Orrela ziran gauzak (oroipenak) - Euskaltzaindia

Jesus Lete Sarasola 

"lbai -Ertz" 

ORRELA ZIRAN 

GAUZAK 

Erri-literatura 

Auspoa Liburutegia 

Oroipenak 

ETOR

ORRELA ZIRAN 

GAUZAK 

Auspoa Liburutegia 

206

Jesus Lete Sarasola 

"Ibai-Ertz" 

ORRELA ZIRAN 

GAUZAK 

(Oroipenak) 

Zuzendari - Antonio Zavala 

EDITORIAL 

ETOR 

ARGITALETXEA

© EUSKO KlJLTUR ERAGlNTZA ETOR S.A. 

Euskal Herria. 2-2" 20003 DONOSTIA 

l.S.B.N: X5527-Ó5-8 

D.L.:NA.372-1990 

Irar-Ianak: GRAFICAS LlZARRA, S.L. - Lizarra

Eskeintza 

N ere emazteari 

bere laguntzagatik.

Jcsus Letc Sarasola, "Ibai-Ertz". 

(Tomas Hcrnandez'en marrazkia)

Itzaurrea 

ITZAURREA 

Jesus Lete Sarasola, "Ibai-ertz", Itsasondo 'ko 

Erriko Etxean jaio zan, 1921 'ko Agoztuaren 27' an, 

senideetan amargarrena eta azkena. 

Biaramonean, San Agustin egunean, bataiatua 

izan zan, eta izenak onela ditu: Jesus, Agustin, Karmel. 

Befe gurasoak Juan Maria ta Maria Teresa izan 

ziran. 

Anai-arrebak, berriz, Epifania zana, Engrazia, 

Joakin zana, Maria, Pilar, Kruz zana, Purita, Biktor 

zana eta Teodoro. 

Amalau illabete zituala, parálisis infantil, gaur 

poliomelitis deritzaion gaitzak arrapatu zuan, eta bi 

anketan dauzkan aparatos ortopédicos oietaz balia- 

11

______ _____ -'O"-'rrela ziran gauzak _________ _ 

tzen da ibiltzeko. Azken aldi ontan, bi erorketa txar 

egin ondoren, elbarri-aulkian bere emazteak eramaten 

du, baita kotxea gidatu ere, etxez kanpo joan 

bear duanean. Emaztearen izen-abizenak, Maria 

Karmen Azpiazu, Santa Luzia ballarako Miranda 

baserriko alaba. Ezkontzako frutu bezela, bi seme ta 

alaba bat dauzka: Joxe Mari, Elixabet eta Gurutz. 

Ogei ta emezortzi urtean ofizinista-lana egin du, 

ta gaur elbarri-saria jasotzen duo 

Oso euskeraren maitale izan da beti. Ori dala 

medio, bertso-sail asko idatzi duo Baiñan ez da bat 

-bateko bertsolaria, erriz-erri bertsotan ibiltzen diran 

oietakoa alegia, paperean idazten edo jartzen duana 

baizik. 

Bertso-lan oiek Ibai-ertz izenordearekin agertu 

ditu beti edo geienean. Zergatik ote? Oria ibaiaren 

ondoan zan etxe batean jaio zalako, eta orain ere 

ibai beraren ertzean dagoan etxe batean bizi dalako. 

Anketako gaitzak ez dio umorea galerazi. Orain 

bi urte, adibidez, gerriko miña gure Jexuxek, eta 

medikuaren etxera joan da, indizio bat artzera. Andik 

datorrela, auzoko emakume batek onela dio: 

-Zer zabiltza, Jexux? 

-Ba, indizio bat artzen, gerriko miñez nabil eta. 

-Bai; ez da arritzeko, ogei urte ez dauzkazu eta. 

-Ogei urte? Baita iru aldiz ere. Eta, gaiñera, beste 

sei sobratzen zaizkit. 

Erdoirik gabeko mingaiña du, beraz, izketarako. 

Ori dala-ta, Euskaltzaindiak 1962 urtean bertso-paperen 

sariketa jarri eta berak irabazi zuan ezkeroztik 

-orduan asi zan Ibai-ertz izenordea erabiltzen-, erri 

12

ltzaurrea 

---------'--------------- 

askotako bertsolari-saioetara dei egin izan zaio, bai 

gai-emale bezela ta bai epailari-Iana egitera ere. 

Ara zer egin ortan korritu dituan erriak: Antzuola, 

Brinkola, Zumarraga, Ezkio -sei urtetan-, Ormaiztegi, 

Beasain, Lazkao, Ataun San Martin eta 

San Gregorio, Ordizia -iru urtetan-, Arama, Itsasondo, 

Zaldibia --emen ere iru urtetan-, Tolosa, Legorreta, 

Aia, Andoain -bi urtetan-, Pasai Zabala, 

Altza -itsasondotar Bixente Barandiaran'en omenaldian-, 

Abaltzisketa -sei urtetan- Amezketa, 

Orendain Loiola Erri Irratiko txapelketetan maiko, 

Lesaka -bost urtetan Naparroa'ko txapelketan jai 

-jartzaille eta maiko-. 

Orrezaz gaiñera, gaiak jarri izan ditu, bertakoek 

aurkezle-Iana egiteko, Albiztur, Goiatz, Pasai Zabal 

eta beste erriren baterako ere bai, ziur aski. 

Ardi-gazta txapelketetan ere urteetan parte artu 

du, ez gazta dastatzen, aurkezle bezela baizik, onako 

erri auetan: Ordizia, Varte Arakil, Etxarri Aranatz, 

Deusto, Agurain, Donostia eta lruñe'n. 

Txirrindulari-probetan ere bai altabozero bezela. 

Ordizian, adibidez, ogei ta amar urte luzetan ibili 

izan da, Prueba Villafranca deritzaion karreran, 

elektragailluen propaganda egiten. 

Geldi egoteko jaio etzana degu, beraz, baiña geldi 

egon bear duana, bere anketako eziña dala bide. 

Erretiroa artu zuan ezkeroztik, eguna etxean igarotzen 

du, ibai gaiñeko begiratoki (mirador) zabal eta 

eder batean, idazten, irakurtzen edo irratia entzuten. 

Idatzi, El Diario Vasco egunkarirako idazten du, bere 

lan auek batik-bat bialduz, edo-ta Loiola Erri 

13

Orrela ziran gauzak 

Irratiak oraintsu asi berria duan Printzak izeneko 

saiotxoak prestatuz. 

* * * 

Liburu au nola gauzatu dan esan nai genduke 

orain. Ori egitea irakurlearen erreztasunerako izango 

baita. 

Orain iru urte ta erdi, eskaera au egin zidaten El 

Diario Vasco egunkarítik: euskal orri bat egunero 

atera nai zutela ta ea idazleren batzuk billatuko nituan. 

Pentsatzen jarri eta, beste batzuen artean, Jesus 

Lete'ren izena bururatu zitzaidan. Telefonoz deitu 

eta zer eginkizun izango zan adierazi nion. Onela 

erantzun zidan: 

-Izan diteken albisterik onena da ori neretzat. 

Burutik pasea neukan ortxe sartu bear nukeala, baiñan 

ez nekian nola. Orain zuk eskatzen didazu. Asiko 

naiz. Oso gustara gaiñera. 

Idazteko, ordea, gaia bear da; eta gaia billatzea 

ez da beti erreza izaten. Gure Ibai-ertz, ordea, bere 

jaioterriko gertakizun zaarretan arkitu zuan gai-iturri 

oparoa: garai bateko oiturak, gizon-emakumeak, 

pasadizoak, esaerak eta abar ta abar. 

Oroipen aundiko gizona agertu zaigula ezin ukatu. 

Ez du edozeiñek orrenbeste kontu zaar buruan 

gordetzen. Baiña orrekin bere anketako eziñak zer 

ikusirik baduala esango nuke. Ibilpide onekoa izan 

balitz, geldigaitz xamarra izango zala derizkiot. Ibilkari 

purrukatua, alegia. Baiñan geldirik egon bear 

eta egorik gabeko txoriaren pareko izan da. Lotura 

14

Itzaurrea 

----------------------- 

orrek asko laburtu ditu bere joan-etorriak; ez, ordea, 

bere ikusmena. Egille izatetik ikusle izatera beartu 

duo 

Era orretan, Itsasondo'n ez da gertakaririk izan, 

berak buruan jaso gabekorik. Bere erriko bizitzaren 

lekuko edo testigu berezia izan da, beraz; eta ondoren, 

artarako egokiera izan duanean, lekuko ori kronista 

biurtu zaigu. 

Oroipen-liburuak orain baiño leen ere idatzi izan 

dira euskeraz, eta Auspoa liburutegi onek oietatik 

mordoska badu argitaratua. Onako au ere mota ortakoa 

degu, baiñan bere berritasuna dakarrena. 

Orain arteko liburuetan, egiHeak bere bizitza 

kontatu izan du geienetan: Uztapide, Arrizabalo, 

Alkain, Patxi Otxoki, Ataño, Ostolaiz, Ayerbe, 

Etxaburu eta abarrek orixe egin dute. Edo-ta beste 

norbaiten bizitza kontatu izan digute. Adibidez, Ataño'k 

Txantxangorri kantaria liburuan, bere aita zanaren 

bizitzaren berri emanez. 

Lete 'ren liburu onek, ordea, ez du gizaki baten 

bizitza kontatzen. Bestelako protagonista duo Itsasondo 

bere jaioterria da protagonista ori. Kolektibo 

bat, beraz. 

Ala ere, ez da ori egin duan leenengoa izan. Txirrita 

bertsolariaren iHoba zan loxe Ramon Erauskin'ek 

ere kolektibo bat artu zuan gai eta protagonistatzat, 

bere Aien garaia libururako, Lete 'k erri 

batenak bezela, arek baserritar jendearen oiturak eta 

gertaerak kontatuz. 

Bide irekitzaHe dira, nere iritzirako, bi liburu 

auek. 

15

Besteak beste, ortan meritu on bat dutenak eta, 

nere iritzirako, jarraitzalleak izango dituztenak. lende 

asko baidago gure artean, ori egin dezakeana. 

Nik beintzat ez det dudarik egiten, denborarekin era 

ontako liburu geiago etorriko zaizkigula. Eta, Euskalerriaren 

eta euskeraren onerako izango baitira, 

nere partetik ongi etorriak izan ditezela. 

A. z. 

16

Esaera zaarrak 

ESAERA ZAARRAK 

Euskal Erriak aberastasun ederrik badu beregan 

dauzkan esaera zaarrekin. Baiñan tamalgarri bada 

ere, zabarkeriz, batzuk galtzen ari gera. Errua? Dudik 

gabe, gurasoen bizkar dijoa, beren aurrei erakutsi 

ez dietelako. Gaurko zenbait gazteren artean, 

nork erabiltzen du "musu trukean ", eta zer da esaera 

zaar onen esangura? Ba, auxen: gauza bat utsaren 

trukean erosi dezula. Mesede bat utsaren trukean 

egin dizutela. Gazteleraz esanda, erdi gratisean zereganatu 

dezula zuk ain gogozko zenuen gauza edo 

mesede ori. 

Gipuzkoa'n zear peri ederrik egiten da. Beste 

errietakoei ezer kendu gabe, danak bait dira guztiz 

17

Esaera zaarrak 

-Zuk, pertz saltzaille, pruebak, testiguak agertu 

bear dituzu, gizon onek zuri pertza erosi zizula argi 

eta garbi justifikatuko dutenak. 

Eta, saltzaillearen galerako, iñungo testigurik ez. 

Bi gizonak abiatzen dira juzgaduko eskailleretatik 

beera, eta ala dio, su batean, iparraldetarrak 

Goierriko gizonari: 

-A, gizontxo, gizontxo! Galdu duk ire anima 

beltza! 

-Baita ik ere ire pertza! 

Gaurko egunean sarritan entzuten da iruzur egiten 

dala eta baitare timatu. Leen ere ez ziran, ikusten 

danez, danak gari garbi-garbiak. Noiztik ote dator 

beste esaera zar au: "kontzientzia astoak berdetan 

jan zian"? 

(El Diario Vasco, 1986-IV -15) 

19


IJITOAK 

Ango eta emengo erriek badituzte beregan ezizen 

edo moteak. 

Gure erriaren inguruetakoei begiratuz, orrela dituzu, 

irakurle: alzagatarrak, zakurrak; amezketarrak, 

elbiak; alegitarrak, txintxarriak; orendaindarrak, eltxoak; 

ordiziarrak, azak; beasaindarrak, bareak; zaldibitarrak, 

arkakosoak. 

Orrela abar luze bat jar diteke, baiñan moztu dezagun 

geiegi luzatu gabe. Norbaitek galde egin lezake: 

-Zuek, itsasondotarrak, zer zerate? 

-Gu, eta poz aundiz, ijitoak gera -erantzungo genioke. 

20

sioaren bidez zezenak ikusten ari ziran. Zoaz aiei 

pe zeta rubia bat eskeintzera! 

Urte sasoi ontan, udaberrian, or ibiltzen ziran asto 

mozketan baserri eta kale. Aizpurutxo'koa ezagutu 

nuen. 

Etzan amutsa astoak apaintzen. Arren adornu 

egin bearrak, astoaren ipurt gañean, bere guraizeekin! 

Ni ere, aurtzarotik bi oiñetatik elbarri nagoelarik, 

asto txiki baten jabe izana naiz. Gure erri au guztiz 

aldapatsua degu eta, zazpi urte nituela, eskolara joateko 

garaía eldu zanean, astotxo bat ero si genuen 

zazpi duroan. Au 1928' garren urtean izan zan. Geroztik 

bi otz-bero egin ditu. 

Iñork deitu gabe, urtero or etortzen zitzaigun aizpurutxotarra 

bere lana eskeintzera. Tratua, mozketakoa, 

aurrez egiten genuen. Bestela, bereak eta bi 

kenduko zizkizun, naiz garai artan IV A 'rik ez izan. 

Nere astotxoari emezortzi bertso jarri nizkion. 

Denak jartzeko periodiko· osoa bearko nuke eta bi 

bakarrik jarriko ditut, aietatik artuta. Ara: 

Zazpi urte nitula 

eskolara asi, 

gurasoen ordena: 

"Gogotik ikasi". 

Bi oiñak elbarri ta 

oiñez ezin kasi, 

astoa izan nuen 

lenbiziko taxi! 

22

ljitoak 

Udaberrian moztu 

ijitoarekin, 

zenbat eskatuko zun 

J aungoikoak jakin. 

Eskatzea libre da, 

ukatzea berdin, 

tratua zerratzen zan 

gero erdiakin! 

Gizonezkoak asto apainketan jarduten ziran bitartean, 

emakumezkoak atez-ate or ibiltzen ziran eskean 

eta, bide batez, otarratxoak saltzen, berak zumitzekin 

egiñak. 

Txirritak, Bertsolariya libuman, 1931-1932 urteetan 

egiñak, 136 orrialdean, ijitoei bumz orrela 

dio: 

Emakumiak aurrak artuta 

eskera dijoazenian: 

"Etxekoandre, limosnatxo bat 

J ainkoaren izenian" . 

Ofrezimentu luzia baño 

errezo motza azkenian, 

gauza guziyak gero berentzat 

iñor bistan eztanian. 

Txirritak lapurtzat jotzen zituen. Jainkoaren izena, 

beintzat, erabiltzen zuten, eta ez da gutxi, gure 

ustez. Zumitzezko otarratxoak saltzeari utzi eta gero, 

parpaillak, ari izeneko izarak, nailonezko oialak 

23

Orre/(l ziran gauzak 

zirala eta oietakoak eskeintzen asi ziran. Beti lelo 

berdiñez eskeintzen zuten: 

-Etxekoandre, ar itzazu. Utsaren trukean emango 

dizkizut. Kontrabandokoak dira. Amerikanoak. 

Pasaia'n bapore batek arkaitza jo du eta, karabiñeroak 

jabetzerako, andik dakarzkigu. 

Nun egiñak ote ziran? Logroño'koak? Akaso 

bai. 

Mikeleteek ere naiko lan izaten zuten ijitoekin. 

Danak tropelean artu eta Gipuzkoa'tik Naparroa'ra 

eramaten zituzten, oiñez, Lizarrusti'ko gaiña igo ondoren. 

Mikeleteak beren etxeetara iritxi baiño leen, 

berriro Gipuzkoa'n izaten omen ziran, berak eramandako 

ijito aiek. Nunbait ibilkari bizkorrak izan! 

Frantzisko Etxeberria, Patxi ijitoa, ezagutu nuen. 

Garai batean, Itsasondo'n omen zuten beren etxea. 

Orain Errekalde etxea kokatuta dagoen leku ortan, 

alde aundirik gabe. Beste mutil koskorrekin batera, 

eskolara joaten omen zan, orain eun da amabost urte 

inguru. Au berarekin eskolan ibilitako nere osaba 

batek kontatu oi zidan. 

Nere aurtzaroan, Itsasondo'ko udaletetxeko ostatua 

gure gurasoek erabiltzen zuten. Dalako Patxi ijito 

orrek, nunbait oker aundiren bat egin eta Donostia'n, 

Ondarreta'ko kartzelan, preso zeukaten. Ortan, 

etortzen da Españia'ko bigarren errepublika, 

1931' an ain zuzen, eta Patxiri eman diote "libertad 

absoluta sin cargo alguno". An agertu zan gure 

etxean dalako Patxi ori. Jazkeran ez zeukan balio 

aundirik gizarajoak. Bere txamarrako solapan banderatxo 

bat zeukan errepublikako iru koloreekin. Au 

24

Ijitoak 

da: gorri, ori eta marea. Gure aita zana lanean zan 

arratsalde artan. Gure amari orrela esaten zion Patxik: 

-Maria, Maria, onek salbatu nau ni. 

Banderatxoari musu emanez, orrela jarraitu 

zuen: 

-¡Viva la república! Orain libre nauk. 

Zerbait arrantxo eman zitzaion, eta eskupekoa 

ere bai. Patxi, alai eta pozik, an joan zan bere kidekoekin 

batzera. 

Bukatzeko, galdera bat: Patxi itsasondotarra edo 

Itsasondo'n jaio zalako ote gera gu ijitoak? Norbaitek 

erantzuera argi eta garbi bat eman ezkero, asko 

eskertuko genioke. Ea, ba, orixe lortzen degun. 

(El Diario Vasco, 1986-IV-22 eta 23) 

25


BIURRIKERIAK 

Mutil koskorretan nork ez degu biurrikeriren bat 

egin? Egin ez duenak bere beatza jaso dezala, eta 

laister au entzungo du: 

-1, motell, tontoen pareko izana aiz. 

Ara guk egindako batzuk. 

Gure errian, Itsasondo 'n, aurtzaroan, bi jolastoki 

genituen. Bat, trenbideko tunelaren ondoan, Txintxek 

deitzen geniona. An ziburuak (kolunpioak) zirano 

Geroago egiña izan zan Txintxaleku deitzen zitzaiona. 

Au San Juan Zar parean zan. 

Txintxetan genbiltzala, Kaxeta'tik Legorreta aldera 

an dator merkantzia bere suzko makinarekin. 

26

Biurrikeriak 

Makina aiek, uraren baporeak egiten zuen indarrarekin 

ibiltzen ziran. Ala dio batek: 

-Makinaren gaiñetik arria pasa baietz. 

Sortzen da eztabaida. Baietz zionak, artzen du 

pizarra arri puska bar eta botatzen duo Nunbait indar 

gutxiegi eman arriari eta jotzen du treneko fogoneroa. 

An joan zan trena,fiii! fliii! txistua joaz. Legorreta'ko 

estaziora eltzean, ematen dute parte eta an 

datoz gure errira mikeleteak gaizkillearen billa. Gu 

danok ixilik, eta etorri bezela joan ziran, pekataria 

nor zan jakin gabe. 

Beste batean, kamiñoan jolasean genbiltzala, baserrian 

bizi eta kalera bizi izatera etorri zan mutil 

koskor batek ala dio: 

-1, antomobillari potea jarri ezkero, zer egingo 

ote likek? 

Jartzen ditugu iru-lau tomate pote kamiñoaren 

erdian eta automobillak azpian arrapatzen ditu. Jeisten 

da txoperra automobilletik, agertzen da kamiñeroa 

bere txaleku gorriarekin eta, aiek pekatariaren 

billa asterako, tal de guztiak anka Kontzejuko etxe 

azpira. Mikeleteak makinistaren kasuan bezela, txoperra 

eta kamiñeroa baraurik gelditu ziran. Etzuten 

pekataririk arkitu. 

Eskolan ere gereak eta bi egiñak gera. Alpargataren 

sokari ari luze bat kendu, elbia arrapatu eta, oni 

anketatik aria lotu ondoren, bidali egan eskolan 

zear. Eskolume danak algaraz eta maixuak: 

-¿De qué os reís? ¡Tontos, más que tontos! 

Jakin gabe gelditzen zan, bestela dale-fuerteak 

izango ziran da. 

27


Asturias'en, bertako meatzariek (mineroek) sona 

aundiko lan uzte bat izan zuten. 1934' eko urtea ote 

zan derizkiogu. Ziur ez gaude. Zabaldu zan otsa, an 

eta emen kamiño eta trenbideetan barrikadak ]artzen 

zituztela. Guk ere erabaki degu zerbait egin bear genuela, 

eta kamiñoaren alde batetik bestera jartzen 

ditugu arri koskorrak. Gaur ainbat trafiko ez zegoen. 

Ontan ari gerala, ikusten gaitu Don Jerman sendagilleak, 

eta bere etxeko balkoitik, bero-bero eginda, 

ala dio: 

-Baiña, baiña, motillek! Zer ari zerate? 

-Huelgan gaude, don Jerman. Asturias'ko langilleei 

laguntzen ari gera. 

Naiz ori erantzun, arriak laister batean kendu 

genituen, bestela gure belarriek tiraizo ederrak izango 

zituzten eta. 

Gaurko aurrak ez dira leengoak bezela jolasten. 

Beren etxeetan dituzte naiko telebista, ipui-liburu 

eta nai ainbat jolas tresna. 

Leen etzan orrelakorik. Urte sasoi ontan, ud aberrian, 

ar ibiltzen ziran txori kabi billa. Ni, gauza 

orretarako, sekula ez naiz trebe izan. Bi oiñak elbarri 

eta basara ezin joan. 

Biurrikeri pranko 

garai artan bazan, 

berdin Beko Kale ta 

erriak zun plazan. 

Orrela jai ta aste 

traste batzun gisan, 

28

Biurrikeriak 

nunbait jaiotzetikan 

ortakoak izan; 

berez etorri zana 

berekasa jun zan! 

(El Diario Vasco), 1986-IV -27) 

29


"DERREPENTE" 

Zergak beti izan dira. Leen baziran, orain baditugu 

eta gerora ere izango dira. Zergak ordaintzeko 

garaia eltzen danean, danok asten gera muzin egiñez, 

baiñan ondo ordaindu eta beroiekin biltzen dan 

dirua bear bezela banatzen baldinbada, bide onez 

gastatuz, aberriarentzat eta berdin erriarentzat guztiz 

ongarri izaten da. 

Gure errian au gertatu zala, urte asko izango dira. 

Orain gure artean bizi diran erritar zaarrenek ere 

ez dute gogoratzen. Gure gurasoek eta aien kidekoek 

kontatu izan ziguten ondorengo kasu au. Aiek 

betirako joan ziran, eta kontatzen zigutena guk gaur 

esan bear. 

30

"Derrepente" 

Erriko udalak leengo zergak altxa edo berriak jarri 

omen zituen. Orduko Villafranca de Oria'tik 

-gaur Ordizia- ekartzen omen zituzten erriko dendariek, 

beren dendetan saldu bear zituzten olio, pattar, 

ardo eta gaiñontzekoak. 

Ortarako, jeneroarekin batera, guía deitzen zitzaion 

papertxo bat ematen omen zion saltzailleak 

erostunari, onek gero bere erriko alondigan bota zezan. 

Errian bai naiko jenero, baiñan alondigan guía 

gutxi. Orrela, udala jabetu gauza garbirik etzebillela 

dendarien artean, zerga ordaintzeko garaian. 

Zer egiten zuten dendariek? Ba, auxe: Villafranca'ko 

almazenetan jeneroa erosi eta Arama'ra eramano 

Arama eta Itsasondo mugante dira. Gaua eltzen 

zanean, Arama'tik gure errira ekartzen zituzten 

jenero oiek, bi errien artean dagoen gurdi bidea erabiliz. 

Orduan trenik etzan gelditzen gure errian eta, 

naiz kamiñoa eduki, au utzi egiten zuten, maltzurkeriz 

jokatzea erabaki ondoren. 

Jabetzen dira erriko agintariak dendariek zebilkiten 

jokabideaz, eta gauetik goizera, zaplal, egiten 

dute txabolatxo bat Arama eta Itsasondo batzen dituen 

gurdibideko mugan, mugan bertan, txabolatxoan 

aguazilla jarriz. 

Orrela erori omen ziran sarean gure erriko gau 

txoriak. 

Txabola ain azkar egin zalako, Derrepente jarri 

zioten izena. Gaur gaur bezela, Derrepente deitzen 

zaion puntu orren izena errian ez degu erabiltzen. 

Leen bai. Sarritan entzun izan genuen orrelako zerbait: 

31


dantzan. Moxkorren bat ikusiko dezu dantza imintzioak 

egiten, eta aurtxoak, alkarri eskua emanez, 

salto eta brinko, korroa jotzen dutenean. Ortik au 

ITera ez dago dantzaririk. 

Etxekoandreek, garai batean, lan aundiak artzen 

zituzten erriko festetan. Festak kalbario biurtzen zitzaizkien. 

lru edo lau illabetez aurretik asten ziran 

oillaskoak ondo mantendu eta guritzen, naiko artale 

eta artiriñekin egindako zaperoa jateko emanez. 

Aiek oillaskoak, eta ez oraingoak. Gaur bai azkar 

azi, dalako konpuesto orrekin; baiñan oraingo egaztiek 

duten elikadura eta zakurraren putza biak berdiñak 

dirala derizkiogu. 

Etxekoandreekin jarraituz, au ere esan bear degu. 

Festa eldu baiño zortzi egunez aurretik asten ziran 

beren etxeko apainketak egiten. Au eta ura txukunduo 

An eta emen zoru guztian argizaria eman, krisma 

austeko moduan jarri arte. Udara partea baldin 

bazan, erratz bat egin menda fiñekin eta etxe guztian 

pasa bi edo iru bider egunean, usai gozoa eta 

freskura giroa etxeak ar zezan. Aiek lanak! 

Festa bezpera eltzean, oillo zaar pare bat il, eta 

baitare amar-amabi oillaskorekin berdin egiten zuten. 

Gero aiek lumatu, beatz puntak urratu arte. 

Gauean oilloekin salda egin, eta arroz con leche ere 

bai, urrengo egunerako. 

Zaindariaren eguna iristean, gure etxekoandreak 

an joaten ziran goiz mezatara, gonbidatuak etorri 

baiño leenago. Oei, gonbidatuei, 'iritxi aala, salda eta 

arraultz gogortua emano Jan ondoren, danak meza 

34

Errietako festak 

nagusira etxeko jaunarekin batean. Bien bitartean, 

etxekoandrea sukaldean bazkaria prestatzen. Ordubata 

inguruan etxeratzen ziran bazkaldarrak, vermouth 

azeitunekin artu ondoren. Aperitibo au noiz 

edo bein egiten zan. 

J angelara pasa, eseri eta, geienean, bazkari au 

izan oi zan: oillo zapa; txitxirioa (garbanzo) txorixo 

eta urdai irugiarrearekin; oilloa saltsan; naiko oillasko 

errea eta, postrean, arroz con leche; kafea, kopa 

eta purua. Bapo! Zaarrak gero musean edo bertsotan; 

eta neskatxak, amari sukaldea jasotzen lagundu 

ondoren, plaza aldera dantza egarriz. Alare, etxekoandrea 

kontentu, gonbidaturik apaltzen eta lotan 

gelditzen ez bazan. 

Festa kontuekin ari geranez, au ere konta dezagtm. 

Amezketan gertatu omen zan. San Bartolome 

eguna gaiñean eta aitak ala dio bere seme Iñaxio 

mutil koskorrari: 

-Iñaxio, joan adi Abaltzisketa'ko izeba Joxeparengana 

eta esan akiok, nere partetik, San Bartolome 

egunean danak bazkaltzera gure etxera etortzeko. 

Irixten da mutil koskorra izebaren etxera eta ala 

dio: 

-Egun on, izeba. Aitak esan dit Bartolome egunean 

danak gure etxera bazkaltzera joateko. 

Izebak: 

-Eta amak zer esan dik? 

Mutil koskorrak: 

-Iñor etortzen ez bada, obe! 

(El Diario Vasco, 1986-V-13) 

35


MUS 

Nundik eta nola sortua ote degu joku au? Askori 

galdera au zuzendu diegu, gaiñera sarritan, baiñan 

iñork ez digu zeatz-meatz erantzun zuzenik ematen. 

Euskal Errian sortua ote degu? 

Ezeztatzeko ez gaude, berak duen m"daga orrengatik. 

Itz au guztiz euskalduna degu. An eta emen 

-guk dakigula beintzat- danek erabiltzen dute, eta 

orrek pentsakor jartzen gaitu. Dana dala, goazen aurrera. 

Musean jokatzeko era ezberdiñak daude. Lau 

erregetara; zortzi erregetara; gazteleraz comodín 

deitzen zaion kartarekin -onekin bakoitzak nai duen 

karta egiten du-; treinta y uno real -au iru zazpiko 

36

Mus 

eta beltzarekin egiten dezu-, jokurako bera dezu 

onena; eta modalidade geiago ere badaude. 

Kiñuak? Leen begiekin, ezpaiñekin, musumintzarekin 

eta abar egiten ziran. Gaur, Jainkoak jakin. 

Bikote bat beti alkarrekin ari dana zure aurka baldin 

badezu, azkar batean kiñuak pasako dituzte zigarroa 

errez, izketaren bidez, tragoxka egiñez, mukizapiaz 

eta nik al dakit nola? 

Ezezagun batzuekin musean jokatu bear baldin 

badezu, konbenigarri da aurrez ondo erabakitzea, 

lau edo zortzi erregetara nola jokatu. Au egin ezean, 

kakoa sortu liteke. Zure kontrarioak era batera edo 

bestera jokatzeko prest badaude, ojo! Oso onak dira 

edo, bestela, erdipurdikoak. Or ez dago tartekorik, 

eta ezta izango ere. Bakoitzak bere jokatzeko era 

izaten duo Pelotan bezela. Enpresak plazaratzen ditu 

en pelota danak onak izaten dira, baiñan pelotari 

bakoitzak bereak aukeratzen ditu. Erretegi bigarrenarentzat, 

naiz txapeldun izan, pelota danak ez dira 

onak. 

Lizartza'ko Kaxiano Ibarguren, soiñujole argi 

eta bertsolari egokiarekin, musean jokatu nuen bikote 

egiñez. 

Itsua dalarik, método Brailey orrekin markatuak 

dauzka kartak. Beatz puntarekin ikutu ordurako daki 

zer karta dauzkan. Guk ezin antzeman, berriz. Tanto 

kontatzen buru aparta duo Zu tantero baldin bazera, 

azkar esango dizu: 

-Orko orrenbeste tantorekin amarra. 

Berastegi'n bi bertsolari sonaturen kontra jokatu 

eta gu garaille. Bestela ez nuen kontatuko. 

37


Gure errian badegu muslari bat, zuk enbido jo 

eta berak erantzun nai baldin badizu, "bat geiago" 

esango dizuna. Izena ezin esango diagu, Joxe Luix. 

Beste muslari batek, berriz, eskutik danean, beti 

amaika edo ogei ta bat gordetzeko mania dauka. Ori 

norbaitek egiten baldin badu,"Jexux Leteren jugada 

egin dik" esango dute. Beste batek, oso muslari ona 

danak, aurreko karta ematean, agertu diran karta danak 

esaten ditu, eta ortik erabakitzen du tantoak 

eduki edo ordago bota. Guk ez degu orrelako bururik. 

Muslari bat ezagutu nuen, kartak partitzekoan, 

beti altxa edo jeiki egiten zana. Neguan ipurdiarekin 

etzuen aulkia asko berotuko. Beste bat, berriz, litro 

erdi ardoa jokatzen zanean, beti botillero jartzen 

zan. Muslari danei tragoxka eman, beti baso batetik, 

eta gero berak egin. Orrela etzegoen etxea galtzeko 

bildurrik. Ama batek au esan omen zion bere seme 

mutil koskorrari: 

-Aita tabernatik ez dek ageri eta oa zer egiten ari 

dan ikustera. 

