie „pompolit”: Pristaniuk428;
9 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Hajsyń, dowódca: Ja-
niutin, komisarz, względnie „pompolit”: Babuch;
9 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Ładyżyn, dowódca: Ko-
sariew429;
9 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Hajsyń430.
Zgodnie z nie do końca prawidłowymi informacjami zgroma-
dzonymi przez polski wywiad wojskowy do połowy lat trzydziestych

oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II

Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
424
Danych personalnych szefa sztabu tej dywizji strona polska wówczas nie znała.
425
Personaliów szefa sztabu tego pułku polski wywiad wówczas nie znał.
426
Informacji o szefie sztabu tego pułku Oddział II Sztabu Głównego wtedy nie
posiadał.
427
Danych personalnych szefa sztabu tego pułku strona polska wówczas nie znała.
428
O szefie jego sztabu nic nie wiedziano.
429
W analizowanym tutaj dokumencie przy nazwisku tym postawiono znak za-
pytania – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR.
Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych do-
wództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
430
Personaliów jego dowódcy strona polska wówczas nie znała.
472 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

dywizja ta, wówczas jeszcze jako 3 Dywizja Kawalerii, powstała na

początku 1920 r. przez przeformowanie 10 Samodzielnej Brygady
Kawalerii, utworzonej już w 1918 r. w rejonie Donbasu.
Od lipca 1920 r. w składzie 3 Korpusu Konnego należącego do so-
wieckiej 13 Armii walczyła przeciwko siłom Armii Rosyjskiej genera-
ła lejtnanta barona Piotra Nikołajewicza Wrangla. Uczestniczyła też
w opanowaniu Krymu – zajęła Teodozję i Kercz, wzięła do niewoli
20 000 jeńców i zdobyła mnóstwo różnorodnego materiału wojenne-
go, co spowodowało, że otrzymała nazwę „Krymskiej”431.
W końcu 1920 i w 1921 r. zwalczała siły Nestora Machno i ukra-
ińskiej Armii Powstańczej432 oraz inne oddziały powstańcze na Ukra-
inie. W 1924 r. przemianowano ją na 9 Krymską Dywizję Kawalerii433.
W okresie od 1932 do 1934 r. dywizja uzyskiwała na ogół dobre
wyniki w wyszkoleniu, w zakresie szkolenia strzeleckiego nawet bar-
dzo dobre. Stąd oficerowie Oddziału II Sztabu Generalnego uważali
ją za dobrą wielką jednostkę kawalerii.
Poborowych przydzielano jej głównie z obszarów Ukrainy oraz
częściowo z głębi ZSRS. W połowie lat trzydziestych polski wywiad
wojskowy stwierdził istnienie w 49 i 50 Pułkach Kawalerii baterii ar-
tylerii konnej i plutonów chemicznych oraz jedynie w tym pierw-
szym półszwadronu łączności. W składzie 9 Pułku Artylerii Konnej
odnotowano istnienie co najmniej pięciu baterii konnych, a w uzbro-
jeniu 9 Pułku Zmechanizowanego przynajmniej 25 czołgów.
Poza tym w latach 1928–1931 w składzie 9 Krymskiej Dywizji
Kawalerii odnotowano istnienie 53 i 54 Szwadronów Zapasowych

431
Szerzej zob. chociażby: P. Wrangel, Wspomnienia, t. 2...; Я. А. Слащев-Крым-
ский, op. cit.; П. Н. Врангель, Оборона Крыма, [w:] Гражданская война в России:
оборона Крыма...; Исход Русской Армии генерала Врангеля из Крыма...; И. С. Ко-
ротков, op. cit.; Боевые подвиги частей Красной Армии (1918–1922 гг.). Сборник
документов, составители К. И. Любавская, Х. И. Муратов, А. А. Ходак под ру-
ководством А. Ф. Горленко, Москва 1957.
432
Zob. choćby Другий Зимовий Похід, або Листопадовий рейд...
433
Obszerniej na temat rzeczywistych dziejów tej dywizji kawalerii RKKA oraz
jej udziału w rosyjskiej wojnie domowej, poza częścią wcześniej cytowanych in-
formacji i literatury, zob. również: Директивы командования фронтов Красной
Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах. т. 4: Материалы,
указатели..., s. 591; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энцик-
лопедия..., s. 174.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 473

oraz 9 Dywizyjnego Szwadronu Ckm-ów. Stacjonowały one w Hu-

maniu, w połowie lat trzydziestych zostały jednak rozformowane434.
Zarząd, czyli dowództwo, 2 imienia Rady Komisarzy Ludowych
Ukrainy i Krymu Korpusu Kawalerii – w Żytomierzu435, dowódca
korpusu: M. N. Kriworuczko, komisarz, względnie „pompolit”: Ni-
kołajew, szef sztabu: J. Szejdeman436.
Skład korpusu:
2 Korpuśny Dywizjon Łączności – miejsce postoju: Żytomierz437.
„Kadrowa”, czyli regularna, 3 Besarabska imienia Kotowskiego
Czerwonego Sztandaru438 Dywizja Kawalerii – miejsce postoju: Ber-
dyczów, dowódca dywizji: N. J. Miszuk, komisarz, względnie „pom-
polit”: N. A. Gurjanow, pomocnik dowódcy do spraw liniowych: Gu-
styszew439, szef sztabu: S. W. Kolcow.
Skład:
13 Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Ber-
dyczów, dowódca: Oślikowskij, komisarz, względnie „pompolit”:
Brikkel440;
14 Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Berdyczów, dowódca: Za-
chmatow, komisarz, względnie „pompolit”: Griszkin, szef sztabu:
Markow;

434
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
435
Od 1932 r. Wcześniej bowiem dowództwo tego korpusu stacjonowało
w Humaniu.
436
Danych osobowych pomocnika dowódcy korpusu do spraw liniowych Od-
dział II Sztabu Głównego wówczas nie posiadał.
437
Obsady kadry dowódczej i politycznej tego oddziału strona polska wówczas
nie znała. Poza tym „nie udało się też stwierdzić przynależności do korpusu eskadry
lotniczej” – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR.
Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych do-
wództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Od-
dział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
438
W analizowanym tutaj dokumencie podano, że w nazwie tej formacji znajdo-
wała się też informacja o tym, że była ona odznaczona Orderem Lenina.
439
Przy nazwisku tym znalazł się znak zapytania.
440
Personaliów szefa sztabu strona polska wówczas nie znała.
474 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

15 imienia Niezamożnych Sielian Pułk Kawalerii – miejsce posto-

ju: Berdyczów, dowódca: W. Ł. Cejtlin, komisarz, względnie „pom-
polit”: Karpowicz441;
16 imienia Kotowskiego Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Ber-
dyczów, dowódca: S. A. Rapaport, komisarz, względnie „pompolit”:
Raczkowskij, szef sztabu: Sziszłow;
3 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Berdyczów, dowódca:
Pieganow, komisarz, względnie „pompolit”: J. A. Grigorenko, szef
sztabu: Gomulickij;
3 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Berdyczów, dowódca:
Starkow, komisarz, względnie „pompolit”: Rudienko442;
3 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Berdyczów;
3 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Berdyczów;
3 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Berdyczów443.
Swoje dzieje dywizja ta wywodziła od oddziału partyzanckiego
dowodzonego przez Grigorija Iwanowicza Kotowskiego444, sformo-
wanego na południowej Ukrainie już w 1917 r., a więc przed formal-
nym rozpoczęciem wojny domowej w Rosji. Szybko oddział ten roz-
winął się do rozmiaru brygady i w 1920 r. został wcielony do 17 Dywizji
Kawalerii445.
W 1919 r. Samodzielna Brygada Kotowskiego walczyła przeciw
„białym” oddziałom generała Judenicza446 pod Piotrogrodem, a na-
stępnie z wojskami Sił Zbrojnych Południa Rosji, po czym w roku
następnym w składzie sowieckiej 14 Armii Frontu Południowo-Za-
chodniego uczestniczyła w walkach z Wojskiem Polskim na Ukrainie,
w trakcie których znalazła się pod Lwowem.

441
Szef sztabu tego pułku nie był wtedy Oddziałowi II znany.
442
Danych personalnych szefa sztabu tego pułku wywiad polski wtedy nie po-
siadał.
443
Obsady personalnej tych formacji strona polska wówczas nie znała.
444
Szerzej na temat postaci tego jednego z twórców „czerwonej konnicy” zob.
choćby: Г. А. Ананьев, Котовский, Москва 1982; С. Н. Бурин, Григорий Котовс-
кий. Легенда и быль, Москва–Смоленск 1999.
445
Czyli późniejszej 2 Dywizji Kawalerii.
446
Generał piechoty (czyli inaczej armii) Nikołaj Nikołajewicz Judenicz w 1919 r.
dowodził lądowymi i morskimi siłami „białych” walczącymi na obszarze nadbałtyc-
kim – szerzej o tej postaci zob. choćby: С. В. Волков, Белое движение. Энциклопе-
дия гражданской войны..., s. 651–652. Ponadto zob. również Юденич под Пётрог-
радом. Из белых мемуаров, редакция П. Е. Щеголева, Ленинград 1927.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 475

W latach 1921–1922, jako część 17 Dywizji Kawalerii, brała ona

udział w tłumieniu licznych lokalnych powstań i buntów chłopskich
na sowieckiej Ukrainie447.
Po wojnie domowej do składu brygady wcielono kilka pułków
jazdy dywizyjnej i przeformowano ją na 4 Dywizję Kawalerii, którą
w 1924 r. przemianowano na 3 Dywizję Kawalerii448.
Za zasługi bojowe w okresie wojny domowej otrzymała dwa Or-
dery Czerwonego Sztandaru, a w 1935 r. za bardzo dobre wyniki
w szkoleniu bojowym nagrodzono ją Orderem Lenina.
Ze względu na to, że w latach 1932–1934 we wszystkich pod-
stawowych działach wyszkolenia stacjonująca w Ukraińskim Okręgu
Wojskowym 3 Besarabska Dywizja Kawalerii osiągała bardzo dobre
wyniki, przez analityków Oddziału II Sztabu Głównego została oce-
niona jako bardzo dobra wielka jednostka „czerwonej konnicy”.
Poborowych otrzymywała ona w połowie z Ukrainy, mianowicie
z rejonu Połtawy, Odessy, oraz z Mołdawskiej Socjalistycznej Repu-
bliki Sowieckiej, a w połowie z głębi ZSRS, czyli z Tatarskiej Autono-

447
Szerzej na temat dziejów tej wielkiej jednostki kawalerii RKKA oraz jej udzia-
łu w rosyjskiej wojnie domowej i wojnie polsko-sowieckiej, poza częścią wcze-
śniej cytowanych informacji i literatury, zob. również: Директивы командования
фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах,
т. 4: Материалы, указатели..., s. 594; Гражданская война и военная интервенция
в СССР. Энциклопедия..., s. 536.
448
Informacje te świadczą o dość dobrej orientacji oficerów Oddziału II Szta-
bu Głównego w skomplikowanych dziejach „czerwonej konnicy”. 4 Besarabska Dy-
wizja Kawalerii została bowiem sformowana w końcu października 1922 r. w skła-
dzie organizowanego wtedy na Ukrainie 2 Korpusu Kawalerii. Zmiana jej numeracji
z 4 na 3 Dywizję Kawalerii nastąpiła jednak już w styczniu 1923 r., a 17 czerwca 1924 r.
przemianowano ją na 3 Besarabską Dywizję Kawalerii. Natomiast w sierpniu na-
stępnego roku otrzymała ona imię G. I. Kotowskiego. Najistotniejszy jest tutaj jed-
nak fakt, że polscy oficerowie wywiadu i analitycy Oddziału II zdawali sobie sprawę,
że nie jest to ówczesna 4 Leningradzka imienia Klimienta Jefriemowicza Woroszyło-
wa Dywizja Kawalerii, której korzenie wiązały się z dziejami 1 Armii Konnej – sze-
rzej zob. chociażby: Директивы командования фронтов Красной Армии (1917–
–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Материалы, указатели...,
s. 588–589; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия...,
s. 654–655, oraz: A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionne-
go (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...; idem, 1 Armia
Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja,
uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa... Nie pomylono jej też z 3 Turkiestań-
ską Dywizją Kawalerii – na temat dziejów tej wielkiej jednostki „czerwonej konni-
cy”, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. choćby Гражданская война
и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 594.
476 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

micznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej oraz z północnego Kau-

kazu i z okolic Astrachania.
Polski wywiad wojskowy stwierdził, że w 13 Pułku Kawalerii było
pięć szwadronów liniowych, a w 13 i 14 Pułkach Kawalerii istniały
baterie artylerii konnej. Poza tym pułki miały plutony chemiczne.
Natomiast 3 Pułk Artylerii Konnej składał się w dwóch dywizjo-
nów i z co najmniej pięciu konnych baterii.
Zdaniem polskich wywiadowców silną, złożoną z czterech szwa-
dronów, formacją był także 3 Pułk Zmechanizowany. Jego wyposaże-
nie stanowiło bowiem minimum 30 czołgów typu Christie, czyli BT
i tankietek T-27, oraz samochodów pancernych.
Poza tym w latach 1928–1931 w Dniepropietrowsku, w składzie
3 Besarabskiej Dywizji Kawalerii, funkcjonowały również 17 i 18 Szwa-
drony Zapasowe oraz 3 Dywizyjny Szwadron Ckm-ów. Jednakże
w połowie lat trzydziestych już ich nie było, gdyż wcześniej zostały
rozwiązane449.
„Kadrowa”, czyli regularna, 5 Stawropolska imienia Blinowa
Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii – miejsce postoju: Żyto-
mierz, dowódca dywizji: Nikitin, komisarz, względnie „pompolit”:
Pronin, szef sztabu: Cziczkanow450.
Skład:
26 Biełozierski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Żytomierz, do-
wódca: Ulesow451;
28 Tamański Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Żytomierz, do-
wódca: Łuniew452, komisarz, względnie „pompolit”: Spiridonow453;

449
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
450
Personaliów pomocnika dowódcy dywizji do spraw liniowych strona polska
wówczas nie znała.
451
Danych personalnych pozostałych przedstawicieli kadry dowódczej i politycz-
nej tego pułku polscy oficerowie Oddziału II Sztabu Głównego wówczas nie znali.
452
Przy tym nazwisku w analizowanym tutaj źródle znajduje się znak zapytania
– zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
453
Personaliów ówczesnego szefa sztabu tego pułku nie znano.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 477

29 Stalingradzko-Kamyszyński Czerwonego Sztandaru Pułk Ka-

walerii – miejsce postoju: Żytomierz, dowódca: Zacharewicz, komi-
sarz, względnie „pompolit”: Nikulszin454;
30 Saratowski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Żytomierz, dowódca: Szatow455;
5 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Żytomierz, dowódca:
Wołkotrubienko, komisarz, względnie „pompolit”: Tiszczenko456;
5 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Żytomierz, dowód-
ca: Fieklenko457;
5 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Żytomierz;
5 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Żytomierz, komisarz,
względnie „pompolit”: Orłow;
5 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Żytomierz458.
Według ustaleń oficerów i analityków Oddziału II Sztabu Głów-
nego dywizja ta, jako 2 Dywizja Kawaleri459, została sformowana
w końcu 1919 r. z istniejącej wcześniej przy sowieckiej 9 Armii, a do-
wodzonej przez M. F. Blinowa grupy konnej460.
W 1919 i 1920 r. walczyła ona z wojskami Sił Zbrojnych Połu-
dnia Rosji, a następnie w składzie 2 Armii Konnej także z oddziała-
mi Armii Rosyjskiej generała Wrangla w północnej Taurydzie i na
Krymie461. W 1921 r. znalazła się na Froncie Turkiestańskim, a w rok

454
Szef sztabu nie był znany.
455
Danych osobowych pozostałych przedstawicieli kadry dowódczej i politycz-
nej tego pułku strona polska wówczas nie potrafiła podać.
456
Danych szefa sztabu nie znano.
457
Personaliów pozostałych przedstawicieli kadry dowódczej i politycznej tego
oddziału oficerowie Oddziału II Sztabu Głównego wtedy nie znali.
458
Informacji o pozostałych przedstawicielach kadry dowódczej i politycznej
tych formacji wówczas nie posiadano.
459
Od 27 II 1920 r. była to 2 Dywizja Kawalerii imienia M. F. Blinowa (2 Кава-
лерийская Дивизия им. М. Ф. Блинова), a od 30 XI 1921 r. 2 Stawropolska Dywi-
zja Kawalerii imienia M. F. Blinowa (2 Ставропольская Кавалерийская Дивизия
им. М. Ф. Блинова) – szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. tak-
że: Директивы командования фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник
документов в 4-х томах, т. 4: Материалы, указатели..., s. 588; Гражданская вой-
на и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 132.
460
Stało się to na mocy rozkazu dowództwa 9 Armii z 17 XI 1919 r., zgodnie
z którym dotychczasową, istniejącą od września tego roku, „grupę konną” przefor-
mowano na Dywizję Kawalerii 9 Armii. Natomiast jej zarząd utworzono z ludzi i za-
sobów materialnych sztabu oraz służb rozwiązanej wówczas 56 Dywizji Strzelców.
461
Szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także В. В. Душень-
кин, Вторая Конная. Военно-исторический очерк, Москва 1968.
478 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

później na północnym Kaukazie462. Tam też w 1924 r. przemiano-

wano ją na 5 Stawropolską Dywizję Kawalerii imienia Blinowa463.
Do składu Ukraińskiego Okręgu Wojskowego przeniesiono ją dopie-
ro w 1932 r.
W 1933 r. w głównych działach wyszkolenia ta wielka jednostka
kawalerii otrzymała bardzo dobre oceny. Mimo to w Oddziale II Szta-
bu Głównego uważano ją za formację dobrą.
Rekrutów otrzymywała ona częściowo z obszaru Ukrainy, mia-
nowicie z okolic Odessy i z Donbasu. Jednak ich największa liczba
pochodziła z Tatarskiej, Gruzińskiej, Kirgiskiej i Kazachskiej Auto-
nomicznych Socjalistycznych Republik Sowieckich oraz z Uzbeckiej
Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.
Stacjonując na obszarze Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowe-
go, stanowiła dywizję sześciopułkową, mającą w swym składzie po-
nadto dywizyjny szwadron ckm-ów. Jednakże należące do niej wte-
dy 25, 27, 29 i 30 Pułki Kawalerii były oddziałami terytorialnymi.
Stąd do Ukraińskiego Okręgu Wojskowego przetransportowano tyl-
ko część z nich, przy czym wszystkie one zmieniły swój status, stając
się formacjami „kadrowymi”, a więc regularnymi.
Za dość niepokojący i znamienny już wówczas należy uznać fakt,
że od 1932 do 1935 r. polskiemu wywiadowi wojskowemu nie uda-
ło się definitywnie ustalić losów terytorialnych 25 i 27 Pułków Ka-
walerii oraz dywizyjnego szwadronu ckm-ów. Nie potrafiono także
w miarę pewnie potwierdzić chociażby ich istnienia. Stąd też uważa-
no, że najprawdopodobniej zostały one rozformowane i wykorzysta-
ne do uzupełnienia 29 i 30 Pułków Kawalerii. Wiedziano natomiast