Mutil koskorrak kirik egiten du ostatuko leiotik 

eta etxeratzean ala dio: 

-Ama, aita kartak naastu eta naastu ari da. 

Amak: 

-Martxa ederra zeukagu praka berriak erosteko! 

Kartak naastu eta naastu ari dan jokalariak naiko 

lan izaten du berekin. 

(El Diario Vasco, 1986-V -22) 

38

Trena 

TRENA 

Eun urtetik gora ondo paseak dira gure erritik, 

Itsasondo'tik, trena igarotzen asi zala. Gaur egun 

ere or dabil, eta Urola'koak ere, gure partetik, luzaro 

jarrai dezala, naiz eta ekonomista batzuek beren 

gogozkoa ez izan. 

Tren onekin dirua galtzen dala? Bai. RENFE'rekin 

irabazi egiten al da? Ea baietza nork ematen digun. 

Gureak, leen, Red Nacional de Ferrocarriles del 

Norte de España zuen bere izena. Orain RENFE 

deitzen diogu. 

Mutil koskorrak giñala, adi-adi egoten giñan bi 

tren motari begira. Bat halastroa eta mixtoa bestea. 

39


DaIako balastro orrek, trenbiderako arria ekartzen 

zuen. Oso geldi edo mantso ibiltzen zan. Korrika 

txikian edo pauso bizi samarrean, gauza erreza 

zan bere ondoan joatea. 

Suzko makina izaten zuen eta bagoi asko arriz 

puntaraiño bete-beteak. Beti fu!! eta fa!! eziñean 

ibiltzen zalarik, bera ikusi orduko, orrela asten gintzazkion 

oiuka: 

-¡Mucha carga, poca fuerza! -esanez. 

Balastro izen ori gaizki erabiltzen genuen, berez 

balasto bait da. Gaur ere, izen biziatu ori sarritan 

entzuten da. 

Mixtoa, berriz, oso tren polita zan. BidaIariak 

aruntz eta onuntz ibiltzea zan bere eginkizuna. Gauza 

bat oso bitxia zuen beregan. Bagoiek, kanpoko 

aldetik, zurezko mailla bat zuten eta andik igarotzen 

zan artekaria (interventor), billeteak zuIatzen. Bi 

otz-bero pasa bearko zituen gizarajoak. Irietan eta 

erri aundietako geltokietan gelditzen zanean, bertako 

buruzagia orrela asten zan deika: 

-¡Cinco minutos de parada! 

Abiatzerakoan, berriz, au esaten zuen: 

-¡Viajeros al tren! ¡Viajeros al treeeen ... ! 

Trenbiderako planoak egin zituzten gizonak etziran 

amutsak izan. Beti bide motzetik jo zuten. TlI'nelak 

eta zubiak egitekoan, badaezpadare, gaur edo 

biarko, orduan bear zuten baiño zabalera geiagorekin 

egin zituzten. Kontutan izatekoa da, trena asi zanean, 

karril bakar bat zuela. 

Injeniero jaun aiek eman zioten zabaIerari esker, 

gaur bi karril dauzka. Ara etorkizunean noIa pentsa- 

40

Trena 

tu zuten. Ori da buruz jokatzea. Beste oillar batek 

gaur kukurruku joko zigun, baldin orrela jokatu izan 

balute, kamiñoetako planoak egin zituzten gizon 

aiek. Ez zan egin bearrik izango, orain egiten ari diran 

ainbat autobia eta autopista. Odolkiak, egiten diran 

bezelakoak izaten dira, eta orduko zenbat injeniero 

ere alakoak izango ziran. 

Arrizko zubitan lan ikusgarriak daude. Or ez dago 

gaur erabiltzen diran prefabricado eta hormigón 

armado oietakorik. Arriak ondo landu eta guztiz ondo 

tolestatzen jakin zuten argiñek, aiek ziran esku 

-langintzaren jaun eta jabe. Ormaiztegi'koa burnizkoa 

degu. Eiffel argiak planeatu omen zuen. Au egitea 

ere ez zan txantxetako lana izango. 

Diotan erri ortan, Ormaiztegi'n, ezagutu nuen 

bertako itsua, geltokiko andenean, bere eskusoiñua 

jotzen, zerbait diru-Iaguntza bildu asmoz. 

Errian degun Agarre baserrian bizi izan zan aitona 

jator bat, bere gazte denboran trenbidea egiten 

jarduna. Lana gogorra omen zan, baiñan bai ondo 

irabazi ere. Peontzan aritzen omen zan. 

Tren eletrikoa noiz jarri zuten gogoan det. Iragarri 

zuten eguna pruebak egiteko, eta an joan giñan 

Kaxeta'ra era berriko trena ikustera. Ura txistua, 

jaunak! Tranbea zan. Bere margoak gogoan ditut. 

Erdiz gora krema eta erdiz beera marroia, txokolate 

kolorea. Onela idatzi zuen Iñaki Linazasoso adiskideak: 

Izozki mantecado bat zirudiela tren arek. 


41


AURREZ ARTZEA OBE 

Egun auetan, egunkaria zabaldu eta irakurtzen 

asi orduko, auteskundeen propaganda besterik ez 

degu ikusten. 

Berdin gertatzen zaigu bai irrati eta telebistarekin. 

Ori naiko ez dala, or datozkigu gure etxeetara 

alderdi bateko eta besteko eskutitzak, gure boza edo 

botoak eskatuz. Danek gauza aundiak, bereziak eta 

ederrak eskeintzen dizkigute, baldin eta, gure botoen 

bidez, agintari izatera iritxi ezkero. Eskeintzea 

da bat eta ematea bes-te bat. Bestalde, nork pentsa 

bear zuen gu erriarentzat, eskean dabiltzan jaun 

oientzat, ain garrantzitsu edo inportanteak giñanik? 

Au nere burutik etzan santa sekulan pasa. Bakoitzak 

42


-Gabon. Zure boto eskean gatozkizu, alako jauna 

erriko alkate egin nai degu eta. 

-Pasa aurrera. Zatozte nere sukaldera. Iñork etzidak 

gaurdaiño botorik eskatu. Nerea bear badezute, 

milla pezta bear dizkiat botoa eman aurretik eta, 

gaiñera, bazkari on bat. 

-Konforme. Tratua egiña gelditzen da. Zu, botazioko 

egunean, goizeko amaiketatik amabietara, 

zoaz nesken eskolara, an da botazioa, eta an emango 

zaizu milla pezta eta txarteltxoa, autestontzian sartzeko. 

Ondoren bazkaria emango zaizu. 

-Konforme. 

Boto ura zala bitarte, nai zuten alkatea izan omen 

zuten gure errian, Itsasondo'n. Batzuentzat ondo, 

besteentzat ez. 

Gaur milla pezta zer dan ondo dakigu. Baiñan 

orain irurogei ta amar urte? Irakurle, zerorrek atera 

kontuak. Debaluazioari begirakada bat ematera gonbidatzen 

zaitugu. Botoa eman zuen baserritar arek, 

promesarekin ez zuen konfiantzarik. Ark geroarekin 

ez zuen ezer jakin nai. 

Kontatu degun kasu au, boto billa joan zaneko 

jaun batengandik jaso genuen. Sarritan kontatu oi 

zidan. 

Datorren igandean boto a eman bear duenak, askatasun 

osoz joka dezala. Irabazleak gure onerako 

izan ditezela. Lana eta pakea ekar dezatela eta gu 

kontentu ¡zango gera. Jaunak osasuna eman dezaigula 

urte askotan, danok zoriontsu izateko. 

(El Diario Vasco, 1986-VI-20) 

44

San Juan sua 

SANJUANSUA 

San Juan eguna berezia degu Euskal Errian. Zenbat 

erri ote daude, Gipuzkoa'n bertan, Jesukristoren 

lengusu au Zaindaritzat daukatenak? Utz dezagun 

zenbatzeari, bat edo beste izendatu gabe geldituko 

lirateke, eta asko eta asko daude. 

San Juan bezperan, gure gazte denboran, etxe 

atarian sua egiteko oiturá izaten zan. Gaur, tamalgarri 

bada ere, oitura on au naiko galdua daukagu. Garai 

artan, Itsasondo gure errian, sonatuenak iru izaten 

ziran: Goiko Plazakoa, Beko Plazakoa eta arrobi 

zulo aurrean egiten zana. 

Kikimako pranko sortzen zuten su aiek mutil 

koskorren artean. Batzuek sasitan bildutako larrare- 

45


--------------- 

kin egin zutela. Besteek, berriz, pi ñu adarrekin, eta 

irugarrenak gurdikadaz osatutako txirbillarekin. Batek 

ez zuela balio eta besteak bai, ori izaten zan gure 

eztabaida. 

Azkenean bateratzen giñan, su aundiena, altuena 

edo ederrena egin zuen taldea urteko txapeldun edo 

kanpeon izendatuz. 

Aurten, jakin degunez, Goiko Plazakoak Iturri 

-Txiki edo Etxeberri 'ko lizarraren ondoan su aundi 

eta eder bat egiteko as motan omen dira. Pilla ederra 

daukatela jakin degu. Zorionak, gazteok, eta eutsi 

oitura zaarrei. 

Gure aurtzaroan, orduko Villafranca'n, gaurko 

Ordizia'n, bagenuen ardo almazena zuen koñatu 

bat. Arek, Joxe Joakin itzaiarekin, estaziora joaten 

zan gurdian zaagi zaarrak bialtzen zizkigun. Zaagi 

aiekin, puskak egin eta lasto pardoak ekartzen zituzten 

alanbrearekin aga luze batean lotu eta su eman 

ondoren, korri kamiñoan gora eta beera, "Igaz ere, 

aurten ere San Juan dala, gora, gora San Juan bezpera!" 

abestuz. 

Aur txikiak zotzaren puntan sua zutela ikusi ezkero, 

aiei au esaten zitzaien: 

-Kontuz gero suarekin. Orrekin jolasean ibiltzen 

bazerate, gauean oiean pixa egingo dezute eta. 

Napar mutil gazteek, gure erriko lantokian lan 

egiten zutenek, oitura izaten zuten sutearen gaiñetik 

salto edo brinko egiteko. Bildurrez egoten giñan 

noiz min edo su artuko zuten. Guretzat ura zirko bat 

bezela izaten zan. Aiek eta gu pozik, ezbearrik gertatzen 

etzanean. 

46

San Juan sua 

Sua pizteko ere garai berezia izaten zan. Milixiok 

-onetaz beste egun batean idatziko degu-, sakristauak, 

edo bere alaba Ixabelek kanpai bueltakoak 

jo arte, ez zan surik pizten. Jotakoan bai. Ura 

poza! Sua zarr-zarr-zarr egiñez, eta danok ari begira. 

Aurreko egun batean, gure erritar gazte batek au 

kontatu zigun. San Juan bezperan Saturraran'go 

kanpiñean omen zeuden. Berria zabaldu omen zan 

Ondarru'n berebiziko sua egiten zutela eta ondoren 

dantza saioa izaten zala. Jo dute oiñez Ondarru'ra. 

Iritxi dira errira eta ezeren festa zantzurik ez. Ontan, 

illunabarrean, asten dira elizako kanpaiak dinhili! 

danhala! joaz, eta etxeetako leioetatik an botatzen 

omen zituzten traste zaarrak sua egiteko. Danak bildu 

eta pi azara eraman ondoren, su aundi bat egin 

omen zuten, musika ari zan bitartean. Ura festa, 

noski! Oillarrak bi aldiz kukurruku jo omen zuen, 

gazte talde ura kanpiñeko lo-zakuetan sartu aurretik. 

Ori dek, gazteok, alai eta umorez jolastea. Jarrai 

orrelaxe urte askotan osasunez eta zoriontsu. 


47

Zakurra 

ñaIa -geroz ura bota egin zuten errepide nagusia zabaltzeko-, 

bagenuen Txuti izeneko bat. Garbizio 

ederrik egiten zuen, bai gure etxe inguru eta baitare 

Oria ibai ertzean. Beste etxeetara ere eramaten zuten, 

aietan "eiz" egin zezan. Jaun batek, bere eta gure 

etxe inguruan, iñori ezer esan gabe, arratoiak iltzeko 

pozoia jarri zuen. Guk ez jakin, eta gure txakurtxoa 

etxetik kanpo ibiIi zan. Nunbait gure Txuti 

leiaIak ura jan eta eriotza etorri zitzaion. Pena ederra 

izan genuen etxeko danok. AIaia eta jostalaria 

zan. Txuti bere Ianean il zan. Arratoiak billatu eta 

akabatu asmoz. Gudari onak bezeIa, iltzen ii. 

Eiz-zakurra. Zakur mota onek Iaguntza aundia 

egiten dio eiztariari. Batzuk eizea billatzen apartekoak 

izaten dira. 

Besteak, eizea billatu eta arkitzean, kieto! geIditzen 

dira, bai erbi, oillagor, eper eta beste eiz aurrean. 

Eiztariak eiz ori botatzen badu, Iaister batean 

eskuratuko dio. Eiztariak egun txar bat izaten badu, 

aitzaki polita izaten du bere Iagun artean kontatzeko: 

- Txakur txatxu onek etzidak Iagundu eta utsik 

netorrek. 

XixiIiok, Tomasenean bizi izan zanean, bazuen 

berekin oillagor txakur bat, Te izenekoa. Orduan aurra 

nintzan -zazpi zortzi urte izango nituen-, baiñan 

geroz egundo ez det entzun aal izan arategiak ixteko 

ainbat eiz egiten zutenik. 

Señorita-txakurtxoak. Politak eta txikiak izaten 

dira. KaIeetan eta ibiltokietan sarri ikusten dira. Jendea 

adi-adi egoten da oiei begira. Gauza bat dute 

49

Zakurra 

bea etzait egundo aazten. Artaldea artu eta berriro 

bideari ekin zioten. Mendiko lasaitasunaren billa 

joan ziran. 

(El Diario Vasco, 1986-VII-l) 

51

Nikolas amerikanoa ------ 

léfono público deitzen zitzaion ori gure etxean bait 

zegoen, esanez nola gizon bat Oria ibaira erori zan. 

Ibaia ur asko eta indartsuarekin zetorren egun artan. 

Esan genion Nikolas Amerikanoari zer gertatzen 

zan, eta laister batean prestatu zan, uretara erori zan 

gizon ura gure erritik pasatzekoan lazoarekin arrapatzeko. 

Jarri giñan ibai gaiñean, orduan zan plazatik 

apeaderora dagoen zubiaren erdi-erdian, danok 

prest ibaira erori zan gizonari laguntzeko. 

Amerikanoak ala agindu zien inguruko mutil 

koskor danei: 

-Zoazte azkar batean Azubi, Beiti eta Kanposenera, 

eta ekarri gurdi sokak, lazoa egin dezadan. 

Sokak ekarri zituzten, eta lazoa egin ere bai. Ortan, 

berriro deia Villafranca'tik, esanez ibaira erori 

zan gizona salbatu zala, zaprasta batzuei eldu ondoren. 

Gizona ez itotzea zan garrantzitsuena eta ori 

lortu zan, naiz gu ikusi gabe gelditu gautxoaren erakusketa 

edo exhibizioa. Euria gogoz ari zuen eta danok 

mela- mela, busti-busti eginda, etxeratu giñan. 

Eizerako ere gogo berezia zuen. Belarriz, zerbait 

baiño geiago, gorra zan. San Martin egun batez, gure 

erriaren ondoko Arama'ko festak, beraz, joan zan 

Ermintza'ra usoren bat edo beste bota asmoz. Goiz 

parte guztia parapetoan igaro ondoren, an dator gure 

amerikanoa esku utsean. Ala zion: 

-Gaur, motillek, Ermintza'tik ez dek uso bakar 

bat ere pasa. Danak Arama aldetik pasa dituk. Ura 

tiro otsa! 

Zer izango eta Arama'n bota zituzten etxafueguen 

útsa izan. 

53


Oillotegi bat ere bazuen, eguna denbora pasa edo 

igarotzeko. Oillotegi ori Oramuño 'ko bide ondoan 

bere familiak zuen soro batean egin zuen. Gaur Tomasene 

'ko soroa da. Apenas irabazpide edo negozio 

aundirik uzten zion. Egun batez kontatu omen zuen 

tabernan: 

-Oillo xixtrin oiek jateko apetitua bai, baiñan ziriña 

besterik ez ditek egiten. Oraintxe danak patatekin 

gixatu eta jan egin bear dizkiat. 

Orrelako zerbait egingo zuen. Begien bistatik 

beintzat kendu zituen. 

1936 'ko gerra etorri zan. Beraz, aurten berrogei 

ta amar urte. Francotarrak sartu ziran gure errian, 

Itsasondo'n. Amerikanoak borondatezko (voluntario) 

eskeñi zuen bere burua, erriari kontu artzeko. 

Bakoitzak askatasun osoa du bere politikaz jokatzeko. 

Eman zioten fusilla eta or ibiltzen zan Beko Plazan, 

Goiko Plazan, Beko Kalean, errepidean eta 

abar, erriari kontu artzen. 

Ortan, eguardi batez, an dator abioi bat eta bi 

bonba bota. Etxeberri 'ko sagastian leertu ziran. Beko 

kaletarrak, bonbaren otsarekin izuturik, bonbardeotik 

aldegin asmoz, danak korrika batean, an dijoaz 

arrubi zulora. Amerikanoa, urduritu gabe, firme! 

bere puestoan. loan omen zan abioia eta gure 

aitari, arrobi zulotik irtetzean, ala esan omen zion 

bere arjentino doiñuarekin: 

-¡Puta, carajo, che! ¡Juan Mari, Juan Mari, que 

le he dao, que le he dao! 

Abioia aurrera eta amerikanoa ere bai, baiñan au 

Latiñe 'ko tabernara vermouth artzera. 

54

Nikolas amerikanoa 

Geroz, gaixorik il zan. launaren pakean izan dedilla. 

(El Diario Vasco, 1986-VII -16) 

55

Estropadak 

Alde aundirik gabe, orrelakoak izan oi ziran: 

-Kontuz gero Orio'rekin, orrek bere mutillak ondo 

janda ekartzen dizkik eta. Or ez dek indarraren 

faltik izaten. 

-1 -beste batek esango zuen-, San Juan ere ez 

dek, ba, baztarrean uztekoa. Kontxa 'ko markarik 

onena berak zeukak bere emeretzi minutu eta amazazpi 

segundorekin. 

-San Pedro ere, aurten ondo prestatua omen zegok. 

Aita Manuel Arrillagak, taldeko patroiak, bere 

kuadrilla senditarrekin osatua daukala ziotek. Danak 

bere seme eta illobak omen dituk. Azkena gelditzeko 

asmotan ez dituk Donostiaratuko. 

-Ondarrabia'n, berriz, arraunlariak gaiñezka 

daudela eta, aurten bi tal de ekarri asmoz omen zebiltzek 

Kontxa'ko alkar neurketara. Bat mariñelekin 

osatua eta bestea lurrekoekin. 

Au Luixek esaten zuen. Eta ondarrabitarrek egin 

ere ala egin zuten. Ez naiz gogoratzen au urte batean 

edo geiagotan egin zuten. 

Komentario oek entzunda -al de aundirik etzuten 

izaten urte batetik bestera-, be ti irriki bizian egoten 

nintzan estropadak ikusteko. 

Estropada egunean -batez ere bandera jokatzen 

zan egunean-, trenak Donostia'ra gaiñezka joaten 

ziran. Ala, 1935' go urtean ikusi aal izan nituen leenengo 

aldiz. 

Amalau urte nÍtuen. Estropada bezperan, nere 

ama zanarekin, Errenderi'ko Joakin (g. b.) anaiaren 

etxera joan nintzan. An apaldu, lo egin eta urrengo 

57

Estropadak 

Agur Pasaiko sanpedrotarrak, 

gora Manuel Arrilla, 

aita ta seme eta illoba 

osatzen dira kuadrilla. 

Indar aundiko arraunlariyak, 

patroia ere abilla, 

Donostiya'ra lasai juan ziran 

diru ta bandera billa. 

Bertso ontan, garbi ikusten da, Txirritak ArrilIa 

ArrilIaga'ren ordez rima edo puntuagatik artzen 

duela. 

(El Diario Vasco, 1986-VIII-9) 

59


ANDRA MARI JAIAK ET A MILIXIO 

Gaurko zenbait gazteri galde egiten badiegu Milixio 

izena zer izen dan, sorbaldak jaso eta erantzun 

au emango digute: 

-Ez dakigu. 

Ba, gazteok, Milixio izena Migel Inazio da. Mil 

Migeletik artua, eta ixio Inazioren bukaera bezela. 

Jaun onek, berez, izen deitura oek zitun: Migel 

Inazio Elorza Caminaur. Ogibide edo ofizio asko zituen. 

Ara batzuk: eule, kartero izana, sakristau, kanpaijole, 

enterradore, pelotaegille, baratzain, aguazil, 

koruko kantore -musika asko zekien-, aparteko tenorra 

zan, eta besterik zer geiago? Zerrenda luzea 

60

Andra Mari jaiak eta Milixio 

jar liteke; baiñan, gaurkoz, Milixioz idatzi dezagun 

Andra Mari jaietan berak izaten zituen eginkizunez. 

Itsasondo'n, gure errian, agoztuko Andra Mari 

degu gure Zaindari. Festak egiten dira bere gorantzan. 

Donostia'ko Aste Nagusikoak ainbat ez dira 

izango, baiñan gere maillan aalegintzen gera aalik 

eta ongien egiten. 

Milixio (g. b.) gure aurtzarotik ezagutu genuen. 

Gizon argi eta saiatua zan. Ogibide asko beregan 

zeuzkala esaten bagenion, gaztelerazko esaera au 

izaten zan bere erantzuna: "Hombre de muchos oficios, 

pobre seguro". Baiñan ez zan beartsua, ez. 

Andra Mari bezperan, eguardiko amabietan, joko 

zituen kanpai bueltakoak. Arratsalde erdi aldera, 

zintzo asko an etorriko zan erriko plaza garbitzera. 

Erriko mutil koskorrak las ter bilduko ziran bere ondora, 

lagundu asmoz. Sarasola'eneko fabrikara joan 

eta bakoitza an etorriko zan palarra, pala, erratza 

edo karretilla artuta. Milixiori lagundu egiten zioten, 

bere lana ariñagoa izan zedin. Danak lanerako prest, 

eta utsaren trukean gañera. Andra Mari jaiak bait ziran! 

Milixiok, lana bukatu ondoren, gure os tatuan 

arratsaldeko arrantxoa egiten zuen. 

Etxeratzen zan eta, urte guztian baulean gordean 

edukitzen zuen kaki kolorezko uniformea jantzirik, 

udaletxera etortzen zan erriko agintarien billa. Uniformeak 

zillar kolorezko botoiak zituen. Aguazil 

makilla beltzak, berriz, bere kirtena zillarrezkoa 

zuen. Ordurako, ldiazabal' go txistulariak -Rikardo, 

Naxario eta Bittoriano- bizikletan ltsasondoratzen 

ziran. Gero, Milixio aurretik, ondoren txistulariak 

61


eta erriko agintariak, danak elizara Salbeara. Ni asto 

gaiñean joaten nintzan, bestela joateko gauza ez eta. 

Salbea Hilarion Eslava'rena izaten zan. "Salve a 

tres voces iguales y solo de bajo, con acompañamiento 

de órgano" zuen bere deitura. Milixiok abesten 

zuen bajuaren soloa. Gauza arrigarria, bera ten 0- 

ITa izanik. Entzun egin bear zan aren "Eia ergo, advocata 

nostra ... " ural Gero, agintari, txistulari, Milixio 

eta beste norbait, udaletxera apaltzera. Apaldu, 

txapelak erantzi ondoren Gernikako Arbola kantatu 

eta danak lotara. 

Andra Mari egunean, goizeko seiretan, kanpaiak 

joko zituen. Bere unifonnearekin udaletxeratuko 

zan, eta agintari eta txistulariekin meza nagusira. 

Mezatan zuzendari edo direktore izaten zan. Naxario 

txistulariak, Milixiok eskatu gabe, emango zion 

danboliña jotzeko txotx edo ziria, eta arekin eramango 

zuen mezaren zuzendaritza. Meza Perosiren 

"Te Deum laudamus" izaten zan. Ofertorioan Ave 

Mariaren bat abestuko zuen. Ondoren, agintariei 

udaletxera lagundu. 

Arratsaldean plazaratuko zan, de gala, bere unifonnearekin. 

Muturjoka edo sesioa sortu ezkero, 

apartaketan saiatuko zan. Gauean, bere makillarekin, 

tabernetako atea joz, ordubata inguruan, 

"Erronda!" esango zuen. 

Omenaldi bat ere egin gabe il zan. Jaunagan 

atseden dezala. Urte aro au eltzean, itsasondotarrek 

beti gogoan zaitugu, Milixio. Zure abesti eta lan 

aiek guk ezin aaztu. 


62

Gizon saiatua zan Milixio 

GIZON SAlA TUA ZAN MILIXIO 

Oraindik oraintsu idatzi genituen gizon onek, bere 

bizitzan, izan zituen ogibide batzuk. Danak ez, 

noski. Asko bait zituen. Ogei bat inguru ortxe-ortxe 

esango genuke. Ez zan motela lan gauzetan! Ofizio 

bakoitzari bere etekiña ateratzen ondo jakin zuen. 

Dirua irabazten gogoz saiatuko zan, gastatu bear zanean 

gastatuz eta gorde bear zanean gordez. Musika 

guztiz ondo menperatzen zuen eta, tenore oso ona 

zalarik, txanpon ederrik bere poltsikuratu zuen. Ara 

kasu bat, berak sarritan kontatzen ziguna. 

Soldadu joateko garaia eldu zitzaionean, El Ferrol 

iria tokatu omen zitzaion serbitzu ori betetzeko. 

Agintariekin ondo portatzen zalako, Milixio asko 

63


maite omen zuten, berak zionez. Ontan, i1tzen da 

kapitanaren emaztea, eta an joan omen zitzaion Milixio 

kapitanari, esanez: 

-Mi capitán, le acompaño en el sentimiento. 

¿Me da usted su permiso para que por las calles de 

El Ferrol, detrás del féretro de su difunta esposa, 

pueda cantar el Miserere? 

Kapitanak orrela erantzun omen zion: 

-Agradezco muchísimo tus buenos sentimientos, 

Elorza. Me parece muy bien tu idea y tu ofrecimiento. 

Hazlo como tú me lo propones y nunca olvidaré 

tu admirable bondad. 

Ala, bete omen zuen bere eskeintza, gogo onenaz 

egiña. Gaurko soldaduen artean nar ausartuko litzake 

au egitera? Prest dagoenak bere beatza jaso dezala, 

errez kontatzekoak izango dira eta. 

Andik eta ara, El Ferrol' en artu omen zuen kantore 

onaren sona eta deitzen omen zioten illeta, meza 

berri, Pazkoa, Eguberri eta jai aundietako mezak 

abestera. Ez El Ferrol'en bakarrik, baizik eta inguruetako 

errietara ere bai. Soldata ona jasotzen zuela 

esaten zuen, lan ori egiteagatik. Kapitanak ez omen 

zion sekula permisorik ukatu abestera joateko. 

-Nik -bere itzak orrela ziran- soldaduskan iru 

urte pasa nizkian. Denbora ortan iru traje a medida 

egin eta, gaiñera, zazpi milla erreal aurreratzea 

kontsegitu nian. 

Naikoa egin zuen, soldaduskan egiteko. Bai orixe! 

Orduko errealak eta gaurkoak konpara itzazu, 

irakurle. Gaurko soldaduekin ez dago orrelakorik. 

64

Gizon saiatua zan Milixio 

Soldadu joan bezin laixter, piso bat alkilatzen dute 

eta arrantxotik baja emano Egundo au miaztu ere ez. 

Pisoan edo kalean eguna igaro eta kuartelera, derrigorrean 

jartzen dizkieten orduetan agertu eta kito. 

Gero etxera telefonoz deia, jirotelegrafikoz dirua 

bialtzeko, eta gaiñera azkar esanez. Ama batek au 

erantzun omen zion bere semeari: 

-Esan zaidak zer bauletan edo zer armariotako 

kajoian utzi uan dirua eta bialiko dial. 

Ama arek ez omen zuen semearen erantzunik 

izan. 

Gure errian, eta ingurukoetan ere bai, Milixiok 

diru politak irabazi izan zituen kantore bezela. 

Ataun eta Lazkao' tik deitzen omen zioten. Erri geiago 

ere izango zituen, naiz guk orain ez gogoratu. 


65


GAUR IRU URTE JUXTU 

Abuztuak 26. Arratsaldeko seirak. Gure etxeko 

leiotik Oria ibaiari begira nago. Nork esan, gaur iru 

urte onek berekin zeramatzan urak eta gaur daraman 

ur pittiña ikusirik, ibai bera dala? Eziñezkoa dirudi, 

baiñan ibai bera da. Orduan gaiñezka, indarrean, bere 

bideetan ezin errenditurik; eta gaur, berriz, ur oso 

gutxirekin eta, ori naikoa ez dala, erdi usteldutakoarekin 

ikusten det. Gaur daukan ura ez da oilloak 

gauerdian egiten duen pixerrekarekin konparatzeko 

ere. 

Euskal Erri guztian egin zituen kalteak gogoan 

ditugu. Buruan argia degun bitartean aaztuko ez ditugunak 

gaiñera. Itsasondo, gure erria, ugoldea dan 

66

Gaur ¡ru urte juxtu 

bakoitzean, ondo zigortua izaten da. Aurten iru urtekoak 

jipoi ederra eman zigun erri guztiari. Geienetan 

Beko Kalekoak zigortzen gaitu, ibai ondoan bizi 

bait gera; baiñan aurten iru urteko arek erri guztia 

ondatu zigun. Ibai ertzean bizi geranok eta erriaren 

gaikaldean bizi diranak ere bai, neurri gabeko euri 

zaparrada arek dana ur eta lokatz biurtu bait zuen. 

Kalteak kalte, zauritu eta eriotzarik ez zan izan, Jaunari 

esker, eta danak pozik. 

"Ura eta sua belaunez beetik bear da" esan zuenak, 

egi borobilla esan zuen. 

Euria beti ez da danontzat gogozko izaten, naiz 

aurten, gure ustez, danok bere zai egon. Etortzen danean 

neurriz etor dedilla; bestela, gereak eta bi ikusteko 

gaude. 

Orain illabete pasatxo izango da, edo geiago, ondorerigo 

kasu ontan lekuko nintzan. Edaritegi batean 

zerbait artzen ari nintzala, baserritar adiskide bat inguratu 

zitzaidan eta biok kontu kontari ari giñan. 

Ontan, sartzen da emakumezko bat edaritegi ortan, 

eta egun onak eman ondoren, orrela mintzatu zitzaigun: 

-Gaur ere bero eta eguzkitsu. Noiz egin bear digu 

euria? 

-Nere partetik -erantzun zion baserritarrak- beste 

zortzi egunean ez dezala egin, belarrak ontzen ari 

naiz eta. 

-Bapo, Joxe! -izan zan emakumezkoaren erantzuna-. 

Zu belarretan ari zeralako, ez dezu euririk 

nai; eta nik eranegun aldatu nituen ogei ziento porru, 

ta nork erregariatu bear ditu? Zuk, Joxe, zere 

67


astoari bakarrik arre esaten diozu, besterenarekin 

gogoratu gabe. Ori al da lagun projimoa geren buruak 

bezela maitatzea? 

Ni ixilik gelditu nintzan eta au pentsatu nuen: 

gurekin asmatuko duen Jainkorik oraindik ez dek 

sortu, eta sortuko ere ez. 

Ondorengo gertaera onek merezi du kontatzea, 

gure ustez, eta kontatu egingo degu, euri eta urarekin 

zer ikusia badu eta. 

Lizarberri' ko Erramun txurrutean pasa egiten 

omen zan. N unbait asko bear ez eta, edaritegira joaten 

zan bakoitzean, an dator txinhili-txanhala bere 

etxera. Bere emazteak esaten omen zion bidetxigorretik 

etxeratu bear zukeala, estradan arri trakets asko 

zegoelako. Baiñan alperrik aolku danak. Erramunek 

orrela erantzuten omen zion: 

-Nola etorriko naiz, ba, bidetxigorretik, estrada 

bera ere naiko estu egiten zait eta? 

Ontan, gau batez, erortzen da eta anka bi lekutan 

autsi. Deitzen diote sendagilleari eta onek: 

-Ai, Erramun, Erramun! Ikusten al dezu alkoolak 

zer kalteak egiten dituen? 

-Urak aundiagoak egin zituen. 

-Urak? 

-Bai, Don Koxme, bai. Garbi ikusten da berorrek 

Testamentu Zaarra asko ez duela irakurri. Ez 

al daki Noe eta bere emaztea ez beste danak Dilubio 

Unibertsalean uretan ito zirala? 

Komentarioak zuk egin, irakurle. Gurea ixillean 

gelditzen da. 


68

Milixioren lanak 

MILIXIOREN LANA K 

Esanda gaude jaun onek beregan zituen ogibideak. 

Gaur, bukatzeko, jar ditzagun ofizio oietatik 

nolako lanak egiten ezagutu genuen. 

Eule. Liñoarekin iruleek aria egiten zuten. Ari 

onekin, Milixiok eunezko oialak egiten zituen. Oial 

oek, geienetan, oerako maindire eta burukoak egiteko 

izaten ziran. Baitare, iñoiz, otordu nagusietan 

maia estali eta dotoretzeko. Guk ezagutu ez bagenituen 

ere, oial onekin egiñak izaten omen ziran gizonezkoentzako 

alkandorak eta emakumezkoentzako 

kamixak. Ez zuten otz aundirik izango! 

Euletzan, Milixio guk Errekalde etxean ezagutu 

genuen. Berak zionez, leen Zelatxo'n -gaur botata 

69


dagoen etxean- aritzen omen zan bere anai Joxe 

MieJekin. 

Lan saioa bukatu ondoren, anaiak pianoa jo eta 

MiJixiok kantatu izaten omen zuten beren dibertsioa. 

Lastima aparatu ura desegitea. Egurrezkoa 

zan. Berarekin Jan egiteko, esku eta oiñak bizkor 

erabili bear ziran. 

Pelotagille. Eskuz jokatzeko peIotak egiten zituen. 

Pelota ogibide zutenentzat ez noski, erritarrentzat 

baizik. Meza nagusi edo arratsaldeko bezpera 

ondoren, gazteek peltak takeskatzen zizkioten 

MiJixiori partiduak jokatzeko. 

Peloten alkilerrari haratoa deitzen zitzaion. Nundik 

eta nora sortua ote zan barato izen ori? Ez diogu 

itxurarik ematen. Baratoaren prezioa beti errealetan 

esaten zuen. 

Pelotari larrua askatu ezkero, azkar batean josiko 

zion: aria eta jostorratza artu, aIanbrezko armazoia 

zuten betaurrekoak sudurraren puntan jarri eta listo 

partiduarekin jarraitzeko. 

PeJotaren bat paretari erantsia etortzen bazan, 

laster adieraziko zion peJotariari nola artu, jaso edo 

jo, "rebote!" esanez. 

Kanpaijole. Ontan naiko lan izaten zuen. Ara nola 

jotzen zituen. Goizean matutia egunsentian. 

Eguardian, amabitakoa. Illunabarrean, anjeJusa. 

Ortaz aparte, bat iI zorian bazegoen, agoniko 

kanpaia joko zuen, entzuleek errezatu zezaten gaixoa 

sendatu zedin, ala komeni bazan. lltzen bazan, 

iI kanpaia joko zuen, jendeak erreza zezan ildakoaren 

anima saIbatzeko. 

70

Milixioren lanak 

Illaren leenengo igandean, Mariaren Alaben 

Kongregazioa, kanpai bueltakoak jotzen zituen. Bigarrenean, 

luistarrena, errepikea. lrugarrenean, Jesusen 

Biotzekoarena, kanpai bueltakoak. Laugarrenean, 

errepikea; eta illak bost igande bazituen, errepikea 

berriro. 

Ez ziran oekin bukatzen kanpai jotzeko lanak. 

Igandeko meza nagusiko meza erdian, danba!, danba! 

danba!, iru kanpai aundi. Sua bazan, su kanpaia, 

erriari dei egiñaz laguntza eskean. Maiatzeko Loreak, 

Jesusen Biotzaren illa, bederatziurrenak eta 

abar, beti kanpai jotzen. 

Kanpaiak jotzeko, kanpantorrera igo bear zuen. 

Eun da geiago eskallera malla or nunbait izango dira. 

Gaur elektrikoak dauzkagu, errikoseme Andoni 

Sarasola'ren eskuzabaltasunari esker, orain ogei ta 

zortzi urte inguru jarriak, don Martin Sagastume gure 

parrokiko erretore zala. 

Sakristau. Ontan ere etzitzaion lanik faltatzen, 

batez ere illetaren bat bazan. 

Entierro eguneko bezperan, or joaten zan erriz 

erri, a tiempoko mezak emateko apaizen billa. Illeta 

egunean -goizeko amarre tan izaten ziran illetak, 

bi ordu iraunez-, apaizentzako meza jantziak atera 

eta gero, meza ondorenean, berriro bildu eta jaso. 

Elizkizuna orrela izaten zan: leenbizi, gloriako 

meza kantatua Ama Birjiña Errosarioko aldarean. 

Ondoren, Nokturnoak. Azkenik, Requiem'eko meza. 

Haller'ena abesten zan. Bukatzeko, Libera me, 

In Paradisum, Pater noster eta abar. Requiem'eko 

mezetan zuzendari, Milixio izaten genuen. 

71


Gaur, ildakoaren gorputza, illeta bitartean, elizan 

egoten da. Garai batean ez. Eliz atarian -Itsasondon 

zimitorioa deitzen diogu- egoten zan. 

Enterradore. Emen zer esan aundirik ez dago. 

Danok dakigu lantegi au benetan trixtea dala eta 

komentario gabe utzi dezagun. 

Eta, bukatzeko, agur, Milixio! Goian itsasondotar 

danok alkar bildu arte, agur! 

(El Diario Vasco, 1986-IX-2) 

72

Erretratatzeko makina 

ERRETRA T A TZEKO MAKINA 

Ez dakit nork eta noiz asmatu zuen dalako tresna 

au, baiñan esan bearra dago benetan gizon argi eta 

bizkorra izango zala. Tramankulu onen aurrean jartzen 

da gaur gertatua eta, berak paperera pasa ondoren, 

or gelditzen zaigu betirako oroigarri bat. 

1927-28 inguruko urtea izango zan. Mutil koskorra 

nintzan. Sei-zazpi urte izango nituen. Gure leengusu 

Gurutz zanari (g. b.), ikasketak ongo egiten ari 

zalako, euskerazko lan bat ondo egin zuelako edo 

orrelako zerbaitegatik, Lekarotz'ko Kaputxinoetan 

sari bat eman zioten. Sari au orrela omen zan: erretratatzeko' 

makina edo, bestela, bost duro. Gurutzek 

erretratatzeko makina aukeratu zuen. 

73


Dalako makina ura kuadratua zan. F arias puru 

kajaren erdia bezelatsu zuen neurria. Bi kuadru zituen 

imajiña artzeko. Bat luzeetarakoa eta bestea zabaletarakoa. 

Disparadore bat eta kito. Makina arekin, 

eguraldi ona izan ezkero, argazkiak ondo eta seguru 

ateratzen ziran. Bai erretratista eta baitare argazkian 

atera bear zuena, geldi-geldi egon bear zuten. 

Ori be te ezkero, dana egiña zegoen. 

Andoni, Gurutzen anaia, Donostia'tik, larunbatero, 

Kontzeju Zarrera, gure etxera, bere anaiaren makinarekin 

etortzen zitzaigun. Ura festa, bai erretratistarentzat 

eta zer esanik ez guretzat! Lagun taldeak 

aukeratzen zituen, banakakoak ere bai, eta ni ere 

bai, nere astotxoarekin, argazkiak ateratzeko. Milixio 

zanarena ere bai omen dauka, Urki'ra Santa 

Kruzetan erlikiarekin zijoala aterea. 

Egun batean, amalauna urte inguru genituela, Joxe 

Salegi, "Joxe Deba", eta biok erretratatu giñuen 

Kaxeta inguroan, Azubi 'ko bidean, bi neskatxari 

sorbaldatik elduta. Ura negozioa guretzat! Ez giñan 

asarre. Andonik argazkia erregalatu eta, ixillean, nere 

karteratxoan ibiltzen nuen. Ontan, egun batez, gure 

ama zanak "deskubritu zidan sekretoa" -markesaren 

alabarena bezela-; eta, bi belarrondoko onak 

eman ondoren, autsi zidan ainbat maite nuen oroigarria. 

Ura naigabea! 

Geroz, ogei ta bost urte inguru nituela, Andoni 

Sagunto'n bizi izaten zan eta nik bere aitaren ofizinan 

lan egiten nuen. Andonik, klisea gordeta zeukan 

nunbait eta bere aitari dalako erre trato ori biali zion 

esanez: 

74

Erretratatzeko makina 

-Zuk usteko dezu enpleatu leialak dauzkazula, 

baiñan ikus oietako batek nola ligatzen duen. 

Osaba zana parrez eta ni ere bai. Gaur "dokumentu" 

ori ondo jasoa daukat. Iñork ez dit autsiko. 

Eskurtsio bat zala, erriko festak edo beste orrelako 

zerbait, erretratatzeko makina alkilatu izan genuen. 

Danak pilloan jartzen giñan eta argazkia poxpolo 

kaja baten neurrikoa ateratzen zan. Pertsonak 

poxpolo baten tamaiñokoak agertzen giñan eta nor 

nor zan nork ezagutu? Alare pozik berriro ateratzeko. 

Festetan izaten ziran a minuto erretratoa ateratzen 

zituzten oietakoak. Famatuenetako bat Astigarreta'ko 

Madril Txiki zan. Paretaren kontra jartzen 

zituen, dekorazio bezela, Torre Eiffel, Aranjuez'ko 

loretegiak edo orrelako zerbait; eta zu oietako baten 

aurrean jarririk, argazkia aterako zizun. Ortarako, 

erretratistak bere burua makinak zeukan oialezko 

zorro beltz batean sartzen zuen, eta "¡va!" esatearekin 

batera disparatzen zuen makinaren mekanismoa. 

Ala, Euskal Erritik irten gabe, zereganatzen zenuen 

Paris edo Aranjuez'en izan ziñaneko oroigarria. Ixtantean 

errebelatu eta zure eskuetan jarriko zizun 

zure argazkia. Ortik eta ara zan a minuto deitura 

ori. Neronek ere bat badaukat, orain berrogei ta 

zortzi urte inguru aterea, Alegiko fes tetan, Luix Arbilla 

nere adiskidearekin. 

Gaur fotografia oso aurreratua dago. Ikusi besterik 

ez dago nola Olinpiadetan ateratzen dizkieten 

atletei elmugara eltzean. Sarritan argazkiaren bidez 

erabakitzen dute nor irabazle izan dan. 

75

Orrela ziran gauzak ----- 

Argazki polit bat ikusia nago. Senarrak, bere 

beiarekin, ganadu konkurtso bat irabazi eta argazkia 

zeukan. Bere emazteak, berriz, etxaldean ateratako 

bat. Bi argazkiekin, erretratista on batek konbinazioa 

egin zuen eta orain an daukate beren eztaietako 

argazkia. Senarra bere gorbatarekin eta emaztea eskuetan 

lore xorta duela eta manteliña txuriarekin. 

Ara aurrerapenak noraiño eraman gaituen. 

(El Diario Vasco, 1986-IX-7) 

76

Mikeleteak 

MIKELETEAK 

1936'ko guda ondoren erabat galdu bazíran ere, 

mikeleteak ezagutzeko era izan genuen. Guztiz jantzi 

dotorekoak zíran. Txapel gorríaren gaiñean Gipuzkoa'ko 

eskudoaren irudia, beren iztarraren erdiraiño 

iris ten zan kapa urdiña eta praka gorríak erabiltzen 

zítuzten. 

Ni, nere etxekoekin, garai artan, Itsasondo'ko 

udaletxeko ostatuan bizi izaten nintzan. Errían ez 

genuen mikeleterik, baiñan Ordizia'n baziran eta 

andik etortzen ziran udaletxera. Orrela ezagutu nituen 

Otalora, Beloki, Goíkoetxea, nere abízeneko 

Lete, Huizi, Xeama, Attaun eta abar. Euskaldun garbiak 


77


Ez gaurko ertzain asko bezelakoak. Oek au esaten 

dute: 

-No sé el vasco. No lo pudimos aprender por la 

dictadura de Franco. Ahora lo estoy aprendiendo. 

Bapo, mutillakt Nagon ixilik, berotu egiten naiz 

eta. 

Gure eskolara ere etortzen ziran, illean bein edo, 

ez beti, maixuari soldata ordaintzera. Mikeletea eskolan 

sartzean, danok geren "mesatatik" altxa eta 

tente jartzen giñan. Gero, maixuak "sentaos" agintzen 

zigun eta guk bete egiten genuen. 

Mikeleteak, batzuentzat, onak izango ziran. Oanentzat 

ez, ordea. Ara neri gertatutako kas u bat. 00nostia'tik 

Madrill'era, igande batez, motozikletentzat 

dalako rally oietako bat eratu zuten. 

Gure etxe ondoko Fernandoenea deritzaion etxe 

aurrean, motorista bati bere motorraren kurpilleko 

kamara zulatu zitzaion. Aldatu zion kamara eta balio 

ez zuena, amorru bizian, espaloira bota zuen. 

Nik orduan ari: 

-¿No le vale eso? ¿Me lo da por favor? 

-Para ti. ¿Para qué lo quieres? 

-Para hacer tiragomas. Muchas gracias. 

Irriparra egin zidan. 

Motoristari begira geunden mutil koskor taldekü' 

ausartena ni izango nintzan, eta andik eta ara kamararen 

jabe egin nintzan. Jarri nuen tiragomak egiteko 

negozioa. Etorzen ziran erosleak. Nere denda, 

eskolako orduz kanpora irekitzen nuen. Ontan, an 

datorkit Villa Sarasola'ko Exteban, eskola laguna 

eta nere kintoa, eta au esan zidan: 

78

Mikeleteak 

-1, Jexux: ik badaukak Chocolates Loyola-ko albuna 

eta tiragomarentzako bi gomen truk onoko 

kromo oek emango dizkiat. 

-Konforme, Exteban. Gaiñera beste bat emango 

diat errespuestotarako, kromo pilla aundia ekarri 

dek eta. 

Etxetik atera nuen kamara eta eseri giñan Kontzejuko 

petrillean. 

Gureizak artu eta ekin genion goma ebakitzeari. 

Ala ari giñala, estankotik Erriko Etxe aldera an dator 

bizikletan mikeletea. 

Guk bera ikusi orduko, kamara ipurpean jarri genuen. 

Kieto eta urduri biok. 

Eldu zan guregana eta gutxi gora-beera au esan 

zigun: 

-Zer dezute or, zuen ipurdi azpi ortan? Altxa 

bizkor biok! 

Jeiki giñan. Kendu zigun kamara. Bereak eta bi 

esan ere bai. Ume mutur zikiñak giñala. Lotsagabeak. 

Tiragomarekin ibilita bakarren bati begia 

galtzeko arrixkua zegoela, eta orrelako erretolika 

jaulki zuen. Kamara artu eta an bota zigun zubitik 

ibaiaren erdira. Ura naigabea gurea! Exteban gomarik 

gabe eta Jexux trixte, mikeleteak negozioa kendu 

ziolako. 

Leen esan dedan bezela, mikeleteak etortzen ziran 

udaletxera. Banaka. Beren agintariek ibillaldia 

jartzen zieten. Erri batera irixtean, udalako sekretarioak 

kuaderno batean firma egiten zien. Au justifikante 

izaten zuten. Gure errian Joxe Anjel sekretarioak 

egiten zuen lan ori. Bera ez bazegoen, gure 

79


dendako edozeiñek. Agintariarekin ezagunak giñan 

eta. 

Egun batean eldu zan neri kamara kendu zidan 

mikeletea. Joxe Anjel ez zegoen eta gure amari 

esan zlOn: 

-Gaur onek izenpetuko dit. 

-Nik zuri firmatu? Ez orixe! Ezta pentsatu ere. 

Zuk kendu zidazun nere negozio eder ura. Ea nola 

justifikatzen dezun Itsasondo'n izan zerala. 

Gure ama zanak firmatu zion. Ez nere gogoz. 

Gaizki egin al nuen? Ordutik gaur egunera berrogei 

ta amar urte ondo igaroak dira. Nere jokabideaz 

oraindik ez naiz damutu. Kaskagogor samarra? 

Bear bada, bai. 

Mikeleteak beren gain bazituzten lan geiago ere. 

Garrantzitsuenetako bat, Gipuzkoa'ko Aurrezki 

Kutxako kontuak zuzen erabiltzea. Leengo bezeroak 

ondo zaindu, berriak billatu, aolkuak eman eta 

abar. Igande arratsa danetan ere, beren gogoz, baserririk-baserri 

ibiltzen omen ziran, dirua aurreztu nai 

zuenari "Iagundu" asmoz. Jakiten omen zuten dirua 

nun sartu zan eta nun zegoen. Ontan, enteratu dira 

alako baserrikoak bi txekor saldu zituela, eta an dijoakio 

mikeletea baserrira diru billa. 

-Arratsalde on, Kaxiano. Eranegun bi txekor 

kendu omen dituzu eta emen natorkizu, dirua gure 

Kutxan gorde nai badezu, gure laguntza eskeintzera. 

Oso interes ona emango zaizu. 

-Eskerrik asko, Erramun. Gure etxean, dirua aurreratzeko 

martxa ederra daukagu une ontan. Seme 

zaarrena, iru illabete auetan, gaixorik daukagu Do- 

so

_________ --=--Mikeleteak _______ _ 

nostia'ko ospitalean. Alaba ilbeltzean ezkontzen 

zaigu. Beste semea, berriz, azken bi urte oetan Afrika'n 

daukagu soldadu. Zorrak ordaintzen naiko lan 

izango degu. 

Tertulitxoa egingo zuten. Merienda ere bai, eta 

ala agurtuko ziran. 

Jantzi dotore ura, gerora aldatu egin zuten. Praka 

gorrikoak eta kapa urdiñekoak de galako egunetan 

jazten zituzten. Bear ere bai jantziz aldatu, leengoarekin 

ez bait zegoen ibi1tzerik Gipuzkoa'tik Naparroa'ra, 

ijitoak beren karro, zaldi, zakur, aur, asto 

zaar eta oiek ezin karreatuz. 

Ibai eta errekak zaintzen ere naiko lan izaten zuten. 

Orko arrantzale pilla, lizentzirik gabe kañarekin 

edo eskuz arraiak arrapatzen. Zer esanik ez, 

gauean botatzen zituzten kordelak kontrolatzen. 

Eta eiztariekin? Oek ere ez ziran guztiz zuzenak. 

Zenbat ibi1tzen ote ziran paserik gabe? Jainkoak jakin! 

Orregatik, geroko jantzi berria soldaduen antzekoa 

zuten. Kakizkoa eta txapel gorria. Leengoa baiño 

askoz ariñagoa zan. Bear ere bai, sarritan marathon 

batean ainbat bidean ibili bear izaten bait zuten 

legez kanpoko arrantzale eta eiztarien atzetik. 

Esan degu de galako jantzi ura aldatu egin zutela. 

Baiñan ez zuten betirako baztertu, ez. Jai aundi, 

igande ta fes tetan jazten zuten. 

Nere emaztearen aldetik banuen osaba bat mikelete 

izana. Bere izen abizenak Adrian Azpiazu ziran 

(g. b.). Bidani'n egoten zan mikelete. Errezil' go 

festetan, azaroaren II 'an, San Martin, joaten omen 

81

o rrela zirarLgauza"'k"--____ _ 

ziran mikelete bikotea, ainbat bertsolari, sermolari 

eta indartsu sortu dituen erri ortara. Goizean errira 

eldu orduko, amaiketakoa egiten omen zuten, izar 

bakarreko salda eta arraultz gogortuarekin, ardo 

zaarrarekin bustiz. Garai artan ez omen zan pintxorik 

izaten. Gero, erriko agintari eta txistulariekin, 

meza nagusira. Andik irten eta plazan izaten omen 

zan kontzertua, txistulari edo trikitiak emana. Ernio 

aldetik asten omen zan aize biurria -nunbait ez zan 

izango San Martiñetako udaratxorik- eta ordubatean 

bazkaltzera. Ango oillo salda, garbantzu, odolki, 

aza, okel errea eta abar. Bazkalondoan mus 

saioa egin. Illunabarrean, apari-merienda. Aurretik, 

plazan bueltatxo bat. Dalako apari-merienda ori egiten 

ari zirala, inguratzen omen zitzaien erriko alkate 

jauna, eta onek esan ere bai: 

-Gaueko amarretatik aurrera ikusten dituzuten 

pareja guztiak apartatu. 

-Bai, jauna. Ondo dago. Beteko degu berorrek 

eman digun agindu ori. 

Betetzen al zuten? Ez dakigu. Leku ederrean zebillen 

alkate ura, gaurko gaztediarekin aurpegi 

emanez ibili bear izan balu. Ez zuen gauza zuzenik 

egingo. Ez orixe! 

Gaueko amaikak aldera gure osaba zana eta bere 

laguna Bidaniratzen omen ziran, oiñez, orduko porra 

purua errez. Bertsorik bidean? Auskalo. Ezetzik 

ez genuke esango, egun ederra igaro ondoren etxeratzen 

ziran eta. 

(El Diario Vasco, 1986-X-ll eta 14) 

82

DatO/Tena dijoa 

DA TORRENA DUOA 

Euskaldunak, gerez, apostu edo jokuzaleak gera. 

Apostu bat egitekoan, argi ibilli bear da itzak trukatzekoan 

edo papera izenperatzekoan. Ori ondo ez 

egiñean, arrisku aundia izaten da jokua galtzeko. 

Entzun izan degu pelotari bati buruz -iparraldekoa 

zala uste osoan gaude-, pelota partiduak eratzean 

beti aitzakiren bat ateratzen zuela. Batean esaten 

omen zuen esku edo gerritatik ondo ez zebillela. 

Bestean, pelota aukera berak bear zuela. Urrengoan, 

berriz, bera aurrelaria izanik, bere aurka jokatu bear 

zuen aurrelariak baiño atzelari obeagoa bear zuela. 

Buruz buru jokatu bear bazuen, beti sakean bentaja 

eskatzen omen zuen. "Orrela --egunkarietan esaten 

83

Datorrena dijoa 

igaro eta igandean jokatzera. Guri laguntzen badiguzu, 

eskupeko ederrik izango dezu. Ortarako gure 

esana bete bear dezu. 

-Bai --erantzun omen zuen etxekoandreak-. 

Konforme. Zuen esana erabat beteko det. N aparrak 

apari, oe eta gosari onakjartzeko agindu dit. 

-Etxekoandre, entzun ondo. Naparrari eman 

zaiozu naiko zopa; bañan au, sin falta, oillo lokaren 

saldarekin egiña izan bear duo Gaiñean eman zuk 

derizkiozuna. 

Esandako egunean naparra eldu omen zan ostatura. 

Etxekoandrea agurtu ondoren, onek, goxo-goxo, 

ala esan omen zion: 

-Ongi etorri, Miel. Zuretzat oillo zopa, txuleta 

eta fIana prestatu ditut. Oe gozoa ere bai. Zer derizkiozu? 

Mutilla ados jarri omen zan etxekoandrearekin. 

Apaltzean jan omen zituen bi plater oillo zopa, librako 

txuleta eta fIana. Oeratu omen zan. Etorri dira 

gipuzkoarrak ostatura eta etxekoandreak esan ere 

bai: 

-Dana egiña dago. 

Oek kontentu. Goizean jeiki da naparra eta apostu 

ordurako plazaratzen da. Korredoreek "eun irurogeiri 

gipuzkoarraren alde" oiukatzen omen zuten. 

Asi da apostua eta Miel beti aurretik, berrogei 

edo berrogeitabost metroren aldearekin. "Au nerea 

dek!" pentsatzen omen zuen. 

Ontan, bostgarren kilometroan-edo -zortzira 

omen zan apostua-, Mielen tripak asi omen ziran 

kirrik eta karrak gogor egiñez. Mielek "Datorrena 

85

BEZPERAK 

Orain dala denbora gutxi, izketaldi batean, etxekoandre 

batek au esan zidan: 

-Jexux, El Diario Vasco'n idazteko, nik emango 

dizut gai polit bat: bezperak. Gaurko gazte askok ez 

dituzte ezagutu eta, beren etxeetan komentatu ez 

dietelako, ez dakite elizkizun ori zer zan. 

Gogo ori, eskari ori bete asmoz, makina artu eta 

lanari ekin diot. Gaur egun, gure ustez, parrokietako 

bezperak erabat galduak daude. 

Gure errian, eta ingurukoetan ere bai, aspaldi xamar 

ez dira ospatzen. Monjatxo eta praileek orrelako 

zerbait egingo dute beren komentuetan; baiñan, 

aietatik aparte, iñun ez dira abestu edo errezatzen. 

87

Bezperak 

Bezperak kantatu eta ondoren, bost misterioko 

errosarioa errezatzen zan. Urtean zear izaten ziran 

Maiatzeko Loreak, Jesusen Biotzaren lIla eta bederatziurrenak. 

Denetan zerbait kantatzen zan. Garizuman, 

Guruzpide abestua. Illeko irugarren igandean, 

Jauna agirian jartzen zan eta, elizkizuna bukatzean, 

berarekin apaizak bendizioa ematen zigun. Iñoiz 

prozesioak ere izaten ziran. Eguraldi txarrarekin, 

eliz barruan egiten ziran; eta onarekin, kanpotik. 

Itsasondo 'ko pelotalekuak ezker eta eskubiko paretak 

ditu. Trinketea dirudi. Eskubiko pareta sakristiarena 

da. Gaur estalita badago ere, pareta artan bazan 

letrero bat, oso ondo egiña, eta au jartzen zuen: 

"Se prohibe jugar a la pelota durante los oficios divinos, 

bajo la multa de 2'50 pesetas". Agindu ori 

ondo betetzen zan eta, gure ustez, iñork zerga ori 

ordaindu bearrik ez zuen izan. 

Beste erriei ezer kendu gabe, gure erritik urbil 

dagoen Arama errian, bezperak oso ondo kantatzen 

zituzten. Maixu on bat, Don Joakin Tolosa (g. b.), 

bertako parroko izan zuten eta berak erakutsi zien 

ain ederki abesten. 

(El Diario Vasco, 1986-XI-14) 

89


APEADEROA 

Aurtengo Santu Guztien egunean bete dira, ain 

zuzen, berrogei ta amasei urte, gure erriko, Itsasondo 

'ko, apeadero a inauguratu zala. 

Naiz mutil koskorra izan -bederatzi urte nituen-, 

bere bedeinkapenera joan nintzan, esku batean makillatxoa 

eta beste eskuarekin nere arreba bati besotik 

elduz. 

Goiz erdi aldera, ordua ez naiz gogoratzen, Donostia'tik 

trenean gure errira etorri ziran Red Nacional 

de Ferrocarriles del Norte de España-ko agintariak. 

Gaurko Rer(/e'ri, garai artan, orrela deitzen zitzaion. 

Aipatu ditugun jaun aiek egokiak ziran. Dotoreak 

benetan. Sonbrero eta guzti, alajaiña! 

90

Apeaderoa 

Jose Manuel Sarasola (g. b.), nere ama zanaren 

anaia, genuen orduan gure erriko alkate. Ondorengo 

bi kasu oek berak kontatu oi zizkidan. 

Arama'ko alkateari eskatu omen zion bere firma, 

apeaderoa egiteko Madrill' era zuzendu bear zan instantzian, 

aramatarrek ere bearrezkoa ikusten zutela 

Itsasondo'n apeadero a egitea esanez. Arama'ko alkate 

arek firma ukatu egin omen zion itz oekin: 

-Ez zekiat, ba, nik, Sarasola, konpromiso txarren 

batean sartzeko bide ez ote litzaken neretzat izango 

firma ori botatzea. Nik ez diat nere izenik paperean 

jarriko. 

N aiz jaun arek bere firmarik ez bota apeaderoa 

egiteko eskabideko instantzian, trenaren geltokia 

egin zan. 

Egun batez, Ordizia'ko Kanposantu gamean 

-Kanposantu gaiña deitzen zaio, Ordizia'tik gure 

errira datorren kamiñoak leku artan duelako bere aldaparen 

gaiña-, topo egiten dute Arama'ko alkateak 

eta gure errikoak. Arek gureari au esan omen zion: 

-Sarasola, apeaderoa egin zenuten. 

-Bai, motell. lre firmari esker. 

"To, mikatza dek baiño!" pentsatuko zuen gure 

osabak. 

Gure aitona zana ere, Juan Martin Sarasola, alkatearen 

aita, beraz, apeaderoa egiteko guztiz kontrarioa 

omen zan. Bere arrazoiak ontan oiñarritzen 

omen ziran: 

-Apeaderoa egin ezkero, erbestear asko erriratuko 

zaiguk. Oitura txarrak gure errira ekarriko dizkitek. 

Erretiro txarrak ere ugalduko zaizkiguk. 

91


Eta abar. 

Gaur, kanpotarrak Itsasondoratzeko, ez daukagu 

apeaderoaren bearrik. Ezta ere oitura txarrak erriratu 

eta parranda etengabeak egiteko. Ez orixe! 

Esan degu apeaderoa bedeinkatu eta zabaldu zala. 

Baitare esan degu trenbideko agintari jaunak nola 

egun ortan etorri zitzaizkigun. Aiekin ere erriko 

agintariek ondo bete be arra zeukaten, eta bazkari 

aundi bat, bankete oietakoa, eratu zuten. U daletxeko 

ostatua nere gurasoek erabiltzen zuten eta an izan 

zan dalako bankete ori. Ederki ase omen ziran. Jaun 

aietako batek ala esan omen zuen: 

-¡Vaya comida que nos han dado en lsasondo 

-orduan Itsasondo'ri ala deitzen zitzaion-, con angulas 

y todo! 

Kontentu etxeratuak izan bear zuten. 

Arratsaldez, egun aundi ura ospatzeko, erriko 

plazan, soiñua eta zaagi ardoa jarri zituzten, tragoxkak 

aldiz egin eta jendea dantzatu zedin. Milixio, 

erriko aguazilla, zan ardo-partitzaille. Guk ere geren 

mokotxoa busti genuen. Gure lagun bat, txorta 

zigarroak errez eta tragotxoak egiñez, txorabiatu 

egin zitzaigun. Lotara eraman eta urrengo goizerako 

erabat txuspertu zan. Ala obe. 

Naiz apeadero a eguardi aldera bedeinkatu, egunsentian 

gelditu zan leenengo aldiz trena gure apeaderoan. 

Gure adiskide Joxe Jauregi -lagun artean 

Joxe Kaxeta- eta bere aita (g. b.) izan ziran leen engo 

hiajeroak, trenera gure errian igo ziranak. Legorreta'raiño 

joan omen ziran eta urrengo trenean 

etxeratu. 

92


nuen, baitare, apeaderoa egin zuen kontratista. Garbi 

ez naiz gogoratzen bere abizena; Iturralde edo 

Iturrarte zan. Gure etxean bazkaltzen zuen. Gogoan 

det. 

Apeaderoa eta andenak egiteko materialak, auzo 

-lanean gurdiz karreatzen ziran. Gurdiak, igande eta 

jaietan, erriko plazan egoten ziran. Mutil koskorrak 

geldi ezin egon eta, igande batez, asi giñan gurdiarekin 

plazatik Kaxeta'ra joan eta etorrian. Orduko 

zubiak kurba aundia zeukan. Sartu gera gurdiaren 

kajan Zapatari'ko Antonio, Azubi'ko Luix eta ni. 

Bagoaz Kaxeta aldera egundoko abiadan, eta gurdiaren 

atzekoek indar geiegirekin bultzatzen zutela 

eta gurdiaren pertikakoek ezin errenditu zutela gurdia, 

eta an joan giñan irurok, gurdi eta guzti, zubitik 

beera ibaiko kaxkardiraiño. Urratu batzuk izan genituen. 

Osin igurtziak ere bai. Baiñan, alare, danok 

pozik eta kontentu, oker aundiagorik pasa ez zitzaigunean. 

Egun artako gure jolas eta beajeak an 

bukatu ziran. 

Gaur faktorerik ez daukagu apeaderoan. No rentable 

omen da. Garai batean bi, gero bat aldiz etortzen 

zan garbitzaillea. Trago ederrik egiten zuen, 

nunbait auts asko kendu bearra izaten zuen eta. Zerbait 

orrelako izango zan. 