462
Obszerniej na temat początkowych dziejów tej wielkiej jednostki „czerwo-
nej konnicy” RKKA oraz jej udziału w rosyjskiej wojnie domowej, poza częścią
wcześniej cytowanych informacji i literatury, zob. również: Директивы командова-
ния фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах,
т. 4: Материалы, указатели..., s. 588; Гражданская война и военная интервенция
в СССР. Энциклопедия..., s. 132.
463
Stało się to, o czym już wspominano, dokładnie 14 VIII 1924 r., kiedy to
przemianowano ją na 5 Stawropolską Dywizję Kawalerii imienia M. F. Blinowa
(5 Ставорпольская Кавалерийская Дивизия им. М. Ф. Блинова) – szerzej zob.
chociażby: Директивы командования фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.).
Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Материалы, указатели..., s. 588; Граж-
данская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 132.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 479

o tym, że 26 i 28 Pułki Kawalerii posiadały baterie artylerii konnej

oraz że w skład 5 Pułku Artylerii Konnej wchodziło pięć baterii464.
„Kadrowa”, czyli regularna, 14 Majkopska imienia Parchomienki
Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawalerii465 – miejsce postoju: No-
wogród Wołyński, dowódca dywizji: Kokarew, komisarz, względnie
„pompolit”: G. I. Ardatjew, szef sztabu: Blum466.
Skład:
55 Dubnieński Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Nowogród Wołyński, dowódca: Zalstrow, komisarz, względ-
nie „pompolit”: Popow, szef sztabu: Korkuc;
56 Apszeroński Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Nowogród Wołyński, dowódca: Sklarow, komisarz, względ-
nie „pompolit”: Paczkow467, szef sztabu: Makarow;
57 Chorupański Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Nowogród Wo-
łyński, dowódca: Sielukow, szef sztabu: Dmitriew468;
59 Podhajecki Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Nowogród Wo-
łyński, dowódca: Kusakow, komisarz, względnie „pompolit”: Bożko,
szef sztabu: Siemionow;
14 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Nowogród Wołyński,
dowódca: Kisiełło, komisarz, względnie „pompolit”: Szerszyn469;
14 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Nowogród Wołyński470;
14 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Nowogród Wołyński,
dowódca: Goriunow471;
14 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Nowogród Wołyński,
dowódca: Sawieliew, komisarz, względnie „pompolit”: Miszanin;

464
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
465
W analizowanym tutaj dokumencie podano, że w nazwie tej wielkiej jednost-
ki znalazło się także określenie: „Krasnoj Zwiezdy” – zob. ibidem.
466
Personaliów pomocnika dowódcy dywizji do spraw liniowych strona polska
wówczas nie znała.
467
Podobno pełnił on te obowiązki tylko czasowo.
468
Personalia komisarza tego pułku nie były wtedy polskiemu wywiadowi znane.
469
Danych personalnych szefa sztabu tego oddziału wówczas nie posiadano.
470
Informacji o kadrze dowódczej i politycznej tej formacji wówczas nie posia-
dano.
471
Wiadomościami o pozostałych przedstawicielach kadry dowódczej i politycz-
nej tego oddziału polski wywiad nie dysponował.
480 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

14 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Nowogród Wołyński.

Według ustaleń oficerów polskiego wywiadu wojskowego tworze-
nie tej dywizji rozpoczęło się w końcu 1919 r. w rejonie Woroneża,
a zakończone zostało w kwietniu 1920 r. w rejonie Taganrogu. Już
w czasie formowania poszczególne jej oddziały brały udział w wal-
kach z Siłami Zbrojnymi Południa Rosji na północnym Kaukazie. Po
zakończeniu organizacji, wiosną tego roku, dywizja weszła w skład
1 Armii Konnej i uczestniczyła w końcowym etapie walk z wojskami
generała Antona Denikina.
Następnie, od maja 1920 r., w szeregach „Konarmii” i Frontu Po-
łudniowo-Zachodniego walczyła na polskim teatrze działań wojen-
nych, przerywając 5 czerwca front pod Samhorodkiem. Później forso-
wała Słucz i Styr oraz zajęła Dubno i Nowogród Wołyński, po czym
doszła do rejonu Lwowa i Zamościa.
Po odejściu z frontu przeciwpolskiego w listopadzie 1920 r. wzię-
ła udział w walkach z wojskami Armii Rosyjskiej generała barona
Piotra Wrangla na Krymie. W kolejnym roku na Ukrainie walczy-
ła przeciw siłom Nestora Machno472 i tłumiła lokalne powstania
i bunty473.

472
Szerzej na temat tego etapu dziejów tej dywizji oraz całej 1 Armii Konnej,
poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. chociażby: Moje walki z Budiennym.
Dziennik wojenny b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Juliusza Rómmla...; Ka-
waleria polska w pościgu za Budiennym. Dziennik b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała
dywizji Juliusza Rómmla, cz. 2...; S. Szpinger, op. cit.; С. М. Будённый, Пройденный
путь. Книга вторая, Москва 1965; idem, Пройденный путь. Книга третья...;
M. Biernacki, Studia taktyczne z historii wojen polskich 1918–1921, t. 3: Działania
Armii Konnej Budiennego w kampanii polsko-rosyjskiej 1920 r. 26 V–20 VI 1920...;
T. Machalski, Ostatnia epopeja. Działania kawalerii w 1920 roku...; K. Krzeczuno-
wicz, Ostatnia kampania konna. Działania armii polskiej przeciw Armii Konnej Bu-
diennego w 1920 roku...; A. Smoliński, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Bu-
dionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...; idem,
1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Or-
ganizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
473
Szerzej o dziejach tej wielkiej jednostki „czerwonej konnicy” w okresie woj-
ny domowej w Rosji oraz wojny polsko-sowieckiej, poza informacjami oraz litera-
turą cytowaną już wcześniej, zob. także: Директивы командования фронтов Крас-
ной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Материалы,
указатели..., s. 592–593; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Эн-
циклопедия..., s. 654.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 481

Po zakończeniu wojny domowej w Rosji 14 Majkopska Dywi-

zja Kawalerii imienia Kominternu Młodzieży474, wraz z pozostałymi
formacjami 1 Armii Konnej, stacjonowała na północnym Kaukazie,
a w 1924 r. została przeniesiona w okolice Tambowa, do Moskiew-
skiego Okręgu Wojskowego475, gdzie przemianowano ją na 10 Maj-
kopską Dywizję Kawalerii476. Tam pozostała do 1932 r., kiedy to,
powtórnie jako 14 Majkopską Dywizję Kawalerii Kominternu Mło-
dzieży imienia A. J. Parchomienki477, przemieszczono ją do Ukraiń-
skiego Okręgu Wojskowego.
W 1930 r. za zasługi bojowe podczas wojny domowej ta wielka
formacja „czerwonej konnicy” została nagrodzona Orderem Czer-
wonego Sztandaru.
W 1932 r. za wyszkolenie dywizja otrzymała ogólną ocenę dobrą,
a w latach 1933–1934 bardzo dobrą. Ponadto za udział w wielkich
manewrach zorganizowanych w 1934 r. została pochwalona przez
Ludowego Komisarza Obrony Klimienta Woroszyłowa. Stąd też zda-
niem polskich wywiadowców i analityków Oddziału II Sztabu Głów-
nego była to bardzo dobra wielka jednostka kawalerii.
Służący w niej poborowi pochodzili głównie z terenów Ukra-
iny. Gdy stacjonowała w Moskiewskim Okręgu Wojskowym, według
ustaleń polskiego wywiadu wojskowego, podobno należały do niej
także 58 Goryńgradzki Pułk Kawalerii478 i 60 Bugski Pułk Kawale-
rii oraz 14 Dywizyjny Szwadron Ckm-ów. Potem jednak oddziałów
tych już nie odnotowywano i nie znalazły się one również w nowym

474
Jak już wspominano, nazwę „Majkopska” (Майкопская) otrzymała ona na
mocy rozkazu Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 30 XI 1921 r. Następnie nada-
no jej też nazwę „imienia Kominternu Młodzieży” (им. Коминтерна Молодёжи).
475
Szerzej o okolicznościach tej dyslokacji zob.: A. Smoliński, Zarys organiza-
cji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii
Konnej (1919–1923)...
476
Jak już o tym pisano, stało się to na mocy rozkazu Rewolucyjnej Rady Wo-
jennej ZSRS z 14 VIII 1924 r.
477
Zmiana numeru i nazwy, o czym wspominano wcześniej, nastąpiła w 1930 r.
W oryginale brzmiała ona od tego momentu: 14 Майкопская Коминтерна Мо-
лодёжи Кавалерийская Дивизия им. А. Я. Пархоменко.
478
Taką nazwę tej formacji podano w analizowanym tutaj dokumencie – zob. CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja,
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
rii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich
jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Główne-
go l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
482 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

miejscu postoju, czyli w Ukraińskim Okręgu Wojskowym. W Oddzia-

le II Sztabu Głównego stwierdzono, że „najprawdopodobniej” zosta-
ły one rozformowane i wykorzystane do wzmocnienia pozostałych
pułków 14 Dywizji Kawalerii. W efekcie tych oraz innych działań
wszystkie jej pułki posiadały „rzekomo” baterie artylerii oraz pluto-
ny chemiczne. Jednocześnie w połowie lat trzydziestych ustalono, że
„Według niesprawdzonych wiadomości dywizyjny pluton chemiczny
został w związku z utworzeniem pułkowych plutonów chemicznych
rozformowany”479.
Wchodzący w skład tej dywizji pułk artylerii konnej tworzyły
dwa dywizjony, a należący do niej 14 Pułk Zmechanizowny dyspo-
nował wówczas „z górą” 40 czołgami i samochodami pancernymi,
w tym kilkunastoma czołgami pływającymi T-37 oraz licznym tabo-
rem samochodowym480.
Moskiewski Okręg Wojskowy:
Stacjonowała tam tylko „kadrowa”, czyli regularna, trzypułko-
wa 13 Specjalnego Przeznaczenia imienia Stalina Czerwonego Sztan-
daru Dywizja Kawalerii – miejsce postoju: Moskwa481, dowódca dy-
wizji: Kuroczkin, komisarz, względnie „pompolit”: D. N. Statut, szef
sztabu: Barmin482.
Skład:
61 Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Mo-
skwa, dowódca: Drejer, komisarz, względnie „pompolit”: Pilipienko,
szef sztabu: Żydow;
62 Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Mo-
skwa, dowódca: Biełow, komisarz, względnie „pompolit”: Kozłow,
szef sztabu: Szarugin;

479
Ibidem.
480
Ibidem. Jeszcze raz należy podkreślić, że wszystkie dywizje kawalerii dyslo-
kowane w połowie lat trzydziestych w Ukraińskim Okręgu Wojskowym były cztero-
pułkowymi formacjami kadrowymi. Poza tym w okręgu tym stacjonowały wówczas
także zarządy sześciu korpusów strzeleckich, 21 dywizji strzeleckich, z czego cztery
dywizje były kadrowe, dwie mieszane i 15 terytorialnych. Jedna z dywizji regular-
nych (45 Dywizja) była już wtedy zmotoryzowana.
481
Podlegała ona wówczas bezpośrednio dowództwu Moskiewskiego Okręgu
Wojskowego.
482
Personaliów pomocnika dowódcy dywizji do spraw liniowych strona polska
wówczas nie znała.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 483

63 imienia Budionnego Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Mo-

skwa, dowódca: Usienko, komisarz, względnie „pompolit”: Kasja-
now, szef sztabu: Timofiejew;
13 imienia Prawdy483 Czerwonego Sztandaru Pułk Artylerii Konnej
– miejsce postoju: Moskwa, dowódca: Piczugin, komisarz, względnie
„pompolit”: Jegorow;
13 Dywizjon Zmechanizowany – miejsce postoju: Moskwa484;
13 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Moskwa, dowódca:
Kudriawcew, komisarz, względnie „pompolit”: Toropkow;
13 Szwadron Zapasowy – miejsce postoju: Moskwa, dowódca: Je-
zierskij485;
13 Pluton Chemiczny486.
Zgodnie z informacjami zebranymi przez oficerów i analityków
Oddziału II Sztabu Głównego antenatem tej wielkiej jednostki „czer-
wonej konnicy” była utworzona w 1920 r. w składzie 1 Armii Konnej
Samodzielna Specjalnego Przeznaczenia Brygada Kawalerii. Wzięła
ona udział w operacjach „Konarmii” na polskim teatrze działań wo-
jennych, walcząc, między innymi, pod Starokonstantynowem i Krze-
mieńcem oraz Lublinem487 i Komarowem.
Po odejściu z frontu przeciwpolskiego brygada wraz z 1 Armią
Konną została przerzucona na Ukrainę i uczestniczyła w ofensywie

483
Chodzi tutaj oczywiście o organ prasowy WKP(b), czyli o gazetę codzienną
„Prawda”.
484
Danych personalnych dowódcy oraz komisarza tego oddziału stronie polskiej
nie udało się wówczas ustalić.
485
Personaliów komisarza wojskowego tego oddziału polski wywiad wtedy nie
znał.
486
Żadnych informacji o jego dowódcy i komisarzu nie posiadano.
487
Tak w analizowanym tutaj dokumencie – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głów-
nego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyż-
szych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawa-
lerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O.,
Warszawa 27 X 1935 r. Tymczasem powinno być raczej pod Zamościem – poza czę-
ścią wcześniej cytowanej literatury zob. także: H. Brzezowski, Bitwa pod Komaro-
wem, jak ja ją widziałem, „Przegląd Kawaleryjski” 1934, R. 11, nr 1; J. Stawiński, Li-
kwidacja ostatniego zagonu Budionnego, „Przegląd Kawaleryjski” 1930, R. 7, nr 10;
A. Pragłowski, Bitwa 1 Dywizji Jazdy pod Komarowem, „Przegląd Kawaleryjski” 1935,
R. 12, nr 12; K. Czubara, Zwycięstwo pod Komarowem, Zamość 1995; M. Gajewski,
13 Dywizja Piechoty w walkach z Armią Konną Budionnego pod Lwowem i Zamo-
ściem w sierpniu 1920 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Białystok)
2005, t. 42.
484 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

przeciwko „białej” Armii Rosyjskiej generała lejtnanta Piotra Wran-

gla. Następnie na Ukrainie oraz na Kubaniu zwalczała skierowane
przeciw Sowietom ruchy powstańcze, w tym także siły Nestora Mach-
no488. W 1924 r. z północnego Kaukazu przeniesiono ją do Moskiew-
skiego Okręgu Wojskowego, mianowicie do Moskwy, gdzie wchodzą-
ce w jej skład pułki otrzymały numerację porządkową489.
W 1935 r. za dotychczasowe zasługi bojowe oraz za osiągnięcia
w wyszkoleniu brygada ta otrzymała Order Lenina. Poza tym prze-
mianowano ją wówczas na 13 Dywizję Kawalerii, choć jej O. de B.
początkowo nie uległo zmianie.
Według ocen polskiego wywiadu wojskowego z połowy lat trzy-
dziestych od trzech lat formacja ta była jedną z najlepszych wielkich
jednostek kawalerii RKKA, w latach 1933–1934 we wszystkich dzie-
dzinach wyszkolenia otrzymała bowiem oceny doskonałe lub bardzo
dobre. Dlatego też analitycy Oddziału II Sztabu Głównego uważali ją
wówczas „za jednostkę bardzo dobrą”.
Wszystkie należące do niej pułki kawalerii posiadały baterie ar-
tylerii konnej, a 62 Pułk Kawalerii dodatkowo półszwadron łączno-
ści490. Poza tym według nie do końca zweryfikowanych informacji
zgromadzonych w 1932 r. przez stronę polską w składzie 13 Dywizji
Kawalerii istniał również samodzielny szwadron ckm-ów491.

488
O tym okresie dziejów tej wielkiej formacji „kawalerii strategicznej” Armii
Czerwonej zob.: Moje walki z Budiennym. Dziennik wojenny b. d-cy 1 Dywizji Ka-
walerii generała dywizji Juliusza Rómmla...; Kawaleria polska w pościgu za Budien-
nym. Dziennik b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Juliusza Rómmla, cz. 2...;
S. Szpinger, op. cit.; С. М. Будённый, Пройденный путь. Книга вторая...; idem,
Пройденный путь. Книга третья...; M. Biernacki, Studia taktyczne z historii wojen
polskich 1918–1921, t. 3: Działania Armii Konnej Budiennego w kampanii polsko-ro-
syjskiej 1920 r. 26 V–20 VI 1920...; T. Machalski, Ostatnia epopeja. Działania kawale-
rii w 1920 roku...; K. Krzeczunowicz, Ostatnia kampania konna. Działania armii pol-
skiej przeciw Armii Konnej Budiennego w 1920 roku...; A. Smoliński, Zarys organizacji
I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii
Konnej (1919–1923)...; idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań
wojennych w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
489
Szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także: A. Smoliński,
Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys
dziejów I Armii Konnej (1919–1923)...
490
W rzeczywistości, jak wynika z analizy sowieckiego materiału archiwalnego,
była to jednak brygadowa formacja łączności, którą jedynie gospodarczo przydzie-
lono do tego pułku.
491
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 485

Nadwołżański Okręg Wojskowy:

Stacjonowała tam tylko terytorialna, czteropułkowa 11 Oren-
burska imienia Morozowa Czerwonego Sztandaru Dywizja Kawale-
rii – miejsce postoju: Orenburg492, dowódca dywizji: Grosberg, komi-
sarz, względnie „pompolit”: P. I. Komissarow, pomocnik dowódcy
do spraw liniowych: Nikitin, szef sztabu: Damberg.
Skład:
43 Orenburski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Orenburg, do-
wódca: Timoczkin, szef sztabu: Demura493;
44 Ilecki Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce posto-
ju: Orenburg, dowódca: Głowackij, komisarz, względnie „pompo-
lit”: Sziłow, szef sztabu: Kudriaszew;
45 Orski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce posto-
ju: Orsk, dowódca: Tkaczew, komisarz, względnie „pompolit”: Mi-
chajłow, szef sztabu: Swiridow;
46 Uralski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Uralsk, dowódca: Je-
sipienko, komisarz, względnie „pompolit”: Zutije, szef sztabu: Sie-
menczuk;
11 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Orenburg, dowódca:
Tynianskich494;
11 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Orenburg, dowód-
ca: Jonow, szef sztabu: Krawcow495;
11 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Orenburg, dowódca:
Kulikow, komisarz, względnie „pompolit”: Foszczenko;
11 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Orenburg, dowódca:
Dobrowolskij, komisarz, względnie „pompolit”: Siniagin;
11 Pluton Chemiczny496.

choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw

oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r. Oprócz tego w okrę-
gu tym stacjonowały wtedy także zarządy trzech korpusów strzeleckich, 10 dywizji
strzeleckich, z czego jedna dywizja była mieszana, a dziewięć terytorialnych.
492
Według ustaleń polskiego wywiadu wojskowego podlegała ona bezpośrednio
dowództwu Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego.
493
Personaliów komisarza tego pułku strona polska wówczas nie znała.
494
Danych personalnych pozostałych członków jego kadry dowódczej i politycz-
nej polski wywiad wtedy nie posiadał.
495
Jego komisarz polityczny nie był wówczas stronie polskiej znany.
496
Personaliów jego dowódcy polskiemu wywiadowi nie udało się wtedy ustalić.
486 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Według danych zgromadzonych przez polski wywiad wojskowy

dywizja ta powstała we wrześniu 1919 r. w okolicach Tuły. Do kwiet-
nia 1920 r. w składzie 1 Armii Konnej walczyła na Froncie Południo-
wym przeciwko Siłom Zbrojnym Południa Rosji, a potem na polskim
teatrze działań wojennych, dochodząc do Lwowa i Zamościa.
Po wycofaniu się z frontu przeciwpolskiego wraz z „Konarmią”
najpierw wzięła udział w zwycięskiej ofensywie skierowanej przeciw-
ko Armii Rosyjskiej generała lejtnanta barona Piotra Wrangla, a na-
stępnie w zwalczaniu machnowskiej partyzantki na Ukrainie497.
W 1922 r. przeniesiono ją do Azji Środkowej, w okolice Samar-
kandy, gdzie uczestniczyła w walkach z basmaczami oraz w brutalnej
pacyfikacji tego obszaru498. Po ich zakończeniu w 1926 r. wówczas
już 8 Homelską Dywizję Kawalerii499 przemieszczono do Nadwoł-
żańskiego Okręgu Wojskowego, gdzie przekształcono ją w formację
terytorialną500. Natomiast dnia 2 marca 1930 r. ponownie nadano jej

497
Szerzej o tym okresie dziejów tej wielkiej jednostki jazdy, poza częścią wcze-
śniej cytowanej literatury, zob. również: Moje walki z Budiennym. Dziennik wojen-
ny b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Juliusza Rómmla...; Kawaleria polska
w pościgu za Budiennym. Dziennik b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generała dywizji Juliu-
sza Rómmla, cz. 2...; С. М. Будённый, Пройденный путь. Книга вторая...; idem,
Пройденный путь. Книга третья...; M. Biernacki, Studia taktyczne z historii wojen
polskich 1918–1921, t. 3: Działania Armii Konnej Budiennego w kampanii polsko-ro-
syjskiej 1920 r. 26 V–20 VI 1920...; T. Machalski, Ostatnia epopeja. Działania kawale-
rii w 1920 roku...; K. Krzeczunowicz, Ostatnia kampania konna. Działania armii pol-
skiej przeciw Armii Konnej Budiennego w 1920 roku...; A. Smoliński, Zarys organizacji
I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923)...; idem, Zarys dziejów I Armii
Konnej (1919–1923)...; idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań
wojennych w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa...
498
Obszerniej na temat tego okresu dziejów tej wielkiej jednostki kawalerii
RKKA oraz jej udziału w rosyjskiej wojnie domowej i wojnie polsko-sowieckiej,
poza częścią wcześniej cytowanych informacji i literatury, zob. również: Директи-
вы командования фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов
в 4-х томах, т. 4: Материалы, указатели..., s. 592; Гражданская война и воен-
ная интервенция в СССР. Энциклопедия…, s. 411. Ponadto szerzej zob. również
chciażby: Я. А. Мелькумов, Туркестанцы, Москва 1960; Басмачество, авторы
составители С. А. Шумов, А. Р. Андреев, Москва 2005.
499
Nazwę „Homelskiej”, jak już o tym pisano, 11 Dywizja Kawalerii otrzymała
na mocy rozkazu dowództwa Frontu Zachodniego z 12 XII 1921 r. (11 Гомельская
Кавалерийская Дивизия). Natomiast na 8 Homelską Dywizję Kawalerii (8 Гомель-
ская Кавалерийская Дивизия) przemianowano ją na podstawie rozkazu Rewolu-
cyjnej Rady Wojennej Republiki z 14 VIII 1924 r.
500
Formacją terytorialną pozostawała ona od 16 IV 1926 r. do sierpnia 1935 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 487

nazwę 11 Orenburskiej imienia F. M. Morozowa Dywizji Kawalerii

(11 Оренбургска им. Ф. М. Морозова Кавалерийская Дивизия).
Według ocen oficerów i analityków polskiego wywiadu wojsko-
wego sformułowanych w połowie lat trzydziestych: „Dywizja w pra-
cy wyszkoleniowej niczym się nie wyróżnia; w 1934 r. z wyszkolenia
strzeleckiego jednostki dywizji otrzymały oceny dobre i zadowalają-
ce. Uważamy 11 Dywizję Kawalerii za jednostkę przeciętną”501.
Północnokaukaski Okręg Wojskowy:
Stacjonował tam Zarząd, czyli dowództwo, 4 imienia Budionne-
go Korpusu Kawalerii – w Armawirze502, dowódca korpusu: I. R. Apa-
nasienko, komisarz, względnie „pompolit”: Boczarow, szef sztabu:
Żemajtis503.
Skład korpusu:
4 Korpuśny Dywizjon Łączności504 – miejsce postoju: Armawir,
dowódca: Fiodorow505;
56 Eskadra Lotnicza506 – miejsce postoju: Nowoczerkask507.

501
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r. Poza tym w okręgu
tym stacjonowały wtenczas także zarządy dwóch korpusów strzeleckich i siedmiu
terytorialnych dywizji strzeleckich.
502
Według danych, które udało się zebrać polskim wywiadowcom oraz anali-
tykom Oddziału II Sztabu Głównego, 4 Korpus Kawalerii utworzono w 1927 r. Do
1932 r. jego zarząd, czyli dowództwo, stacjonował w Nowoczerkasku, a dopiero po-
tem przeniesiono go do Armawiru.
503
Danych osobowych pomocnika dowódcy korpusu do spraw liniowych Od-
dział II Sztabu Głównego wówczas nie posiadał.
504
Zdaniem polskiego wywiadu była to formacja terytorialna.
505
Personaliów jego komisarza strona polska wówczas nie znała. Natomiast przy
nazwisku dowódcy umieszczono znak zapytania.
506
Wywiad polski nie był wtedy pewien numeru tej formacji, stąd też pojawił
się tam znak zapytania. Mimo to jego zdaniem („zapewne”) pod względem gospo-
darczym oraz wyszkoleniowym i technicznym podlegała ona 13 Brygadzie Lotniczej
z Nowoczerkaska.
507
W sezonie wiosenno-letnim miał to być Armawir. Jednak analitycy Oddziału II
nie znali obsady personalnej tej formacji.
488 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Terytorialna 10 Północnokaukaska Czerwonego Sztandaru Dywi-

zja Kawalerii – miejsce postoju: Piatigorsk, dowódca dywizji: Litwi-
now, komisarz, względnie „pompolit”: Rowniejko508.
Skład:
68 Krasnokumski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Gieor-
giewsk509, komisarz, względnie „pompolit”: Wołnuchin, szef sztabu:
Januszkiewicz510;
77 Mozdocki Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Mozdok, dowód-
ca: Czernow, komisarz, względnie „pompolit”: Kuzniecow, szef szta-
bu: Titow511;
78 Niewinnomyski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: stanica Nie-
winnomyskaja, dowódca: Mietin, komisarz, względnie „pompolit”:
Słanow512;
89 Piatigorski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Piatigorsk513, do-
wódca: Biełoszniczenko, komisarz, względnie „pompolit”: Czeski-
dow, szef sztabu: Zakryżewskij;
10 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Gieorgiewsk, dowód-
ca: Korniejew, komisarz, względnie „pompolit”: Koreniugin514;
10 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Piatigorsk, dowód-
ca: Leszczew, komisarz, względnie „pompolit”: Kułakow, szef szta-
bu: Gejc515;
10 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Jessientuki516;
10 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Piatigorsk, dowódca:
Umaniec, komisarz, względnie „pompolit”: Babuszkin;
10 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Piatigorsk517.

508
Nazwiska pomocnika dowódcy do spraw liniowych oraz szefa sztabu wów-
czas nie znano.
509
Jeden jego szwadron stacjonował w Budionnowsku, a kolejny w stanicy Pro-
chładnaja.
510
Personaliów jego dowódcy strona polska wówczas nie znała.
511
Przy tym nazwisku postawiono znak zapytania.
512
Personaliów jego szefa sztabu strona polska wówczas nie znała. Natomiast
przy nazwisku dowódcy znalazł się znak zapytania.
513
Jeden jego szwadron stacjonował jednak w Kisłowodsku, a kolejny w Mine-
ralnych Wodach.
514
Danych personalnych jego szefa sztabu wywiad polski wtedy nie znał. Poza
tym nie był też pewien poprawności informacji dotyczących dowódcy tego pułku.
515
Przy nazwisku tym umieszczono znak zapytania.
516
O jego obsadzie dowódczej i kadrze politycznej strona polska nie miała wów-
czas żadnych wiadomości.
517
Personaliów jego dowódcy wtedy nie znano.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 489

Według ustaleń oficerów polskiego Oddziału II Sztabu Głównego

dywizja ta powstała w 1925 r. na terenie Północnokaukaskiego Okrę-
gu Wojskowego z oddziałów, które poprzednio wchodziły w skład
rozformowanych wówczas 1 Turkiestańskiej Dywizji Kawalerii518 ze
Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego oraz 3 Samodzielnej Bry-
gady Kawalerii z Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Wkrót-
ce po sformowaniu stała się dywizją terytorialną. W latach 1926–
–1929, przejściowo, nosiła numer „11”519.
Do 1931 r. ta wielka jednostka „czerwonej konnicy” miała sześć
pułków kawalerii. Jednak w 1932 r. należące do niej dotychczas 67
i 88 Pułki Kawalerii wcielono do terytorialnej 12 Dywizji Kawalerii.
Wtedy także Zarząd oraz część formacji dywizyjnych 10 Dywizji Ka-
walerii dyslokowano do Armawiru.
W latach 1928–1931 polski wywiad wojskowy notował w jej
składzie szwadron zapasowy oraz dywizyjny szwadron ckm-ów. Jed-
nak następnie, jak przypuszczała strona polska, zostały one rozwią-
zane. Natomiast w połowie lat trzydziestych w O. de B. 68 i 89 Pułku
Kawalerii stwierdzono istnienie baterii artylerii konnej520.
Terytorialna 12 Ałtajska Dywizja Kawalerii – miejsce postoju: Ar-
mawir, dowódca dywizji: Popow, komisarz, względnie „pompolit”:
Sidielnikow, pomocnik do spraw liniowych: Okatow521.
Skład:
67 Kaukaski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Kropotkin, dowód-
ca: Iljin, komisarz, względnie „pompolit”: Tkacz, szef sztabu: Pietruszin;
69 Umański Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce po-
stoju: stanica Leningradskaja (dawna Umańskaja), dowódca: Susz-
518
Szerzej na temat dziejów tej wielkiej jednostki „kawalerii strategicznej” Armii
Czerwonej oraz jej udziału w rosyjskiej wojnie domowej, poza częścią wcześniej cy-
towanych informacji i literatury, zob. również: Директивы командования фронтов
Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Матери-
алы, указатели…, s. 587; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Эн-
циклопедия…, s. 445.
519
Części z tych informacji zdają się nie potwierdzać znane autorowi źródła ro-
syjskojęzyczne oraz literatura historyczna, zarówno z okresu sowieckiego, jak i ta po-
wstała już po 1991 r.
520
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
521
Personaliów szefa sztabu wówczas nie znano.
490 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

czik, pomocnik, względnie „pompolit”: Tiumin522, szef sztabu: Ro-

gulczenko;
76 imienia S. M. Budionnego Czerwonego Sztandaru Pułk Ka-
walerii – miejsce postoju: stanica Proletarskaja, dowódca: Czered-
niczenko, komisarz, względnie „pompolit”: Bołdyriew, szef sztabu:
Czeburaszkin;
88 Armawirski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Armawir, do-
wódca: Kariżskij, komisarz, względnie „pompolit”: Charachordin,
szef sztabu: Kołbniew;
12 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: stanica Tichorieckaja,
dowódca: Szulga, szef sztabu: Czertok523;
12 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Majkop, dowódca:
Kampan, komisarz, względnie „pompolit”: Garszin524, szef sztabu:
Akiszyn;
12 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Armawir, komisarz,
względnie „pompolit”: Biełow525;
12 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Armawir, dowódca: Goł-
diakow, komisarz, względnie „pompolit”: Dawnij;
12 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Armawir526.
Zgodnie z informacjami zgromadzonymi przez polski wywiad woj-
skowy dywizja ta powstała w 1927 r. z oddziałów, które poprzednio
wchodziły w skład rozformowanych wówczas 3 i 6 Samodzielnych Bry-
gad Kawalerii527. Do końca 1931 r. posiadała sześć pułków kawalerii,
mianowicie 69, 76, 90, 91, 92 i 93 Pułki Kawalerii. Natomiast w następ-
nym roku jej skład zredukowano do czterech, czyli do 90, 91, 92 i 93
Pułków Kawalerii. Poza tym z jej O. de B. zniknął również dotychczaso-
522
Przy tym nazwisku umieszczono znak zapytania.
523
Danych komisarza wojskowego polski wywiad wojskowy wówczas nie znał.
524
Przy tym nazwisku postawiono znak zapytania.
525
Wywiadowcy i analitycy Oddziału II Sztabu Głównego nie znali wówczas jed-
nak danych dowódcy tego szwadronu.
526
Strona polska nie była wtedy pewna, czy był to tylko pluton, czy może już
szwadron. Nie znała też danych osobowych jego dowódcy.
527
W rzeczywistości, jak już o tym pisano, utworzono ją na mocy rozkazu Za-
rządu Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego z 30 VIII 1927 r. z 6 Ałtajskiej Sa-
modzielnej Brygady Kawalerii (6 Отдельная Алтайская Кавалерийская Бригада).
Natomiast zgodnie z rozkazem Ludowego Komisarza Obrony z 21 IV 1936 r. prze-
mianowano ją na 12 Kubańską Terytorialną Dywizję Kozacką (12 Кубанская Тарри-
ториальная Казачья Дивизия) w składzie 4 Korpusu Kozackiego (4 Казачий Кава-
лерийский Корпус). W 1938 r. przekształcono ją w dywizję kadrową, a w sierpniu
1940 r. rozformowano.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 491

wy dywizyjny szwadron ckm-ów. Rozformowano też przydzielone do

niej na krótko z 10 Dywizji Kawalerii 67 i 88 Pułki Kawalerii.
W tym też roku Zarząd oraz niektóre wchodzące w skład 12 Dy-
wizji Kawalerii oddziały zostały przeniesione z zajmowanego dotych-
czas rejonu Krasnodar–Stawropol do nowych miejsc postoju, w któ-
rych pozostawały również w połowie lat trzydziestych.
Jednocześnie do 1931 r. w składzie 67 oraz 69 i 76 Pułków Kawa-
lerii strona polska odnotowywała obecność baterii artylerii konnej528.
Zakaukaski Okręg Wojskowy529:
Stacjonowała tam tylko „kadrowa”, czyli regularna, trzypułko-
wa 2 Kaukaska imienia Zakaukaskiego Centralnego Komitetu Wyko-
nawczego Górska Dywizja Kawalerii530 – miejsce postoju: Tyflis, do-
wódca dywizji: Kniga, komisarz, względnie „pompolit”: Krasnych,
pomocnik do spraw liniowych: Gajdukow, szef sztabu: Swirczenko.
Skład:
Ormiański Leninakański Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Wagar-
szapad (pod Jerewaniem), dowódca: Ałławierdow, komisarz, względ-
nie „pompolit”: Karapetjan, szef sztabu: Czałmanow;
1 Gruziński Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Tyflis, dowódca: Mo-
sidze, komisarz, względnie „pompolit”: Gogadze, szef sztabu: Kipjani;
65 Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Leninakan, dowódca: Gu-
siew, komisarz, względnie „pompolit”: Siemibratow531;
2 Kaukaski Czerwonego Sztandaru Dywizjon Artylerii Konnej –
miejsce postoju: Jerewań, dowódca: Tatkałow, komisarz, względnie
„pompolit”: Wołoszyn, szef sztabu: Makiedonow;
2 Kaukaski Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Tyflis, do-
wódca: Barysznikow, komisarz, względnie „pompolit”: Romanow,
szef sztabu: Balsewicz;

528
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r. Poza tym w okręgu
tym stacjonował wówczas także zarząd jednego korpusu strzeleckiego, pięciu dywi-
zji strzeleckich, z czego jedna kadrowa górska, jedna mieszana i trzy terytorialne.
529
Do czerwca 1935 r. okręg ten nosił nazwę Czerwonego Sztandaru Armii Kau-
kaskiej.
530
Jak już o tym wspominano, polscy analitycy nie byli pewni, czy dywizja ta
miała wówczas status formacji górskiej.
531
Personaliów szefa jego sztabu strona polska wtedy nie znała.
492 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

2 Kaukaski Szwadron Łączności – miejsce postoju: Tyflis, dowód-

ca: Zdanowskij, komisarz, względnie „pompolit”: Kanonowicz;
2 Kaukaski Szwadron Saperów – miejsce postoju: Tyflis, dowód-
ca: Bułygin, komisarz, względnie „pompolit”: Korniejczuk;
2 Kaukaski Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Tyflis, dowód-
ca: Muzykin532.
Według ustaleń oficerów polskiego wywiadu wojskowego antena-
tem 2 Kaukaskiej Dywizji Kawalerii była 2 Kaukaska Samodzielna
Brygada Kawalerii, której dzieje rozpoczęły się już w 1919 r.533 Brała
ona udział w walkach z wojskami Sił Zbrojnych Południa Rosji, mię-