(El Diario Vasco, 1986-XI-20 eta 21) 

94

KOMEDIANTEAK 

Guk, erriko mutil koskor eta adiñekoek ere bai, 

komedianteak deitzen genien. Ez ala, ordea, Maixune 

'ko Jexusek. Onek titiriteroak deitzen zien eta, 

izatez, ala ziran. Alde aun di a baidago bat edo beste 

izan. Oso lan ezberdiñak dira batzuenak eta besteenak. 

Dana dala, udara partean etortzen ziran. Urtero 

ez, baiñan sarritan bai, urteko aro onetan. Guretzat, 

garai artan, komedianteak ikustea, gaurko Angel 

Cristo bere leoi. artean ikustea bezin pozgarri zan. 

Gaur galduak daude. An edo eme n ikusiko dituzu 

funambulistak, baiñan komedianterik ez. Aurrerapenak 

beste ikuskizun batzuk sortu ditu eta aiena, 

95

___ . ___ --------'O'-r_r--'-'el.a ziran gauzak 

espektakulo ariña zanez, gaurkotasunerako ez zan 

ogibidea sortzeko ainbat. Pena artzen degu galtzea. 

Maitagarri ziran. 

Naparroa edo Araba'tik erriratzen zitzaizkigun, 

Ordizia'tik barren. Euskeraz ez zekiten. Zelatxo'ko 

kurban agertu orduko, laister batean jabetzen giñan 

komedianteak zirala, beren karro gorri, urdin edo 

berdeak nabarmenak ziran eta. Karroan, gaiñean, 

tximinitxo bat izaten zuten. Karro ura zuten beren 

etxe bizitza. 

Plazara eltzen ziran eta galde au egiten zuten: 

-¿Dónde está el ayuntamiento? 

Azkar batean prestatzen giñan erakusteko eta, 

pozik lagunduz, udaletxera eramaten genituen Joxe 

Anjel orduko sekretarioarengana, eta oni guk erregutu 

ere bai, esanez: 

-Joxe Anjel, komedianteak dira eta eman zaiezu 

permisoa komediak egiteko. 

Baietza ematen zien eta gu pozik izaten giñan. 

Udaletxea nun zegoen galde egiten zutenak, ez 

ziran urtero etortzen ziran oietakoak izaten. Bat bazan 

Txiripa izenekoa eta ark ondo zekien Itsasondo'ko 

berri. Maiz xamar etortzen zan eta ezagunak 

giñan. Argi indarra nundik lotu erakusten genion 

-norbaiten kontadoreak korrituko zuen, Txiripa'renak 

ez, ordea-; baiñan onek, Txiripa'k, por si acaso, 

karburuarekin argi egiten zuten farolak berekin 

izaten zituen. Komediante danek bi egunetarako 

baimena eskatzen zuten. Leenengo egunean bandeja 

eskean pasa eta errifarako zenbaki gutxi saldu zutelako 

subasta egiten bazuten, diru gutxi bildu zutela 

96

Komedianteak 

gauza agiria zan eta urrengo goizean anka egiten zuten. 

Txiripa'rekin ez zan orrelakorik gertatzen. Gu 

berarekin ondo portatzen giñan eta bera ere bai gurekin. 

Orrela, bi egunetarako funtzioa seguru izaten 

zan. 

Arratsaldeko zazpirak inguruan, dan borra artu 

eta Beko Kaletik Ermentari etxeraiño, emen buelta, 

gero Zelatxo'raiño eta, aldiz, Goiko PI azara an joaten 

ziran, danborra joz eta "Esta noche, a las diez, 

gran función en la Plaza Mayor" anuntziatuz. Erriko 

aur danak beren atzetik izaten zituzten. Ni ez, 

gauza ez nintzan eta. 

Txiripa, batzutan, bere roulotte -orrela esanda 

dotoreagoa da- ortan jantziz aldatzen zan. Pailazo 

papera egin bear zuenean, izen ori zeukan idatzia 

bere bizkar gaiñean, erabiltzen zuan jantzi parregarriak. 

Gero, trapezioan ere ibiltzen zan, bere bolak 

erakutsiz. Zankoak, egur luze batzuk, jartzen zituen 

bere bi anketan, pauso beldurgarriak emateko. Ez 

zan erortzen. Gu txaloka. Mutil koskorrak, ura ala 

ikusita, ondorengo egunetan, tomate pote utsei pardo 

lasto alanbreak jarri eta, ondo lotu ondoren, an 

ibiltzen ziran tiki-taka, Txiripa imitatzen. Baitare, 

aldiz, Txiripa garai artako Latiñe etxeak zuen lokal 

batean erantzi eta jazten zan. Komediante geiago 

ere etortzen ziran, Tonto Mala Pata eta abar; baiñan 

ez zuten Txiripa'ren maillarik jendea alaitzeko. 

Lagun bat bagenuen komedianteen imitatzaille 

apartekoa. Il zan eta goian bego. Eskola xaarraren 

aurrean an daukagu Karreapea deitzen zaiona. Egurrezko 

iru abe dauzka. Abetik abera jartzen zuen 

97

______ " Orrela ziran gauzak 

lasto pardoaren alanbrea, eta andik txintxilik bi edo 

iru bonbilla, erreta zeudelako argi egiten ez zutenak. 

Bere musua margotzen zuen apretak txuritzeko 

izaten zan pastarekin, betondoak urdindu añillarekin, 

bixera xaar bat jantzi, praka txuriak ere bai, eta 

errekreo garaian komediak egiten zizkigun. Gu petrillean 

exeri eta "Aupa, Karlos!" esanez, txalokatuz 

jarduten giñan. Lagun ura, gaur bizi balitz, zirkero 

oso ona izango zan. 


98


Itsasondo'n, egun ortan kantari ibiltzeko, derrigorrezkoa 

zan akolito izatea. 

Errian badegu etxe bat Kalea izena duena, eta 

bertako Mariak (g. b.) egiña zan mutil koskorrek 

jazten zuten mitra. Dalako mitra ori kartoizkoa zan 

eta paper sedazko koloretakoekin adornatua. 

Paperak bata besteari eransteko, Mariak engrudoa 

erabiltzen zuen -gari-irin eta urarekin egiña-. 

Orduan ez zan ezagutzen gaurko pegamentu edo dalako 

ori. 

Urtean zear Mariak gordetzen zuen txanotxo ori. 

San Nikolas egunean akolitoei ematen zien eta oek, 

egunean zear beren buruan ibili ondoren, illunabarrean, 

berriro Mariari ematen zioten, gorde zezan. 

Txanodunak soloa kantatzen zuen, eta gero taldeak 

erantzun. Sendi euskaldun etxeetan abesten zana 

orrela asten zan: 

Nikolas Santua 

izandu zan maitatua ... 

Erdaldun etxeetan, berriz, orrela: 

San Nicolás coronado 

obispo fue muy honrado ... 

Latiñe'ko Rafaelak, naiz bera euskalduna izan, 

gazteleraz kanta arazitzen zien. 

Etxe batean urte barruan norbait il bazan, Aita 

Gurea errezatzen zan. Pn1tseroa ere -ori zan bea- 

lOO

San Nikolas 

rrezkoena taldearentzat- izaten zuten. Lanak bukatzean, 

diruak partitu eta danak kontentu etxera. 

Don Jazinto Tolosa (g. b.) gure erriko apaiz koajutoreak, 

pentsatu zuen mitrarekin ibiltzen zan akolitoa 

gotzaiz jantzi bear zala, eta egin ere egin zuen. 

Jostun bati ekarri zizkion elizan baztertuta zeuden 

jantziak, eta onek, jostunak, egin zuen obispoaren 

kapa. Tomaseneko Luix zanari egin arazi zion egurrezko 

bakuloa, Don Jazintok pintatu zuen urre koloreko 

purpurinaz, eta erriko ohispotxoa dotore asko 

prestatu zuen urte artarako, eta urrengoetarako ere 

bai. 

Don Jazinto eta bion artean eman genion konponketa 

bat besteari -rimaz naiko pobrea zan-, beretas 

una gorde egin genuen, eta akolitoak an joan 

ziran etxez-etxe, kontentu eta kantari. 

Urte artan, Don Jazintori esan ziotenez, akolitoek 

iñoiz baño limosna geiago bildu omen zuten. 

Diru biltzeko marka guztiak autsi, alajaiñal Apenas 

aserre ziran gure ohispotxoa eta bere lagunak. 

Gaur ez daukagu ez akolito eta ezta ere San Nikolas 

abestirik. San Nikolasek, zerutik, bedeinka 

gaitzala danok. Orixe da berari eskatzen dioguna. 

(El Diario Vasco, 1986-XIl-4) 

101


ITSASONDO, 3; LEGORRET A, 3 

Ez da gaur goizekoa bi erri auek beren artean 

futbolean izaten zuten eztabaida edo kikimakoa. Gu 

aurrak giñala, alkar neurtzen ziran eta, garai artan, 

arbitroari reJeree eta defensari hack deitzen zitzaion. 

Beraz, ortik kontuak atera noiztik sortu zan 

leiaketasun ori. Gerora ere, gure gazte denboran, jokatzen 

zuten. Nola erri bate k eta besteak futbol zelairik 

ez zeukaten, erriko pelotalekuan jokatzen zuten. 

Legorretarrak etortzen ziran gure errira eta guretarrak 

joaten ziran aietara. 

Orain dala berrogei urte inguru, bi taldeek erabaki 

zuten benetako futbol zelai batean jokatu bear zutela, 

eta ados jarri ziran Ordizia'ko Arana futbol ze- 

102

Itsasondo, 3; Legorreta, 3 

laian bakoitzak bereak eta bi erakusteko. Errege 

eguneko arratsaldea izendatu zuten derby artarako. 

An nintzan. Eguraldi laiñotsua eta naiko otza 

zan. Arbitroa Fermin Samaniego (g. b.), ordiziarra, 

neutral bezela, jarri zuten. Jaun onek, bere lan sari 

bezela, futbolista bakoitzari biña pezta kobratu zien. 

Orrela berrogei ta lau pezta poltsikuratu zituen. Jokalari 

bakoitzak, futbolista bakoitzak alegia, amar 

pezta jokuan jarri zituzten. Partidua berdiñean bukatu 

zalako, eta kontentu gañera bi taldeak, bakoitza 

bere diruarekin etxeratu zan, lana gratis et amore 

egin ondoren. 

Legorretarrek Tolosa'tik ekarri zituzten futbolista 

jantziak, eta itsasondotarrek Ordizia 'tik. Arau berezi 

bat bazan partidu ontan. Au da: bi taldeek apretakin 

jokatu bearra zeukaten. Nunbait bildur ziran 

rompe piernas oietakoak izango ote ziran, nola talde 

batean ala bestean. 

Partidu artan jokatu zuen erritar batekin egon gera 

eta, naiz amaikako osoa ez gogoratu, itsasondotar 

amar jokalariren izenak gogoan dauzka. Oek izendatu 

dizkigu: Sotero Calleja, Jose Mari Leunda, Jaxinto 

Mujika, Jesus Ibarguren (g. b.), Patxi Urionabarrenetxea, 

Inaxio Garmendia (Tomaseneko "Sastre"), 

Nikolas Iturrioz, Imanol Iturrioz, Inaxio Garmendia 

("Txirrita"), Inaxio Iturrioz, (Beko Fabrikakoa). 

Gure erritarren masajista Antoñito Arbilla (g. b.) 

izan zan. Orrelakoetan, dalako agua milagrosa ori 

sarritan bear izaten da eta, ur au eramateko, Zapatari 

edaritegiko aurrek utzi zioten beren eskola maletiña, 

103

Antiojuak 

ANTIOJUAK 

Lantxo au idazten ari naizenean, Santa Lutzi 

eguna urbil daukagu. Danok dakigun bezela, neskatxa 

eta martiri onen eguna abenduaren 13' an ospatzen 

degu. Santa au guztiz ezaguna degu, bixtaren 

Zaindari degulako. 

Bestalde, egun ontan, oso entzutetsuak dira bai 

Urretxu eta baitare Zumarraga'ko periak. 

Bi erri oietara salmen tara agertzen ez dan produkto 

edo gauzarik ez da. Nola erri batean ala bestean, 

an izango dituzu salgai abere, barazki, etxe 

-egazti, nekazaritzako tresna eta abar luze bat. Danetatik 

daukazu an, irakurle. Aukera faltarik ez dezu 

izango. 

105

Onela ziran gauzak 

Beti izaten nuen alako gogo berezi bat peri ori 

ikusteko. Ala, orain dala berrogei ta bost urte inguru, 

lagun batekin leenengo aldiz joan nintzan. Ura 

jendetza! An da emen, iñolaz ere, pausorik ezin 

eman zan. 

Ango kinkillero, txarlatan, txutxeri eta milla motetako 

gauza saldu eta erosi bearra! Ez zegoen bultzadaren 

faltarik ango jende artean. Gogozko bidean 

ez omen da aldaparik izaten eta, naiz trikili-trakala 

ibili be arra izan, pozik eta kontentu ibilli giñan ango 

jendearte eta kaleetan. 

Bagoaz bi lagun Piedadeko Kalean beera eta nun 

ikusten degun gizon bat, oiu bizian, altabozik gabe, 

au esanez: 

-¡Anteojos para vista cansada! ¡Venga y pruébe/os! 

¡Que Santa Lucía nos bendiga! 

Inguratu gintzaizkion zer ikusi asmoz. Mai batean 

oial bat jarri eta an zeuzkan berrogei bat antioju 

pare, kristal eta marko ezberdiñekoak, bixtan eta 

saldu asmoz. 

Erosleak urbiltzen zitzaizkion. Probatzen zituzten 

betaurrekoak. 

Ondo ikusten zuten ala ez erabakitzeko, saltzailleak 

ematen zien inprentatutako papertxo bat, izki 

ezberdiñak zeuzkana. Letra batzuk aundiagoak ziran, 

besteak baiño. 

Ontan, erosleak ematen zuen bere konformidadea 

eta tratoa zerratzen zan. Eskatzea libre bait da 

eta ez ematea ere bai. 

Ura ikusita, arriturik gelditu giñan bi lagunok. 

Batak besteari au esan genion: 

-Emen ez dago okulistaren bearrik. 

106

Antiojuak 

Ura ikusi eta andik zerbait denbora igaro ondoren, 

gure erriko Kontzejuko ostatuan musean edo 

kontu kontari ari giñan. Ontan, an dator Periko, 

Udaletxeko sekretarioa; eta, Patxi gure artean zegoela 

ikusirik, au esan zion: 

-Patxi, primeran egokitu zaitut. Firma bat bota 

bear didazu paper ontan. Orrela, aguazillak ez dauka 

zure etxeraiño joaten ibili bearrik. 

-Nik, ordea, Periko, antioju gabe ez det tutik 

ikusten eta ezin nezake paper ori izenpetu. 

- To nereak -lnaxiok esan zion-. Ea oiekin ondo 

moldatzen aizen. 

Patxik probatu zituen Inaxioren antiojuak eta ala 

dio: 

-Koño, koño, motell! Au dek ikustea! 

-Ondo ikusten al dek? 

-Bai, motell. Kasi ire anima ere ikusten diat. 

-Santa Lutzitan erosiak dituk. Kinkillero bati artu 

nizkian. Ustez orduan oiekin ondo ikusten nian, 

baiña gaur ez negok oso konforme. Nik ordaindu 

nuena ematen badidak, iretzako izango dituk. 

-Konforme. 

Antioju tratoa ospatzeko, biek kafea, kopa eta 

purua izan zituzten, alboka bezela. Jakiña, Patxiren 

kontura. Bakoitza kontentu eta pozik joan ziran beren 

etxeetara. 

Arren, lagun zaiguzu 

danoi, Santa Lutzi, 

zure eskuetatik 

ez gaitzazu utzi. 

107


Gure ikusmenari 

zerutikan eutsi, 

argia izan dezagun 

gaur, biar da etzi! 

(El Diario Vasco, 1986-XIl-13) 

108

Zilindroa 

ZILINDROA 

Zilindroa, gu mutil koskorrak giñala, guretzat 

gauza arrigarri bat izaten zan. Txunditurik egoten 

giñan berari begira. Gure erritik igaro bear bazuen 

eta Ordizia aldetik bazetorren, bein Ibas'ko intxaurretara 

eldu ezkero, edo bestela, Legorreta'tik gora 

etortzen bazan, bein Berostegi'ra iritxi ezkero, bereala 

jabetzen giñan tresna astun ura erriratzen ari 

zitzaigula. Ura poza gurea! Dunpa-dunpa, bere otsa 

nabarmena izaten zuen eta, ots ori entzun orduko, 

alkarri albistea pasatzeko, orrela asten giñan, oiu biziz 

"Zilindroa zetorrek! Zilindroa zetorrek!" esanez. 

Zilindroaren aurretik beti, oiñez, eun bat metroko 

aldearekin, kamiñeroa etortzen zan, eskuan ban- 

109

Orrela ziran gauza_k ________ _ 

dera goma zuela. Dalako bandera orrekin kontuz 

edo peligro anuntziatzen zuen. Gaur ainbat kotxe eta 

kamioi errepideetan ez zan izaten. Ala obe. Bestela, 

atasku ederrik izango zan gure kamiñoetan. 

Zergatik zuen zilindroa izena? Ba, bere aurreko 

kurpilla zilindrikoa zuelako. Esate baterako, soroan 

erabiltzen dan arri alperraren berdin-berdiña. Batzuek, 

arri mota oni, erroIloa deitzen diote. Zilindroak, 

befe atzekaldean, bi kurpil aundi izaten zituen. 

Pisu aundia zuen makina onek eta oso geldi 

ibiltzen zan. Befe lana, errepideetan arri balastoa 

bota ondoren, ura zapaltzea izaten zan. 

Gaur egun ere, zilindro edo erderaz apisonadora 

deitzen zaienak ikusten dira, .baiñan gure garaikoetatik 

gaurkoetara aldero aundia dago. Aiek lurrun 

makinak ziran; eta gaurkoek, gasolioarekin mugitzen 

dan motorra izaten dute. Ortik lengoek beregan 

zuten otsa eta gaurkoek ez dutena. 

Errian gelditzen bazan, bere inguruan ez zuen 

mutil koskorren faltarik izango. Elbiak eztira inguratzen 

diran bezela urbiltzen giñan zilindroarengana. 

Ura begiratu bearra eta ura gozamena, alako tresna 

aurrez aurre ikustean! 

Geldialdia egin ondoren abiatzen zanean, mutil 

koskorrak, prozesioan bezela, bere atzetik joaten ziran, 

kilometro bat inguru osatu arte. Ni eramateko 

ere borondatezkoak izaten ziran eta, txandatuz arre 

hurro erabiliz, joan-etorria egiten nuen. Eskerrik asko, 

lagun adiskideok. 

Asfaltu gabeko kamiñoa ere ezagutu nuen. Orduan, 

brea botatzea deitzen zitzaion. Brea au bota 

110

Zilindroa 

---- 

aurretik, errepideak benetako traketsak ziran. Bizikletek, 

beren kurpilletan, naiko pintxazo izaten zuten. 

Zaldi karroek, berriz, kurpillak egurrezkoak izaten 

zituzten, beren bueltan burnizko uztai bat zutela. 

Ura kirriki-karraka otsa, jaunak! 

Dalako brea edo asfaltu ori botatzera etorri ziran 

kamiñeroak, eta oun dakarkiten zorioneko zilindroa. 

Zer geiago bear genuen gure ikusmirarako? Egunak 

pasa zituzten lan ori egiten eta an egoten giñan txoratzen 

zilindroari begira, gaurko mutil koskorrak 

illargira bota bear duten satelite bati begira egongo 

liraken bezela. Ara gauzak nola aldatu diran. 

Zilindroa ez zan bera bakarrik izaten. Berari ondo 

¡otuta kate lodi eta pisuz, karramarro antzeko 

tresna astun bat ekartzen zuen. Tresna onen eginkizuna, 

kamiñoko zoruak ala eskatzen bazuen, bera 

urratzea izaten zan. Bera altxatzea, balasto berria 

botatzeko. Gero, dalako karramarro orren ondoren, 

komedianteek erabiltzen zuten antzeko kaxeta bat 

ekartzen zuen. Kaxeta orrek atea, bi leiotxo eta tximinitxo 

bat edukitzen zituen. Bertan, bai makinistek 

ta bai fogoneroek, berentzat otorduak prestatzen zituzten, 

eta lo ere an egiten zuten. Beti, kaxeta ori 

grisez pintatua izaten zan. Lotarako, bi katre edo 

kamastro edukitzen zituen. Gizon bakoitzarentzat 

berea. Neronek ere gustara asko lo egingo nuen 

etxetxo artan, baiñan sekula ez nintzan sartu. 

Brea ori bota eta andik urte batzuetara, kamiño 

berria egitea erabaId zuten, udaletik asi eta beeko 

fabrika zaarreraiño. Leengo kamiñoa estua gertatzen 

zan eta, bestalde, Oria ibaia zerbait mugitu ezkero, 

111


urak irteten ziran kamiñora, orain gertatzen dan bezela, 

eta gurdi, karro eta kotxeak bertan ezin ibili. 

Guretzat, mutil koskorrentzat, urak kamiñoan ikustea 

nobedade aundi bat izaten zan; baiñan ez ala 

adiñekoentzat, kaltegarri izaten zan eta. 

Kamiño berria egin zuen kontratistaren izena gogoan 

det. Justo Arrutia jauna izan zan, eta Donostia'n 

bizi izaten zan. Larunbatetan, bere alabarekin 

etortzen zan langilleei jornala ordaintzera, eta gure 

os tatuan pagatzen zizkien. Garai artan, larunbatetan 

ere, lan egiten zan. 

Kamiñoko enkargatuak Bixente zuen izena, eta 

kontratistaren anaia zan. Gizon onek, errespetoa 

sartzeko-edo, bibote beltz aundiak zituen, eta beti 

panazko txamarra edo txalekuarekin ibiltzen zan. 

Karretorako kamioi gorri bat zuten, eta txoferrak 

Patxi zuen izena. Irundarra berez. Bai enkargatua 

eta baitare txoperra, apopillo gure ostatuan egoten 


Patxik, guri ikara sartzeko asmoz edo brometan, 

komunista zala esaten zigun. Gu adi-adi egoten giñan 

berak txapela noiz kenduko, bere kopetan adarrik 

bai ote zeukan ikusteko. Garai artan, komunista 

izatea, Luzifer edo Satanasen seme izatea bait zan 

guretzako. 

Kamiñoa egiteko lanak aurreratzen ari ziran, eta 

nun datorren guretzat ain arrigarri zan zilindroa. 

Entretenigarri bezela, zer geiago bear genuen? 

Leen, brea botatzekoan, ibilli zan zilindro bera zan, 

eta zilindristak ere leengo berak. Ezagunak, beraz. 

Zilindroa zortziretan lanean asi bear bazuen, fogo- 

112

Zilindroa 

neroa seiretan asiko zan sua piztu eta ikatza bota 

eta botaz, kalderako ura irakiten jarri arte. 

Fogoneroa ataundarra zan. Txurrutero xamarra 

eta kartetan jokatzeko bizio ikaragarria zuena. Itsasondotar 

bat, egunero, kontrario izaten zuen. Nolaka 

Peru, alako Mari. Biak, gure ostatuan, buruz-buru 

edo mano a mano jarduten ziran, leendabizi punttuan 

eta gero musean, edo bataz besteko. Irixten 

zan erronda egiteko garaia eta biak irteten ziran gure 

tabernatik. Ataundarra igotzen zan zilindroaren 

kaxetara -gure etxe aurreko plazan egoten zan kaxeta 

ori-, eta leiatilla iriki ondoren bertatik oiu egiten 

zion gure erritarrari: 

-1, Itxasondo: gauza baldin baaiz, igo adi onera 

eta eme n probatuko gaituk nor geiago geran. 

-Bai, motell. Etzeukat ire bildurrik. Ataun'en danak 

mikelete eta apaizak omen dituk, eta oen induljentzi, 

bendizio ta konjuroak ekartzen badituk ere, 

ez didak neri irabaziko. Or nauk. 

Ala, egunero, kaxetako karburu kandilla piztu 

eta jokuan aritzen ziran. Kamiñoko lanak bukatzean, 

joan zan zilindroa eta orrela bukatu ziran bi 

jokalarien arteko joku-temak. Guk au esan genuen: 

-Agur, zilindroa! Berriro etorri arte, agur! 

(El Diario Vasco, 1987-11-5 eta 6) 

113


PRASKINIXIO 

Gure etxe ondoan, mugante, Intxaurrondo etxea 

dago. Kontatu izan digute bertan bizi izaten zala 

Praskinixio -Frantzisko Inazio, beraz-, bere emazte 

Manuelarekin ezkonduta. Ondarengorik ez amen 

zuten. 

Dalaka gizon onek sekulako aldarteak izaten 

amen zituen. Batzuetan guztizko elizkoi agertzen 

amen zan, eta urrengaan umaretsu edo bestela astakirten 

uts. 

Nunbait, ikusten danez, aizeak nundik jotzen 

zuen, ala izaten zan bere izaera. 

Tabernatik alai bazetorren, baldin gaua bazan, 

bere kasa beti bezperak kantatuz etxeratzen zan. 

114

Praskinixio 

Nunbait ori zuen bere oitura. Ango "DixÍl Dominus 

Domino meo", "Magnificat" eta gaiñontzekoak kantatu 

bearra noski! Ez pentsa, irakurle, ori egiteko 

edanean pasatzen zanik, ez. 

Lagunartean, bere emaztea benetan maite zuela 

eta egokia zeukala adierazteko, beti bertso berdiña 

kantatzeko prest jartzen zan gure Praskinixio. Ez 

zuen bein bakarrik kan tatua izango, jendeak ere ikasi 

egin zion eta. 

Ara bertso ori: 

Andre jatorra zeukat 

gure Manuela, 

biotz zabalekua, 

gorputzez ederra. 

Olakorik etzegok 

beste bat munduan, 

markesa pranko badek 

itsusiagoa! 

Bertsoaren neurrian ondo zebillen, baiñan puntua 

edo rima zer zan jakin gabe mundu ontatik joana 

izan bear zuen. Ori dek lasaia izatea, ori! 

Orrelako alabantzak egin bere emazteari, eta gero 

astakirtenkeri au egin zuen. Nunbait aizea aldatu 

egin zan. 

Tabernatik etxeratu da gau batez. Bidean zetorrela, 

euri jasa batek bustitzen du goitik beeraiño, mela-mela 

eginda utziz. Sartzen da etxean eta ala dio 

bere emazteari: 

-Gabon, Manuela. Au da euria egin bearra, au! 

115


-Berdin, Praskinixio. Etxean urik ez daukagu 

eta, bustita zauden ezkero, zoaz Errementari 'ko txorrora 

eta ekar zazu errada bat Uf. 

Esan be arra dago, garai artan, gure errian, etxeetan 

urik ez zegoela. Geroz jarria da. Beeko kalean 

dago Intxaurrondo etxe ari. Kale ortan bi iturri zirano 

Bat, Tomasene etxe aurreko Kotxerak -erretako 

etxe bat zan- deitzen zitzaion ondoan zan. Geienean 

agortua egoten zan. Bestea, Errementari aurrean, 

Txorroa deitzen zitzaiona. 

Gure Praskinixio, farola piztu eta joan da ur billa. 

An datar tapa-tapa bere erradakada urarekin. 

Sartzen da etxean eta, ezer esan gabe, iraultzen dio 

bere emazteari, burutik beera, erradakada ura, eta 

ala dio: 

-Orain zerorri ere bustita zaude eta zoaz zeu ur 

billa. 

Ori majaderokeria, ori! Emaztea marmarrean oeratzen 

da. Goizerako senarrari damutasuna sartzen 

zaio eta, oetik jeikitzean, belauniko jarri, "Nere Jesukristo 

Jauna" errezatu eta ala dio bere emazteari: 

-Barka zaidazu, Manuela, bart egin nizun ori 

broma bat besterik ez zan eta. 

Emazteak, irripar goxo bat egiñez, absoluzioa 

eman omen zion. 

Gizonak, ori egin eta tabernan kontatzeko, gibela 

bear duo Bere ustez grazi aundi bat egin zuen. Nun 

ziran aren bezperetako abestiak eta bere emazteari 

buruz kantatzen zuen amarezko bertso ura? Orrelakorik 

ez degu ikusi, eta ala obe. 

(El Diario Vasco, 1987-11-22) 

116

Erreka era ibaietako arrantza 

ERREKA ET A IBAIET AKO ARRANTZA 

Martxoaren 22' an izan zan erreka eta ibaietan 

arrantzu egiteko zabaldu zan baimenaren eguna. Ordurarte, 

dalako veda orrek galerazi egiten bait zuen. 

Kañaberarekin arrantzu egiten duten arrantzaleak, 

egun ortan garaiz irtengo ziran beren etxeetatik 

eta egunsentirako an, erreka eta ibai ertzetan, prest 

egongo ziran, zerbait arrantzu egin asmoz. Ezer 

etxeratuko ote zuten? Gure ustez, ezer askorik ez. 

Mendietako errekak garbiak egon litezke. Ori 

guk ez dakigu, joateko gauza ez gera eta. Baiñan 

ibaiak negargarriak daudela ez dezakegu uko egin. 

Ikusi besterik ez daukagu, gure etxe ondotik igarotzen 

dan Oria ibaia. Orko kirats, zaborra, ur zikin 

117


eta abar luze ori konta eziñezk a adegu. Nazkagarria 

dago benetan. Bestela, galde egin Iñaki Linazasoro 

gure adiskide zintzoari, eta bera guk diogunarekin 

ados egongo dala ziur gaude. 

Ibaiak zikintze onekin, danok gera errudun. Bai 

etxebizitzetakoak eta zer esanik ez lantokietako nagusi 

asko eta asko. Oek dirua egin dute -berentzat 

noski-, baiñan aaztu egin zaie ibaia danona dala. 

Errez botatzen ditugu ur kutsatuak erreka eta ibaietara. 

Orrela jokatuz jarraitzen badegu, ez dago arrairik 

erreka eta ibaietan biziko danik. 

Agintariak, irakurri degunez, neurri bereziak artzekoak 

omen dira -onezkero artuak izango dira 

egunkariek iragarri zutenetik-, ur zikiñak uretara 

bota ez ditzagun; baiñan bildur gera, iñork "ni pekatari" 

ez ote duen aitortuko. Ez ote zaigu gertatuko 

leengo arek, konfesatzera joan da pekatu ariñak aitortu 

eta astunak gorde zituen bezela? Ortan oiñarritzen 

da gure bildurra, bai. 

Garai batean, muti! koskorrak giñala, eta geroxeago 

ere bai, ezagutu genituen, Oria ibaian, bargu, 

aingira, eskalu, loina, kangreju eta txirla ederrik. 

Gaur nun ditugu? Ez dira ikusten -galdu bait ziran-, 

eta itxaropenik ere ez daukagu berriro ikus aal izateko. 

Naiago genduke oker egotea iritzi au ematekoan, 

baiñan ziur gaude ori, zoritxarrez, ala gertatuko 

dala. 

Orain berrogei ta amar urte paseak, Donostia'tik, 

urtero, Camps jauna erriratzen zitzaigun, Fiel Contraste 

eginkizuna betetzera. Lan ori, erriko pisuak, 

eta baitare ardo, olio eta esne ontziak neurrian zuzen 

118

Erreka eta ibaietako arrantza 

zeuden ikustea izaten zuen. Dendari eta baserritarrak 

an biltzen ziran, udaletxean, beren tresnak artutao 

Gure gurasoek, garai artan, udaletxeko ostatua 

erabiltzen zuten. Eltzen zan Camps gure etxera, eta 

gure ama zanari au esaten zion: 

-Póngame, como todos los años, dos puñados de 

garbanzos a cocer. Los necesito para pescar. 

Camps, bazkalondoan, arrantzu tresnak eta garbantzuak 

artu ondoren, mediku etxetik trenaren geltokira 

dijoan zubiaren erdian jarri eta arrantzan asten 

zan. 

Gu, mutil koskorrak, bere ondoan egoten giñan, 

zer arrapatuko zuen ikusi asmoz. Arraiak izutu ez 

zitezen, ixilik egoteko eskatzen zigun. Ondo betetzen 

genuen agindu ori. 

Geuk ere, udaran, eskolako oporketetan, amaika 

eskalu arrapatu izan genuen. Itzaineko baratzan kañaberak 

izaten ziran. Aiek ekarri, lista bat lotu puntan, 

gure anai Teodorok Ordizia'ko Exkalunen antzueloak 

erosten zituen eta pozik arrantzan aritzen 

giñan. Jolasteko era polit bat zan. 

Camps jaunaren arrantzarekin jarraituz, esan 

bear degu, erabiltzen zuen kañaberak, eskutokian, 

txirrika bat zeukala. Andik manejatzen zuen arrantzarako 

aria, luze edo motzago erabilliz. Aldiz, aria 

berrogei metro ingururaiño luzatzen zuen; eta, berari 

ala komeni izan ezkero, txirrikan bilduz, motzago 

erabiltzen zuen. Ala, barguak, pikatu zezaten, tentatu 

egiten zituen garbantzuari eltzeko, eta amuan 

erortzen ziran. Suerte pixka bat izan ezkero, arran- 

119


tzu saskia bete-beterik eramaten zuen Oonostia'runtz. 

Margolari bezela ere, jaun au ezaguna zan. 00nostia'n 

ikusi izan ditugu bere erakusketak. Margolaritzan, 

gaur egun, Camps emakume batek jarraitzen 

du. Bere alaba ote dan uste osoan gaude. 

Orain ogei ta bost urte inguru, azken aldiz, 

Camps jauna Tolosa'ko kasinoan agurtu nuen. Perretxiku 

leiaketa zan. Itsasondo'ko mutil koskor 

aietako bat ni nintzala esan nionean, bereala jabetu 

zan nitzaz eta besarkada bero bat eman zidan. 

Onezkero illa izango da eta Jaunaren pakean atseden 

dezala. 

Hungriarrak ere, komediante bezela, etortzen ziran 

gure errira. Erriko plazan zinea egiten zuten. 

Arrantzan etziran amutsak. Batez ere aingirak arrapatzen 

zituzten. Kañaberarekin lan ori egitea, guretzat 

arrigarri izaten zan. 

Gure erritarren artean ere arrantzale apartekoak 

baziran: Ermentaritarrak, Etxeberritarrak, Eustakio 

zana eta abar luze bat. lñor ez genduke baztertu nai. 

Kañaberarekin ibiltzen baziran ere, geienetan butroi 

edo kordelarekin saiatzen ziran. Illunabarrean bota 

eta egunsentian biltzen zituzten. 

Milixio -ainbat aldiz aipa izan degun Milixiofuera 

de serie omen zan. Ibaira salto egin, murgildu 

eta eskuz arrantza egiten omen zuen, erriko zaarrek 

diotenez. 

Egun batez, Zelatxo'ko etxe parean -gaur botata 

dago etxe ori-, topo egin omen zuen mikelete bikote 

batekin, eta oek au esan omen zioten: 

120

On'e/a ziran gauzak 

- Da gauza bat esan eta pentsatu al ditequean baño 

excelentegoa ta admirablegoa; Jaun bat infinitamente 

poderosoa, sabioa, principioa ta fiña gauza 

guztiena. 

Erantzuera ondo nekien, Ernialde'ko Don Juan 

de Irazusta erretoreak ain ederki euskeratu zuen dotriñatik 

ikasita. 

Txartela artu eta errian degun Kalea izeneko 

etxera joan nintzan. An nere arreba Epifani eta Luix 

bere sen arra bizi ziran (g. b.). Ostatua zeukaten. Ontan, 

an dator Agarre baserriko Luxiano Aranburu. Il 

zan eta Jaunagan pake izan dezala. Kontu kontari ari 

giñala, ala dio Luxianok: 

- Luix, biar Pazkoazkoa egiteko asmotan naiz, 

baiñan txartelik ez daukat. Zillarrezko durorik ederrena 

baiño, naiago nuke txartela eskuetan banu. 

- Luxiano -esan nion-, benetan duro bat ordainduko 

al zenuke txartela? 

- Bai, motel, eta pozik gañera. 

- Tori txartela, Luxiano, eta ekatzu duro ori. 

Luxiano ganadu tratalari zan. Nik ere, egun artan, 

bere pare jokatu nuen. Ura txartelarekin kontentu 

eta ni ere bai, berak eman zidan duroarekin. Gero, 

etxeratzean, gurasoetatik erretolika ederra entzun 

nuen, baiñan duroa etzan auntzaren gauerdiko eztula 

eta ... 

Andik urteetara, igande batez, Lazkao 'ko Aita 

Agapito, beneditarra, meza ematera gure errira etorri 

zitzaigun. Sermoian, Jesusek izan zuen tentaldiari 

buruz itzegin zigun. Aita Agapito, naparra zanez 

napar izketa erabiliz, au esanez mintzatu zan: 

124

Pazkoazkoa egiteko txartela 

- Tentaldia ona da. Garaitzen jakin bear du, Ofdea. 

Tentaldia izan ez duenak baiño, tentaldia izan 

eta garaitzen jakin duenak, milla bider meritu geiago 

dauka. 

Orduan jabetu nintzan, txartela saltzearekin, tentaldian 

erori nintzala. Geroz, Aita Agapito zanarekin, 

bein eta berriro sermoi ura komentatu izan 

nuen. Zeruan izango da eta lagundu dezaigula danoi. 

(El Diario Vasco, 1987 -IV -11) 

125

__ . ___ . _____ Orrela.-=-z'--ir.:c.a:.c.n..

Erramu eguna 

bere azalean jabearen izena edo beste zerbait ezaugarri 

egiten zitzaion, norberak berea ezagutu izan 

aal zezan. 

Guk ezagutu ez bagenuen ere -zaarrei entzunda 

dakigu-, gure erriko elizaren barruan jartzen omen 

zituzten garai batean erramuak, bedeinkatzeko. Aldiz, 

alakoxe adar aundi eta traketsak izaten omen ziran, 

elizako paretan kokaturik, kalbarioak errezatzeko 

izaten ziran lauki edo koadroak tapatzeraiñokoak. 

Ori orrela eginda elizako paretak ondatu egiten 

zirala-eta, eliz atarian jartzen asi ziran. Ain zuzen, 

errian Pendize deitzen diogun lekuan. 

Erramu bedeinkatuarekin gurutzetxoak egiten zirano 

Santa Kruz egunean, kredoa errezatuz, Kandelario 

egunean bedeinkatutako kandela piztu eta aren 

tantoak botatzen zitzaizkien gurutze oiei. Gero, gurutzeak, 

etxeko atalburu, ganbarako leioan, ikulluko 

zutabe nagusian, soroetan, baratzetan eta abar jartzen 

ziran, tximistak kalterik egin ez zezan. Ori 

orrela izanik, ekaitza, turmoia eta tximista sortzen 

zanean, sukaldeko suari erramu adartxo bat botatzen 

zitzaion, eta Santa Barbarari errezatu ere bai, kaIterik 

izan ez zedin. Gaur, penagarri bada ere, fedezko 

oitura on ori naiko galdua ote dagoen ustean gaude. 

Egiten dutenak izango dira eta jaso bitzate gure Zürionak. 

Urteak dira ondorengo au gure errian gertatu zala. 

Eliz kanpotik prozesioa egiñez, apaizak bedeinkatu 

zituen Pendizean zeuden erramuak. Elizaratu 

ziran eta, mezak jarraitu zuen bitartean, mutil koskor 

batzuek -deabruak eraginda edo- an bota zituz- 

127

Leen bai eta gaur ez 

LEEN BAI ETA GAUR EZ 

Gaur egun degun bizitzaren martxak, ogibide asko 

eta asko porrot egitera eraman dizkigu. Traste 

zaarrak, kamioi edo kotxeak ez izanik, iñork ez ditugu 

konpontzen. Oek ere naiko baztertzen ditugu. 

Txatarretara bota eta an izaten dute beren azkeneko 

iñork aprobetxatu ezin ori. Danok gauza berriak 

erostera jotzen degu eta tresna konpontzea erabat 

utzia daukagu. Leen, egunero erabiltzen genuen 

gauza bat matxuratzen bazan, konpondu egiten genuen; 

edo, bestela, ganbarara jaso, gaur edo biarko 

baliogarri izango zan uste osoan. Orain ez degu 

orrelakorik egiten. Ez duela balio,? Leenbaileen gure 

begi bixtatik kendu eta kito. 

129

Leen bai eta gaur ez 

egin nion lanarekin zer moduz zebillen eta erantzun 

au eman zidan: 

-Oso gaizki. Beerakada aundia egin duo Jendeak, 

tresna zaarrak utzi eta berriak erosten ditu. 

Euritakoak konpontzen zituztenak ere galdu zirano 

Kaja batean ekartzen zituzten beren tresnak, 

guardasol ziri edo barilla batzuk eta, kajaren atzekaldean, 

ojalata zati aundi xamar bat, eltze eta kazuelen 

ipurdiak konpontzeko. Gaur, guardasol, eltze 

eta kazuelarik ez du iñork konpondu nai. Berriak 

erosten ditugu. 

Etxeetara etortzen zitzaizkigun traperoek ere 

agur egin ziguten. Gaur, gure etxeetan, ez daukagu 

aientzat ezer salgai. Balio ez duten gauzak zakarretara 

botatzen ditugu. Traperoek, txatarrarekin, guda 

ondorengo urte aiek oso onak izan zituzten, batez 

ere kobre eta burnia erosiz. Gaur, txatarra mailla 

aun dietan erosten da, eta etxeetan biltzen saiatzeak 

ez du ogibiderik ematen. 

Kinkilleroak ere ibi1tzen ziran baserriz-baserri, 

beren ari, jostorratz, orratz, ispillu txiki, lapitz, tinta 

eta abar sa1tzen. Lantegi ontan, Juanito bat ezagutu 

genuen. Zapatari, gure erriko ostatuan, sarritan izan 

oi zan. Bizi ote da? Bizi bada ere, orain lantegi ortan 

ez du ogibiderik izango. 

Ara nundik eta nola etorri zaigun lantxo au idazteko 

gaia: leen bai eta orain ez. 

(El Diario Vasco, 1987-IV-17) 

131

Letani, errogatiha eta kon;uroak 

Letaniak. Gure errian Urkia baIlara daukagu, eta 

bertan ermitatxo bat dago, Gurutze Santuari eskeiñia. 

Urtero, maiatzaren 2'an -fe sta bezpera Urkia'n-, 

letaniak abesten ziran erriko elizatik ermitara 

bitartean. Bein badijoaz akolitoa zillar kolorezko 

gurutzea eskuetan zuela eta apaiza rokete txuriarekin 

eta estola lepotik beera jarrita. Beren atzetik 

erritarrak omen zijoazten. Apaiz jauna liburutik letaniak 

kantatu eta erriak erantzun. Orrela omen zan 

prozesio edo dalako zer ura: 

Apaizak: 

-Sancte Michael! 

Erriak: 

-Ora pro nobis! 

Apaizak: 

-Sancle Gabriel! 

Erriak: 


Ontan, Abade-iturri edo Oiaola tartean, irtetzen 

da alako aize zurrunbillo gogor hat, apaizaren liburuko 

orri guztiak naasten dira eta apaizak, larri artan, 

au esan omen zuen: 

-Sancle Dana-dala! 

Erriak: 


Erriko zaarretatik jaso degu kasu au. Egia? Gezurra? 

Jainkoak jakin. Guk ezin baieztatu, ez giñan 

an eta. 

Errogatibak. Oek ere izaten dira, euria edo eguzkitea 

eskatuz. Bakoitzak berea be ti gogoan izaten 

duo Aurten ere, dagoenekoz, asiak dira lurra erabat 

133

Onela ziran gauzak 

legortu dala esanez. lfU edo lau eguneko egoaizea 

izan degu eta danok, beroaren beroz, ia itoan gaude. 

Errogatibak bear ote dira goiko iturri oiek irikitzeko? 

Gurekin asmatuko duen Jainkoa ez da motela 

izango. Ez orixe! 

Goierriko erri batean gertatu omen zan ondorengo 

au. Errogatibak ez dakigu euria ala eguzkia eskatzeko 

ziran. Erritarren artean abogadu baten 

emaztea omen zijoan, eta onek ez eta bai'k indarra 

izan zezatela eskatzen omen zuen. Ortik bere senarrak 

ogibidea bait zeukan. Bakoitzak, leen eta orain 

ere bai, arre bere astoari egiten dio. Au mundua edo 

mundutarrak! 

Konjuroak. Gaur naiko galduak badaude ere 

-izango dira egiten dituzten erriak-, konjuroak egiten 

ziran ikulluetako ganaduak osasuntsu izan zitezen 

eta lurra emankor izan zedin. Errezu oen ordaintza 

bezela, apaiz jaunari zerbait opari ematen 

zitzaion. 

Urte batean, erriko apaiz jaunak, gaixo xamar 

edo zerbait zaartu zalako, konjuroak eliz ataritik 

egin omen zituen. Andik aldi batera, topo egiten du 

Zugaitzpe baserriko nagusiarekin eta ala dio erretoreak: 

-Patxi, aurten elbarri xamar nabil eta konjuroak 

eliz ataritik egin nituen. 

-Ba, don Nemexio, guk ere oillasko parea mandioko 

atetik bidali genuen, "Zoazte erretore etxera!" 

esanez. 

(El Diario Vasco, 1987-VI-S) 

134

San Antonio 

SAN ANTONIO 

Gaur, ekainaren 13'an, ospatzen degu Padua'ko 

San Antonioren egun berezia. Naiz berez Lisboa'ko 

semea izan, Padua'koa deitzen diogu, bere azken arnasa 

emen eman zuelako. Bere bizitzaren liburua 

irakurriz, ikusten degu 1195' garren urtean jaio eta 

1231 'ean il zala. Beraz, gazterik il zaQ, ogei ta amasei 

urterekin. 

Egiten dituen mirariez oso ezaguna degu. Apartekoa 

omen da mutillari andregaia billatzen eta oni, 

neskatxari, berak bear duen aukerako ezkongaia arkitzen. 

Laguntzaille ikusgarria omen da galdutako 

gauzak berriro eskuratzeko argia ematen, eta orrela 

beste kas u askotan. 

135


Euskaldunok benetan maite degu San Antonio 

eta, ori dala-ta, gure aurrekoek egiñik, an daukagu 

eliz eder bat, Bizkai 'ko Urkiola gaiñean. Gaurko 

egunez jendetza aundia bildu oi da Urkiola gaiñean, 

batzuk eskariak zuzentzera eta besteak eskerrak 

ematera joanak. Aurten ere joango dira eta osasuna 

izan dezatela, datorren urtean ere mendi gaillur artan 

biltzeko. Euskal Erriko elizetan ikusten dira berari 

egindako aldareak; eta, ori ez bada, bai beintzat 

ikusiko dezute bere iruditxo bat, an edo eme n jarria. 

Esan degu ezkongaia aurkitzeko apartekoa dala 

eta ara kasu bat. Neskatxa batek nobioa nai omen 

zuen eta egin dio bederatziurrena Aita San AntoniorÍo 

Iritxi da San Antonioren eguna eta neskatxak senargairik 

ez. Berotzen da neskatxa, jartzen da amorru 

bizian eta etxeko balkoitik beera botatzen du San 

Antonioren lauki edo koadroa, "Zoaz aizea artzera!" 

esanez. 

Ontan, kalean zijoan gazte bat jotzen du buru 

gaiñean, eta aserre bizian an dijoa mutilla neskatxaren 

etxera, kuadroa eskuetan duela, marmarra batean, 

neskatxari kontu artzera, egin zuen astakeriarengatik. 

Neskatxak mutilla artzen du goxo-goxo, 

eramaten du bere sukaldera, kontatzen dio kasua, 

eskeintzen dio kafetxo bat eta asten dira kontu kontari. 

Mutilla ere andregairik gabe omen zegoen eta, 

andik eta ara, bien arteko ezkontza sortu omen zan. 

Ara San Antoniok nolako miraria egin zuen. 

Urkiola'n, San Antonio egun batez, bi gizon, ordurarte 

alkar ezezagunak, guztiz adiskide egiten dira. 

Erabakitzen dute alkarrekin bazkaltzea, eta egin 

136

San Antonio 

ere egiten dute. Naiko kontua alkarrekin esan ondoren, 

agurtzen dira urrengo urterarte, "Suerte ona 

izan!" esanez. Urrengo urtean biak topo egiten dute 

eta asten dira alkarren gorabeerak kontatzen. Alkarrizketa 

orrela izan omen zan: 

-Ba, Iñaxio, San Antoniori eskerrak ematera etorri 

naiz. Gure beiekin oso suerte txarra izaten nuen. 

Bei danak bue/tatu egiten zitzaizkidan. Santuari eskaria 

egin nion eta geroztik gure ikulluan bada txekor 

ederrik. Oso kontentu nago. 

-Guk, berriz, ez degu orrelako zorionik izan. 

Alaba zaarrena, aurten zortzi urte, etxera ezkondu 

zitzaidan. Arek, bere senarrak eta guk, guraso zaarrek, 

aurtxoak nai eta ez dute konsegitzen. Bitartean, 

alaba gazteena, ezkongaia, aurdun gelditu zaigu. 

Nunbait, San Antoniok nere eskaria ez zuen ondo 

jaso. Berriro eskean etorri natzaio. 

Ondorengo kasu au errian bertan neroni gertatua 

da. Igande arratsalde batez, nere ama zanarekin, bere 

adiskide amonatxo bat bixitatzera baserri batera 

joan giñan. Baserriko txerritegian an zegoen txerrama 

bi txerrikumerekin, ondoan San Antonioren irudia 

zeukala. Alboan kandela bat piztuta zeukan. Ala 

esan zigun amonatxo arek: 

-Bi txerrikumerengatik ez du merezi txerritegian 

kontu artzen egoterik. Dana San Antonioren eskuetan 

utzi det eta berak bedeinka ditzala. 

Ez dakit zer erresultadu eman zuen, baiñan amona 

aren fedea benetan txalogarria zan. 


137

San Luis 

Gure errian, kongregazioko eguna illaren bigarren 

igandean ospatzen zan. Goiz mezan -udaran 

zazpiretan eta neguan zazpiterdietan-, jaunartzea 

izaten zan eta arratsaldez, bezperetan, elizkizun bat. 

Kongregazioaren juntakoek, ezaugarri bezela, zinta 

txuria izaten zuten San Luisen medallarekin; eta 

besteek, medallarekin, zinta urdiña. 

Ekainean, San Luisen eguna tarteko zala, bederatziurren 

bat egiten zitzaion illunabarrean. Bere 

eguna aste egunez bazan, urrengo igandean ospatzen 

zan elizkizun berezi batekin. 

Urte guztian, San Luisen irudia, gure elizako eskubi 

aldeko ormak zeukan nitxoan egoten zan. Bederatziurrenerako, 

irudi ori nitxotik jetxi, apaindu 

bat eman eta andetan jartzen zan. Ala, egunero, bederatzi 

egunez, elizkizuna egiten zan. 

Bederatziurrenean abesten zan kanta onela zan: 

Koruak: 

Milixioren soloa: 

Gazteak umil zugana gatoz, 

Gonzagatar Luis Santua, 

zure antzekoak izan gaitezen 

arren iguzu eskua. 

Zure pekatu guztiak ziran 

bi utsegite ariñak, 

eta oriekgaitik egin dituzu 

minduraz negar samiñak. 

139


Eta nik berriz baditut ere 

aundi ta asko egiñak, 

biotz gogorrez miñik ez dute 

nere begi ta mingaiñak. (Bis) 

Koruak berriro: 

Gazteak umil ... 

Gauza batek arritzen gaitu eta, naiz azterketak 

egin, ez degu gauza garbirik jakin aal izan. Begira: 

bederatziurrena euskera utsean izanik, egun batean 

bai eta bestean ez, gaztelerazko kanta au abesten 

zala: 

Koruak: 

Milixioren soloa: 

Koruak berriro: 

Pide a Dios que yo te imite, 

santo joven Luis Gonzaga. 

Dos que tú llamabas culpas, 

que fueron, ay!, tan amargas 

que mientras duró tu vida 

no cesaste de llorarlas. 

y yo mis culpas no lloro 

siendo tan graves y tantas. 

Pide a Dios ... 

Bederatziurrenaren egun berezi on lfIxten zanean, 

goizean jaunartzearekin eta arratsaldez bez- 

140

San Luis 

peretan bukatzen ziran San Luisi egiten zitzaizkion 

gorespenak. Erriz kanpoko sermolaria ekartzen zan. 

Jaun onek, tartean latiñezko itzak sartuz, bein eta 

berriro aipatuko zituen santu aundi onen kristautasuna, 

garbitasuna, umildadea, maitasuna eta abar 

luze bat. Itzaldia bukatzean, artu San Luisen estandartea, 

bere irudia ere bai andetan, eta an joaten giñan 

zimitorio txikitik irten eta pelotalekutik barren 

prozesioan, eta zimitorio nagusitik berriro elizara. 

Galdu ziran fedezko oitura on aiek. Berriro elduko 

ote dira? Ala balitz, zer zoriona! 

Alaitasuna gazteen artean izan zedin, zerbait festa 

ere egiten zan egun ortan. Danak ezin zerrendatu, 

luze joango litzaiguke eta. Gaztedia luzaro San Luisek 

gorde dezala eskatuz, auxen diogu gure partetik: 

amen! 


141

Piragua 

Ugolde batek, bein, eraman zuen nunbait Orio'raiño, 

eta geroz ez da izan txalupa aren aztarrenik. 

Txalupa ura izan zan guk leendabizi ezagutu genuen 

ur gaiñean ibi1tzeko tresna. 

Itzaiene deitzen zaion etxean, bertako se me Jon 

zanak, lantokiko orduz kanpo, erritarrak apaintzeko, 

bizartegi edo pelukeri bat zeukan. Sarritan, kontu 

kontari, an biltzen ziran bere lagunak. Egun batez, 

lau lag unen artean, piragua bat egitea erabaki zuten. 

Azionista oek ziran: Andoni Sarasola, Joxe Jauregi 

-guretzat Joxe Kaxeta-, Itzaiene'ko Jon Garmendia 

(g. b.) eta gure anai Teodoro Lete. 

Joxe Kaxeta'k Donostia'n zurgintzan lan egiten 

zuen. Bere gain artu zuen piragua egitea, eta egin 

ere egin zuen. Piragua orrek zurezko listoiekin egiña 

zuen armazoia, eta gain eta azpi olana zeukan, gaztelerazko 

lona. Joxek bukatu zuen bere lana eta larunbat 

illunabar batean, Transportes Zeppeliñ'ekin 

Itsasondo'runtz an biali zuen bere arte lan ura. Piragua 

gure ostatuan Zeppeliñek utzi zuelarik, bazuen 

nork begiratua eta ikusmiratu bearra. 1934-1935 urtea 

izango zan. Ez da gaur goizeko kontua. 

Piragua txuriz pintatu zuten. Izena jartzeko naiko 

buruauste erabili zuten. Begira: lau sozio ziralarik, 

bakoitzaren abizenetik bi edo iru letra artu eta orrela 

atera zan izena: Sagarjale. Sarasola'tik, Sa artu; 

Garmendia'tik, gar; Jauregi'tik, ja; eta Lete'tik, le. 

Garai artan, euskal nazionalismoa puri-purian zegoen 

eta azkenik Aberri edo Euzkadi izena jarri zioten. 

Ziur ez gaude, baiñan bietako bat jarri ziotela 

zin egingo genuke. 

143


Piragua ura ureratu zuten, eta ura zan ikuskizuna, 

ura! Aldiko bi lagun ibiltzeko lekua zeukan. Zubi 

azpitik Errota'ra joan-etorria nork azkarrago egin 

neurtzen ziran. Guretzat, leiaketa ura ikustea, gaurko 

Cambridge eta Oxford' en arteko estropada ikustea 

bezin interesgarri zan. 

Neronek ere bertan ibili nai izaten nuen; baiñan, 

elbarri nengoelako, etzidaten uzten. Piragua ura 

iñoiz irauli egiten bait zan, eta nik igeri jakin ez. 

Negar eta arrantza pranko egin nuen nere gogo ura 

be te naian, baiñan dana alperrik izan zan. 

Ibarre'ko Ximon (g. b.) piragua artan zuti-zutik 

ibiltzen zan. Bi ankak erreumarekin naiko baldatuak 

zeuzkan, baiñan jaun arek igeri oso ondo zekien eta 

nik batere ez. Esanak esan, neri ori huruan etzitzaidan 

sartzen, eta ortik izaten ziran nere lantu eta negar 

aiek. 

Gerrate garaia etorri zan eta Naparroa'tik etorri 

ziran mutillen eskuetan izan zuen azkena piragua 

arek. Bertan ibiltzeko danak prest, baiñan konpontzeko 

iñork etzion esku bat bota izan. Ara alako ilusioz 

egindako piragua arek zer bukaera izan zuen. 

(El Diario Vasco, 1987-VII-9) 

144

Bazterrik hazter 

BAZTERRIK BAZTER 

Eskolumeak giñala, urtaro au etortzeko adi adi 

egoten giñan, oporketak garai ontan izaten ziran eta. 

Orain ere ala izaten dira. 

Gure maixua, arabarra, euskeraz itz bakar batzuk 

zekizkiena, Don Marcos Pérez de Mendiguren genuen. 

Ondoren kontatuko ditugun gertakizun oek, 

gutxi gorabeera orain berrogei ta amabost urte ingurukoak 

dira. Maixu jaunaren semea gurekin eskolan 

ibiltzen zan eta, udaldean sartzean, urtero galdera au 

zuzentzen genion: 

-Jexux, barkazioak noiz dizkiagu? 

-Etzekiat, aitak ezer ez dit esaten eta. Jakin bezin 

laster esango dizuet. 

145


Ala, uztailleko egun batean, Don Markosek au 

esaten zigun: 

-Mañana. por la tarde, tenéis los exámenes y los 

premios. 

Ura poza gurea! 

Eskolaratzen giñan, esandako egun ortan, aal zan 

garbi eta txukunena apainduta, nola soin ala jantziz. 

Etortzen zitzaizkigun erretore jauna, alkate jauna, 

iru edo lau guraso, eta esamiña egiten ziguten. Talde 

onek Junta Local de la Escuela zuen bere izena. Azterketak 

egiten zizkiguten eta danok, gutxienez, 

aprohau nota izaten genuen. Orduan ez zegoen gaur 

bezelako errekuperaziorik egin bearrik, eta guretzat 

obe. 

Esandako jaun oek eskola uzten zuten, eta Don 

Markosek, Galletas Olihet ojalatazko kaja kubiko 

bat iriki ondoren, bertatik, banean-banean, galletak 

partitzen zizkigun. Lau edo bostna eman ondoren, 

galletak sobratzen baziran, bi galleta eskuetan artu 

eta orrela mintzatzen zan: 

-Au, ama. Au, aita. 

Orrela esan nai zuen bat amarentzat zala eta bestea 

aitarentzat. Eskerrak eman, Don Markos agurtu 

eta bakoitza bere etxera joaten giñan. 

Ain gogozko harkazioak irixten ziran eta orduan 

beti etxe zuloan sartuta ezin egon, eta bazterrik bazter 

asten giñan. Deabrukeria pranko izaten zan. 

Goiz partetik etxe inguruan ibiliko giñan. Amari 

enkarguak egin, sutarako egurrak etxeratu, senide 

txikiagoak zaindu eta abar. Baiñan, arratsaldez, nork 

gu errenditu? 

146

Bazterrik haz ter 

-------_. 

Neska ta mutil adin berdintsukoek taldeak osatuz, 

Kontzejuko etxe azpian biltzen giñan. Etxe azpi 

ontan, makalak deitzen genien zugaitz eder eta mardulik 

bazan garai artan. Gerora, gogoan daukagu, 

Oñati 'ko zurgin lantoki batera saldu ziran, otorduetan 

maian erabiltzen diran zurezko txotx oiek egiteko. 

Erderazko palillos de dientes oietakoak, alegia. 

Aipatu degun etxe azpi ortan, beraz, izaten zan gure 

juntaizioa. 

Mutillek, apain egoteko balio etzuten prakak 

jantzi, xaarrak alegia, Iixta edo lasto pardoaren alabrearekin 

lotu eta igeri egiten zuten. Garai artan, 

nornaik ez baizuen izaten taparrabos oietakorik. 

Jantzi mota au "odol urdiñezkoentzat" izaten zan, 

eta gure artean etzegoen hUo de papá deitzen zaien 

oietako bakar bat ere. 

Gogoan degu, egun batean, mutil koskor batek 

esan ziguna: 

-Aitak esan zidak igeri ez egiteko, urak meetu 

egiten duela eta. Urak gorputzeko aragiak jan egiten 

omen dizkik eta. 

Beste batek, berriz, bere aitaren sententzi au 

agertu zigun: 

-Aitak esan zidak, igeri ikasi arte ez didala igeri 

egiten utziko. 

Leendabizikoari paso emango diogu, baiñan bigarren 

au nola jaten da? 

Ibaian preskatu ondoren, tomate poteak betetzen 

zituzten mutillek Oria ibaiko kangrejuekin, eta 

Kontzejuko etxe azpira ekarri. Gaur, irakurle, sar 

zaitez ontara eta ez dezu kangrejurik ikusi eta arra- 

147


patuko. Danak galdu ziran. Ur ortan sartzen bazera, 

sida baiño gaitz gogorragoa arrapatzeko arriskua 

daukazu eta kontuz ibili. 

Neskatx matxardak ere baziran taldeetan. Oek, 

neskatxek, sagarrak arrapatzen zituzten eta beren 

taldera ekarri. Estimazio ederra izaten zuen Kanposene 

baserriko sagastian zegoen amairugarren sagarrondo 

arek. Ixkimixki sagarra deitzen genion. Oso 

gusto onekoa zan. 

Dalako Kontzejuko etze azpi ortan, ekonomikak 

egiten genituen, ibai ertzeko ondar busti eta arriarekin 

baliatuz. Ura zan lanposteri lana, ura! U baten 

forma zuten su egiteko tresna aiek. lru orma eta aurreko 

aldetik batere ez. Gaiñean, parrilla bezela, arbelezko 

tirak jartzen zitzaizkien. 

Gero, sua piztu, eta aurretik ekarritako Beiti 'ko 

iturriko uretan kangrejuak egosi eta jan egiten genituen. 

Sagarrekin ere berdintsu. Parrillean jarri, ke 

artean belztu bat eman eta jan. Alare, dijestioa egiteko, 

ez zan bikarbonatoren bearrik izaten. 

Gure ama zanaren aita, gure aitona beraz, Juan 

Martin Sarasola Goitia (g. b.), gizon ona eta oso zugaitz 

zalea zan. Dotoreago izateagatik-edo, abuelo 

ere deitzen genion. Mutil eta neska koskorrak, bidean 

berarekin topo egitean, "Ave María Purísima" 

esaten genion, eta paxientxi bana ematen zizkigun. 

Egun batez, geren koziñamentu oiek egiten ari 

giñan eta, zotzak ezeak zeudelako-edo, nunbait ke 

asko sortu zan eta gure aitona jabetu. An dator guregana 

suak arturik. Bereak eta bi esan zizkigun. 

Kearekin zugaitzak iganu egingo zirala eta, suak 

148

Bazterrik hazter 

itzali ondoren, andik anka azkar batean egin bearrean 

gertatu giñan. 

Biaramona etorri zan eta koziñamentuak egiteko 

gu berriro prest. Ontan, ala dio Kaxeta'ko Pepitok: 

-Guk etxean bazeukagu sonbrilla txuria, eta ura 

ekarriko diat keari eusteko. 

Ekarri zuen dalako sonbrilla ori. Sua piztu ere 

bai; eta aizeak nora jo, kea ere aruntza joaten zan. 

Pepito jira eta buclta an ibilli zan beren son brillarekin, 

keari ezin eutsirik. Txuria ekarri bazuen ere, 

etxera ondo belztua eraman zuen. Gau artan, dalefuerteak 

izango zituen noski. 

Aienak ere erretzen genituen. Kaña. Bamhú edo 

Zig-Zag zigarro paperean bildu eta zigarro itxura 

artzen zuten. Txortak erretzen geroxeago asi giñan. 

Ni neu ere ez nintzan santua, ez. Deabrukeriak 

gogozkoak nituen, baiñan egiteko gauza ez. Erakutsi 

zigutenez, pekatu egiteko, intentzioa naikoa omen 

da eta orrela, nik ere pekatari nintzala aitortzen det. 

Gero, illunabarrean, apillaketan edo pote jokuan 

saio bat egin eta lotaratzen giñan. 

Gaurko aurrak, ordukoetatik, oso desberdin jolasten 

dira. Futbola, futbitoa, telebista eta abar maite 

dituzte. Orrela ez dira hazterrik hazte,. ibiltzen. 

Ara gauzak nola aldatu diran. 