532
Danych osobowych jego komisarza wojskowego wywiad polski nie znał.
533
W rzeczywistości genealogia tej wielkiej jednostki kawalerii, co sygnalizowa-
no już wcześniej, była jednakże znacznie bardziej skomplikowana. Otóż na mocy
rozkazu Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 16 IX 1919 r. w Sarańsku powsta-
ła 2 Dywizja Kawalerii. Już jednak na podstawie rozkazu dowództwa Armii Zapaso-
wej Republiki z 3 listopada tego roku przemianowano ją na 12 Dywizję Kawalerii,
a rozkazu dowództwa 11 Armii z 27 V 1921 r. – na 18 Dywizję Kawalerii. Natomiast
30 listopada tego roku decyzją Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki otrzyma-
ła ona nazwę: 18 Łabińska Dywizja Kawalerii (18 Лабинская Кавалерийская Ди-
визия). W następnym roku, rozkazem dowództwa Samodzielnej Armii Kaukaskiej
z 30 V, przeformowano ją na Samodzielną Kaukaską Brygadę Kawalerii (Отдельная
Кавказская Кавалерийская Бригада). Od sierpnia tego roku jej pełna nazwa
brzmiała: Samodzielna Kaukaska Brygada Kawalerii imienia Rady Związkowej Za-
kaukaskich Socjalistycznych Federacyjnych Republik Sowieckich (Отдельная Кав-
казская Кавалерийская Бригада им. Союзного Совета Закавказских Социалис-
тических Федеративных Советских Республик). Już jednak na mocy kolejnego
rozkazu Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki z 14 VIII 1924 r. była to: 2 Samo-
dzielna Kaukaska Brygada Kawalerii imienia Zakaukaskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego (2 Отдельная Кавказская Кавалерийская Бригада им. Закавказ-
ского Центрального Исполнительного Комитета). Po raz kolejny jej nazwa ule-
gła zmianie zgodnie z rozkazem dowództwa Czerwonego Sztandaru Armii Kauka-
skiej z 19 VIII 1932 r., kiedy rozwinięto ją w 2 Górską Kaukaską Dywizję Kawalerii
imienia Zakaukaskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (2 Горная Кавказс-
кая Кавалерийская Дивизия им. Закавказского Центрального Исполнительно-
го Комитета). Ostatnia zmiana jej numeracji, zgodnie z rozkazem Ludowego Ko-
misarza Obrony, nastąpiła 21 V 1936 r. Od tego momentu aż do rozpoczęcia wojny
z Niemcami w dniu 22 VI 1941 r. była to: 17 Kaukaska Górska Dywizja Kawalerii
imienia Zakaukaskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (17 Кавказская Гор-
ная Кавалерийская Дивизия им. Закавказского Центрального Исполнительно-
го Комитета) – szerzej na temat jej dziejów, poza częścią wcześniej podawanych in-
formacji oraz cytowanej literatury, zob. także: Директивы командования фронтов
Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах, т. 4: Матери-
алы, указатели..., s. 592; Гражданская война и военная интервенция в СССР. Эн-
циклопедия..., s. 172.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 493

dzy innymi z korpusami konnymi generałów Konstantina Konstanti-

nowicza Mamontowa i Andrieja Grigoriewicza Szkuro w rejonie Ca-
rycyna i Astrachania. Potem uczestniczyła w podboju Azerbejdżanu,
Gruzji i Armenii.
W 1932 r. przemianowano ją na dywizję, przy czym jej dotych-
czasowy skład uległ zmianie, gdyż 64 Pułk Kawalerii przetranspor-
towano na Daleki Wschód, a 66 Pułk Kawalerii do Leningradzkie-
go Okręgu Wojskowego. Natomiast do O. de B. 2 Kaukaskiej Górskiej
Dywizji Kawalerii włączono dwa narodowościowe pułki kawalerii:
Ormiański i Gruziński, które do tej pory w ramach Zakaukaskiego
Okręgu Wojskowego funkcjonowały jako formacje samodzielne.
W okresie od 1933 do 1934 r. 2 Kaukaska Górska Dywizja Kawa-
lerii osiągała w szkoleniu na ogół dobre, a niekiedy nawet bardzo do-
bre wyniki. Stąd też według analityków polskiego Oddziału II Sztabu
Głównego była to dobra wielka jednostka tej broni534.
Środkowoazjatycki Okręg Wojskowy:
Stacjonowały tam cztery trzypułkowe górskie dywizje kawalerii,
w tym trzy „kadrowe” (regularne) i jedna mieszana:
„Kadrowa”, czyli regularna, 7 Turkiestańska Czerwonego Sztan-
daru Górska Dywizja Kawalerii – miejsce postoju: Stalinabad535, do-
wódca: Fiedin, komisarz, wględnie „pompolit”: Siemionow536.
Skład:
Tadżycki Pułk Kawalerii537 – miejsce postoju: Stalinabad, dowód-
ca: Ajrapietow, komisarz, względnie „pompolit”: Taszmuchamie-
dow, szef sztabu: Wierowkin;

534
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r. Oprócz tego w okrę-
gu tym stacjonowało wówczas także sześć dywizji strzeleckich, z czego dwie kadro-
we górskie, dwie mieszane górskie i dwie terytorialne – jedna z nich miała status for-
macji górskiej.
535
Wcześniej jej Zarząd stacjonował w Samarkandzie, a potem w Starej Bucha-
rze. Dopiero w 1932 r. przeniesiono go do Stalinabadu.
536
Danych personalnych pomocnika do spraw liniowych oraz szefa sztabu tej
dywizji strona polska wówczas nie znała.
537
Polski wywiad wojskowy wiedział, że ten narodowościowy oddział jazdy po-
wstał w 1932 r. z dotychczasowego Tadżyckiego Batalionu Strzelców oraz z Tadżyc-
kiego Dywizjonu Kawalerii.
494 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

80 Hissarski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce po-

stoju: Kulab, dowódca: Owar, komisarz, względnie „pompolit”: Wo-
łoszynow, szef sztabu: Sinianin;
81 Baldżuański Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Termez, do-
wódca: Kolesnikow, komisarz, względnie „pompolit”: Aleksiejew,
szef sztabu: Lesniczenko;
7 Dywizjon Artylerii Konnej – miejsce postoju: Stalinabad, do-
wódca: Bibinow, komisarz, względnie „pompolit”: Łobacz;
7 Dywizjon Zmechanizowany – miejsce postoju: Stalinabad, do-
wódca: Saratjani, komisarz, względnie „pompolit”: Rybaczewskij;
7 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Stalinabad, dowódca:
Tołoczko, komisarz, względnie „pompolit”: Noskow;
7 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Stalinabad, dowódca:
Morgunow, komisarz, względnie „pompolit”: Dienisow;
7 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Stalinabad, dowódca:
Gordiejew.
Według ustaleń oficerów i analityków polskiego wywiadu woj-
skowego w 1925 r. z samodzielnych formacji walczących na ówczes-
nym Froncie Turkiestańskim, w okolicach Termezu, utworzono 1 Tur-
kiestańską Samodzielną Brygadę Kawalerii, która następnie stała się
7 Turkiestańską Samodzielną Brygadą Kawalerii złożoną z 79, 80
i 81 Pułków Kawalerii. Na obszarze Azji Środkowej brały one udział
w zwalczaniu wspomnianego już wcześniej „basmaczestwa”.
W 1932 r. brygadę tę przekształcono w górską dywizję kawalerii,
a jej dotychczasowy 79 Pułk Kawalerii przydzielono do składu Uz-
beckiej Dywizji Kawalerii. Jego miejsce zajął natomiast Tadżycki Pułk
Kawalerii538.

538
W rzeczywistości, jak już o tym pisano, na mocy rozkazu dowództwa Środko-
woazjatyckiego Okręgu Wojskowego z 27 IX 1932 r. z dotychczasowej 7 Turkiestań-
skiej Samodzielnej Brygady Kawalerii (7 Туркестанская Отдельная Кавалерийс-
кая Бригада), czyli z dawnej 1 Turkiestańskiej Brygady Kawalerii (1 Туркестанская
Кавалерийская Бригада), utworzono 7 Turkiestańską Górską Dywizję Kawalerii
(7 Туркестанская Горная Кавалерийская Дивизия). Od 1935 r. była to 7 Tadżycka
Górska Dywizja Kawalerii (7 Таджикская Горная Кавалерийская Дивизия), którą
rozkazem Ludowego Komisarza Obrony z 21 V 1936 r. przemianowano na 20 Tadżyc-
ką Górską Dywizję Kawalerii (20 Таджикская Горная Кавалерийская Дивизия).
Ostateczną nazwę otrzymała ona na mocy kolejnego rozkazu Ludowego Komisarza
Obrony z 16 VII 1940 r., kiedy to przemianowano ją na 20 Górską Dywizję Kawale-
rii (20 Горная Кавалерийская Дивизия).
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 495

Normalne, pokojowe szkolenie „komnaczpolitsostawu” oraz

„krasnoarmiejców” wówczas jeszcze w kadrowej 7 Turkiestańskiej
Samodzielnej Brygadzie Kawalerii rozpoczęło się dopiero w 1930 r.
Mimo to w 1932 r. spośród wszystkich wielkich jednostek kawalerii
okręgu zajęła ona pierwsze miejsce pod względem wyszkolenia bojo-
wego, a w roku następnym za całokształt efektów szkolenia otrzyma-
ła ogólną ocenę dobrą. Stąd też w polskim Oddziale II Sztabu Głów-
nego uważano ją za dobrą wielką jednostkę tej broni.
Poborowi odbywający służbę wojskową w 7 Turkiestańskiej Gór-
skiej Dywizji Kawalerii pochodzili z Tadżyckiej Autonomicznej So-
cjalistycznej Republiki Sowieckiej oraz z Uralu, a wszystkie należą-
ce do niej pułki miały w swym składzie baterie artylerii konnej. Poza
tym, według niesprawdzonych wiadomości, szwadrony łączności
i saperów tej dywizji zostały rozwinięte do siły dywizjonów, a 7 Plu-
ton Chemiczny do stanu półszwadronu. Jednocześnie podobno sfor-
mowano dla niej także baterię artylerii przeciwpancernej i zmotory-
zowany pluton przeciwlotniczy.
Oprócz tego w latach 1928–1931 strona polska odnotowała w jej
O. de B. również dywizyjny szwadron ckm-ów i „7 półszwadron za-
pasowy”. Jednak w połowie lat trzydziestych ich istnienie wydawało
się już „wątpliwe”539.
Mieszana 8 Turkiestańska Górska Dywizja Kawalerii – miejsce
postoju: Fergana, dowódca: W. Gołubowskij, komisarz, względnie
„pompolit”: Pantas, szef sztabu: Timaszew540.
Skład:
Kirgiski Terytorialny Pułk Kawalerii541 – miejsce postoju: Frun-
ze, dowódca: Trułło, komisarz, względnie „pompolit”: Alczymbajew,
szef sztabu: Siewriugow;

539
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
540
Danych personalnych pomocnika dowódcy do spraw liniowych tej dywizji
strona polska wówczas nie znała.
541
Według danych polskiego wywiadu wojskowego sformowano go w 1932 r.
z istniejącego już wcześniej Kirgiskiego Dywizjonu Kawalerii.
496 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

82 Aktiubiński Czerwonego Sztandaru Regularny Pułk Kawalerii

– miejsce postoju: Fergana, dowódca: Backalewicz, komisarz, względ-
nie „pompolit”: Kozinow, szef sztabu: Safronow;
84 Czerwonego Sztandaru Regularny Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Fergana, dowódca: Szełudko, komisarz, względnie „pompo-
lit”: Turbin, szef sztabu: Stawienkow;
8 Regularny Dywizjon Artylerii Konnej – miejsce postoju: Na-
mangan, dowódca: Szczerbakow542;
8 Regularny Dywizjon Zmechanizowany – miejsce postoju: Fer-
gana, dowódca: Jerochin, komisarz, względnie „pompolit”: Żukow,
szef sztabu: Karasiew;
8 Regularny Szwadron Łączności – miejsce postoju: Fergana, do-
wódca: Tukalewskij, komisarz, względnie „pompolit”: Kleszczew;
8 Regularny Szwadron Saperów – miejsce postoju: Fergana;
8 Regularny Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Fergana543.
Zgodnie z danymi zgromadzonymi w połowie lat trzydziestych
XX w. przez oficerów Oddziału II Sztabu Głównego dzieje tej wiel-
kiej jednostki „czerwonej konnicy” przedstawiały się następująco.
W kwietniu 1918 r. na Powołżu sformowano 1 Brygadę Kawalerii,
która w 1918 i 1919 r. na Uralu i Syberii walczyła przeciwko Korpu-
sowi Czechosłowackiemu oraz przeciw „białym” wojskom admirała
Aleksandra Kołczaka544. W 1920 r. brygadę tę przerzucono do Tur-

542
Jego komisarz wojskowy nie był wówczas polskiemu wywiadowi znany.
543
Danych personalnych kadry dowódczej i politycznej tych dwóch formacji ofi-
cerowie Oddziału II Sztabu Głównego wtedy nie znali.
544
Przed wybuchem rosyjskiej wojny domowej admirał Aleksandr Wasilewicz
Kołczak był oficerem służby stałej rosyjskiej marynarki wojennej oraz jednocześnie
znanym uczonym hydrografem i polarnikiem. Natomiast podczas wojny domowej
w Rosji stanął na czele Ministerstwa Wojny i Spraw Morskich Dyrektorii Ufimskiej,
a następnie został Najwyższym Wielkorządcą oraz Wodzem Naczelnym (Верховный
Правитель и Верховный Главнокомандующий) sił „białych” walczących na Sybe-
rii. Po klęsce został wydany przez Czechów w ręce bolszewików i 7 II 1920 r. roz-
strzelany pod Irkuckiem – szerzej o tej ważnej dla rosyjskiej historii postaci zob.:
С. В. Чертопруд, Российские адмиралы. Биографический словарь, Москва 2004,
s. 149–151; С. В. Волков, Офицеры флота и морского ведомства. Опыт мар-
тиролога, Москва 2004, s. 232; idem, Генералитет Российской Империи. Эн-
циклопедический словарь генералов и адмиралов от Пётра I до Николая II, т. 1:
А–К, Москва 2009, s. 677. Ponadto zob. także: В. И. Колчак, А. В. Колчак, Избран-
ные труды, составители В. Д. Доценко, А. А. Смирнов, Санкт-Петербург 2001;
П. Н. Зырянов, Адмирал Колчак Верховный Правитель России, Москва 2006.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 497

kiestanu, gdzie w 1925 r. otrzymała numer „8”. Składała się wówczas

z 82, 83 i 84 Pułków Kawalerii.
W latach 1920–1931 ta wielka jednostka kawalerii brała udział
w pacyfikacji ruchów antysowieckich na obszarze Azji Środkowej,
likwidując szereg powstań miejscowej ludności. W 1932 r. przefor-
mowano ją na górską dywizję kawalerii545, przy czym w miejsce wy-
dzielonego z jej szeregów i przeniesionego do składu Turkmeńskiej
Górskiej Dywizji Kawalerii 83 Pułku Kawalerii wcielono do niej sfor-
mowany wówczas Kirgiski Narodowościowy Pułk Kawalerii.
Zgodnie z pochodzącymi z połowy lat trzydziestych ocenami ana-
lityków polskiego wywiadu wojskowego: „W pracy wyszkoleniowej
dywizja niczym się nie wyróżnia”. Dalej stwierdzili oni: „Uważamy
8 Turkiestańską Dywizję Kawalerii za jednostkę przeciętną”546.
Ponadto, według niesprawdzonych danych, uważano wtedy,
że szwadrony łączności i saperów zostały rozwinięte w dywizjony,
a pluton chemiczny tej dywizji w półszwadron. Jednocześnie miała
ona też dysponować baterią artylerii przeciwpancernej oraz zmoto-
ryzowanym plutonem przeciwlotniczym, a wszystkie należące do jej
O. de B. pułki bateriami artylerii konnej, przy czym w 82 Pułku Ka-
walerii zauważono również obecność plutonu przeciwlotniczego.
Oprócz tego, podobnie jak w przypadku części innych wielkich
jednostek tej broni, w latach 1928–1931 wywiad Oddziału II Szta-
bu Głównego odnotował istnienie w dywizji półszwadronu zapaso-
wego, którego w połowie lat trzydziestych zapewne w jej składzie już
jednak nie było547.

545
W rzeczywistości, jak o tym już pisano, sformowano ją na mocy rozkazu do-
wództwa Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego z 27 IX 1932 r. z dotychczaso-
wej 8 Turkiestańskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii (8 Туркестанская Отдельная
Кавалерийская Бригада), której antenatem była 2 Turkiestańska Brygada Kawa-
lerii (2 Туркестанская Кавалерийская Бригада). Powstała wówczas 8 Turkiestań-
ska Górska Dywizja Kawalerii (8 Туркестанская Горная Кавалерийская Дивизия),
którą 21 V 1936 r. zgodnie z rozkazem Ludowego Komisarza Obrony przemianowa-
no na 21 Turkiestańską Górską Dywizję Kawalerii (21 Туркестанская Горная Ка-
валерийская Дивизия), a rozkazem z 16 VII 1936 r. – na 21 Górską Dywizję Kawa-
lerii (21 Горная Кавалерийская Дивизия).
546
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
547
Ibidem.
498 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

„Kadrowa”, czyli regularna, Uzbecka Czerwonego Sztandaru Gór-

ska Dywizja Kawalerii548 – miejsce postoju: Samarkanda, dowódca:
Sieliwanow, komisarz, względnie „pompolit”: Narimanow549.
Skład:
1 Uzbecki Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce po-
stoju: Samarkanda, dowódca: Konstantinow, komisarz, względnie
„pompolit”: Kamiełow550;
2 Uzbecki Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce posto-
ju: Samarkanda, dowódca: Anderson, komisarz, względnie „pompo-
lit”: Abdurachimow, szef sztabu: Pawłow;
79 Ałtajski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce posto-
ju: Katta-Kurgan, dowódca: Gonczarow, komisarz, względnie „pom-
polit”: Tierechow551;
Uzbecki Dywizjon Artylerii Konnej – miejsce postoju: Samarkan-
da, dowódca: Sokołow, komisarz, względnie „pompolit”: Ignatjew,
szef sztabu: Apraksin;
Uzbecki Dywizjon Zmechanizowany – miejsce postoju: Samar-
kanda, dowódca: Iszmajew, komisarz, względnie „pompolit”: Czu-
gunow;
Uzbecki Szwadron Łączności – miejsce postoju: Samarkanda, do-
wódca: Karpienko, komisarz, względnie „pompolit”: Aczyłow;
Uzbecki Szwadron Saperów – miejsce postoju: Samarkanda;
Uzbecki Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Samarkanda552.
Według ustaleń polskiego wywiadu wojskowego z lat trzydzie-
stych dzieje tej wielkiej jednostki kawalerii RKKA przedstawiały się
następująco. W 1924 r. utworzono Zbiorczą Brygadę Uzbecką złożo-
ną z pułku kawalerii, batalionu strzelców i konno-górskiej baterii ar-
tylerii. Formacja ta przejęła tradycje Chorezmijskiej Brygady Kawale-
rii i 1 Bucharskiego Pułku Kawalerii, które w 1920 r. powstały w Azji
Środkowej i do roku 1924 walczyły przeciwko siłom emira Bucha-

548
Według ustaleń oficerów polskiego wywiadu wojskowego w połowie lat trzy-
dziestych dywizja ta była uzbecką wielką jednostką narodowościową.
549
Personaliów pomocnika dowódcy do spraw liniowych oraz szefa sztabu tej
dywizji strona polska wówczas nie znała.
550
Danych osobowych jego szefa sztabu polskiemu wywiadowi nie udało się
wtedy zdobyć.
551
Personaliów jego szefa sztabu nie znano.
552
Informacji o ich kadrze dowódczej i politycznej strona polska w tym czasie
nie posiadała.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 499

ry, chana Chiwy oraz wojskom wodza powstańców turkmeńskich –

Dżunaid-chana. Ponadto w 1931 r. Brygada Uzbecka wzięła również
udział w likwidacji antysowieckich powstań w Tadżykistanie i Turk-
menistanie.
W 1932 r. dotychczasową brygadę przekształcono w górską dy-
wizję kawalerii553, a w jej skład weszły nowo sformowany wówczas
2 Uzbecki Pułk Kawalerii554 oraz 79 Pułk Kawalerii, należący dotych-
czas do 7 Turkiestańskiej Górskiej Dywizji Kawalerii.
W 1933 i 1934 r. ta nowa dywizja „czerwonej konnicy” uzyskała
bardzo dobre wyniki we wszystkich dziedzinach wyszkolenia. Dlate-
go też w połowie lat trzydziestych analitycy Oddziału II Sztabu Głów-
nego uznali ją za bardzo dobrą wielką jednostkę kawalerii RKKA.
Poza tym, według niepewnych danych, szwadrony łączności i sa-
perów Uzbeckiej Górskiej Dywizji Kawalerii miały być przeformowy-
wane w dywizjony, a pluton chemiczny w półszwadron. Jednocześnie
utworzono też dla niej szwadron zapasowy oraz baterię artylerii prze-
ciwpancernej i zmotoryzowany pluton przeciwlotniczy, a wszystkie
pułki kawalerii miały w swym składzie baterie artylerii konnej. Na-
tomiast dodatkowym wsparciem 1 Uzbeckiego Pułku Kawalerii miał
być także pluton przeciwlotniczy555.

553
W rzeczywistości, jak to sygnalizowano już wcześniej, na mocy rozkazu do-
wództwa Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego z 27 IX 1932 r. dotychczaso-
wą Uzbecką Samodzielną Brygadę Kawalerii (Узбекская Отдельная Кавалерийс-
кая Бригада) przeformowano na 6 Uzbecką Górską Dywizję Kawalerii (6 Узбекская
Горная Кавалерийская Дивизия). Kolejna zmiana nastąpiła 21 V 1936 r., kiedy to
rozkazem Ludowego Komisarza Obrony przemianowano ją na 19 Uzbecką Górską
Dywizję Kawalerii (19 Узбекская Горная Кавалерийская Дивизия). Ostatecznie na-
stępnym rozkazem tej samej instytucji – z 16 VII 1940 r. – stała się ona 19 Górską
Dywizją Kawalerii (19 Горная Кавалерийская Дивизия).
554
Oficerowie polskiego wywiadu podejrzewali, że został on sformowany z do-
tychczasowego Uzbeckiego Batalionu Strzelców.
555
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
500 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

„Kadrowa”, czyli regularna, Turkmeńska Górska Dywizja Ka-

walerii556 – miejsce postoju: Merw, dowódca: Gorbatow, komisarz,
względnie „pompolit”: Bajnazarow, szef sztabu: Tyszynskij557.
Skład:
1 Turkmeński Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Merw, dowódca: Izmajłow, komisarz, względnie „pompo-
lit”: Berliner, szef sztabu: Nikołajew;
2 Turkmeński Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Merw, dowódca:
Pankratow, komisarz, względnie „pompolit”: Rachimow, szef szta-
bu: Kulijew;
83 Biegalińskij Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Kuszka, dowód-
ca: Sułutaur, komisarz, względnie „pompolit”: Komisarow558;
Turkmeński Dywizjon Artylerii Konnej – miejsce postoju: Merw,
dowódca: Barbin, komisarz, względnie „pompolit”: Machmudow;
Turkmeński Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Merw, do-
wódca: Zazimko, komisarz, względnie „pompolit”: Aleszin559;
Turkmeński Szwadron Łączności – miejsce postoju: Merw560, do-
wódca: Ftałow, komisarz, względnie „pompolit”: Atanjazow;
Turkmeński Szwadron Saperów – miejsce postoju: Merw, dowód-
ca: Jasinski561;
Turkmeński Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Merw562.
Zgodnie z informacjami na temat Turkmeńskiej Górskiej Dywizji
Kawalerii, które zebrali analitycy polskiego Oddziału II Sztabu Głów-
nego, jej historia przedstawiała się następująco. Mniej więcej w 1924 r.,
podczas walk z wojskami wspomnianego już wcześniej Dżunaid-cha-
na, powstały pierwsze „czerwone” narodowościowe oddziały turk-
meńskie – utworzono z nich następnie 1 Turkmeński Pułk Kawalerii.
W 1928 r. sformowano dodatkowo 2 Turkmeński Pułk Kawalerii, co
spowodowało, że obydwa te oddziały połączono w Turkmeńską Bry-

556
Była ona wówczas turkmeńską formacją narodowościową.
557
Personaliów pomocnika dowódcy dywizji do spraw liniowych wówczas nie
znano.
558
Danych osobowych jego szefa sztabu wówczas nie znano.
559
Personaliów ich szefów sztabu polski wywiad wtedy nie zdołał ustalić.
560
Oficerowie Oddziału II Sztabu Głównego nie byli w tym czasie pewni, gdzie
dokładnie stacjonował ten szwadron.
561
Informacji personalnych dotyczących komisarza wojskowego tej formacji
polski wywiad nie posiadał, podobnie jak pewności co do dokładnego miejsca jej
dyslokacji.
562
O jego kadrze dowódczej i politycznej nic nie wiedziano.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 501

gadę Kawalerii. Wzięła ona udział w pacyfikacji szeregu powstań an-

tysowieckich, jakie wybuchały w tym czasie w Turkmenii.
W 1932 r. przekształcono ją natomiast w górską dywizję kawale-
563
rii , przy czym w jej skład wszedł także 83 Pułk Kawalerii należą-
cy dotychczas do 8 Turkiestańskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii,
a wszystkie jej pułki otrzymały baterie artylerii konnej.
W 1933 r. ta nowa wielka jednostka „czerwonej konnicy” uzy-
skała bardzo dobre wyniki we wszystkich działach wyszkolenia. Stąd
też w połowie lat trzydziestych analitycy Oddziału II Sztabu Główne-
go uznali ją za „jednostkę bardzo dobrą”.
Poza tym, według niepewnych danych, podobnie jak w przypad-
ku pozostałych wielkich jednostek tej broni stacjonujących w Środ-
kowoazjatyckim Okręgu Wojskowym, jej szwadrony łączności i sa-
perów zostały rozwinięte podobno do siły dywizjonów, a pluton
chemiczny w półszwadron. Tak samo było również z dywizyjną ba-
terią artylerii przeciwpancernej i zmotoryzowanym plutonem prze-
ciwlotniczym564.
Specjalna Czerwonego Sztandaru Armia Dalekowschodnia:
Na jej obszarze stacjonowały trzy dywizje kawalerii, w tym dwie
czteropułkowe kadrowe i jedna kołchozowa:
„Kadrowa”, czyli regularna, 8 Dalekowschodnia Dywizja Kawa-
lerii565 – miejsce postoju: Woroszyłow, czyli dawny Nikolsk Ussuryj-
563
W rzeczywistości natomiast, o czym pisano już wcześniej, przekształcenia te
oraz zmiany nazw tej wielkiej jednostki kawalerii „strategicznej” RKKA wygląda-
ły następująco. Otóż na mocy rozkazu Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego
z 27 IX 1932 r. dotychczasową Turkmeńską Samodzielną Brygadę Kawalerii (Тур-
кменская Отдельная Кавалерийская Бригада) przeformowano na 4 Turkmeńską
Górską Dywizję Kawalerii (4 Туркменская Горная Кавалерийская Дивизия). Ko-
lejne zmiany w tej kwestii nastąpiły 21 V 1936 r., kiedy to rozkazem Ludowego Ko-
misarza Obrony przemianowano ją na 18 Turkmeńską Górską Dywizję Kawalerii
(18 Туркменская Горная Кавалерийская Дивизия), a rozkazem z 16 VII 1940 r. –
na 18 Górską Dywizję Kawalerii (18 Горная Кавалерийская Дивизия).
564
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r. Poza tym w okręgu
tym stacjonowały wówczas także dwie kadrowe górskie dywizje strzeleckie.
565
Według informacji zgromadzonych w połowie lat trzydziestych przez polski
wywiad wojskowy, obok należących do dawnego 21 Korpusu Strzeleckiego regular-
nych 1, 21, 26, 32 i 40 Dywizji Strzelców, wchodziła ona wówczas w skład Nadmor-
skiej Grupy Wojsk.
502 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

ski, dowódca: Toczenow, komisarz, względnie „pompolit”: Mitiu-

kow, szef sztabu: Trofimow566.
Skład:
71 Uljanowski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miejsce
postoju: Woroszyłow, dowódca: Gorbaczew, komisarz, względnie
„pompolit”: Chmytjew567;
85 Kubański Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Kamień-Rybołow,
dowódca: Grancew568;
86 Czerwonohuzarski Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Lipowcy,
dowódca: Iwlew, szef sztabu: Kuzniecow569;
87 Zabajkalski Czerwonego Sztandaru Pułk Kawalerii – miej-
sce postoju: Woroszyłow, dowódca: Gładkow, komisarz, względnie
„pompolit”: Litiagin570;
8 Pułk Artylerii Konnej – miejsce postoju: Golenki571;
8 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Grodekowo572;
8 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Woroszyłow, komisarz,
względnie „pompolit”: Ochman573;
8 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Woroszyłow;
8 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Woroszyłow574.
Zgodnie z uporządkowanymi w połowie lat trzydziestych XX w.
ustaleniami oficerów polskiego wywiadu wojskowego dzieje tej wiel-
kiej jednostki kawalerii Armii Czerwonej przedstawiały się następują-
co. W 1922 r. w Kraju Zabajkalskim z oddziałów istniejącej wcześniej
5 Kubańskiej Dywizji Kawalerii sformowano 9 Samodzielną Brygadę
Kawalerii. Do 1925 r. w Kraju Nadmorskim walczyła ona z resztka-

566
Personaliów pomocnika dowódcy dywizji do spraw liniowych strona polska
wówczas nie znała.
567
Danych osobowych jej szefa sztabu polski wywiad wtedy nie znał.
568
O pozostałych członkach jego „kom- i politsostawu” nic nie wiedziano.
569
Personaliów jego komisarza wojskowego oficerowie Oddziału II Sztabu Głów-
nego wówczas nie znali.
570
Danych szefa sztabu nie znano.
571
Danych personalnych jego kadry dowódczej i politycznej polskiemu wywia-
dowi wojskowemu nie udało się wtedy ustalić.
572
Strona polska nie miała wtedy pewności, czy ten pułk już istniał oraz czy pra-
widłowo określono jego miejsce postoju. Nie wiedziała też nic o jego ówczesnej ka-
drze dowódczej i politycznej.
573
Jego dowódca nie był wtedy polskiemu wywiadowi wojskowemu znany.
574
Nie posiadano wówczas żadnych danych o kadrze dowódczej i politycznej
tych formacji.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 503

mi „białych” oraz z oddziałami „chunchuzów”575. Natomiast w 1929 r.

uczestniczyła w działaniach przeciwko wojskom chińskim.
W 1932 r. brygadę tę przeformowano w dywizję, a do jej składu
włączono przybyły z Leningradzkiego Okręgu Wojskowego, z 4 Sa-
modzielnej Brygady Kawalerii, 71 Pułk Kawalerii576. W połowie lat
trzydziestych w 85 i 87 Pułkach Kawalerii istniały baterie artylerii
konnej577.

575
Chunchuzi (хунхузы) – z chińskiego: czerwonobrodzi – to działające na ob-
szarze Mandżurii grupy przestępcze, liczące niekiedy nawet po kilka tysięcy ludzi,
zajmujące się grabieżami i rozbojami. Powstały one już w połowie XIX w., a ostat-
nie ich oddziały przetrwały do 1949 r. Podczas wojny domowej w Rosji, w latach
1918–1922, chunchuzi wspomagali Japończyków operujących na Dalekim Wscho-
dzie, zwalczając sowiecką partyzantkę. Poza tym od 1931 do 1935 r. prowadzili oni
działania dywersyjne na Wschodniochińskiej Magistrali Kolejowej oraz na granicy
ZSRS i Chin – szerzej zob. choćby Военный энциклопедический словарь, коллеги-
альная работа, Москва 1983, s. 798.
576
W rzeczywistości, o czym pisano już wcześniej, dzieje tej wielkiej jednost-
ki „czerwonej konnicy” przedstawiały się następująco. Dnia 2 IX 1920 r. rozka-
zem dowództwa Rewolucyjnej Rady Wojennej 9 Armii z oddziałów dotychczaso-
wej 1 Kaukaskiej Dywizji Kawalerii (1 Кавказская Кавалерийская Дивизия) oraz
Samodzielnej Brygady Kawalerii 33 Dywizji Strzelców (Отдельная Кавалерийская
Бригада 33 Стрелковой Дивизии) i 1 Tamańskiej Brygady Kawalerii (1 Таманская
Кавалерийская Бригада) została sformowana Kubańska Dywizja Kawalerii (Кубан-
ская Кавалерийская Дивизия), którą 17 września tego roku przemianowano na
5 Kubańską Dywizję Kawalerii (5 Кубанская Кавалерийская Дивизия). Istniała
ona do 6 I 1921 r., kiedy to przekształcono ją w Dalekowschodnią Samodzielną Bry-
gadę Kawalerii (Дальневосточная Отдельная Кавалерийская Бригада). Następnie
na mocy rozkazu Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 21 I 1932 r. z dotychczaso-
wej 9 Samodzielnej Dalekowschodniej Brygady Kawalerii (9 Отдельная Дальне-
восточная Кавалерийская Бригада), która w lipcu 1922 r. powstała ze wspomnia-
nej powyżej dawnej Dalekowschodniej Samodzielnej Brygady Kawalerii, utworzono
8 Dywizję Kawalerii (8 Кавалерийская Дивизия). Zgodnie z kolejnym rozkazem
Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 20 X 1933 r. dywizji tej nadano nazwę „Da-
lekowschodnia” (8 Дальневосточная Кавалерийская Дивизия) – szerzej na ten te-
mat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. chociażby: Директивы ко-
мандования фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов
в 4-х томах, т. 4: Материалы, указатели..., s. 589; Гражданская война и военная
интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 486.
577
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
504 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

„Kadrowa”, czyli regularna, 15 Kubańska Dywizja Kawalerii578

– miejsce postoju: Dauria579, dowódca: K. K. Rokossowskij580, komi-
sarz, względnie „pompolit”: Żukow581.
Skład:
64 Kaukaski imienia Centralnego Komitetu Wykonawczego Azer-
bejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej Czerwonego Sztan-
daru Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Ołowiannaja;
73 Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Dauria;
74 Pułk Kawalerii – miejsce postoju: Dauria582, komisarz, względ-
nie „pompolit”: Chackiewicz583;
75 Pułk Kawalerii584 – miejsce postoju: Nerczyńsk, dowódca: Pa-
ramzin, komisarz, względnie „pompolit”: Trubinow, szef sztabu:
Kuźmin;
15 Pułk Artylerii Konnej585 – miejsce postoju: Dauria;
15 Pułk Zmechanizowany – miejsce postoju: Dauria, dowódca:
Wiedieniejew;
15 Szwadron Łączności – miejsce postoju: Dauria;
15 Szwadron Saperów – miejsce postoju: Dauria;
15 Pluton Chemiczny – miejsce postoju: Dauria586.
Zgodnie z informacjami zgromadzonymi około 1935 r. przez Od-
dział II Sztabu Głównego Wojska Polskiego 15 Kubańska Dywizja
Kawalerii powstała w 1932 r. z istniejącej od czasów wojny domo-
wej w Rosji 5 Samodzielnej Brygady Kawalerii. Poza tym w jej skład
wszedł również 64 Pułk Kawalerii, który w 1932 r. przybył tam z Pół-

578
Należała ona do Zabajkalskiej Grupy Wojsk, z której następnie powstał Za-
bajkalski Okręg Wojskowy.
579
Była to miejscowość leżąca około 350 km na południowy wschód od Czyty.
580
Był to wspomniany już wcześniej kawalerzysta i późniejszy Marszałek Związ-
ku Sowieckiego, Konstantin Konstantinowicz Rokossowskij.
581
Przy nazwisku tym znalazł się znak zapytania. Natomiast danych personal-
nych pomocnika dowódcy dywizji do spraw liniowych oraz szefa sztabu tej wielkiej
jednostki kawalerii oficerowie Oddziału II Sztabu Głównego wówczas nie znali.
582
Strona polska nie była wtedy pewna jej miejsca postoju.
583
Informacji o pozostałych członkach kadry dowódczej i politycznej tych trzech
pułków kawalerii polski wywiad w tym czasie nie miał.
584
Zgodnie z danymi posiadanymi przez analityków Oddziału II Sztabu Głów-
nego w tym pułku istniał półszwadron łączności.
585
Według ustaleń strony polskiej należało do niego pięć baterii konnych. Nie
znała ona jednak jego ówczesnej obsady dowódczej i politycznej.
586
Danych personalnych pozostałych członków kadry dowódczej i politycznej
tych formacji oficerowie Oddziału II Sztabu Głównego wtedy nie znali.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 505

nocnokaukaskiego Okręgu Wojskowego, z 2 Kaukaskiej Samodziel-

nej Brygady Kawalerii587.
Kołchozowa Dywizja Kawalerii588 – miejsce postoju: Hadabu-
łak589, dowódca dywizji: F. W. Wasiliew, komisarz, względnie „pom-
polit”: A. J. Tretiakow590.
Skład:
2 Adunczałowski Kołchozowy Pułk Kawalerii – miejsce postoju:
Hadabułak591.