(El Diario Vasco, 1987-VIl-21 eta 28) 

149


SANINAZIO 

Liburu Santuek diotenez -orrelatsuko itzak erabiliz 

asten zuten garai bateko sermoilariek beren jardunaldia 

santu baten bizitza kontatzekoan-, Loiola'ko 

Inazio Deuna 1491 'garren urtean jaio eta 

1556'garren urtean Erroma'n il zan. Beraz, bere 

eriotza eldu zitzaionean, irurogei ta bost urte zeuzkan. 

Ez degu esango gazterik il zanik, baiñan ezta 

ere zaartua il zala. Ikus, bestela, gaur egun zenbat 

pertsona irixten diran adin ortara. 

Bere gaztearoan biurri xamarra izan bazan ere, 

gerora, erabat damuturik, Jesukristoren serbitzari 

leial biurtu zan. Bere morroi, alegia. Jesusen Lagundía 

berak sortua da, eta baitare Gogo-jardun edo 

150

San Inazio 

Ejerzizioak. Gipuzkoa eta Bizkai'ko Zaindari bera 

degu. Bere azken arnasa uztaillaren 31 'an eman 

zuen. Orrela, aurten 431 urte bete dira. 

Loiola'ko Ejerzizioetan iñoiz izan gabeak gera, 

baiñan bertan izandakoei entzun izan diegu ango 

sermoiek ezurretaraiño bildurra sartzen zutela. Sermolaria, 

kulpitutik, asten omen zan zeru, purgatorio, 

inpernuko su, loikeri, lapurreta, alkar maitasunik 

eza, diru goseaz eta abar luze batez mintzatzen. Entzule 

danak, ixiltasun aundiz, bakoitzak bere barruko 

utsegiteak arreta eta gogoz aztertuz egoten omen 

ziran. An ez zegoen bromarik. Danak estu eta larri. 

Ala kontatu izan digute an izandakoek, eta egia dala 

benetan sinisten degu. 

Aste bete osoan irauten omen zuten Gogo-jardunek. 

Bein Loiola 'ko santutegian sartu ezkero, aste 

guztian danak mutu, itzegitea debekatua zegoelako. 

Alkarri egun onak emateko ere ez omen zan eskubiderik 

izaten. Danak ixilik. 

Janlekuko maiak bi lagunentzakoak izaten omen 

ziran. Beti lagun berdiñarekin maian eseri bear. Jan 

eta beti mutu, sermoian entzun zutena pcntsatu cta 

pentsatuz. 

Aitona batek, bein eta berriro, ondorengo kas u 

au kontatzen zuen. Goiz parteko sermoian penitentzia 

nola egin esan omen zien sermolariak. Adibidez, 

zigarro gutxiago errez, otorduetan ardo gutxiago 

edanez, belauniko amabost misterioko errosarioa 

errezatuz eta abar. Joan omen ziran bazkaltzera eta, 

besteetan, ardo botilla, bi lagunentzat, erdiraiño betea 

egoten omen zan eta egun artan goraiño betea 

151

m ___ Orreja 

:iran gauzak 

omen zegoen. Ontan, bere maiko lagun naparrak 

orrela esan omen zion: 

-Edantzu, edantzu. Au jartzen dute gu proatzeagatik. 

Biak garai artan gazteak izan eta botilla ¡limpio! 

utzi omen zuten. Zertara joan ziran Ejerzizioetara? 

Ori sekula ez zigun aitortu. 

Beste kas u au gure osaba zan batek (g. b.) kontatzen 

zuen. Ekain illa omen zan. Mutil gazteentzako 

Gogo-jardunak Loiola'n. Leenengo egunean, 

naiko eguraldi eúritsua. Bigarrenean, laiñoak zerbait 

meetu ondoren, eguzkia poliki berotzen asi omen 

zan. lrugarrenean, eguzki eder eta be roa goizean 

goizetik. Orrela mintzatu omen zitzaion sasoiko mutil 

bat: 

-Anima salbatzea ona izango da, baiñan penagarria 

litzake datorren neguan gure ikulluko beiak goseak 

iltzea, eta ni banoa belarrak ebaki eta ontzera. 

Aio! 

Danak ez ziran, ordea, naparra eta bere beiekin 

bakarrik pentsatzen zuten oietakoak izaten. Ejerzizioei 

probetxu ederrik ateratzen zietenak ere izaten 

ziran. Ala bear ere. 

San Inazioren himno edo martxa ez dakigu nork 

idatzia dan musika eta letraz. Nola bat ala bestea, 

gure iritziz, ederrak dira. Abestiaren azken itzetan 

ala dio: 

Gau ta egun 

guk, guztiok, pakea dezagun, 

beti gau eta egun. 

152

San Inazio 

Orduan ere pakea eskatzen zuten, eta gaur ere ori 

nai degu. San Inaziok ekar dezaigula ain bearrezko 

degun pake ori. 

(El Diario Vasco, 1987-VIlI-I) 

153

SERMOIAK 

Ezagutu genuen garai bat, jai aundi bat ospatzen 

zalako edo erriko festak ziralako, kanpo erritik sermolaria 

ekartzen zana. Orrela, Meza Nagusiek ospe 

aundiago izaten zuten. 

Lan au idazten ari geran egunean, San Bartolome 

eguna degu eta Goierriko erri batean gertatua burura 

datorkigu. 

Begira: dalako erri ortan, diogun santu ori daukate 

erriko Zaindari. Festa bezperan, asi dira erretore 

jauna, sakristaua eta se rora santuaren irudiari garbitasun 

eta txukunketak egiten. Irudia, zurezkoa, 

naiko zaartua zegoelako, pipiak erabat jota omen zegoen; 

eta, apainketak egiten ari zirala, irudiaren le- 

154

Sermoiak 

poa austen da eta santua, eskuetan, lepomotz gelditzen 

zaie. Zer egin? Ala dio sakristauak: 

-Santuaren irudirik gabe ezin ospatuko degu San 

Bartolomeren eguna eta biar goizean neroni jantziko 

naiz San Bartolomez; eta leengoaren itxura artzeko, 

aurpegia eztiz igortziko didazute. Onen berri iñork 

ez dezala jakin. Eginkizun au bajo secreto de confesión 

izango da. Irurak ados jarri omen ziran. 

San Bartolome goizean, eguraldi beroarekin, 

Meza Nagusia baiño ordu erdi bat leenago, jartzen 

da sakristaua, tente!, aldare nagusiko San Bartolomeren 

nitxoan. Eltzen da sermoiko garaia eta . ala 

dio izlariak: 

-Aldareko apaiz agurgarriak, erriko agintari leial 

eta zintzoak, nere biotz barruko kristau maite-maiteok: 

gaur egun berezi bat dezute erri ontan. Milan'go 

Katedralean daukaten irudian, garbi ikusten 

da San Bartolome, bizirik zegoela, nola larrutu zuten. 

Nun santu aundiagorik? 

Bitartean, sakristauari, bere aurpegira, urbiltzen 

zaio erle, liztor, elbi eta eltxo multzo bat, eta an dago 

aien eztenkadak eta zulatuak ezin aguantaturik. 

Jarraian ala dio sermolariak: 

-Bizirik larrutu bazuten ere, bera gaur ikusita, 

esan liteke bizi-bizirik daukagula aldare santu orretan. 

Begiratu bere aurpegiari. Begiratu bere gorputzari. 

Itzegiteko prest dagoela dirudi. 

Ontan, bero-bero eginda, ala dio sakristauak: 

-Mugitu bakarrik ez. Itzegin ere egingo det. Nere 

aurpegian dabiltzan bitxo oekin ez dago egoterik 

eta ni banoa. Berorrek ere orixe egingo luke! 

155


Salto egin aldaretik eta, bere kapa gorria tarrasean 

zuela, an joan omen zan sakristira. Amonak, 

arriturik, sermolaria berdin, ala omen zioten: 

-¡Milagro! ¡Milagro! 

Apenas sakristaurentzat milagrorik izan zan. 

Zortzi egun luze etxetik irten gabe igaro omen zituen, 

aurpegia ezin sendaturik. Aiek festak, aiek! 

Ondorengo kasu onek ere sermoiarekin zer ikusia 

du eta kontatzera gatozkizu, irakurle. San Migeletan 

erriko festak zituztela eta erriko erretore jaunak 

zuzentzen dio karta bere adiskide bati, sermoia 

egiteko etor zedin. Onela omen zion eskutitzak: 

"Amarretan meza nagusia izango dek. Etor adi sermoia 

egitera. Dokumentuak ekartzea ez adi aaztu". 

Dokumentu itzarekin esan nai zion muserako kartak 

ekartzeko. 

An dator sermolaria, baiñan berandu. Nunbait 

orduarekin naastu egin zan. 

Sartzen da elizan eta mezetako Gloria abes ten 

ari omen ziran. Joaten da sakristira, jazten du roketea 

eta an dijoa pulpitora. Bere kopetako izerdia 

kentzeko, asten da mukizapia ateratzen eta, onekin 

batera, deskuidoz, an dijoaz kartak meza entzuleen 

artera. Ontan, ala dio: 

-1, mutiko: zer karta dek ori? 

Mutikoak: 

-Bateko urrea. 

Beste bateri: 

- Ta ori zer dek? 

Beste mutikoak: 

-Zazpiko ezpata. 

156

Sermoiak 

-Ai, kristau maiteok! Garbi ikusten da zuen aur 

oei kartetan obetoago erakusten diozutela, dotriña 

santuko amar agindu, artikulu fedekoak eta abar 

baiño. Dotriña, dotriña bear degu, eta kartarik ez! 

Estuasun artatik orrela libratu omen zan sermolaria. 


157

Milixio eta dirua 

Azterketa egin det eta, gaurkoz, oetxek datozkit 

nere burura. 

1936' garrengo guda txar ura eldu zanean, Aurrezki 

Kutxa eta Bankuek gaztelerazko bloqueo de 

cuentas dalako ori egin zuten. 

Bazuen bere arrazoia. Onegatik edo orregatik, 

Franco'ren gogozkoak ez ziranak multatuak izan zirano 

Askok uste zuten, tonto papera edo bizkarrari 

eragin da libre izango zirala, zerga edo multa ori ordaindu 

gabe. Au ez gertatzearren izan zan diogun 

bloqueo de cuentas ori. 

Gaurko gazte askok ez dute jakingo au zer zan 

eta garbi esan dezagun. Aurrezki Kutxa edo Bankuetatik 

ez zeukazun dirurik eskuratzerik, Franco'ren 

aldekoa ez baziñan. Multa ez ordainduan, 

Aurrezki Kutxa edo Bankutik kobratzen zizuten, 

zuk zeukazun dirutik kenduz. 

Milixio adicto al Glorioso Movimiento zan. 

Egun batez, etxean zerbait diru bear eta joan omen 

zan orduko Villafranca de Oria'ko Aurrezki Kutxa 

Probintzialera, milla erreal etxeratu asmoz. Bere aurretik 

gizonezko bat omen zegoen eta onek dirua 

sartu Aurrezki Kutxan. Eldu zaio Milixiori bere 

txanda. Berak gazteleraz kontatzen zuen eta ala jarriko 

degu. 

-Dame mil reales. 

-No le puedo dar. Las cuentas están bloqueadas. 

-¿Para recibir no y para dar sí? Si de lo que ha 

metido ése no me das, a la salida te espero. 

Ori esatean, azkar batean eman omen zion. Berak 

ala kontatzen zuen. 

159

Orrela liran gauzak 

Gerra asi eta bereala, kobrezko txanponak izkutatu 

edo urritzen asi ziran. Leen ere esanda gaude 

Milixio gure parrokiko sakristaua zala. Jendeak, limosna 

edo errespontsoetan, txanponak botatzen zituen, 

eta Milixiori bururatzen zaio ortik negozioa 

egin zitekeala. Berak txanponak jaso eta apaizari paperezko 

dirutan bere balioa emano Apaizak onartzen 

dio tratu ori. Milixio pozik. Bazekien, ondo ala ere 

jakin, tabernariak gaizki ibiltzen zirala baso erdi bat 

ardo kobratzeko, kanbiorik ez zegoelako. Guda asi 

zanean, baso erdi ardo orrek zakur aundi bat balio 

zuen; amar xentimo, beraz. Zoaz gaur! 

Garai artako Villafranca de Oria'ko edaritegi batera 

joaten da eta tratua egiten du bertako nagusiarekin: 

Milixiok kobrezko txanponetan larogei ta amar 

xentimo eraman eta pezta bat kobratu. Ara euneko 

amar irabazteko bidea nola egin zuen. 

Peztako diruak papertxo batzuk ziran. Estaduak 

egiñak noski. Baso erdiak ordaintzeko, korreotako 

selluak ere ezagutu genituen. Bereala narrasten ziran, 

eskuz-esku erabilliz eta ardo tanto bat edo beste 

erortzen zitzaielarik. Ura kuxidadea, ura! 

(El Diario Vasco, 1987-X-3) 

160

Eiztari kontuak 

EIZT ARI KONTUAK 

Dagoenekoz asiak dira an eta emengo eiztariak, 

uso paseko garaia gaiñean degula pentsatuz. Nunbait 

gogoan dute esaerak diona: "San Calixto, paloma 

he visto". Santu onen eguna urriaren 14'ean ospatzen 

da. Suerte on bat izan zazute eta gogoz ekarri, 

nork janaren faltarik ez dezute izango eta. Gezur 

bat edo beste ere bildur gabe bota. Oituak gaude 

entzuten. Gaiñera, aspaldi entzun genuen egi utsa 

gauza urria gelditzen dala. Egia. 

Ondoren goazen gure errian gertatutako eiz kontu 

batzuk kontatzera. Bazan Altzaga'n gazte bat, Jose 

Castañeda izen abizenak zituena. Errezola baserrian 

bizi izaten zan, eta bere lagunak Errezola' ko 

161


Pinpiña deitzen genion. Ezizen onegatik ez zan aserratzen 

eta, gaiñera, par gozo tan artzen zuen deizio 

ori. Berak eta guk lantoki berdiñean lan egiten genuen: 

arbel fabrikan. 

Udazkeneko goiz eder batez, badijoa, bagoneta 

arbel zaborrarekin bete ondoren, terraplenaruntz, an 

ustu asmoz. Ikusten ditu zeru aldean usoak, pla-pla 

-pla dijoazela. Ontan, bururatzen zaio -berak lasai 

asko kontatzen zuen- zauritu papera egin bear zuela, 

eta salto egiten du iru-Iau metroko pare taren gaiñetik 

Petraneko baratzako babarrunparda tartera. 

Min artu zuela eta asten da, orru bizian "¡Auxilio! 

¡Auxilio!" esanez, laguntza eskean. Bitartean, Gure 

Txoko'ko Enrike berari begira. Inguratzen zaie Nikolas 

enkargatua eta Enrikek oni: 

-Neronek ikusi det erortzen. Bizirik milagroz 

atera da. 

Eramaten dute Errezola' ko Panpiña Jose Larruzea 

erriko sendagille jaunarengana, eta onek, azterketa 

egin ondoren, ala dio: 

-Tiene una fuerte contusión en las costillas. Tal 

vez, con unos días de cama se recupere. Veremos. 

Ondo-ondo bendatu eta etxeratzeko agintzen dio, 

oean egoteko esanez. Pastilla batzuk ere ematen dizkio, 

miña kentzeko, bi orduz bein bat artzeko aginduz. 

Arratsaldez, gure Jose Castañeda Altzagarate 

'ko parapetoan, usoak noiz etorriko zai. Istripuko 

testiguak zer tratu egin ote zuen Pinpiñarekin? Jainkoak 

jakin. Guk ez. 

Beste kasu au gerra aurretik gertatu zan. Orain 

berrogei ta amairu urte inguru. Ez da gaur goizekoa. 

162

Eiztari kontuak 

Orduan Erriko Etxeko ostatuan bizi giñan. An dator 

gazte bat -bere deiturak gorde egingo ditugu-, gerritik 

zintzilik bi uso dituela, goiza Altzagarate 'ko 

parapetoan igaro ondoren. Usoak pozez erakutsiz, 

ala dio: 

-Gaur lau tirotatik bi uso bota dizkiat. Potxolo- 

-potxoloak zeudek, gaiñera. 

-Ago ixilik, motel, gaur, Altzagarate'n, tiro baten 

otsik ere ez dek izan eta. Orrela, ik nola bota? 

Begira: gaiñera, uso oen zaurietako odolak oso legortuak 

zeudek. Ik eiz au zillarrezko perdigoiekin 

egin dek. 

Gaztea, aserre papera egiñez, etxera joan zan. 

Geroz jakin zan zillarrezko perdigoiekin boteak izan 

zirala. Erosiak, alegia. Saltzaillea ere ez bait zegoen 

ixilik egoteko. 

Au ere gerra aurrekoa dezu, irakurle. Neguko 

egun batean, elur lapatxa egin zuen eta eiztariak, 

naiz debekatuta egon, asten dira, tinpi! eta tanpa!, 

birigarro, xoxo eta beste txori mota guziak botatzen. 

Ontan, Izarre'ko Juanitori (g. b.) okurritzen 

zaio bere anaiaren soldaduzkako kaki jantzia jantzi, 

txapela gorria jarri eta mikelete papera egitea. Asten 

da eiztarien atzetik, "¡Alto!" eta "¡Alto!" esanez. 

Eiztariak korrika eta Juanito ere bai atzetik. Korritu 

omen zituzten Ioia-txiki, Ermintza, Urkia eta abar. 

Zer gozamena mikeleteak eta zer larridura eiztariék! 

Maratoi baterako entrenamentu ederra uraxe. 


163

TENPORAK 

Irailla 16. Asteazkena. Goizean garaiz jeiki naiz. 

Oean bero egiten du. Egura1di zaztala benetan. Goizeroko 

garbitasunak eta txukunketak egin ondoren, 

etxean dedan begiratoki (mirador) ortan jarri naiz. 

Bera daukat autatua irakurri eta idatziz eguna igarotzeko. 

Bertako leiotik Oria ibaiari begiratu bat 

eman diot. Urez erabat urri dago. 

Dakarren pitiña ustel usaia boteaz dakar. Gaiñera, 

berdea eta goroldio bezelako mordoskak berekin 

ditu. Txori bat ere ez det ikusten. Nunbait, preskura 

billa, baso aldera joko zuten. Ez dira tontoak. Ibaiaren 

beste aldean, zugaitz altu eta ederrak daude. Beroaren 

beroz eta euriaren urritasunez, beren ostoak 

164

Tenporak 

urre kolorea artzen ari dira. Osto bat edo beste, txinbili 

txanbala, ibai ertzera erortzen ikusi ditut. Beren 

bizitza bukatu zaie. Eguzkia, nagi eta txuriska -nunbait 

udazkena gaiñean-, agertzen asi da. Amaikak 

inguruan irakurtzeari utzi eta etxearen beste aldera 

joan naiz. Eguzkiak gogor jotzen du begiratoki ontan 

eta bildur naiz nere buru txuri onen azpian dauden 

muiñak urtuko ote dizkidan. Orixe izan da motiboa 

etxe atariko itzalaren billa joateko. Portaleko 

aulkia atera eta bertan eseri naiz. Ducados bat piztu 

eta, bere kea txupatuz, gustora nago. Garai bateko 

arrobi zulotik, udararo bezela, preskura datorkit. 

Gustora artzen det preskura ori, beraren billa irten 

naiz eta. Ontan, an dator gure auzoko amonatxo bat 

eta: 

-Egun on, Jexux. Bero. 

-Berdin. Aundiagoa gero. 

-Ez al da luzaro izango. Orain euria komeni zaigu 

bazterrak preskatzeko. Egin dezala gogoz, gu eta 

lurrak ase arte. 

-Neronek ere orixe nai nuke, bai: euria. 

-Tenporak gaur asi eta larunbatean bukatzen di-o 

ra. Orduan jakingo degu, ondorengo iru illabeteetan 

zer aize klase nagusi izango degun. Nortetik gosea, 

ego aizetik asea. Gogoan artu esaerak diona: "Ifar 

urtea, gose urtea". 

-Baiñan, baiñan, etxekoandre: zeuk sinisten al 

dezu tenporetan? 

-Sinetsiko ez det, ba? Begira, Jexux: ni neska 

koskorra nintzala, gure aitona zanak, tenporetako 

azken egunean, gaueko amabietan, azaoa, gari lasto 

165

ala, sutzen zuen gure etxeko goiko zelaian. Suak 

nortera jo ezkero, otza, jela eta gosea. Ego aizetik, 

berriz, euria eta onekin osas una eta zer jana. Alde 

ederra dago, arbiak ateratzeko, jela ala egun epela 

izan. Geiago esango dizut. Murumendi'ko Dama 

bere aitzuloan geratzen bada, dudik ez izan: ¡bueno! 

Txindokiratzen bada, txarra! Dama onek asko daki. 

Alkar agurtu ondoren, etxeratu naiz. Maiaren 

gaiñean daukatan Don Mariano Castillo y Ocsiero'ren 

Calendario Zara¡;ozano'ri begiratu bat eman 

diot. Tenporak, nere adiskide dan etxekoandreak 

dion egunetan dira. Zer eguraldi izango degun ere 

esaten duo Jaun onen esanarekin ez naiz fio. Dagoenekoz, 

1988'ko egutegiak egiñak izango ditu; eta, 

urte be te aurretik, nola jakin zer eguraldi datorkigun? 

Bizi danak ikusiko du eta kito. 

Lan onek argia ikusterako, tenporak igaroak 

izango dira. Aize bat geratu edo bestea geratu, guk 

orain euria eskatzen degu. Neurriz izan dedilla. 

Bestela, gereak eta bi ikusteko gaude. 


166

San Martin 

SANMARTIN 

Udazkeneko egun zoragarri batean ari gera au 

idazten. Eguraldi eguzkitsua daukagu. Egoaize goxoak 

gure etxeko ate eta leioak pil-pil jotzen ditu. 

Zugaitzetako ostoak urreztatu dira eta beren erorreran 

agurka ari zaizkigu. Udaberrian berriak ikusteko 

osasuna izan dezagula. Intxaurrak ere eldu dira eta 

plisti-plasta lurrera datozkigu. Aukera ederra aurrentzat, 

bildu eta kliskean jokatzeko; baiñan gaurko 

mutil eta neska koskorrek ez dakite joku au zer dan. 

Gutxiago, berriz, lau intxaurrekin txurro bat osatzen 

danik. 

Eldu zaigu San Martingo udalditxoa. Pozgarri 

da. Azaroaren 11 'an San Martin Gotzai eta Aitor- 

167


Iearen egun aundia ospatzen da. Erri asko dira santu 

au beren Zaindari dutenak. Oietako bat Arama, gure 

erritik urbil dagoena. Konta ditzagun erri ontako 

gertakizun batzuk. 

Urteak dira ondorengo au gertatu zala. Itsasondo'ko 

mutil eta neskatxek antzerkia egin bear zutela-eta, 

Don Jazinto zana, apaiza, ari da Tomaxene'ko 

Luix arotzarekin (g. b.) agertokia prestatzen. 

Don Jazintok -berak kontatu zigun- somatzen du 

Arama'n Rikardo Intxausti, Alegi'ko Txintxarri 

txistularia, kalejira jotzen ari zala, eta ala dio bere 

lagun zurgiñari: 

-Luix, Arama'n kalejira jotzen ari dira. 

-Bai; entzuten det. Orko kaleak bereala korrituko 

dituzte. 

Luixek bazituen bertsolari salida oietakoak. Oso 

ondo erantzun zion, Arama oso erri txikia bait da. 

Arama'n, San Martin bezperan, illunabarrean, 

Bezperak kantatzeko oitura dute. Erri guztiak abesten 

ditu. Zenbat urtetan, Mendizabal baserriko nagusiak, 

Joxe Galarraga'k, jo ote du elizako armonioa? 

Lan dana utsaren trukean, gaiñera. Badu meritua! 

Organista bezela urrezko eztaiak bete zituenean, 

omenaldia egin zitzaion. An giñan. 

Dalako Bezpera oiek bukatzen diranean, urtero, 

Erriko Etxean, gaztain erreak jateko oitura dute. Dana 

gratis el amare izaten da. Gure errian bizi dan 

bat -ez da emenjaioa- Arama'rajoan zan. Bezperetara 

ez; gaztain jatera bai. Biaramonean berarekin 

topo egin nuen. Atzeko leiotik zirt! eta zart! ari zan. 

Ura aize bota bearra, ura! Ontan, ala esan nion: 

168

San Martin 

-Zer, compañero: tripetatik ondo ez al zabiltza? 

-Tripetatik diozu? Atzo Arama'n sekulako gaztain 

errejana egin det eta estomau guztia leer zorian 

daukat. Bart ez det lo aundirik egin. 

Orixe zana ere Arama'n ezagutu nuen. Bere iHoba 

Joxe Mari Aranalde apaizarekin, garai artako 

erretorearekin, erri polit ontan bizi izaten zan. Biekin 

oso lagun egin nintzan. Eldu ziran 1959' garrengo 

San Martiñak eta, erria alaitzeko, Joxe Agirre eta 

Txomin Garmendia bertsolariak ekarri zituzten. PI azako 

saioak egin zituzten eta Orixerengana joan giñan. 

Zerbait gaixorik, oean, zegoen. Buruz erabat 

argia arkitzen zan eta bi bertsolari gazteei bertso 

batzuk kantatzeko eskatu zien. Bai oek ondo bete 

ere eskatu ziena. Pozik eta eskerrak emanez gelditu 

zan gure euskaldun argi ta jakintsu ura. 

Petrak, apaizaren arrebak, kafe eta kopa bana 

eman zizkigun, eta ala irten giñan apaiz etxetik. 

Beste batean ea kontatzen ditugun Don Inozentzio 

Arama'ko Piñu Abadea'ren gertakizunak. 

Aurten ere San Martin eguna gaiñean degu eta, 

aramatarrak, festak ondo igaro. 


169

Xexilio 

kintoa, ain zuzen. Satisfazio aundiz, Primo de Rivera'ren 

diktadura garaian ere bai, la marsellesa jotzen 

zuen, bera errepublikanoa zala esanez. 

Emen, gerra aurretik, La Voz de Guipúzcoa 

egunkaria erosten zuen. Egun batez, Latiñe'ko tabernan, 

irakurri du periodiko ori eta, mai gañean 

utzi ondoren, etxeratzen da. Egin zuan azioaz jabetzen 

da Fermiña, tabernako etxekoandre xaarra, Xexiliorekin 

politikan ados ez zegoena; eta sukaldeko 

su tenazak artu eta oekin sutara bota omen zuen periodikoa, 

inpernuko gaitzez kutsatua zegoela marmarrean 

esanez. Diotenez, Fermiñak ebanjelioak 

atera omen zituen Xexilio f:onhertitu zedin. 

Fiakaizkeriak eraginda, apopillo bezela, gure 

erriko zenbat sendi ez ote zituen pasa? Gerra aurrekoak, 

buruz, dozena inguru ortxe kontatzen ditugu. 

Iñun ez zan konforme izaten. Famili batekoak eta 

bestekoak, bere ustez, beti berarekin aprobetxatu 

egiten ziran. Gu, Xexilioren iritzi orrekin ez gaude 

ados. Sendi jatorretatik igaro izan zan, baiñan ala ta 

guztiz ere beti berak arrazoi. Berez saltakiña izan 

eta, txoriak zugaitzetik zugaitzera ibiltzen diran bezela, 

bere baul edo maletarekin -an gordetzen zituen 

bere ondasun guztiak- etxez etxe ibili oi zan. 

Gerra etorri zanean, erritik alde egin bearra izan 

zuen. Guda bukatzean, ondo gogoan daukagu, itzuli 

zan Itsasondo'ra. San Pedro iIIunabarra zan eta Joxe 

Anjel Izuzkiza zanaren (g. b.) etxera etorri zan, ain 

zuzen. Joxe Anjel gure etxeko leenengo bizitzan bizi 

izaten zan eta antxe agurtu genuen Xexilio. Oso 

argal zegoen, baiñan osasunez ondo eta bizi. Leengo 

171


lantokian bertan lana eman zitzaion, eta berriro an 

eta emen apopillo asi zan. 

Errazionamentu garaia zan eta Xexilio sendi batean 

apopillo artu zuten, berak janaria ekartzeko baldintzarekin. 

Emen ere -berak kontatzen zigun- bereak 

eta bi arma tu zituen. Ara: bazkaria prestatzeko, 

etxekoandreari, goizean, babarrun gorri errazioa utzi 

omen zion, kikaran olioa zala eta bi baratzuri alerekin. 

Eguardia eldu zanean, etxeratu eta asten da bazka1tzen. 

Zer izango eta egoskarian baratzuri ale bakarra 

agertu. Ala kontatzen zigun: 

-Etxekoandreak, nere eltzetik olioa arrapatzean, 

jabetu gabe, baratzuri alea ere atera egin dik eta ortik 

erori dek bere lapurretan. ¡Que le mantenga su 

madre! 

Andik eta ara egin zituen etxe artako Patri Filioak. 

Egia ote zan kontatzen zuena? Jainkoak jakin. 

Azkena apopillo bizi zan etxean, kontentu eta 

pozik zala esaten zigun. Guk ere poz artzen genuen, 

be in asentatu zala pentsatuz. Etxe ontan gaixotu eta 

Tolosa'ko Miserikordira eraman zuten. An il zan. 

J aunagan atseden dezala. 

Gizontxo onen gaztaroko kas u edo kontu geiago 

ere badakizkigu eta konta ditzagun. 

San Pedrotan, Larraitz'ko erromerira, bere rekintoarekin 

joaten omen zan. Pago adarraren gaiñean 

exeri -gaur ainbat pago ¡zango zan- eta andik pandango, 

arin-arin eta kalejirak jotzen aritzen omen 

zan. Jendea kontentu eta bera ere bai. Ez zan gaur 

ainbat konjunto eta orkestina izango. 

172

Xexilio 

Gabonetan, errian eskean ibili ondoren, Zaldibia'ra 

joaten omen ziran, ango gauerdiko Oillar 

Meza entzutera. Gure erritik Txindoki'peko errira 

pausoak daude, baiñan alare kontentu. Zer ote da 

gaztea izatea! 

Gogoan degu, atzo gertatu balitz bezela, Urtezar 

gau batez gure tabeman egin zan juerga. Villafranca 

de Oria'ko -orduan ala deitzen zitzaion gaurko 

Ordizia'ri- Andresek txurreri bat zeukan bere 

errian. Aste egunetan gure errian lan egiten zuen, 

eta igande eta jaietan bere errian txurroak saldu. 

Xexilio eta bere lagunek enkargatu zizkioten txurroak 

gau artarako. Ala, gaueko amar t'erdietako 

trenean sartu, berekin peri-saskia zutela, eta an joan 

ziran txurro billa Xexilio eta bere lagun Zapatariko 

Joxelontxo (g. b.). Baita naiko txurro ekarri ere. 

Naiz gau otza izan, oiñez etorri ziran. Kotxe eta taxisekin 

ez zegoen gaurko aukerarik. Eldu ziran gure 

etxera eta, txurroei berotu bat eman ondoren, ura 

txokolate eta txurro jan bearra! Jendeak hasta-lepo 

egin zuen. 

Beste urte batean, astearte iñauteriz, Xexilio 

txantxo jazten da eta Tolosa'runtz jotzen duo Pake 

onik ez, ba, ango xexenekin jolastu arte, eta sartzen 

da xexen artera bere guardasolarekin. Xexenaren 

aurr¡an jarri eta asten da guardasola itxi eta irekiz 

xexena tentatzen. Ontan, adardunak jotzen du eta 

an dijoa gure Cordobés zilupurdika. Traza txarrekoa 

gelditu omen zan eta bere lagunek Erbiya ostatura 

eraman omen zuten. Don Kijote berak ere, aizezko 

errotekin guda egin zuenean, itxura obea 

173


omen zeukan, Xexiliok adarkadak artu zituenean 

baiño. Aste bete inguru Tolosa'n igaro eta erriratu 

zanean, lantokiko ofizinara joan, emen bereak eta 

bi entzun eta berriro lanean asi omen zan. 

Orain ogei t'amabost urte inguru, gutxi gora-beera, 

Gabon batzuetan au gertatu zan. Lantokiko bere 

lagunek esaten diote Xexiliori Gabon Loteria ekartzea 

bidtilzko litzakela, baiñan berak ez zeukatela 

dirurik erosketa ori egiteko. Xexiliok: 

-Nere baulean orrenbeste izango dek. 