587
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
588
W rzeczywistości, jak już o tym pisano, powstała ona na mocy rozkazu Re-
wolucyjnej Rady Wojennej ZSRS z 20 III 1932 r. w składzie Specjalnego Korpusu
Kołchozowego (Особый Колхозный Корпус), wówczas jako 4 Kołchozowa Dywi-
zja Kawalerii (4 Колхозная Кавалерийская Дивизия). Dopiero zgodnie z rozkazem
Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRS przemianowano ją na 1 Kołchozową Dywizję
Kawalerii (1 Колхозная Кавалерийская Дивизия). Jednak w dokumentach wytwo-
rzonych przez jej dowództwo określano ją mianem 1 Specjalnej Dywizji Kawalerii
(1 Особая Кавалерийская Дивизия). Od 3 VII 1936 r. była to już 22 Dywizja Ka-
walerii (22 Кавалерийская Дивизия), przy czym rozkazem Ludowego Komisarza
Obrony z 8 lipca tego roku otrzymała ona nazwę „imienia A. M. Gorkiego” (22 им.
А. М. Горького Кавалерийская Дивизия). Jednak około kwietnia 1941 r. została
rozformowana. Można też dodać, że obok należących do 18 Korpusu Strzeleckiego
terytorialnej 35 Dywizji Strzelców oraz regularnych 36 i 57 Dywizji Strzelców, a tak-
że wspomnianej już wcześniej regularnej 15 Dywizji Kawalerii wchodziła ona wów-
czas w skład Zabajkalskiej Grupy Wojsk.
589
Była to miejscowość leżąca 250 km na południowy wschód od Czyty.
590
Personaliów pozostałej części kadry dowódczej i politycznej strona polska
wówczas nie znała.
591
Dyslokacji pozostałych formacji tej dywizji oraz jej obsady personalnej ofi-
cerom polskiego wywiadu wojskowego nie udało się ustalić – zob. CAW, Oddział II
Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B.
i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w cza-
sie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r. Oprócz tego na terenie tej armii stacjo-
nowały także zarządy czterech korpusów strzeleckich, w tym jednego kołchozowe-
go, oraz dowództwa 14 dywizji strzelców, w tym 10 kadrowych, jednej terytorialnej
i trzech kołchozowych.
506 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

W Syberyjskim Okręgu Wojskowym592 nie było wówczas żadnych

formacji „kawalerii strategicznej” RKKA593.
Z powyższego zestawienia wynika więc, że w połowie 1935 r. ofi-
cerowie polskiego wywiadu wojskowego znali dyslokację czterech
korpusów kawalerii oraz 22 dywizji tej broni, w tym: 17 „kadro-
wych”, czyli regularnych (11 czteropułkowych i sześciu trzypułko-
wych), trzech czteropułkowych terytorialnych oraz jednej mieszanej
trzypułkowej i jednej kołchozowej. Wśród nich było także pięć dy-
wizji górskich: cztery regularne i jedna mieszana. W sumie wszyst-
kie te wielkie jednostki „czerwonej konnicy” obejmowały wówczas
77 pułków tej broni, z czego 64 były oddziałami regularnymi, w tym
14 górskimi, a 13 terytorialnymi, w tym jeden górskim. Należy jed-
nak podkreślić, że zdawano sobie też sprawę z faktu istnienia w tym
czasie również kilku kołchozowych pułków kawalerii. Jednak do-
kładnej ich liczby nie potrafiono ustalić594.
Poza tym polski wywiad wojskowy wiedział także wtedy, że wiel-
kie jednostki „kawalerii strategicznej” Armii Czerwonej miały też
efektywne i silne wsparcie artyleryjskie. W połowie lat trzydziestych
zapewniało je bowiem 14 pułków artylerii konnej, z tego 11 regular-
nych i trzy terytorialne, oraz siedem regularnych dywizjonów artyle-

592
W analizowanym tutaj dokumencie okręg ten nazwano Zachodniosyberyj-
skim Okręgiem Wojskowym – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151.
Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dys-
lokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 –
Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
593
Jego O. de B. tworzyło wówczas jedynie pięć terytorialnych dywizji strzelców
– zob. ibidem.
594
Poza tym według wyliczeń Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego
w skład ówczesnej Armii Czerwonej, oprócz formacji innych broni i służb, wcho-
dziły także 22 korpusy strzeleckie (w tym jeden kołchozowy) i 88 dywizji strzelców,
w tym 24 „kadrowe”, czyli regularne (w tym pięć górskich), 53 terytorialne (w tym
jedna górska), osiem mieszanych (w tym dwie górskie) i trzy kołchozowe. W sumie
obejmowały one 263 pułki strzelców, z czego 88 „kadrowych”, czyli regularnych,
w tym 24 górskie i 175 terytorialnych, z których osiem było oddziałami górskimi.
Nie wolno jednak zapominać, że nie potrafiono wtedy precyzyjnie określić liczby puł-
ków kołchozowych – zob. ibidem. Ponadto zob. także ibidem, 303.4.3188. Siły zbroj-
ne ZSRR. Organizacja wojenna wielkich jednostek. Zeszyt II. Organizacja wojenna
wielkich jednostek piechoty – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 11 610/II.R.T.O.,
Warszawa wrzesień 1937 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 507

rii konnej. Wkrótce w dywizjach miała pojawić się artyleria przeciw-

lotnicza, a w dalszej kolejności przeciwpancerna595.
Jednocześnie w Oddziale II Sztabu Głównego odnotowano rów-
nież, że widocznym znakiem postępującej w tym czasie modernizacji
RKKA, w tym jej wielkich jednostek kawalerii, były przeznaczone dla
nich etatowe pułki lub dywizjony zmechanizowane. W 1935 r., we-
dług ustaleń strony polskiej, do sowieckiej „kawalerii strategicznej”
należało 16 pułków, w tym 13 regularnych i trzy terytorialne, oraz
pięć regularnych dywizjonów zmechanizowanych. Należy też zauwa-
żyć, że tak jak się tego spodziewano, w drugiej połowie lat trzydzie-
stych siła i jakość pancernego wsparcia sowieckiej kawalerii nadal
znacząco rosły596.
Poza tym praktycznie każdy korpus kawalerii mógł również li-
czyć na współpracę, choćby w zakresie rozpoznania, z własnym, eta-
towym lotnictwem597.
Był to istotny ofensywny potencjał militarny i ogromny wysi-
łek mobilizacyjny i organizacyjny Sowietów, tym bardziej że w skład

595
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3233.
Studium artylerii wojsk obcych za rok 1938. Część II. Zasady działań taktycznych.
B. Artyleria sowiecka – Departament Artylerii MSWojsk. L. 400/Tj.Stud.Og., Warsza-
wa styczeń 1939 r.
596
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3233.
Broń pancerna w wojsku rosyjskim. Opracowano na podstawie materiałów Oddziału II
Sztabu Głównego i studiów własnych – Dowództwo Broni Pancernych MSWojsk.
l. dz. 3243/Tj.Ćwicz.Reg., 39, Warszawa czerwiec 1939 r.
597
Jak to już sygnalizowano, według analityków Oddziału II Sztabu Główne-
go 1, 3 i 4 Korpusy Kawalerii miały własne eskadry lotnicze – zob. chociażby: CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja,
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
rii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich
jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głów-
nego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.; ibidem, 303.4.3188. Siły zbroj-
ne ZSRR. Organizacja wojenna wielkich jednostek. Zeszyt V. Organizacja wojenna
wielkich jednostek lotnictwa – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 11610/II.R.T.O.,
Warszawa wrzesień 1937 r.
508 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

ówczesnych sowieckich sił zbrojnych, według obliczeń analityków

Oddziału II Sztabu Głównego, wchodziły też 83 szwadrony jazdy
dywizyjnej598. Nie wolno również zapominać o pułkach kawalerii
NKWD599 oraz o innych formacjach konnych600.
Polscy wywiadowcy, jak już sygnalizowano, próbowali ustalić
także sytuację ogólną oraz poziom wyszkolenia wojsk stacjonujących
w poszczególnych okręgach, w tym również wielkich jednostek ka-
walerii. W przypadku Leningradzkiego Okręgu Wojskowego w 1930 r.,
zgodnie z wnioskami odpowiednich narad i konferecji partyjnych,
zauważono i odnotowano „niedocenianie znaczenia broni pancer-
nej (zwłaszcza w jednostkach kawalerii) i nieumiejętność jej użycia”.
W następnych latach stan ten ulegał jednak stopniowej poprawie, co
spowodowało, że w 1933 r., według ówczesnego Ludowego Komi-
sarza Obrony Klimienta Woroszyłowa, okręg ten został uznany „we
wszystkich dziedzinach za przodujący” w całej RKKA.
Podając i komentując te fakty, oficerowie polscy podkreślali, że
w tym czasie: „miał miejsce kompletny przewrót techniczny, wyra-
żający się w otrzymaniu przez okręg wielkich ilości najnowocześniej-

598
W tym 27 regularnych i 56 terytorialnych.
599
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.; A. Suworow, Lodoła-
macz, tłum. A. Mietkowski, P. Halbersztat, Poznań 2008, s. 66–67.
600
Do sił tych należałoby doliczyć również, co najmniej, 21 szwadronów łącz-
ności, w tym 18 regularnych i trzy terytorialne, oraz 21 szwadronów saperów, w tym
18 regularnych i trzy terytorialne, a także 21 plutonów chemicznych – także 18 re-
gularnych i trzy terytorialne – zob. chociażby CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych
dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
rii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., War-
szawa 27 X 1935 r.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 509

szego, bardzo skomplikowanego sprzętu601: czołgów, samochodów,

samolotów, dział najnowszego systemu, sprzętu radiowego itd.”602
Zauważono też wtedy, że polepszeniu jakości wyszkolenia we
wszystkich formacjach Leningradzkiego Okręgu Wojskowego sprzy-
jał spadek analfabetyzmu wśród rekrutów603 oraz wzrost liczby osób
należących do kadry dowódczej, będących członkami bądź kandyda-
tami do partii komunistycznej604.
W przypadku formacji stacjonujących w Białoruskim Okręgu
Wojskowym w 1933 r. w zakresie wyszkolenia rozpoczęto współza-
wodnictwo jego najlepszych wielkich jednostek z ich odpowiednika-
mi z Ukraińskiego Okręgu Wojskowego. Wzięła w nim udział także
jedna dywizja kawalerii.
W jego efekcie okazało się, że oceniane przez Ludowy Komisariat
Obrony z reguły dobrze wojska okręgu białoruskiego poczyniły nieco
mniejsze postępy w tej dziedzinie oraz w zakresie utrzymania sprzę-
tu, pracy politycznej i wychowania fizycznego niż formacje Ukraiń-
skiego Okręgu Wojskowego. Podkreślano jednak: „bardzo dobre wy-
niki w dziedzinie współdziałania piechoty i kawalerii z czołgami”,
przy czym według oceny polskiego wywiadu Białoruski Okręg Woj-

601
Jak już wspominano, oficerowie Oddziału II Sztabu Głównego pilnie obser-
wowali również wszelkie zmiany w zakresie uzbrojenia i wyposażenia technicznego,
które od końca lat dwudziestych w dużych ilościach zaczęło trafiać do różnych for-
macji RKKA – szerzej zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego 303.4.3125.
Siły zbrojne ZSRR. Album sprzętu uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA.
Tom I – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 6700/II.R.T.O., Warszawa 1934; ibidem,
303.4.1925. Meldunek Kierownika Samodzielnego Referatu „Rosja” Oddziału II
Sztabu Głównego nr 4868/34.W. z 11 I 1934 r.
602
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
603
Według urzędowych i zapewne mało rzetelnych statystyk był to spadek
z 5,3% w 1930 r. do 0,5% w 1933 r.
604
W 1933 r. stanowili oni ⅔ ogółu kadry dowódczej – zob. CAW, Oddział II Szta-
bu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dys-
lokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie
pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jedno-
stek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
510 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

skowy należał „pod względem wyszkolenia do rzędu okręgów przo-

dujących”605.
Jak już wielokrotnie akcentowano, z punktu widzenia zagrożenia,
jakie Armia Czerwona stwarzała dla niepodległości oraz integral-
ności terytorialnej państwa polskiego, Oddział II Sztabu Głównego
niezwykle starannie opracowywał wszelkie dane dotyczące Ukraiń-
skiego Okręgu Wojskowego. Zauważono więc, że do 1930 r. w wielu
formacjach poziom dyscypliny nie był najwyższy. Już jednak w 1932 r.
stwierdzono znaczącą poprawę w tej kwestii, a w roku następnym,
według oceny Ludowego Komisarza Obrony Klimienta Woroszyło-
wa, w wojskach Ukraińskiego Okręgu Wojskowego „stan dyscypli-
ny był na ogół bardzo dobry”606. W drugiej połowie oraz w końcu
lat trzydziestych oficerowie i analitycy polskiego wywiadu dostrzegli
również wzrost poziomu dyscypliny w RKKA, wiążąc to jednocześnie
z „postępującą wtenczas bolszewizacją Armii Czerwonej”607.
W 1929 r. wiele niedociągnięć zauważano też w wyszkoleniu po-
szczególnych oddziałów i wielkich jednostek tego okręgu. W przy-
padku kawalerii najistotniejsze to: „brak u dowódców inicjatywy
i chęci brania na siebie odpowiedzialności”, niski poziom wyszko-
lenia technicznego, nieudolność w kierowaniu szkoleniem oddzia-
łów, „nieopanowanie [...] zasad walki w szyku pieszym oraz braki we
współdziałaniu z czołgami oraz w służbie zwiadowczej”. Poza tym
niewystarczający był także poziom wyszkolenia wojskowego wśród
funkcjonariuszy służby politycznej. Niepokój budziło również nie-
dostateczne wyposażenie materialne wojsk okręgu, w tym oddziałów
i wielkich jednostek kawalerii608.
605
Ibidem. Ponadto zob. także ibidem, 303.4.3230. Manewry sowieckie 1937 r.
– Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 21 096/II.R.T.O., Warszawa marzec 1939 r., gdzie
można znaleźć bardzo ciekawe oceny jakości i przydatności manewrów urządzanych
w drugiej połowie lat trzydziestych XX w. na terenie Białoruskiego Okręgu Wojskowego.
606
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
607
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3215. Siły zbrojne ZSRR. Komuni-
kat wojskowy nr 1 – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 18 033/II.R.T.O., Warszawa
lipiec 1938 r.
608
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 511

Pewne postępy poczyniono już w kolejnych latach, a pod wzglę-

dem wyszkolenia oddziały terytorialne nie ustępowały podobno ka-
drowym609. Polepszyła się także umiejętność organizowania przez do-
wódców współpracy oddziałów należących do różnych broni. Nadal
jednak bardzo niskie były umiejętności planowania „skomplikowa-
nych form walki” oraz kompetencje techniczne kadry dowódczej, co
powodowało, że wyżsi dowódcy nie potrafili wykorzystać technicz-
nych środków walki, jak choćby lotnictwa, saperów czy broni pan-
cernej. Szczególnie dotyczyło to właśnie kawalerii okręgu610.
Nadal na stosunkowo niskim poziomie stało też wyszkolenie
strzeleckie. W 1931 r. zaledwie 3% oddziałów otrzymało pod tym
względem ocenę bardzo dobrą, a tylko 26% ocenę dobrą. Znaczący
postęp w tej dziedzinie nastąpił jednak już w kolejnym roku – Ukra-
iński Okręg Wojskowy okazał się najlepszy w całej RKKA, gdyż 30%
jego formacji uzyskało ocenę bardzo dobrą, a 42% dobrą611. W dal-
szym ciągu niewielkie były jednakże umiejętności kadry dowódczej
w zakresie organizowania i dowodzenia „skomplikowanymi forma-
mi walki manewrowej”612.

oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II

Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
609
Wydaje się, że był to swoisty efekt równania w dół, który wskutek obniże-
nia wymagań stawianych formacjom kadrowym spowodował, iż pod tym względem
zrównały się one z oddziałami i wielkimi jednostkami zorganizowanymi według eta-
tów wojsk terytorialnych. Tak więc wzrost poziomu ich wyszkolenia był mocno wąt-
pliwy.
610
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
611
Dalszy postęp w tym zakresie nastąpił w 1933 r. Wówczas bowiem 57% for-
macji Ukraińskiego Okręgu Wojskowego za wyszkolenie strzeleckie uzyskało oce-
nę bardzo dobrą, a 3% ocenę dobrą – zob. CAW, Oddział II Sztabu Głównego,
303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II. Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych
dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii w czasie pokoju. Część II.
O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek piechoty i kawale-
rii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., War-
szawa 27 X 1935 r.
612
Tymczasem według literatury pochodzącej z okresu sowieckiego od przeło-
mu lat dwudziestych i trzydziestych następował podobno szybki i stały wzrost po-
ziomu wyszkolenia zarówno kadry dowódczej, jak i „krasnoarmiejców” – zob. choć-
by: К. А. Мерецков, На службе народу. Страницы воспоминаний, Москва 1969;
А. М. Василевский, Дело всей жизни, Москва 1974, oraz 50 лет вооружённых
512 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Natomiast kontrola poziomu wyszkolenia wojsk tego okręgu prze-

prowadzona w 1933 r. oraz współzawodnictwo w tej dziedzinie z wy-
branymi formacjami Białoruskiego Okręgu Wojskowego wykazały,
że wyszkolenie wojsk stacjonujących wówczas w Ukraińskim Okrę-
gu Wojskowym, w tym także „kawalerii strategicznej”, było dobre,
a w wielu przypadkach nawet bardzo dobre613. Poza tym organy do-
wódcze okręgu oraz całej RKKA podkreślały „przewagę Ukraińskie-
go Okręgu Wojskowego w dziedzinie pracy sztabów i współdziałania
z artylerią; stwierdzono natomiast pewną niższość tego okręgu pod
względem opanowania bardziej skomplikowanych form walki oraz
pod względem zdolności manewrowej i współpracy piechoty i kawa-
lerii z czołgami”614.
W 1934 r. strona polska, uznając za słuszne ówczesne opinie do-
wództwa Ukraińskiego Okręgu Wojskowego oraz Ludowego Komi-
sariatu Obrony, z pewnym zaniepokojeniem odnotowała, że „pod
względem wyposażenia technicznego okręg zmienił całkowicie swe
oblicze”. Nadal też zauważano wzrost poziomu wyszkolenia jego
wojsk. Stąd we wniosku ogólnym polscy oficerowie i analitycy Od-
działu II Sztabu Głównego stwierdzili: „Reasumując, uważamy Ukra-

сил СССР, коллегиальная работа, Москва 1968; Historia sztuki wojennej do roku
1939...
613
Jako bardzo dobre oceniono w tym czasie: przygotowanie fizyczne „krasnoar-
miejców”, wyszkolenie formalne, wyszkolenie strzeleckie, pielęgnację broni i sprzę-
tu oraz dyscyplinę.
614
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r. Oceny te zarówno
w odniesieniu do Ukraińskiego, jak i Białoruskiego oraz Moskiewskiego Okręgów
Wojskowych potwierdzają także obserwacje i analizy polskiego wywiadu wojskowe-
go – szerzej zob. chociażby ibidem, 303.4.3061. Dane wojskowe o ZSSR. Manewry
sowieckie w 1931 r. – Oddział II Sztabu Głównego L. 5851/II.tjn.Ros., Warszawa li-
piec 1932 r. Ponadto zob. także: ibidem, 303.4.3010. Meldunek Attaché Wojskowe-
go przy Poselstwie Polskim w Moskwie L. 806/tj. z 14 X 1930 r.; ibidem, 303.4.3230.
Manewry sowieckie 1937 r. – Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 21 096/II.R.T.O.,
Warszawa marzec 1939 r. Strona polska, jak już sygnalizowano, podkreślała głównie
schematyzm w organizowaniu wszelkich ćwiczeń oraz dążenie do uzyskania swo-
istego elementu „widowiskowości” zamiast rzeczywistego sprawdzania i podnosze-
nia umiejętności dowódczych „komnaczsostawu” i sztabów różnego szczebla.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 513

iński Okręg Wojskowy za przodujący pod względem wyszkolenia

w Armii Czerwonej”615.
Nie mniej uwagi poświęcano także formacjom stacjonującym
w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. Poziom ich wyszkolenia był
jednak znacznie niższy niż formacji dyslokowanych w okręgach za-
chodnich. Według ocen dowództwa okręgu w 1934 r. do najważniej-
szych braków w tym zakresie, między innymi, należały: poważne nie-
dociągnięcia w praktycznej realizacji planów szkoleniowych, słaby
poziom wyszkolenia „komnaczsostawu”, zwłaszcza niższego, niski
poziom wyszkolenia taktycznego, niedostateczny poziom wyszkole-
nia strzeleckiego616 oraz przygotowania fizycznego. Ponadto nieza-
dowalający był również stan przygotowania technicznego, a także
umiejętności strzelania podczas jazdy załóg czołgów i samochodów
pancernych. Natomiast w kawalerii oraz w artylerii o ciągu konnym
zauważono wówczas „Poważne niedociągnięcia w dziedzinie pielę-
gnacji koni”617.
Znacznie mniejsze zagrożenie dla Rzeczypospolitej Polskiej i jej
sił zbrojnych, przynajmniej w pierwszym okresie wojny, mogły zaś
stanowić siły rozlokowane w Nadwołżańskim Okręgu Wojskowym.
Był to bowiem jeden z okręgów wewnętrznych, którego wojska miały
przede wszystkim zadanie formowania II rzutu strategicznego Armii
Czerwonej618. Stąd też okręg ten nie należał do przodujących w za-
kresie wyszkolenia. W latach 1929–1930 stwierdzono w nim liczne
braki w wyszkoleniu taktycznym, fizycznym i strzeleckim dowódców
oraz czerwonoarmistów, a także poważne niedociągnięcia w służbie
sztabów, przykłady nieumiejętnego organizowania zajęć oraz często

615
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
616
W 1933 r. część oddziałów otrzymała zaledwie zadowalającą ocenę.
617
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
618
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także
W. Suworow, Lodołamacz...
514 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

niewłaściwe metody szkolenia „krasnoarmiejców” i braki w opano-

waniu sprzętu technicznego.
Strona polska zauważyła jednak, że w następnych latach stopień
wyszkolenia w tym okręgu „znacznie się poprawił”, jednak jeszcze
w 1933 r. jego dowództwo zwracało uwagę na niedostateczne opa-
nowanie przez podległe mu formacje „skomplikowanych form no-
woczesnego boju”, niedociągnięcia w służbie sztabów, a także braki
w zakresie wyszkolenia strzeleckiego i formalnego. Poza tym należało
też zwrócić baczną uwagę na poziom umiejętności kadry dowódczej
w wykorzystaniu nowoczesnych, technicznych środków prowadze-
nia walki, głównie zaś lotnictwa oraz broni pancernej i broni che-
micznej619.
Już od wczesnych lat dwudziestych znaczącym skupiskiem ka-
walerii „strategicznej” RKKA był również Północnokaukaski Okręg
Wojskowy. Według informacji posiadanych w 1933 r. przez polski
wywiad wojskowy okręg ten pod względem wyszkolenia „nie zna-
lazł się w liczbie okręgów przodujących”620. Liczne kontrole i przeglą-
dy wszystkich stacjonujących na jego terenie formacji różnych broni
i służb wykazały bowiem poważne braki w wyszkoleniu i przygo-
towaniu bojowym zarówno ich kadry dowódczej oraz politycznej,
jak i szeregowych „krasnoarmiejców”. Stąd też żądano od nich od-
powiedniego opanowania „skomplikowanych form boju w natar-
ciu, obronie i w walce spotkaniowej”. Poza tym podkreślano również
„konieczność należytego współdziałania między piechotą [kawalerią
– przyp. A. S.], artylerią, bronią pancerną i lotnictwem oraz koniecz-
ność takiego zorganizowania tyłów, by mogły one funkcjonować na-
wet w warunkach zagrożenia przez nieprzyjacielską kawalerię, czoł-
gi lub lotnictwo”621.
Pomimo swego oddalenia od potencjalnego polskiego teatru dzia-
łań wojennych nie mniejsze zainteresowanie polskiego wywiadu woj-

619
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
620
Ibidem. Warto tutaj zauważyć, że wnioski te znajdują potwierdzenie w zacho-
wanej dokumentacji archiwalnej pozostałej po wielkich jednostkach kawalerii oraz
piechoty stacjonujących wówczas na terenie tego okręgu wojskowego.
621
Ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 515

skowego budził także Zakaukaski Okręg Wojskowy. W związku ze

stosunkowo szybką sowietyzacją południowego Kaukazu sformowa-
no tam szereg jednostek o charakterze narodowościowym, przy czym
ich wielkość zależała od możliwości mobilizacyjnych grupy etnicz-
nej, która mogła je uzupełniać622. Poza tym z racji położenia i pa-
nujących tam warunków naturalnych O. de B. tego okręgu tworzyły
przeważnie formacje typu górskiego. Jednak zdaniem oficerów i ana-
lityków polskiego Oddziału II Sztabu Głównego: „Mimo niejedno-
litego składu narodowościowego Zakaukaski Okręg Wojskowy nie-
wiele ustępuje pod względem wyszkolenia i dyscypliny zachodnim
okręgom wojskowym”623.
Szczególnie pozytywnie przedstawiały się stacjonujące tam for-
macje artylerii, w tym również artylerii konnej, które pod względem
wyszkolenia w 1932 r. uzyskały pierwsze miejsce w całej RKKA. Na-
tomiast w 1934 r., według dowódcy tego okręgu, przeciętny poziom
wyszkolenia strzeleckiego zasługiwał na ocenę bardzo dobrą, wy-
szkolenia taktycznego na dobrą, a wychowania fizycznego także na
ocenę bardzo dobrą624.
Znaczące skupisko wielkich jednostek „czerwonej konnicy” sta-
nowił też Środkowoazjatycki Okręg Wojskowy. Poza innymi czyn-
nikami było to spowodowane tym, że jeszcze w połowie lat trzy-
dziestych na jego terenie wybuchały mniejsze lub większe powstania
tubylczej ludności muzułmańskiej, a więc nadal pojawiali się tam tak
zwani basmacze625. Tłumienie tych antysowieckich ruchów wyma-
gało natomiast użycia znacznych sił wojskowych, głównie ruchliwej
kawalerii. Wydzielanie zaś takich oddziałów asystentacyjnych w po-
ważny sposób utrudniało i spowalniało proces szkolenia.
Pomimo tych niesprzyjających warunków w 1934 r. formacje sta-
cjonujące na terenie tego okręgu osiągnęły jednak na ogół dobre wy-
niki praktycznie we wszystkich dziedzinach wyszkolenia. Według
622
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. tak-
że А. Ю. Безугольный, Народы Кавказа и Красная Армия 1918–1945 годы, Мос-
ква 2007.
623
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
624
Ibidem.
625
Szerzej zob. chciażby Я. А. Мелькумов, op. cit.; Басмачество...
516 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

ustaleń polskiego wywiadu wojskowego: „Szczególnie wyróżniła

się artyleria okręgu, która zajęła pod względem wyszkolenia arty-
leryjskiego jedno z pierwszych miejsc w RKKA”626. Warto też pod-
kreślić, że wszystkie oddziały i wielkie jednostki stacjonujące wów-
czas w Środkowoazjatyckim Okręgu Wojskowym szkolono do wal-
ki w górach.
W ich składzie, o czym już pisano, istniały ponadto liczne for-
macje narodowościowe, w tym kawaleryjskie, mianowicie: uzbec-
kie, tadżyckie, turkmeńskie, kirgiskie i kazachskie. W związku z tym,
że ludność tych obszarów charakteryzowała się stosunkowo niskim
poziomem kultury i słabą znajomością języka rosyjskiego, do 1931 r.
szkolono te jednostki na podstawie specjalnego skróconego progra-
mu szkolenia rekruta. Jednak już w połowie lat trzydziestych, jak
ustalili wywiadowcy Oddziału II Sztabu Głównego, niektóre z nich
szkolono według ogólnie obowiązujących w RKKA zasad. Poza tym
dzięki odpowiedniej selekcji poborowych oddziały narodowościowe:
„wykazały zupełną lojalność wobec władzy sowieckiej, biorąc nie-
jednokrotnie zbrojny udział w pacyfikacji kraju”627.
Jak już wspominano, obiektem rozpoznania polskiego wywiadu
wojskowego były również siły Armii Czerwonej stacjonujące na Da-
lekim Wschodzie, a więc, w połowie lat trzydziestych, Specjalna Czer-
wonego Sztandaru Armia Dalekowschodnia. Jeśli chodzi o jej stan or-
ganizacyjny i wyszkolenie, ustalono, że: „Pod względem wyszkolenia
Specjalna Armia Dalekiego Wschodu należy, na równi z Ukraińskim
Okręgiem Wojskowym, Białoruskim Okręgiem Wojskowym i Lenin-
gradzkim Okręgiem Wojskowym, do rzędu najlepszych okręgów woj-
skowych RKKA”628. Wydaje się, że można założyć, iż ta ogólna ocena
dotyczyła także stacjonujących tam wielkich jednostek „czerwonej
konnicy”.

626
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, 303.4.3151. Siły Zbrojne ZSRR. Tom II.
Organizacja, O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw oraz wielkich jednostek pie-
choty i kawalerii w czasie pokoju. Część II. O. de B. i dyslokacja wyższych dowództw
oraz wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Zeszyt 1 – Opracowanie – Oddział II
Sztabu Głównego l. dz. 9250/II.R.T.O., Warszawa 27 X 1935 r.
627
Ibidem.
628
Ibidem.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 517

***

Z przedstawionych powyżej faktów wynika, że w połowie lat trzy-

dziestych XX w. „czerwona konnica” stanowiła niezwykle ważny
element rozpoznania i analiz oficerów Oddziału II Sztabu Głównego
Wojska Polskiego. Zadecydowało o tym kilka istotnych czynników.
Po pierwsze, agresywny charakter państwa sowieckiego oraz głoszona
przez jego najwyższe władze polityczne oraz czołowych teoretyków
ruchu komunistycznego ideologia wszechświatowej rewolucji dawa-
ły powód do tego, aby zarówno cywilne kręgi kierownicze, jak i woj-
skowe ówczesnej Rzeczypospolitej Polskiej obawiały się agresji z jego
strony, nie tylko ideologicznej, ale także militarnej. W tym kontekście
jako niezwykle groźne niebezpieczeństwo jawił się fakt daleko idą-
cej współpracy militarnej między ZSRS a powersalskimi Niemcami.
Poza tym co najmniej do połowy lat trzydziestych „kawaleria stra-
tegiczna” RKKA stanowiła niewątpliwie jeden z najwartościowszych
elementów sowieckich sił zbrojnych. O jego znaczeniu decydował zaś
ofensywny charakter tej broni oraz jej znaczne możliwości manewro-
we i gwałtownie rosnący potencjał przebojowy.
Nie bez znaczenia był również fakt, że istotna część wielkich jed-
nostek sowieckiej „kawalerii strategicznej”, czyli korpusów i dywi-
zji629, przez cały okres międzywojenny skupiała się w pobliżu gra-
nic z Rzecząpospolitą Polską oraz granic wschodnich jej ówczesnego
rumuńskiego sojusznika, a więc na terenach Ukraińskiego, Białoru-
skiego i Leningradzkiego Okręgów Wojskowych. Kolejne jej wiel-
kie jednostki stacjonowały w Północnokaukaskim Okręgu Wojsko-
wym, skąd stosunkowo łatwo mogły zostać przerzucone na polski
teatr działań wojennych, podobnie zresztą jak dywizje, które w poło-
wie lat trzydziestych były dyslokowane w pozostałych wewnętrznych
okręgach wojskowych, jak chociażby w Moskiewskim.
W końcu także, o czym nie wolno zapominać, około 1935 r. po-
tencjał bojowy „czerwonej konnicy” zdecydowanie wyprzedził moż-
liwości kawalerii ówczesnego Wojska Polskiego, która zresztą w tym
okresie znajdowała się w fazie poszukiwań jak najlepszych i opty-
malnych wzorców strukturalnych, co w praktyce zaowocowało jej
czasowym regresem organizacyjnym. Tej narastającej i niekorzyst-
nej dla Wojska Polskiego dysproporcji nie były w stanie zahamować

629
Przed 1935 r. były to jeszcze samodzielne brygady kawalerii.
518 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

nawet zmiany i procesy modernizacyjne oraz reorganizacja pułków

i brygad kawalerii, które rozpoczęły się właśnie w 1936 r.630, a na-
wet późniejsza motoryzacja części pułków, w tym jednej brygady tej
broni631.

630
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także:
J. Błasiński, Kawaleria II Rzeczypospolitej na przykładzie 25 Pułku Ułanów Wielkopol-
skich, Warszawa 1996; A. Smoliński, Organizacja kawalerii samodzielnej Rzeczypo-
spolitej Polskiej w latach 1921–1929...; idem, Organizacja kawalerii samodzielnej Woj-
ska Polskiego w latach 1930–1939...; idem, Kawaleria polska bez Marszałka. Zmiany
organizacyjne w przededniu drugiej wojny światowej...; J. S. Tym, Kawaleria samodziel-
na Wojska Polskiego w przededniu wojny, [w:] Kawaleria samodzielna Wojska Polskie-
go w bitwie nad Bzurą, Warszawa 2004; idem, Pułk kawalerii Wojska Polskiego według
etatu wojennego w kampanii wrześniowej 1939 roku. Próba syntezy, „Mars. Problema-
tyka i Historia Wojskowości. Studia i Materiały” (Warszawa–Londyn) 2005, t. 19.
631
Szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. również: F. Skibiń-
ski, 10 Brygada Kawalerii w kampanii wrześniowej 1939 r., cz. 1, „Wojskowy Przegląd
Historyczny” 1959, R. 4, nr 1 (10); cz. 2, 1959, R. 4, nr 2 (11); E. Kozłowski, Wojsko
Polskie 1936–1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1974; J. Nowakowski,
A. Położyński, M. Kowalski, Z dziejów 10 Pułku Strzelców Konnych, Warszawa 1982;
W. Zaleski, W Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej 1939. Z dziejów 1 Pułku
Strzelców Konnych, Warszawa 1988; E. P. Nowak, Dywizjon Rozpoznawczy 10 Bry-
gady Kawalerii 1938–1939, Kraków 1999; J. Majka, Brygada płk. Maczka. Organiza-
cja i udział w kampanii wrześniowej 1939 r. 10 Brygady Kawalerii (Zmotoryzowanej),
Rzeszów 1999; idem, Brygada Motorowa płk. Maczka. 10 Brygada Kawalerii 1937–
–1939, Rzeszów 2004; P. Kucia, 10 Pułk Strzelców Konnych 1918–1947, cz. 1, War-
szawa [b.r.w.]; idem, Dzieje 10 Pułku Strzelców Konnych (1921–1944), Toruń 2011;
K. Śledziński, Czarna kawaleria. Bojowy szlak pancernych Maczka, Kraków 2011.
 ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ... 519

THE STRUCTURE AND ORGANISATION OF THE RED ARMY CAVALRY

UNITS AND THE ARMY’S MILITARY AND POLITICAL LEADERSHIP
IN THE YEARS 1935–1936
(SUMMARY)
Before 1941, the entire cavalry of the Workers’ and Peasants’ Red Army, con-
sisted of “strategic” cavalry and “divisional” cavalry, similarly to how it was
in tsarist Russia. According to the nomenclature which was in force in both
the “white” and “red” forces during the Russian Civil War and subsequently
in the Soviet armed forces during the interwar period, the former was an
equivalent of the operational cavalry of the Polish Army. At that time, this
term included operational cavalry regiments, as well as operational brigades
and divisions of cavalry and equine corps, and the cavalry army, that is the
troops and major units of the cavalry which were intended for tackling vari-
ous tactical tasks independently on the battlefield and which had the opera-
tional ability to perform within individual all-military armies or fronts.
Due to the combat experience on the Eastern Front during the First
World War, and most of all as a result of a sometimes incorrect and un-
thorough analysis of the Russian Civil War which was a largely manoeu-
vre-based warfare, at the beginning it was assumed that in consequence of
development of modern methods of combat, especially artillery, machine
guns as well as armoured vehicles and air force which may provide valuable
assisstance in warfare, the main duties of the “strategic” cavalry would still
be guarding the mobilization and concentration of troops, carrying out the
strategic reconaissance, securing own army’s flanks, as well as conducting
independent operations, such as incursions and chasing the routed enemy.
Until the late 1930s, the “strategic” cavalry was regarded in the Union of
Soviet Socialist Republics as weapon of manoeuvre and, most definitely, of
offense.
That is why the very powerful “strategic” cavalry remained a part of the
Red Army after the bolshevik victory in the Russian Civil War, despite serious
economic and social problems which the Soviet Republics experienced at that
time and despite the evident necessity to radically reduce spending on the
Soviet armed forces and to drastically slash the manpower of the Red Army.
Moreover, in the late 1920s and in the mid-1930s the Soviet Repub-
lics carried out a thorugh reform of their armed forces, including the “red
cavalry.” It happened due to many factors, also the opportunities rapidly
arising from technical modernisation of the Red Army which happened as
a result of intensive development of the Soviet weapons manufacturing in-
dustry undertaken at that time. The Soviet cavalry lost its strong position
only when the armoured and mechanised forces of the Red Army were rap-
idly developed and ultimately assigned the duties which so far were per-
formed by the large masses of cavalry.
520 ALEKSANDER SMOLIŃSKI

All these changes as well as the “red cavalry’s” organisation, manpower

and its potential combat value were closely observed by the Polish military
intelligence, which during the whole interwar period considered it an im-
portant and highly dangerous component of the Red Army, especially in the
context of threat which it could pose for the independence and territorial
integrity of Poland.
Therefore, the main aim of this work was to present the structure, loca-
tion, staffing and manpower of the big units of the “strategic” cavalry of the
Workers’ and Peasants’ Red Army in the mid-1930s, which was when this
force was temporalily expanded to 4 cavalry corps and 22 cavalry divisions,
including 1 Kolhoz Cavalry Division and 5 Mountain Cavalry Divisions.
The author also demonstrated how much cavalry was stationed at that
time in the immediate vicinity of the borders of Poland and of its ally of the
time, the Kingdom of Romania. Moreover, he investigated the problem of
horses and the conditions in which the major cavalry units of the Red Army
functioned, as well as the methods which were used to build up the morale
of the Red Army soldiers.
He also made the attempt to demonstrate and evaluate how much we
actually know about the above discussed aspects of the “red cavalry” com-
pared to the knowledge the officers and analysts of the Second Bureau of
General Staff of the Polish Army had in the interwar period, especially the
mid-1930s. Close attention was paid to the issues of the red cavalry’s organ-
isation, stationing and personnel, as well as evaluation of military skills of
some of the commanders of the Red Army (otherwise known as komsostaw)
which was at that time in command of large cavalry units, such as divisions
and corps.
As a result, a very thorough, reliable and multi-layered picture of the
“strategic cavalry” of the Red Army was created, something that was previ-
ously lacking in the Polish historical publications.
 [521]

Ryc. 1. „Krasnoarmiejec” kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej z lat 1931–1936

Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,
Униформа Красной Армии 1918–1945, Москва 2001, s. 36.
[522]

Ryc. 2. Inspektor Kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej Siemion Michajłowicz

Budionny wraz z dowódcą 3 Korpusu Kawalerii Siemionem Konstantinowiczem Timo-
szenką i dowódcą 39 Pułku Kawalerii Gieorgijem Konstantinowiczem Żukowem podczas
inspekcji pułku – 1927 r. Akwarela Igora Dzysia
Źródło: „Цейхгауз. Униформа, награды, оружие, знамена, геральдика” (Москва) 2000, № 2 (11) –
pierwsza strona okładki.
 [523]