Ekartzen du loteria eta txartel ponpoxoak egin 

ere bai Ordiziako inprentan, bere izen eta guzi. Madril' 

go Doña Manolitak ainbat fama artu zuen urte 

artan. Loteriko talonarioa bere bonbatxoetako atzeko 

poltsikuan erabiltzen zuen, eskaparate bat balitz 

bezela. Batek eskatu eta besteak eskatu, eta Xexiliok 

klientela ezin osatu. "Ni lo echau" gertatu zan. 

Urrengo urtean dezimo geiago ekarri eta ezin saldu. 

Emen ere kale gertatu zitzaigun. 

Xexilio ez zan elizkoia; baiñan, alare, Santa Zezilia 

eguna poz aundiz ospatzen zuen, baten eta 

besteen zorionak jasoz. Estraren bat egingo zuen jatorduan-edo. 

Orrelakoxea zan gure Xexilio. 

(El Diario Vasco, 1 987-XI-29 eta XII-I) 

174

Kikimakoak 

KIKIMAKOAK 

Ez dakit itz au ondo erabiltzen degun ala ez, baiñan 

gure errian kikimakoa deitzen diogu eztabaidari. 

Sarritan idatzi izan degu, gure gaztearoan, ia amabost 

urterarte ain zuzen, gure gurasoekin taberna batean 

bizi izan giñala. An armatzen ziran kamarrak, 

an! Bakoitzak, bere ustez, berak arrazoi; eta, be in 

baiño geiagotan, alkarri musumintzak berotu arteko 

pakerik ez zuten izaten. Kasu oni muturjoka deitzen 

genion. Gainbegiratu bat eman dezaiegun garai artako 

kikimakoei. 

Bazan gizon bat, bein bere mokoa busti ezkero, 

tabernako atea barrutik ixteko erabiltzen genuen 

tranka artu eta berak bere garaian soldaduskan ikasi- 

175

tako instruzioak egin arteko pakerik izaten ez zuena. 

Ango firme, sohre el homhro, cuerpo a tierra eta 

abar egin bearra! Adiñean naiko sartua zegoen eta, 

geroz soldadu izan ziranak, esaten zioten orain instruzioak 

orrela ez zirala; baiñan, ala ta guztiz ere, 

jaun ura berearekin gelditzen zan. Buru gogorra benetan. 

Zergatik ez ote zuen militar karrera egin, ortarako 

aproposa zan eta? 

Beste batek, berriz, su kontua atera ezkero, beti 

au esaten zuen: 

-Sua egiteko, intxaur azala bezelakorik ez zegok. 

-Ago ixilik, motel!. Ire emazteak intxaur azalekin 

egindako suarekin babak egosi bear badizkik, 

sutondotik asko erretiratu gabe egon bearko dik. Ez 

al dituk obeak, sua egiteko, pago egur igarra edo 

ikatza? 

-Ez. Nik arrazoi diat eta kito. 

Bazan gure errian mutil meaxta, argal bat. Sekula 

ez nuen alkool edaten ikusi. Beti freskagarri bat 

edaten zuen. Edari mota au limoi, marrubi, laranja 

edo zarzaparrillaz egiten zan. Jarabe ontatik bi kutxarakada 

bota eta gero seltzarekin naastu. Goxoa 

izaten zan. Bazkaldondo batean sartzen da dalako 

mutil ori gure tabernan, eta bertan zeuden bere lagunek 

ala diote: 

-1, motell, guztiz plakoa ago. Anima erratua dirudik. 

1 ez aiz berrogei ta amar kilo. 

-Ez naizela berrogei ta amar kilo? Daramazkidan 

jantziekin pixatzekotan, amar duro jokatuko 

dizkizuet, pixu ori ondu baietz. 

176

Kikimakoak 

Apustua zerratu zuten eta an joan zan mutilla 

etxe azpira, prakak askatu bear zituela esanez. Kontrarioak 

kontentu, leen gutxi pisatzen bazuen, gero 

geiago ez zala izango pentsatuz. An dator mutilla 

irripartsu. Zer egin zuen? Ba, prakak askatzeko aitzekiarekin, 

txamarra eta praketako poltsikuak erreka 

arriz bete. Kontrarioak, zeuzkan bultoak ikusirik, 

bereala jabetu ziran gauza zuzenik ez zala eta, miatu 

ondoren, apustua baliogabetzat utzi zuten. Ez zan 

amutsa muti! ura! Aiek parrak! Ala obe. 

Iñoiz ikusi degun kikimakorik aundiena, ondorengo 

kasu onekin izaten zan. Gizon batek, munduan 

zear ibiltzeko, naiko diru ala naiko konfiantza, 

zer du obe? Batzuk diruaren al de izaten ziran, eta 

besteak konfiantzaren zaleo 

-Diruarekin noranai joango aiz -esaten zuten 

batzuek. 

Besteek, berriz: 

-Konfiantzarik ez badaukak, dirua zertarako 

dek? 

Kalamatrika ederrik sortzen zuten, onena zer dan 

erabaki eziñik. Iñoiz, naiz astakeri bat izan, musu 

-mintzak alkarri ondo berotuta bukatzen zan kikimako 

ura. Bakoitza, bere ustez, arrazoiarekin ateratzen 

zan. Zuk, zeuk, irakurle, zer derizkiozu? 

(El Diario Vasco, 1987-XII-13) 

177

ELURRA 

Sarritan entzun izan degu elurrak ateak ixten ditue\a 

eta elurrik etzaigula komeni. Izatez ala da artzaiarentzat, 

nekazariarentzat edo-ta fabrika batera 

eguneroko ogiaren billa joan bear duen langille soil 

batentzat. 

Aurtengo negua elurrik gabe ikusirik -gerora 

ikusiko degu zer dakarkigun-, oraingoz au pentsatzen 

ari gera: elurterik ezak ateak itxi dituela. Begiratu, 

bestela, gaztelerazko estación invernal oiei. 

Hotelak, teleaulkiak, bideak eta abar egin dituzte, 

jendea elurretan jolastu dedin eta ortik negozio au 

jarri dutenek irabazia izan dezaten; baiñan, zoritxarrez, 

elurrik ez eta galera ederrak jasotzen ari di- 

178

Elurra 

ra. Ara batzuek elurra nai eta besteek ez. Batzuei 

elurrak ateak itxi, eta besteei elurrik ezak ateak itxi 

arazi. 

Euria beti denen gustoko ez omen da izaten, eta 

elurrarekin ere ori bera gertatzen ari zaigu. Gurekin 

asmatuko duen Jainkoak ere meritu ederrak izango 

ditu. Bai orixe. 

Mutil koskorrak giñala, elurretan pozik jolasten 

giñan. Maindire zuriaren gaiñean ibili ezkero, ura 

poza! Ni oso gutxi ibiltzen nintzan, anketako elbarritasuna 

neukan eta. Gure etxetik trenaren apeaderora 

-berreun metro joan-etorria ortxe- egin ezkero, 

konforme izaten nintzan. Nere senideek eta lagunek 

naiko jolas egiten zuten, alkarri elur bolak boteaz 

edo txori gosetiak galbai eta zepoarekin arrapatuz. 

Azkenengo au astokeri bat besterik ez zan, baiñan 

aur aiek juizioan nork sartu? Adiñeko kontuak, eta 

besterik ez. 

Gure errian, guztiz oker ez bagaude, leenengo 

skiak izan zituena, gure adiskide Jose Jauregi -laKunentzat 

Joxe Kaxeta- izan genuen. Donostia'ko zurgindegi 

batean lan egiten zuen eta an egin zituen. 

Erriko apeaderoaren parean dagoen Kanposene baserriko 

belardiak gainbeera dauka eta an ibi1tzen 

zan, txirrixtaka, Joxe bere lagunekin. Abiada Ibarre'ko 

bordatik artzen zuten eta Kanposene'ko iturri 

ondoan bukatu. Skiak bizkarrean artu eta berriro gora 

joaten ziran, txandatuz, jolas egiteko. Beren zangoetan 

ez zuten erreuma aiderik, eta ezta bearrik 

ere. Gogozko lekuan ez omen da aldaparik eta nunbait 

ori gertatzen zitzaien. 

179


Bazan mutil xaar bat, Zelestino, bere bizitza guztian 

baserriko morroi izan zana. Negutean, bizkarretik 

zakua artu ta arbi ateratzera sorora joaten zana. 

Ekaitza, elurra edo euria gogoz asten bazuen, zerura 

be gira jarri eta au esaten zuen: 

-Au da giroa, au! Arantzazu'n an egongo dira 

praileek, itxi atek, itxi leiok, piztu argik, "Egin zak, 

nai badek!" esanez. Gu praile ez joan eta ji, ji, 

jiiiii! ... 

Gu ere, zaartuok, orain ez gera elurzale. Egun 

batean edo bestean egin dezala, gure begiei gusto 

emateko. Ortik aurrera, ez. Aurtzaroan, elurra mara 

-mara egiten zuenean, au kantatzen genuen: 

Eintzak, eintzak elurre! 

Etxean badiat egurre! 

Etzeukat ire bildurre! ... 

Gure berotasunak joan ziran. 


180

Morroiak 

MORROIAK 

Gaurko bizitzaren kurpillak eraginda, gauza berri 

asko sortzen ari zaizkigun eran, beste asko, zorionez, 

galtzen ari zaizkigu. Azken oetakoak, gure uste 

apalez, morroiak ditugu. 

Etxe batean seme-alaba asko ziralako, aitaren 

irabazbidea urria zalako, edo-ta ama alarguna zutelako, 

mutiko asko, bein jaunartze nagusia egin ezkero, 

morroi joaten ziran, naiz eskola aundirik beregan 

ez izan. 

Gaur gaur bezela, eta pozgarri da, naiz beren 

etxeetan diru iturri aundirik ez izan, mutil koskorrak 

morroi ez dira joaten. Onekin poz aundia artzen degu. 

181

Eta morroi izatea zer zan? Zer ordaintzen zitzaien? 

Nola bizi izaten ziran? 

Bat. Nagusiaren aginduak ondo eta leial bete. 

Berarekin beti zintzo izan. Eginkizunak, agindu bezela, 

jator eta gizatasun aundiz egin. Aste eta jai 

egunetan, beti, nagusiaren serbitzari izan. 

Bi. Beren lanaren ordaintza bezela, mantenu eta 

jantzia ematen zitzaien. Ortik aparte, illean bein 

-edo, eskupekoa izaten zuten. Nola janari, jantzi eta 

soldata ez ziran izaten punta-puntakoak. Emandakoa 

artu eta kito. 

lru gauza oen aurka itzik atera ezkero, anda fuera'ko 

soiñekoa izateko bildur izaten ziran; eta, ori 

zala medio, ixildu egin bear. 

Iru. Esan degu: beti lan eta lan. Ortik aparte, mutikoaren 

erriko festak zirala, Gabonak edo etxekoren 

bat ezkondu edo il zalako, egun pare bateko baimena 

izaten zuten, eta berriro morrontzara. 

Morroiak, mutil koskorrak ez-ezik, adiñekoak 

ere izaten ziran. Esan degu aiek, gaur gaur bezela, 

morroi ez dirala joaten. Adiñekoek, naiz gaur langabezi 

aundia egon, ez dute morroi joan nai. Ondo 

egiten dute. Beste era bateko ogibidea billatzen 

saiatzen dira. 

Nagusiek ere ez dute morroirik nai. Seguru soziala, 

soldata ona, leengo janaria baiño obea eta abar 

eskatzen dituzte morroiek, bidezko dan bezela; eta, 

orrela jokatuz, nagusiak ez dio etekiñik morroiari 

ateratzen. An edo emen bat edo beste ikusten dira; 

baiñan oso gutxi eta ortik etorri da morrontza 

galtzea. 

182

Morroiak 

------------------- 

Gure ostatura, sarritan, morroi bat etortzen zan. 

Domingo zuen izena. Jaiotzez ataundarra zan. Ez 

zan tonto edo tentela. Egun batean au esan zioten: 

-Domingo, Txina'n sekulako inbentua atera 

omen dute. Bizi izateko, ez omen dago lanik egin 

bearrik. Janariari usaia egin eta bizi izango omen dira. 

-Bai, e? Eta zuek biar lanera, fabrikako keak 

txupatzera? Zeok janariari usaia eginda bizi izaten 

asten zeratenean, abixatu eta orduan morrontzari 

utziko zioat. To! 

Gure errian morroi asko eta asko ezagutu izan 

ditugu. Gaur bakar bat ere ez degu ikusten. Ala obe. 

Morrontza nagusitza ez bait da. 


183

Orrela liran gauzak 

GARIZUMA 

Igaro ziran Iñauteriak eta, urtero bezela, sartu gera 

Garizuman, bere leenen egunean Austerre ospatuz. 

Batzuek Austerre deitzen diote eta besteek Auster. 

Nola era batera ala bestera esan, biak berdiñak 

dira. Egun onek esanai aundia duo Apaizak, autsa 

gure bekokian jartzean, itz auek esaten dizkigu: 

-Oroitu, gizona, auts zerala eta auts biurtu bearra 

daukazula. 

Ninibetarrek -liburuetatik irakurria-, garai aietan, 

beren buruak autsez betez, damua agertzen 

omen zuten. Elizak ere, gaur egun, gure kopetetan 

autsa ezartzean, orixe gogora arazi nai digu. Damu- 

184

Garizuma 

tasuna izan dezagula, egin bear ez ziranak egin ditugulako. 

Gure errian, Itsasondo'n, badegu auzo bat Urkia 

deritzaiona. Sertan elizatxo bat dago Gurutze Santuari 

eskeiñia. Santikutz deitzen diogu. Dalako elizatxo 

orrek, bere alboan, apaizetxe bat dauka; eta 

an, gure gazte denboran, apaiza bizi izaten zan, elizkizunak 

egin eta bide batez auzoko aurrei eskola 

erakusteko. 

Urte batean eldu da Iñauteri igandea eta, bere 

sermoia bukatzean, asten da apaiza, urrengo aste barruan 

ospatuko ziran elizkizunen berri ematen, eta 

ala dio: 

-Datorren asteazkenean... Datorren asteazkenean 

... 

Nunbait, bear zuen itza ez etortzen. 

-Datorren asteazkenean ... 

Ontan, altxatzen da entzule bat bere aulkitik eta 

onela esan omen zion: 

-Bai, jauna, bai! Auster! Gaiñera, bijili eta barau! 

Baserritar arek ondo zekien Elizako berri nunbait, 

aurtzarotik ondo ikasiak izango zituen eta. 

Leengo urteetatik oraingoetara, Garizuma asko 

eta asko aldatu da. Garai aietan, eliz gizonek, guztiz 

astun eta gogorra zala erakusten ziguten. Gaur ez, 

ordea. Sermoiak gozo eta legunagoak entzuten ditugu. 

Alare, jende gutxi elizetan. Leen, sermolariek inpernuko 

sua eta abar geiegi erabiltzen zituzten, eta 

orrek ezurretaraiño bildurra sartzen zigun. Orrela jo- 

185


katuz, bildurra nagusiago izaten genuen, benetako 

fedea baño. 

Pazkoazkoa egiteko txartela artu bearra izaten 

zan. Ez dakigu zein erritan gertatu zan ondorengo 

kasu au, baiñan egia omen da. Ama batek ala dio 

bere semeari: 

-Koxme, arbiak loratzen ari dituk eta konfesatu 

eta txartela artu bearrean ago, bereala Pazkoetan 

gaituk eta. 

-Bai, ama. Zu lasai, ori ondo beteko det eta. 

Larunbat arratsalde batez, Koxme joaten da konfesatzera. 

Ama pozik. Aitortzen da erriko Don Nemesio 

erretore jaunarekin, eta bukaeran ala dio mutillak: 

- Txartela ere nai nuke, ba, jauna. 

-Oso ondo, Koxme. Ea, ba: Trinidade Santisimoa 

nor da? 

-Aita, Semea eta Espiritu Santua. 

-Aita Jaungoikoa al da? 

-Obe bai! Ikazkiña degu eta. 

Mutil ura zerk eraman zuen konfesatzera? Fedeak, 

bildurrak ala bere amari poz berezi bat emateko 

asmoak? Orixe da ez dakiguna, baiñan bai sarritan 

gauzak orrela egiten zirala. 


186

Sermoi eta otoilza 

SERMOI ET A OTOITZA 

Leen ere erriko festetako sermoiei buruz-zerbait 

idatziak gaude; baiñan gaurko onek, gure iritziz, aipatzea 

merezi duo Naparroa'ko erri batean gertatu 

omen zan. 

Erriko erretore jaunak, erriko festak zituztela-eta, 

abixatzen dio bere lagun apaiz bati sermoia egitera 

etortzeko. Kartaz abixua bidali eta kartaz baiezkoa 

eman ere bai bere adiskideak. 

Eltzen da sermoia egiteko bezpera eta sermolaria 

nun gaixotzen dan. Ala dio sermolariak bere sakristauari: 

-Biar alako errira sermoia egitera joateko nintzan, 

baiñan ez naiz gauza, Nikaxio. Zuk naiko latiñ 

187

___ --=o=-''-'.''-='ela ziran gauzak 

eta santuen bizitzak badakizkizu eta zerorrek egingo 

ote zenuken pentsatu det. Beste sermolari bat billatzeko 

astirik ez daukat. 

-Bai, jauna, bai. Orrenbeste egiteko gai naizela 

derizkiot. 

Biaramonean, sakristauak jazten du erretorearen 

sotana, teja ere bai -orrela deitzen zitzaion apaizek 

erabiltzen zuten sonbreroari-, artu bastoia eta brebiarioa, 

sartu La Estellesa'n eta iristen da festak zituzten 

errira. Gizon jakintsu baten itxura zeukan. 

Gertatua kontatzen dio bertako erretore jaunari 

eta au ados jartzen zaio. Igotzen da sakristaua pul pitora 

eta onela ekiten dio bere jardunaldiari: 

-Aldareko apaiz jaun agurgarria, agintari zintzo 

eta entzule maite-maiteok: non tentazion, non maldizion, 

bestela kondenazion. Ori egin zuten santu 

aun di aiek. Begiratu, bestela, zer bizitza egin zuten 

Xabier'ko Frantzisko, Loiola'ko Inazio, Urkiola'ko 

Antonio, Pedro santuak eta abarrek. Gizonezkoak 

naiko ez dirala, gogoratu ditzagun Santa Paulina, 

Santa Julia, Santa Barbara, Santa Otilia eta emakume 

santu geiago ere bai. 

Jarraian kontatzen ditu aien mirari batzuk eta jabetzen 

da erriko Zaindariaren bizitzari buruz ezer ez 

zuela esan. Jakin ere ezer ez omen zekien. Begiratzen 

dio ordulariari eta bere itzaldia orrela bukatu 

omen zuen: 

-Zuen Zaindaria gaur ixillean utzi det, bere bizitzaren 

berri ondo jakingo dezute eta. Urtero gauza 

berdiña esaten ezin ariko gera. Bestalde, sermoi luzeak 

ipurdia mugi arazten du, eta motzak biotza. 

188

Sermoi eta otoitza 

Nik zuek fededun izatea nai det. Biotz berokoak. 

Santuen antzekoak. Eta, bukatzeko, festak ondo igaro. 

Espiritu Santuaren argia zuengan izan dedilla eta 

datorren urterarte. Amen. 

Otoitz au ere kontatu bear degu. Bere parekorik 

sekula ez det entzun. Jatorduan, sendi batean, biltzen 

ziran bakoitzean, etxekoandreak iru agurmari 

errezatzen zituen eta bukaeran au esaten zuen: 

-Arantzazu'ko Ama Birjiñaren ondran eta alabantzan, 

errezatu denok Kredo bana. 

Amari Kredoa ta 

San Pedroi Salbea, 

nun aurkitu ziteken 

fede bat obea? 

Etxe artan orrela 

zeukaten fedea, 

biotzetik maitatuz 

Jaunaren legea. 

(El Diario Vasco, 1988-II-26) 

189

Aste Santuko oroitzapenak 

Arratsaldez, geren karrakarekin, elizara joaten 

giñan, tinieblak izaten ziran eta. Elizkizun oni, naiz 

gaizki esana egon, guk trapa la deitzen genion. Eliza 

illun-illuna egoten zan, aldareak-eta oial morez estalita. 

Koruan Don Seberiano eta Don Jose apaizak 

jartzen ziran, egunari tokatzen zitzaizkion salmoak 

errezatzen. 

Aurrez, aldare nagusian, orain bataioko pontea 

dagoen inguru ortan, alako triangulo bat zutik jarria 

egoten zan. Triangulo orrek, kandelak s artzeko , zuloak 

zeuzkan. Alde batetik eta bestetik, seina. Bi aldeetako 

kandelak oriak izaten ziran, eta gaikaldean 

jartzen zutena gorria izaten zan. Amairu kandela 

oek, apaizek irakurri bear zituzten salmoak adierazten 

zituzten. 

Salmo bakoitza irakurtzen zutenean, apaizek txalo 

jotzen zuten edo, bestela, beren oiñarekin koruko 

zorua. Ori orrela egiñik, kandelen ondoan egoten 

zan Milixio sakristauak, edo bere ordez egoten zan 

akolitoak, kandela bat itzaltzeko agindua jasotzen 

zuen. Ez zituzten guk nai orduko kandelak itzaltzen, 

ez! Prest egoten giñan karrakak jotzen asteko, eta 

elizkizuna aspergarri eta luze iruditzen zitzaigun. 

Dalako tiniebla aiek beren esanaia bazuten; baiñan, 

gure ustez, ateratzen genituen ots eta zaratarekin, 

Satanasi miñaren miñez bere burua leertzea 

zan. Elizan bazan karraka aundi bat -orain sakristian 

jasoa egon bear du- eta borondatezkorik izaten 

zan berari eragiteko. Danek parte artu nai eta denbora 

laburra izaten zan trapala jotzeko. Apaizak korutik 

aldarera etorri artekoa bakarrik. Ura pena! 

191


Geuk ezagutu ez bagenuen ere, ezagutu zutenak 

errian badaude, garai batean, Purgatorioko Animen 

aldare aurrean, 001 eta egur trakets batzuk jartzen 

omen zituzten. Mutil koskorrek, beren etxeetatik zurezko 

mazoak eraman eta egur aiek dinbi-danba! jo, 

tiniebla garaian, Satanasi burua zearo autsi arte. Ura 

lan gogoz egin bearra, ura! 

Diotenez, ez omen zan okerrik gertatu. Ala obe. 

Deskuido santuz bat kopetan jo izan balute, kostako 

zan, ondo kosta ere, bere onera ekartzea. Alako kloroformorik 

ezta sortu zentzua kentzeko. Ez orixe. 

Ostegun Santua. Egun ontako elizkizunak, goizean, 

guztiz garaiz, erriko San Juan basilikan egiten 

ziran. Gero, amarrak aldera-edo, parrokian. Gloria 

mezetan abestean, txintxarriak eta kanpai bueltakoak 

ondo astinduak izaten ziran. Meza bukatzean, 

Jauna, paliopean eraman ondoren, Monumentuak 

edukitzen zuen kajatxo batean giltzapean jartzen 

zan. Monumentu onek bazuen gauza berezi bat. Bera 

jartzen zan aldarean, pareta guztian, goitik beera, 

oial margotu bat jartzen zan. Margo oietan garbi 

ikusten ziran Jesusen Azken Afaria, Jesusen Baratzako 

Otoitza eta abar. Erritarrek, txandatuz, gau ta 

egun, Jesusi lagun egiten zioten. Arratsaldez elizkizun 

bat izaten zan, eta geienean kanpo erriko sermolari 

batek eguneroko gertaerak kontatzen zituen. 

Jende asko joaten zan elizkizun ontara. Eguardian, 

elizkizuna baiño ordu erdi bat leenago eta illunabarrean, 

Pendizetik karraka jotzen zan, kanpairik ez 

zegoen jotzerik eta. Baitare debekatua izaten zan pelotan 

jokatzea eta kartetan tabemetan aritzea. 

192

Aste Santuko oroitzapenak 

Ostiral Santua. Bai San luanen eta berdin parrokian, 

Gurutz-bidea errezatzen zan. launa Monumentutik 

aldare nagusira aldatzen zan. Arratsaldeko 

elizkizunera, Gurutze Santua gurtzera, jende asko 

urbiltzen zan. Prozesioa ere, eguraldiak lagundu ezkero, 

egin izan zan pelotalekutik barren. 

Larunhat Santua. Goizean goiz, elizkizunean, 

ura, sua eta abar bedeinkatzen ziran. Oitura zan sua 

etxera ekartzea, su berria pizteko. Baitare ur bedeinkatua 

ekartzen zan, etxeko kuartoetako ur bedeinkatu 

ontzian jarri eta berarekin, goiz eta gau, jeiki eta 

oeratzean, Gurutze Santuaren egiteko. 

Pazkoa Eguna. Pozetan ospatzen zan, Kristo piztu 

zalako. Goiz mezan, launa artuz, Pazkoazkoarekin 

betetzen zuten. Meza nagusia ere ederra izaten 

zan, eliztar asko meza entzutera joanez. 

Ostiral Santuko prozesioak. Gure errikoak ez 

zuen garrantzi aundirik, baiñan bai urbil dauzkagun 

Alegi, Ordizia eta Segura errikoek. Ara Ordizia'n 

urte batean gertatua. Leendik zerbait bagenekien, 

baiñan oraintsu zeaztasun guztiak jasoak gera. Ordiziatarrek, 

Don Frantzisko U rrestarazu erriko parroko 

zutela, orain irurogei ta iru urte, Ostiral Santuko 

prozesioa dotoreagoa izateko asmotan, erosi dituzte 

soldadu erromatarren jantzi berri-berriak. Astea ospatu 

dute elizkizun bereziekin eta eldu da Ostiral 

Santua. Ala bearko zuen eta eguraldi euritsua gertatu 

omen zan. Arratsaldean, prozesioa egin bear eta 

danak demonioska, laiñoei begira. Badaezpadare 

jantzi dira soldadu erromano oiek eta, zerbait aterrune 

izan zan orduko, an joan omen ziran, kornetak 

193

________ __9rrela zimn gauzak 

taréiiiiiti! jo orduko, Felipe Aundi eundari (centurión) 

zutela, paso lijeroan, bi korneta, bi danborrero 

eta sei soldadu, Botika Zaar, Mari Konpitteraneko 

denda, Sujeto, Larratxane, Piaxene, Klaratxone eta 

Gurmentxindoneko taberna aurretik barren, Santa 

Mariako kaletik, berriro el izara. Jendea kontentu eta 

soldaduak ere bai, txaloak jasoz, egin zuten erakusketagatik. 

Nik ez det komentariorik egiten. Ori zure 

esku uzten det, irakurle. 

(El Diario Vasco, 1 988-III-29 eta 30) 

194

Zo:omikoteak 

-------- 

ZOZOMIKOTEAK 

Aurreko gure lantxo batean, Artzantza idatzi genuenean 

ain zuzen, zozomikotei buruz aipamen labur 

bat egiten genuen, baiñan ezer gutxi. 

Gaur ere gauza askorik ez degu esango, baiñan 

dakiguna beintzat gogo onez jartzera gatozkizu, irakurle. 

Mutil koskorra nintzan, gure tabernan, leenengo 

aldiz, Joxe Joakin Garmendia, Joxe Joakin itzaiari, 

entzuteko aukera izan nuenean. Orrelatsu kontatzen 

zuen zozomikoteen kasua. 

Negua, urte artan, guztiz ona izan omen zan. Artzaiak, 

bere artaldearekin martxoaren azkenean 

mendiratzea erabaki omen zuen. Arroxko abiatu da 

195

Zozomikoteak 

bestera, itz batzuk aldatu ezkero, danek berdintsu 

kontatu digute. 

Gauza bat, ori bai, aurten batez ere, argi eta garbi 

ikusi degu. Zozomikoteak badira, eta ez txantxetakoak 

gaiñera. Aurtengoak otz eta bustiak izan ditugu. 

Mikatzak benetan. 

Naiz guk entzuteko aukerarik ez izan, kukua etorri 

ta kantuan asia omen da, dagoenekoz. Orain kantari 

ari baldinbada, zer ez ote du egingo zugaitzek 

ostoa artzen dutenean eta eguzkia berotzen asten danean? 

Beti kanta berdiña izango du, baiñan modatik 

pasatzen ez dana. Ez dek olako rock-and-roll'ik, ez. 

Zorionak eta ik jarrai erearekin! 

(El Diario Vasco, 1988-IV-12) 

197

___ ... _--.!2.!!.:ela ziran gauzak 

BIZIKLETA 

Guk, onegatik edo argatik, tresna au gure aurtzarotik 

ezagutzeko zariona izan genuen. Beste batzuek 

eZ,ordea. 

Konta ditzagun, bizikletari buruz, kaso batzuk. 

Ara. 

Mutil koskorrak giñala, Ordizia'ra, udaldia igarotzera, 

markesa etorri oi zan bere sendiarekin. Ez 

dakigu, sendi artan, neska-bizikleta bat edo geiago 

zituzten. Dana dala, gure errian ez zan orrelakorik 

eta, markesaren alaba Zelatxo'ko kurban bizikletan 

agertu orduko, arrituta, alkarri deika orrela asten giñan: 

-1, korri. korri, neska bizikletan emen dek eta!

Bi:ikleta 

Guretzat, ura ala ikustea gauza arrigarri bat zan. 

Zirkoa bezelatsu. Neskatxak, bere belaunburua 

iñork ikusi ez zezan, soiñean zeraman gonaren bi alderdietan, 

goma batzuk jartzen zituen, bizikletaren 

pedal bakoitzari lotuz. Ori orrela egiñez, pedal ada 

bakoitzean, gordean edukitzen zituen belaunak. Garai 

artan, belauna erakustea eta ikustea pekatu mortaltzat 

jotzen zan. Gaur ez degu orrelakorik. Belaunak 

ikusten ditugu, baiñan ez gera pekatuan erortzen. 

Ara gauzak nola aldatu diran. 

Orain irurogei urte inguru, mutil edo gizon batek 

ez zuen olaz-ola bizikleta erosiko, ez. Ondo pentsatuko 

zuen erosketa egin aurretik. Gogoan det, illunabar 

batean, berrogei ta amar urte ondo paseak 

izango dira, gure tabernan nola sartu zan Olasagasti'ko 

Migel bere bizikleta berriarekin. Bazuen nork 

begiratu eta maxiatu bearra. 

Ogei ta emeretzi duro ordaindu zuela esan zuen, 

eta jendeak gauza garestia zala zion. Zoaz gaur bizikleta 

erostera! Zer marka zan ez det esango, propaganda 

izango litzake eta. Gaur egun, marka artakoak, 

karreretan or dabiltzá goiko puntan, eta ortik 

pentsatzen degu Migelen kO/lpra ona izango zala. 

Goiko kamiñoa egin zutenean, bazan langille 

kanpotar bat, errena zalako Alejandro Lerroux deitzen 

ziotena. Bere izenaz ez naiz gogoratzen. Bizikleta 

berri-berria erosi zuen, eta pedal bat bestea 

baiño luzeagoa zuen, Lerroux ondo baliatu zedin. 

Bertara igotzeko, bizikleta erdi etzanean jartzen 

zuen. Anka elbarria gaiñetik pasa eta, txingoan joanez, 

abantailla artzen zuen. Bein gaiñean jarri ezke- 

199

Zoriol1cko Milixio! 

---------'-'-'-'- - ------- ------ ------ 

ZORIONEKO MILIXIO! 

Maiatzak 24. Gaur, Donostia'tik idatzita, karta 

bat jaso det nere etxean. Izenpetua dator, bere zuzenbide 

eta guzti. Idatzi didan jaunak ala dio: 

"Biok alkar ezezagunak gera. Pozik irakurri izan 

ditut, El Diario Vasco'n zuk Milixiori buruz idatzi 

dituzun gertaerak. Jarrai be re kontuak kontatzen. 

Milla esker aldez aurretik". 

la zer kontatu aundirik ez daukat jaun oni buruz, 

baiñan donostiarrari poz ematearren, eta beste irakurleei 

ere atsegin izango zaien ustean, zerbait idaztera 

noa. 

Milixio, leen idatzi genuen bezela, gure erriko 

parrokian, sakristau eta koruko zuzendari zan. Ko- 

201

uko fazistolean an egoten zan misal aundi bat, bertatik 

introitoa eta gradual a kantatzeko. Milixioren 

ilusio guztia latiñez idatzia zegoena guri euskeratzea 

izaten zan: 

-Jesusek, bere leenengo miraria, Galilea'n, Caná'ko 

eztaietan, egin zian. Mariak, Jesusen Amak, 

ala esan zioan bere semeari: "Vinum non habent. Ez 

daukate ardorik". Jesusek orduan: "Quid mihi eta tibi 

esto mulier?". Jesusen erantzuna: "Zuri eta neri 

zer ajola?". Jesusek orduan serbitzariei: "Bete ontzi 

oiek urez". Bete zituzten eta Jesusek, miraria egiñez, 

ur dana ardo eder biurtu zian. 