Ryc. 3. „Krasnoarmiejec” w mundurze paradnym dońskich formacji kozackich kawalerii Ro-

botniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej z lat 1936–1941
Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,
Униформа Красной Армии 1918–1945..., s. 65.
[524]

Ryc. 4. Kapitan w mundurze paradnym kubańskich formacji kozackich kawalerii Robotniczo-

-Chłopskiej Armii Czerwonej – 1936 r. Akwarela A. Jeżowa
Źródło: „Мировые Войны. Военно-исторический журнал” (Москва) 2009, № 3 – wkładka barwna.
 [525]

Ryc. 5. Major w mundurze paradnym terskich formacji kozackich kawalerii Robotniczo-Chłop-

skiej Armii Czerwonej z lat 1936–1941
Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,
Униформа Красной Армии 1918–1945..., s. 66.
[526]

Ryc. 6. Młodszy lejtnant (младший лейтенант) w mundurze paradnym górskich formacji ka-
walerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej z lat 1936–1941
Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,
Униформа Красной Армии 1918–1945..., s. 67.
 [527]

Ryc. 7. Dowódca drużyny (отделенный командир) kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii

Czerwonej z lat 1936–1941
Źródło: P. Darman, M. McGregor – ilustracje, Mundury II wojny światowej, tłum. L. Rościszewski, War-
szawa 1999, s. 169.
[528]

Ryc. 8. Dawni „konarmiejcy”, a ówcześni Marszałkowie Związku Sowieckiego: Ludowy Ko-

misarz Obrony ZSRS Klimient Jefriemowicz Woroszyłow oraz Inspektor Kawalerii Ro-
botniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej Siemion Michajłowicz Budionny podczas defilady
wojskowej na Placu Czerwonym w Moskwie z okazji kolejnej rocznicy przewrotu bolsze-
wickiego – 7 listopada 1938 r. Fotografia prasowa z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.
 [529]

Ryc. 9. Defilada jednej z formacji konnicy Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, najpraw-

dopodobniej 1 Samodzielnej Brygady Kawalerii z Moskiewskiego Okręgu Wojskowego,
podczas obchodów kolejnej rocznicy przewrotu bolszewickiego, Plac Czerwony w Mo-
skwie – druga połowa lat trzydziestych XX w. Fotografia prasowa z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 10. Defilada jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej podczas
obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto sowieckiej Ukrainy – druga połowa lat
trzydziestych XX w. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.
[530]

Ryc. 11. Defilada jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej podczas
obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto – druga połowa lat trzydziestych XX w.
Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 12. Defilada jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej pod-
czas obchodów dwudziestej rocznicy przewrotu bolszewickiego, Kijów – 1937 r. Fotogra-
fia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.
 [531]

Ryc. 13. Defilada taczanek jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej
podczas obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto – druga połowa lat trzydzie-
stych XX w. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 14. Defilada taczanek jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwo-
nej podczas obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto – druga połowa lat trzy-
dziestych XX w. W zaprzęgu jednego z pojazdów widać przewracające się konie. Fotogra-
fia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.
[532]

Ryc. 15. Defilada formacji Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej podczas obchodów dnia
1 maja, bliżej nieokreślone miasto sowieckiej Ukrainy – druga połowa lat trzydziestych XX w.
Widoczny samochód ciężarowy przewożący konie kawaleryjskie. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.
 WYKAZ RYCIN *

MARIUSZ MACHYNIA
KAWALERIA LITEWSKA W POCZĄTKOWYM OKRESIE DZIAŁAŃ
KOMISJI WOJSKOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ WIELKIEGO KSIĘSTWA
LITEWSKIEGO. LATA 1765–1766

Ryc. 1. Pieczęć rotmistrza Abrahama Azulewicza z Pułku Przedniej Straży Poniatowskiego

wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1779 r.
Źródło: Vilnius, Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas (dalej cyt. LVIA), Seniei Aktai – zbiory Mariusza
Machyni.1

Ryc. 2. Pieczęć rotmistrza Antoniego Morawskiego z Pułku Przedniej Straży Buławy Polnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego – lata siedemdziesiąte XVIII w.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 3. Pieczęć rotmistrza Antoniego Morawskiego z Pułku Przedniej Straży Buławy Polnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1781 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 4. Pieczęć majora Liszewskiego z Pułku Tatarskiego Przedniej Straży Jego Królewskiej Mo-
ści wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego dowództwa Jana Gorycza
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 5. Pieczęć pułkownika Jana Gorycza, dowódcy Pułku Tatarskiego Przedniej Straży Jego
Królewskiej Mości wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1782 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 6. Pieczęć porucznika Stanisława Lewkowicza z Pułku Przedniej Straży Buławy Wielkiej
Wielkiego Księstwa Litewskiego
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

* Fotografie oraz pozostały materiał ikonograficzny ilustrujący studia Michała

Baczkowskiego oraz Aleksandra Smolińskiego wybrał i do druku przygotował oraz
podpisami i ewentualnymi komentarzami opatrzył redaktor tomu Aleksander Smo-
liński. Natomiast ikonografię do pozostałych dwóch studiów wybrali ich autorzy –
redaktor przygotował ją do druku pod względem technicznym.
534 WYKAZ RYCIN

Ryc. 7. Pieczęć rotmistrza Kazimierza Ciechanowieckiego z Pułku Przedniej Straży Buławy

Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 8. Pieczęć pułkownika Józefa Jeleńskiego, dowódcy Pułku Przedniej Straży Buławy Wiel-
kiej Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1781 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 9. Pieczęć Pułku Przedniej Straży Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1782 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

Ryc. 10. Pieczęć rotmistrza Samuela Krzeczowskiego z Pułku Przedniej Straży Poniatowskiego
wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego – 1779 r.
Źródło: LVIA, Seniei Aktai – zbiory Mariusza Machyni.

MACIEJ TRĄBSKI
KAWALERIA AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII
RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW
W EPOCE STANISŁAWOWSKIEJ. LATA 1775–1794

Ryc. 1. Żołnierze I Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej wojska koronnego z lat 1777–1785
Od lewej: oficer, towarzysz i szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775 geheltenen Reichstage fest gesetzten Stärke und Uni-
form aller sowohl in der Krone Pohlen als dem Grossherzogtum Lithauen befindlischen National und
teutschen Brigaden, Pulks, Regimenter, Corps, Fahnen und Compagnien. Worinnen zur eigentlischen
Kenntniss der Uniform bey denen Nationaltruppen ein Officier, ein Towartschitz und ein Sceregowi, bey
den teutschen Regimentern aber ein Officier und ein Gemeiner in volliger Mondour and Armatur auf des
accurateste abgebildet sind, Nürnberg, bey Gabriel Nicolaus Raspe, 1781
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960,
t. 2: Od 1697 do 1794 roku, do druku przygotowała Z. Stefańska, kolory plansz barwnych odtworzył
S. Gepner, Warszawa 1962, s. 180–181 – tablica 89.

Ryc. 2. Żołnierze II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej wojska koronnego z lat 1777–
–1785
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 182–183 – tablica 90.
 WYKAZ RYCIN 535

Ryc. 3. Żołnierze IV Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej wojska koronnego z lat

1777–1785
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 186–187 – tablica 92

Ryc. 4. Żołnierze Husarskiej, czyli Kowieńskiej, Brygady Jazdy Narodowej wojska Wielkiego
Księstwa Litewskiego
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 188–189 – tablica 93.

Ryc. 5. Żołnierze pułku przedniej straży wojska koronnego z lat 1777–1785

Od lewej: towarzysz, oficer, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 192–193 – tablica 95.

Ryc. 6. Żołnierze pułku milicji nadwornej Jego Królewskiej Mości z lat 1777–1785
Od lewej: oficer, towarzysz, szeregowy; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 194–195 – tablica 96.

Ryc. 7. Żołnierze Pułku Przedniej Straży Jego Królewskiej Mości wojska Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego z lat 1777–1785
Od lewej: szeregowy, oficer, towarzysz; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 196–197 – tablica 97.

Ryc. 8. Żołnierze Pułku Przedniej Straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego szefostwa ge-
nerała Józefa Bielaka z lat 1777–1785
Od lewej: szeregowy, oficer, towarzysz; według wydawnictwa: Accurate Vorstellung der Königlich
Pohlnischen Armee nach der auf dem im Jahre 1775...
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 204–205 – tablica 101.

Ryc. 9. Żołnierze kawalerii autoramentu narodowego w mundurach z lat 1785–1790

Od lewej: szeregowy kawalerii narodowej w kolecie, wachmistrz przedniej straży w płaszczu oraz
szeregowy w furażerce i kitlu
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 214–215 – tablica 106.
536 WYKAZ RYCIN

Ryc. 10. Żołnierze kawalerii autoramentu narodowego w mundurach z lat 1785–1790

Od lewej: oficer kawalerii narodowej wojska koronnego, namiestnik sztandarowy pułku przedniej
straży wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego i towarzysz kawalerii narodowej wojsk koronnych
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 222–223 – tablica 110.

Ryc. 11. Żołnierze IV Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej z lat 1786–1790

Od lewej: rotmistrz, towarzysz w płaszczu, towarzysz, pocztowy według barwnych rycin z epoki
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 364–365 – tablica 179.

Ryc. 12. Żołnierze Pułku 2 Przedniej Straży Buławy Wielkiej Koronnej z lat 1790–1794
Od lewej: szeregowy i towarzysz konno oraz towarzysz pieszo według różnych źródeł z epoki
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku..., s. 370–371 – tablica 182.

MICHAŁ BACZKOWSKI
KAWALERIA AUSTRIACKA I AUSTRO-WĘGIERSKA W LATACH 1792–1914

Ryc. 1. Jeździec Królewskiej Węgierskiej Lejb Gwardii Szlacheckiej (wówczas: Königliches

Ungarische Adeliche Leibgarde) z drugiej połowy XVIII w. w tradycyjnym węgierskim
mundurze huzarskim. Obraz olejny ze zbiorów zamku w Kieżmarku
Źródło: fotografia wykonana przez Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 2. Oficer jednego z pułków kirasjerów armii monarchii habsburskiej z 1796 r. Akwarela
Rudolfa von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek, Ostrava 2005, s. 38 – ryc. 30.

Ryc. 3. Ułan umundurowanego i uzbrojonego na modłę polską 1 Regimentu Ułanów armii mo-
narchii habsburskiej z 1796 r. Akwarela Rudolfa von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek..., s. 34 – ryc. 26.

Ryc. 4. Strzelec konny oraz lekki dragon armii monarchii habsburskiej z 1800 r. Akwarela Ru-
dolfa von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek..., s. 37 – ryc. 29.

Ryc. 5. Szeregowy 4 Regimentu Huzarów Hessen-Homburg armii austriackiej z 1805 r. w mun-

durze polowym
Źródło: K. Toman, Vojáci bitvy u Slavkova 1805 Austerlitz, Praha 1986 – karnet pocztówek. Zbiory Alek-
sandra Smolińskiego.
 WYKAZ RYCIN 537

Ryc. 6. Ułan 1 Regimentu Ułanów armii monarchii habsburskiej z 1815 r. Akwarela Rudolfa
von Ottenfelda
Źródło: R. Gronský, Rakouská armadá za napoleonoských válek..., s. 36 – ryc. 28.

Ryc. 7. Szeregowi 6 Regimentu Dragonów szefostwa Johanna grafa Riesch (Dragoner Regiment
Nr. 6 Inhaber Johann Graf Riesch) armii monarchii habsburskiej z lat 1814–1818. Litogra-
fia barwna ze zbiorów Muzeum Historycznego Armii Czeskiej w Pradze
Źródło: pocztówka ze zbiorów Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 8. Oficer dragonów – Oberleutnant – Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej

w mundurze codziennym – lata siedemdziesiąte XIX w. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 9. Dragoni Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z 1895 r. Obraz olejny Oskara

Brücha ze zbiorów Muzeum Armii w Wiedniu
Od lewej: oficer w zimowym umundurowaniu paradnym, pułkownik (Oberst) w mundurze parad-
nym konno, trębacz (Trompeter) w zimowym umundurowaniu paradnym, oficer w zimowym ubio-
rze wyjściowym, oficer w umundurowaniu marszowym, dragon (Dragoner) w mundurze marszowym
konno, dragon w umundurowaniu marszowym, podoficer (Unteroffizier) w mundurze marszowym
Źródło: Das K.u.K. Heer 1895. Eine Bildserie von Oskar Brüch, kommentiert von G. Dirrheimer, Graz
1997, ryc. 5.

Ryc. 10. Huzarzy Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z 1895 r. Obraz olejny Oska-
ra Brücha ze zbiorów Muzeum Armii w Wiedniu
Od lewej: trębacz w zimowym umundurowaniu paradnym, huzar (Husar) w mundurze paradnym
konno, podoficer (Unteroffizier) w umundurowaniu paradnym, oficer w zimowym ubiorze wyjścio-
wym, oficer w umundurowaniu marszowym, oficer w zimowym mundurze paradnym, oficer sztabo-
wy (Stabsoffizier) w umundurowaniu paradnym konno, huzar w zimowym mundurze marszowym,
kapral (Korporal) w ubiorze służbowym
Źródło: Das K.u.K. Heer 1895..., ryc. 6.

Ryc. 11. Ułani Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z 1895 r. Obraz olejny Oskara
Brücha ze zbiorów Muzeum Armii w Wiedniu
Od lewej: ułan (Ulan) w umundurowaniu marszowym, ułan w mundurze marszowym konno, leut-
nant (Leutnant) w ubiorze wyjściowym, rotmistrz (Rittmeister) w umundurowaniu marszowym, ofi-
cer w zimowym ubiorze paradnym, major (Major) w umundurowaniu paradnym konno, podoficer
(Unteroffizier) w zimowym mundurze marszowym, kapral (Korporal) w umundurowaniu marszo-
wym, ułan w zimowym mundurze marszowym
Źródło: Das K.u.K. Heer 1895..., ryc. 7.

Ryc. 12. Kawaleria Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z lat I wojny światowej. Ry-
sunek ołówkiem i pastelami Ludwiga Kocha
538 WYKAZ RYCIN

Od lewej: dowódca Szwadronu Tyrolskich Strzelców Konnych rotmistrz Kratz oraz konny oficer or-
dynansowy – Oberleutnant – graf Sigray
Źródło: Skizzen vom Isonzo. 124 Darstellungen von Maler Ludwig Koch, Wien [b.r.w. i b.p.]. Zbiory Jaro-
sława Centka.

Ryc. 13. Kawaleria Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej z lat I wojny światowej. Wę-
gierscy huzarzy. Rysunek ołówkiem Ludwiga Kocha
Źródło: Skizzen vom Isonzo... Zbiory Jarosława Centka.

ALEKSANDER SMOLIŃSKI
ORGANIZACJA WIELKICH JEDNOSTEK KAWALERII ARMII CZERWONEJ
ORAZ ICH KADRA DOWÓDCZA I POLITYCZNA W LATACH 1935–1936

Ryc. 1. „Krasnoarmiejec” kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej z lat 1931–1936

Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,
Униформа Красной Армии 1918–1945, Москва 2001, s. 36.

Ryc. 2. Inspektor Kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej Siemion Michajłowicz

Budionny wraz z dowódcą 3 Korpusu Kawalerii Siemionem Konstantinowiczem Timo-
szenką i dowódcą 39 Pułku Kawalerii Gieorgijem Konstantinowiczem Żukowem podczas
inspekcji pułku – 1927 r. Akwarela Igora Dzysia
Źródło: „Цейхгауз. Униформа, награды, оружие, знамена, геральдика” (Москва) 2000, № 2 (11) –
pierwsza strona okładki.

Ryc. 3. „Krasnoarmiejec” w mundurze paradnym dońskich formacji kozackich kawalerii Ro-

botniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej z lat 1936–1941
Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,
Униформа Красной Армии 1918–1945..., s. 65.

Ryc. 4. Kapitan w mundurze paradnym kubańskich formacji kozackich kawalerii Robotniczo-

-Chłopskiej Armii Czerwonej – 1936 r. Akwarela A. Jeżowa
Źródło: „Мировые Войны. Военно-исторический журнал” (Москва) 2009, № 3 – wkładka barwna.

Ryc. 5. Major w mundurze paradnym terskich formacji kozackich kawalerii Robotniczo-Chłop-

skiej Armii Czerwonej z lat 1936–1941
Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,
Униформа Красной Армии 1918–1945..., s. 66.

Ryc. 6. Młodszy lejtnant (младший лейтенант) w mundurze paradnym górskich formacji ka-
walerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej z lat 1936–1941
 WYKAZ RYCIN 539

Źródło: А. Шалито, И. Савченков, Н. Рогинский, К. Цыпленков; А. Козлова, И. Пискарев – фото,

Униформа Красной Армии 1918–1945..., s. 67.

Ryc. 7. Dowódca drużyny (отделенный командир) kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii

Czerwonej z lat 1936–1941
Źródło: P. Darman, M. McGregor – ilustracje, Mundury II wojny światowej, tłum. L. Rościszewski, War-
szawa 1999, s. 169.

Ryc. 8. Dawni „konarmiejcy”, a ówcześni Marszałkowie Związku Sowieckiego: Ludowy Ko-

misarz Obrony ZSRS Klimient Jefriemowicz Woroszyłow oraz Inspektor Kawalerii Ro-
botniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej Siemion Michajłowicz Budionny podczas defilady
wojskowej na Placu Czerwonym w Moskwie z okazji kolejnej rocznicy przewrotu bolsze-
wickiego – 7 listopada 1938 r. Fotografia prasowa z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 9. Defilada jednej z formacji konnicy Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, najpraw-

dopodobniej 1 Samodzielnej Brygady Kawalerii z Moskiewskiego Okręgu Wojskowego,
podczas obchodów kolejnej rocznicy przewrotu bolszewickiego, Plac Czerwony w Mo-
skwie – druga połowa lat trzydziestych XX w. Fotografia prasowa z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 10. Defilada jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej podczas
obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto sowieckiej Ukrainy – druga połowa lat
trzydziestych XX w. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 11. Defilada jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej podczas
obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto – druga połowa lat trzydziestych XX w.
Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 12. Defilada jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej pod-
czas obchodów dwudziestej rocznicy przewrotu bolszewickiego, Kijów – 1937 r. Fotogra-
fia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 13. Defilada taczanek jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej
podczas obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto – druga połowa lat trzydzie-
stych XX w. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.
540 WYKAZ RYCIN

Ryc. 14. Defilada taczanek jednej z formacji kawalerii Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej
podczas obchodów dnia 1 maja, bliżej nieokreślone miasto – druga połowa lat trzydzie-
stych XX w. Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

Ryc. 15. Defilada formacji Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej podczas obchodów dnia
1 maja, bliżej nieokreślone miasto sowieckiej Ukrainy – druga połowa lat trzydziestych XX w.
Fotografia z epoki
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.