Milixioren komentarioa au izaten zan: 

-Gaur erabat bestalde bizi gaituk. Tabernariek 

ardoa ur biurtzen ditek. 

Latiñez naikoa zekiela adierazteko, au ere esan 

izan oi zigun: 

-Ni Donostia'ko Buen Pastor' era joan, "quiero 

celebrar" esan eta meza emango banu, iñor ez uke 

jabetuko apaiza ez naizenik. 

Ara, bere ustez, latiña zenbateraiño menperatzen 

zuen. 

Gaixorik zegoenari apaizak elizakoak ematean, 

Milixio sarritan laguntzaille izan oi zan. Bein baiño 

geiagotan gertatu omen zitzaion, gaixoak testamentua 

notarioaren aurrean egitean, berak testígantza 

egitea. 

Garaí batean -errepublika garaía zan ustean nago-, 

gaixo zegoen batek, bere eríotza urbil zuela 

ikusten zuenean, aurrez inprentan eginda zegoen papertxo 

baten bidez, argí eta garbi adíerazten zuen 

202

KIRKILLA 

Goierritarrontzat kirkilla du be re izena, naiz-eta 

beste batzuek kilkirra edo kirkirra izenarekin ezagutu. 

Ez dakigu negurako akabatu egiten dan, lozorroak 

artzen duen ala bere arraultzak uzten dituen, 

gero, udaberria eltzean, bera edo be re ondorengoak 

bizi edo sortu ditezen. 

Aberetxo au, berez, beltz-marroxka degu, eta bere 

bizkarrean alako arraia orixka bat izaten duo 

Arrak arraia oiek "P" antzekoak izaten dituelako, 

panaderoa izenarekin ezagutu izan oi degu. Emeak 

ez ditu arraiak berdiñak izaten. 

Udaberrian, eguzkia berotzen asten danean, ekiten 

dio bere kantu lanari. Kantu ori ez da aozko edo 

204

________ Kirkilla 

eztarrikoa izaten, baizik eta bere bizkarrean dolostatuta 

edukitzen dituen bi egoak bata bestearekin 

igurtzitzean ateratzen duen otsari deitzen zaio kirkill 

kantua. Emeak ez du kantatzen. 

Bera bizi izateko, gogozkoena, eguterako belardi 

aldapatsua du, naiz-eta iñoiz mendiko zelaietan 

lauean kokatzen dan. Kirkilla kantari ari dan inguruan, 

bere etxebizitza bezela, an edukiko du zulotxo 

bat; eta, norbait inguratzen asten zaionean, bertan, 

zast!, sartzen da, iñork arrapatu ez dezan. 

Aurrak giñala, kirkilla bere zulotik atera aal izateko, 

bi sistima erabiltzen zituzten. Bat, belar luze 

bat artu eta, zuloan sartuz, kirkilla zirikatu, kanpora 

irten zedin. 

Bestea, zulora txixa egin, kirkilla erdi itoan, izututa, 

kanporatzeko. Au mutillen lana izaten zan. 

Neskatxak, beren safarian, txukunagoak izaten zirano 

Nik kirkillik sekula ez nuen arrapatu, gauza ez 

nintzan eta. Gaiñera, kirkill bat iñoiz nere eskuetan 

artu gabea naiz. Ozkia ematen dit. Nazkarik ez. 

Kirkilla arrapatzean, mutillak txapelaren azpian 

gordetzen zuten. Berekin txapelik izan ezean, mukizapian 

gorde, oni lau korapillo egin eta etxera ekartzen 

zuten. Bein etxeratu ezkero, tomate poteari iltzearekin 

zuloak egin, eta an jartzen zan kirkilla sukaldeko 

leioan. Janari bezela, Ietxuga ostoak eta 

arrosa ostoak ematen zitzaizkion. Kantatzen ez bazuen, 

bereala izango zituen janari bereziak. Ardo 

zopak ain zuzen, mozkortu ta kantuari gogoz ekiteko. 

Sistima onek fruturik ez emanean, kirkilla kanpora 

bialtzen zan, belardira ain zuzen, eta berri bat 

205

Orrela ziran gauzak __________ _ 

ekarri etxea alaitzeko. Gaurko aurrek ez dakite kirkillaren 

berri. Bai, ordea, Bakero, Txiki, Michel eta 

abar nor diran eta non jokatzen duten. Ara gauzak 

nola aldatu diran. 

Bein, gure eskolan, au gertatu zitzaigun. Mutil 

koskor batek, bere txapelaren azpian, kirkilla zeukan 

gordeta. 

Sartu giñan eskolan eta gure lagun ori, txapela 

erantzi gabe, esertzen da bere mesan. Ura ala ikustean, 

maixu jaunak ala dio: 

-Oiga -izena esanez-: para estudiar hay que 

descuhrirse. Quítate la hoina. 

-Señor maestro, tengo una herida en la caheza y 

mi madre me ha dicho que no me. quite la boina, 

para que no se me enfríe la herida. 

Ontan, asten da kirkilla krikiki egiñez eta gu, eskolumeak, 

danok parrez. Maixua ere bai, mutil koskorraren 

irteera ikusiz. Barkatu egin zion. Danok 

pozez etxeratu giñan, gure laguna maixu jaunak zigortu 

ez zuelako. 


206

_________ AyjiJQEuj1ii!! 1 _ 

AUFI TA YEUFIII!!! 

Urtea igaro degu eta berriro ere Andra Mari festetan 

gera. Gure erriko Zaindariaren egun aundian. 

Danok pake eta zorion osoan igaro ditzagula. Ori 

dala-eta, aspaldiko zenbait gertaera etortzen zaizkit 

burura. Batzuk ikusiak eta beste batzuk entzunak. 

Gaur egun, au edo ura festetan gertatzen bada, 

egunkari eta irratiaren bidez bereala jakiten da. 

Ederki egurasten dituzte. Orrela, alde guztietako berriak 

jakiten ditugu. 

Guk, gaurkoz, jo dezagun leengoetara. Orduan 

ere, beren erara, saiatzen ziran aal zuten ondoen pasatzen. 

Orain ainbat festa aukera ez bazuten ere, asmatzen 

zuten gaztetasun eta sasoiari gusto ematen. 

207

Aitona batek bein eta berriro konta izan zigun, 

bere pozik aundiena, gaztetan noski, festatik etxeratzekoan, 

belar zugatzak irauli edo alper arriak, erro- 

1I0ak, pirikan beeko errekara botatzea izaten zala. 

Ura errenditu eziña! 

Berastegi'ko Pakito ere ezagutu genuen Batzokian 

soiñu jotzen. Berrogei ta amabost urte inguru 

izango dira. Zeppelin autobus gorrian Tolosa'tik 

etortzen zan. Kontzeju parean jetxi gure etxearen 

aurrean, eta mutil koskor laguntza faltarik ez zuen 

izaten, andik estrada gora bere pianoko soiñu aundia 

Batzokia zegoen Kalea etxeraiño eramateko. 

Gure erriko Urki auzoko batek au kontatzen zigun: 

-Ibili giñan jo ta ke dantza ta bertso, Andra Mari 

egun batez, Batzokian, gauerdirarte. Urte artan, Andra 

Mari eguna, larunbatez tokatu zan. Geren etxeetara 

bate re ez genuela joan bear eta Sarasola fabrikak 

-Fabrika Zaarrak deitzen zitzaion- ondoan egur 

kastilloak edukitzen zituen. Erabaki genuen kas ti- 

1I0etan lo egitea; oek, kastilloak, tellatu antzeko bat 

zeukaten eta, tabloietara igo ondoren, tellatupean 

ondo babestuko giñala. Bagoaz beeko kamiotik barren, 

eta oraingo Bidearte etxe parean soro bat zegoen, 

eta bere erdi aldean besare bato Burutapena 

jartzen zaigu besare ori pertikaz beera eta ortzaz gora 

soroaren erdian jarri bear genuela. Pentsatu eta 

egin, izerdi ederrak atera ondoren. Joan giñan gure 

oe berrira. Lo aundirik egin gabe, kuluxka batzuk 

besterik ez, goizeko laurak inguruan, danok arriha 

egin genuen. Erreka laiñoa sartu zuen eta danok gil- 

208

-gil-gil otzak ia akabatu be arrean geundelako, erabaki 

ori artu genuen. Igandea zalako, meza entzun 

bearra zegoen eta oiñez Ordizia'ra joan giñan, seiretako 

meza entzutera. Garai artan, Ordizia'n, Patxi 

Aldabak taberna zeukan eta bertan ateak jo, jeiki 

arazi eta, uxual eta galletekin gosari txikia egin ondoren, 

danok mezetara. Etxeratu giñan, ganadu jatenak 

egin cta berriro errira jetxi giñan, bazkaltzeko 

konbita bagenuen eta. 

Ikusten dan bezela, orduan ere baziran gau pasak. 

Gaztea beti gazte. 

Baitare, komeri politekin, neska laguntzeak izaten 

ziran. Kanpotar konkistadoreak etorri eta, erriko 

neska ederrenei laguntzen bazieten, erritarrak arrika 

astean, anka joku ederrak egin izan oi zituzten. Au 

ez zan beti gertatzen, baiñan iñoiz bai. Gaur ez degu 

orrelakorik egiten. Kanpotarrak, zatozte lasai, 

eta jakin ere bai, kotxean etortzen bazerate, ez zaizutela 

dalako OT A ori kobratuko. Eskuzabalak gera. 

Ongi etorriak Itsasondo'ra. 

(El Diario Vasco, 1988-VIII -14) 

209

Tripazaiak 

tan, garai artako banketeak apuntatu egiten zituen. 

Danak ez, noski. Muestra bezela, gaurkoz, bat jarriko 

degu. 

1922'ko urtea. Martxoa. Bataio bazkaria. Ara zer 

menu prestatu zuen: oillo pare bat egosi, gero aien 

saldarekin zopa egiteko; koliflora eta garbantzua 

txorixo eta urdaiarekin; aragi ego si a saltsan, bi oilloekin; 

bi legatz isats, labean ondo erreta, naiko perejil 

eta baratzuriarekin; iru oillasko menestran, esparrago 

eta patatekin; arkume errea ensaladarekin; 

postrean laranjak, gazta eta budiña; kafea, kopa eta 

purua. Guztira, bankete ortan, amabost lagun bildu 

omen ziran. 

Gure iritziz, naiz kuadernoak ez jarri, ori guztia 

dijeritzeko bikarbonatoa ere bearko zuten. Egun artako 

gaua lo batean iñork igaro ote zuen? Ez genuke 

baieztatuko. 

Donostia'n, andre euskaldun bati ain zuzen, kastellana 

batek galde egin omen zion bere semeaz; eta 

etxekoandre arek, erdera mordoilloan, erantzun au 

bota omen zion: 

-Está erredondo erredondo. Kuadrau kuadrau. 

Mutil ura ere ez zan jan gabe egongo. 

Franco'ren diktadura garaian, jarri zigun crrezionamentuarekin, 

ez zan gaur ainbat tripaundi ikusten. 

Danok ederki meetu giñan. Kurrilloak bezin lepaluze 

eta ziraunaren liraintasunaren pare nor ez giñan? 

Kastellanoek ala esaten zuten: "Se ha quedado como 

un silhido". Tripa eta ipurmasaillak ondo izkutatuta, 

eta sudurra luze. ltxura oneko gizon eta andre 

bat ez zan ikusten. Gaur, berriz, asko eta asko or 

211

dabiltza rejimena egiten, beren gantzak bein be tirako 

baztertu naian. Ara gauzak no la aldatu diran. 

Orain dala egun gutxi, Naparroa'ko erri batean, 

senar-emazte bikote bat agurtzeko zoriona izan 

nuen. Nola bat ala bestea ikaragarriak daude pixuan 

eta, kontu kontari ari giñala, au esan nien: 

-Ez zazute gaizki artu, baiñan bion artean zenbat 

pisatzen dezute? 

-Ba -senarrak erantzun zidan- eranegun pisatu 

giñan eta 235 kiloz gora eman zuen pixuak. Guk 

apetitu ona daukagu eta jan egiten degu. 

-Jarrai orrelaxe, zuen gogoa ala bada. Gantzak 

alkar jotzeko ez zazutela zoritxarrik izan, ori sendagaitz 

txarra omen da eta. Agur eta, urrena alkar 

ikustean, esango didazute goraka ala beeraka egin 

dezuten. 


212

___ --=O'--'-ffcla zif(jllzauzak 

GORPUTZ-BIDE 

Gure errian iru Gorputz-bide ezagutu izan ditugu. 

Garai batean, erri txikietan batez ere, baserritik 

elizara ez zan gaur ainbat kamiño izaten; eta bide 

orri, diogun deitura ori ematen zitzaion. Eta zergatik 

izen ori? Ba, ildakoaren gorputz;.a bide ortatik eramaten 

zalako. Diogun bide onek begirune eta errespeto 

aundia izan oi zuen. 

Gure errian iru ezagutu izan ditugu. Bat, Urkia 

auzotik elizara zegoena. Gaur bide ori naiko galdua 

dago, bertan larrak eta sastrakak ugaritu eta indartu 

diralako. Urki 'tik, Oiagola eta Abade Iturria igaro 

ondoren, Larregi baserria dago. Gure ama zanaren 

jaiotz etxea ain zuzen. Berak kontatzen zigun nola 

213

faz. Burnibide ori egin aurretik, gurdibide bat zan, 

gaur kamiñoa bada ere, baserri oietara zuzendua. 

Nola trenbideak dalako gurdibide ori gurutzatuz igaro 

bear zuen, garai artako erri agintariek Renfe'ri eskatu 

zioten pasagune edo paso a nivel bat egin zezala, 

bere guarda eta guzti. Onartua izan zan. Orrela 

kaxeta bat egin zuten eta bertan kaxeteroa bizi izaten 

zan bere familiarekin. Gizon onen eginkizuna 

langak irekitzea zan, gurdi, abere edo karroren batek 

pasagunetik igaro bear bazuen. Gaur kaxeta ortan ez 

da iñor bizi; baiñan bai, urteko egun guztietan, aste 

eta jai, gau eta egun, txandatuz, iru guarda egoten 

dira, bear danean langa ori zabaldu eta ixteko. Jakiña 

dan bezela, Renfe'ren gain dira iru gizon oen soldatak. 

Ara orduko gizonak, buru eta zentzu onez jokatuz, 

erriaren alde gauzak nola egin zituzten. Ori da 

gizonak izatea, ori! 


215

AIEK RADARRAK! 

Gizona eranegun, atzo eta gaur, beti aurrerapen 

billa dabil. Sekula, neurri batera irixtean, planto 

eginda gelditzen ez dezu ikusiko. Bere ikasi eta jakin 

naiak ez; du mugarik izaten. Gaur oneraíño irixten 

bada, biar araíño joan naí duo Beti kezkatí eta 

be tí aurrera joan nai gosea izaten duo Ez da asetzen. 

Jokabide au danontzat ongarri bada ere, arriskutsua 

dala ezin genezake uka. Ori ezeztatzea txorakeri 

aundi bat dala derizkiogu. 

Ez dakigu zer urte izango zan, baiñan gure errian 

gertatua dala ondo dakigu eta ziur gaude, il ziran 

gure gurasoetatik, aurrak giñala, jasoa dalako. Garai 

artan ere, dudik ez, aurrerapenak nai, bao 

216

Orre!a ::iran gau::ak 

Linazasoro'k liburu ortan esaten digu, Andoain'go 

errian, 1911 'eko maiatzaren 26'an, Roland 

Garros abiadorea erori egin zala. Zauririk ez omen 

zuen izan. Obe. Gure galdera: 

Roland frantzesarentzat jarria izan al zan gure aitonaren 

radar ura? Ez dakigu. Pena da. 

Gaur gaur bezela, naiz izarazko radarrik ez erabilli 

-Ian ontan guztiz aurreratuak daude-, an eta 

emen abioiak erori egiten dira. Ainbat eta ainbat dabiltz 

goialde ortan! Ez da arritzeko istripuak gertatzea. 

Orain berrogei urte inguru, gure errian, Luistarren 

Eguna ospatzeko, jaialdi bat jarri zan. Beste 

festen artean, bertsolariak ere baziran. Nere adiskide 

Basarri eta Zepai (g. b.), ain zuzen. Arratsaldeko 

saioan ari ziran jo ta ke, eta ontan Basarrik puntu au 

jarri zion Zepairi, aireplano bat egan zijoala ikustean: 

Eta Zepaik erantzun: 

-Ibili al zerade 

zu aireplanuan? 

Gaztetan ortarako 

gogua banuan, 

gertatzen diradenak 

ikusiz munduan; 

nigatik libre dago, 

nai badezu juan! 

218

Aiek radarrak! 

Zepaik, dirudienez, bere bizia ez zuen arriskuan 

jarri nai. Bildur zan Ikaro'ri gertatutakoarekin. 


219

efen deialdiak egiteko. Au, jakiña, etxean telefonorik 

ez dutenek erabiltzen dute. 

Gure aurtzaroko telefonoak egurrezko tresna 

aundi batzuk izaten ziran. Adibidez, neurriz, pisuz 

ez noski, orain Perurena'k erabiltzen duen arriaren 

pareko. Orman kokatua egoten zan. Bere barrua dana 

kablez betea. 

Ezkerreko aldean, itzegiteko eta entzuteko aparatu 

bat izaten zuen; eta eskubi aldean, berriz, eragingallu 

(manivela) bat. Ori eragin eta telefonoko zentraletik 

telefonistak, beti gazteleraz, galdera au egiten 

zuten: 

-¿Con qué puehlo y número quiere usted? 

Esaten zitzaion zenbakia eta erria, eta amarretik 

zortzitan erantzun berdiña izaten zan: 

-Tendrá que esperar. La línea está ocupada. 

Orrela, sarritan, orduak igarotzen ziran txandaren 

zai. Derrigorrean pazientzia artu bear, beste erremediorik 

ez zegoen eta. Jendeak zenbat kirieleison botatzen 

ote zituen telefonista aien gain? Ez zan arritzeko 

izaten, telefonistei aaztu egiten bait zitzaien 

bat konferentzi jarri zai zegoela. 

Dalako lokutorio oiek zeuden etxeetan, geienetan 

bai beintzat, edaritegia izaten zan. Au dala-ta, 

ondorengo kasu au bururatzen zaigu. Goierri 'ko erri 

txiki batean gertatua da. Goizeko bederatziak inguruan, 

an dator gizon bat lokutoriora eta ala dio bertako 

semeari: 

-Egun on, Bittoriano. Etxean ezbear bat gertatu 

zaidak eta Leitza'ko zenbaki onekin jarri bear didak. 

Presako asuntoa dek. 

221

Kandclario 

Jesus, kandela, usokumeak eta apaingarri danak. 

Ontan, gure erretore xaarrak: 

-Bueno, hueno! Jira, jira. Goazen berriro aldarera. 

An bukatu zan urte artako prozesioa, naiz aurrez 

zimitorio txikitik, pelotalekuan barren, zimitorio 

aunditik elizara sartzea pentsatua egon. 

Beste batean, gure ijito erri ontan, ondorengo au 

gertatu zan. Bazan ama alargun bat, beti San Antonio 

gara eta San Antonio beera jarduten zana. Bere 

semea, soldaduskatik jira egiña, adiñekoa beraz, bidaltzen 

du kandela bedeinkatzera. Elizkizuna bukatu 

eta, mutil ori, amaiketakoa egitera, gure tabernan 

sartu zan. Nunbait lotsatu egiten zan kandela eskuetan 

edukitzea, eta bururatu zaio kandela gabardinapean 

gorde, ezkerreko eskua gabardinaren poltsikuan 

sartu eta ala kandelari eustea. Edanontzia, tabernako 

gastua ordaindu eta zigarroa ere eskuarekin 

zebilzkien bitartean, kandelaren muturra, bost 

zentimetro inguru, gabardinaren beeko aldetik ikusten 

zitzaion. Gu parrez bere ondoan, eta bera jabetu 

gabe gure parregurea zerk sortarazten zigun. Jakin 

gabe joan zan bere etxera. Olako mutillak gaur ez 

dira dozcnan amairu sartzen. 

225 

(El Diario Vasco, 1989-11-3)

MILIXIOK EGIÑAK 

Sarritan aipamenak egin izan ditugu, gizon onek 

izan zituen ogibideei buruz. Alare, dirudianez, gure 

irakurleak ez ditugu ase eta maiz asko bere gertakizunak 

eskatzen dizkigute. Naiz gure almazena, kontu 

oek gorde dituena, naiko agortua egon, gaurkoan 

ere jaun oni buruz zerbait idaztea erabaki degu. 

Goazen, ba, aurrera. 

Milixio erriko aguazilla zan. Errian ez genuen 

okindegirik -gaur ere ez daukagu- eta erri-mugante 

diran Altzaga, Arama eta Ordizia'tik panaderoak 

etortzen ziran beren ogiak saltzera. 

Bezeroak udalera kejatzen ziran, esanez ogiak 

pisuan etzebiltzala legez; eta orduan an joaten zan 

226

Milixio Zelatxo 'ko etxe ingurura, erriaren sarrerara, 

ogiak pisatzera. 

Guk udaletxean genuen taberna, ez zan edariak 

saltzeko bakarrik, ez. Janariak ere bertan salgai izaten 

ziran. Milixio elduko zan gure etxera eta orrela 

esan oi zion gure amari: 

-Maria, ogiak pisatzera joan bear det eta, mesedez, 

pisua utzi zaidazu. 

Pisua artuko zuen bere latoizko bi platerekin, 

gramoak pisatzeko pisuak ere bai, eta an jarriko zan 

Zelatxo aurreko petrillean, panaderoei in fi'aganfi, 

uste gabean, alfo eman eta pekatuan arrapatu asmoz. 

Legorreta'tik ere panaderoa etortzen zan, baiñan ez 

gera gogoratzen oni ogi pisaketarik iñoiz egin zionik. 

Egun batean, pisaketa oiek egin oodoren, etorri 

zan gure etxera pisu tresnak itzultzera eta ala esan 

zion gure amari: 

-Ara emen pisuak, Maria. Eskarrik asko. Alako 

panaderoak neretzako enkargua utziko du eta zuk 

ondo jaso. Arratsaldean etorriko nazazu bere billa. 

Ondo bazkaldu. Aio. 

Panadero a etorri zan eta, guk etxerako eta saltzeko 

bear genituen ogiez aparte, iru lauko utzi zituen 

Milixiorentzat. Laukoa Jau Iibrako ogiari deitzen 

zitzaion. 

Arratsalde erdian an etorri zan Milixio bere enkarguaren 

billa, eta gure amak au esan zion: 

-Ogi jan ederra badaukazu, MiJixio. 

Gure amak esan ziona oso egoki zegoen. Milixio 

bere alaba Ixabelekin bakarrik bizi izaten bait zan. 

227


-Bai, Maria. Arrazoi dezu. Panaderoak zekartzan 

ogiak ez zeuden legezko pisuan eta ala esan diot: 

"Gaurkoagatik pasatzen utziko dizut, baiñan Kontzejuan 

neretzako utsean iru ogi utzi". 

Iru ogiak zakuan sartu eta an joan zan bere etxeruntz, 

gure amari gertatua kontatu eta eskerrak 

eman ondoren. 

Soldaduskan dirua eta iru traje neurrira egin bazituen 

ere, geroz ere bazekien munduko jainko txikiaren 

berri. Ez zan motela! 

Gure errian, naiz bertakoak ijitoak izan, pekatu 

bildurrez-edo, halseo dantza egitea debekatua zegoen. 

Erriko festetan, bi kanpotar, plazako piñuaren 

ondoan, asten dira agarra u dantzan. Ikusten ditu 

Milixiok eta, bere aguazil makilla jasoz, ala dio mutillari: 

-Si no le respetas a la chica, te mato de un makillazo. 

Ara errespetoa jarri, bai panaderoari eta baitare 

bikote dantzariari. 


228

Dotriña 

DOTRIÑA 

Urtero, Garizuma garaia irixten danean, dotriña 

ikasten jardun giñaneko kontuak bururatzen zaizkigu. 

Gaur kontatuko ditugunak ere ez dira atzo goizean 

gertatuak, ez. Gure aurtzarokoak dituzu, irakurle. 

Orain irurogei urte ingurukoak. 

Mutil koskorrak giñala, bi apaiz jaun ziran gure 

errian. Bat, Don Seberiano Yurrita, erre torea, ordiziarra; 

eta bestea, Don Jose Ganzarain, koadjutorea, 

Ibarra'ko semea. Don Seberiano il zan eta Jaunagan 

atseden izan dezala. Don Jose, naiz bizkarrean urte 

asko eduki, osasuntsu omen dabil eta luzaro orrela 

jarrai dezala. 

229

Orrela :iran gau:ak 

Biak izan ziran dotriñako gure irakasle; baiñan, 

batez ere, Don Joserekin gertatutako pasadizoak dabilzkigu 

gure buruan jira eta bira. 

Leenengo jaunartzea egiteko -zazpi urterekin 

egiten zan-, ez zegoen dotriña asko jakin bearrik. 

Goiz eta arratseko otoitzak eta zerbait dotriña jakin 

ezkero, naikoa izaten zan. Gero, amaika-amabi urterekin, 

jaunartze nagusia egiten zan, eta ori egiteko 

ikasi bear zan dotriñak ematen zizkigun benetako 

buru austeak. 

Gerez, aitortu be arra dago, lotu xamarrak izango 

giñan; baiñan. ikasi bear genuen dotriña ere erdera 

kutsu aundikoa zan eta guk ezin ondo ulertu. Don 

Josek, etxean ikasteko, jartzen zigun eguneroko lezioa; 

baiñan gure buruan ezin sartu, dotriña ark 

zeuzkan erderakadak. Dotriña ura Ernialde'ko Don 

Juan de Irazusta erretoreak euskeratua zan, Aita Astete'k 

gazteleraz idatzi zuen dotriñatik. Ango atriúo, 

contriúo, soherano, eterno, glorioso, propiedade, 

mortificacio, Majestade dihino eta abar, guk nola 

demontre konpreni? Guretzat, benetan eziñezkoak 

ziran. Don Markos maixuari huenos días, huenas 

tardes, sí, señor eta no, señor esaten ikasi genuen, 

eta or mugatzen zan gure erderaren jakituri 

guztia. 

Eguna joan eta eguna etorri, ta gu be ti beldurrez 

eta larri dotriñara joateko. Lezioa ezin ikasi eta 

orrek Don Jose su ta gar jartzen zuen. Neurri ortara 

eltzen zanean, kaskarrekoak partitzen ere ez zan 

amutsa, eta gu ixilik egon bear, beste erremediorik 

ez zegoen eta. 

230

Dotriña 

Alakoren batean aprohau eman zigun, eta kontentu 

jaunartze nagusia egin genuenean. Akabo gurc 

kaskarrekoak! 

Urteak joan ziran eta Don Jose Ibarra'ra, bere 

jaiotz errira, destinatua izan zan. Guretzat ere urteak 

igaro gabe ez ziran egon eta, igande eta jai arratsaldez, 

kaskaratik irten giñanean, Tolosa'ra joaten giñan, 

batzuk zinera, besteak pelota partiduak ikustera 

eta baitare, bide batez, Altzo' ko Txoriekin kontu 

kontari aritzeko asmotan. 

Bein, sartu giñan Erhiya kafetegian eta an etorri 

zitzaigun Jerbaxio kamareroa, Ibarra'n bizi zana, gu 

serbitzera. Gure taldeko batek au esan zion: 

-Jerbaxio, zer moduz dabil Don Jose apaiza? 

-Ondo; oso ondo. 

-Ba, nere partetik esaiozu -emen bere izen, abizen 

eta zuzenbidea eman zizkion- asko gogoratzen 

naizela berarekin eta, nai duanean, gure etxera buelta 

bat egiteko. Berak eman zizkidan kaskarrekoak 

gogoan dauzkatela, eta ea aundiagoak artuta etxeratzen 

dan. Odolkiak ordaiñetan izaten dira, Jerbaxio. 

Zer erantzun etzekiela gelditu zan Jerbaxio. 


231


GAZTELERAZIKASTERA 

Garai batean, gazteleraz ikasteari garrantzi aundia 

ematen zitzaion. Adibidez, gaur egun ingelesez 

idatzi eta itzegiteari bezelatsu. Izkuntza au ikasteko, 

euskaldunak Kastilla eta Araba'ko zenbait erritara 

joaten ziran. Araba'n ere, naiz Euskal Erria izan, 

erri askotan euskera naiko murriztua zegoen, eta 

aietan ere gazteJeraz itzegin bear, beste konponbiderik 

ez zegoen eta. 

Orain ez zaigu orrelakorik gertatzen. Etxetik irten 

eta, bi pauso ematerako, zenbait denda, taberna, 

jatetxe, kale eta abarretan, euskeraz mintzatzen bazera, 

bereala esango dizute: 

-Háhleme en castellano, que no le entiendo. 

Ori naiko ez dala, pozik izaten gera ez badigute 

esaten: 

232

Gazte/era::. ikastera 

-Háhleme en cristiano. 

Ara zertaraiño iritxi geran gure lur maite ontan. 

Atzerritarrak bakarrik ez dira errudun, ez. Geuk 

ere naiko utsegite izan degu, geureari arretaz eusten 

jakin ez degulako. Orain gabiItz estu eta larri. Ea, 

danok bat egiñik, txuspertzen degun. Pozgarri izango 

Iitzake. 

Gure aitona zana, Juan Martin Sarasola Goitia, 

gure ama zanaren aita, orain eun da berrogei ta amar 

urte inguru edo geiago, gazteleraz ikastera, Araba 'n 

dagoen Gometxa deritzaion erri txil


Errian badegu Urkia deritzaion auzo bat, eta 

emengo mutil bat joan da praileetara, erdera ikasi 

asmoz. Praileek lagun bezela jartzen diote, beti alkarrekin 

ibiltzeko baldintzarekin, arabar bat, Agurain' 

go semea ain zuzen. Onek eskola ikasi nai 

zuen. Euskerari ez zion garrantzirik ematen. Igaro 

dira illabete pare bat edo iru eta, praileak jabetzerako, 

aguraindarra naiko ondo euskeraz eta gure erritarra 

etxetik joan bezela erderari buruz. Tutik ez zekiela, 

alegia. Zer gertatu zan? Nor zan bizkorra? 

Nor tontoa? Gauza bat garbi ikusi zan. Gure erritarra 

irakasle izaten iaioagoa zala, ikasle izaten baiño. 

Ara, ontan ere, ijitoak zenbat balio degun. 

Beste gertakizun au lñaki Linazasoro adiskide on 

eta idazle bizkorraren liburu batetik jasoa da. Baserri 

batean seme bakarra omen zeukaten. Gurasoek 

erabaki dute erdera erakustea ongarri izango zitzaiola 

eta sartzen dute iraillean bame eskola batean. 

Gabonetan an dator mutilla etxera. Afaltzen 

ari dirala, aitak esaten dio bere semeari erderaz zerbait 

itzegiteko, bere erdera aurrerapenak entzun 

egarriz zeudela ta. Mutilla ixilik. Ontan, lurreko sua 

piztuta zegoen tximinitik, sartzen da aize zurrunbi- 

110 bat eta kez betetzen da sukalde guztia. Jartzen 

dira danak eztulka, ito bearrean. Ontan, mutillak: 

-¡Qué ke! 

Aitak: 

-Gastua egiten ari gaituk, baiñan merezi zian. 

(El Diario Vasco, 1989-I1I-9) 

234


gaurko poliomelitis gaitzak jo eta bi anketatik zearo 

elbarri gelditu nintzan. Ala jarraitzen det. U rteak aurrera 

zijoazten eta elizara eta eskolara joateko garaia 

iritxi zitzaidan. Gure erria oso aldapatsua da, eta nola 

el iza ala eskola erriaren gaikaldean daude. Nola 

moldatu aietara joateko? Txanpon batzuk banituen 

aurreratuak, nere aitapontekoak emanak, eta aiekin 

astotxo bat eros tea erabaki genuen. 1928 urtea zan. 

1966 urtean Xenpelar Sarirako -irugarren saria 

eman zidaten-, omenaldi bezela, astoari bertsoak jarri 

nizkion. Emezortzi dira guzira. Danak jartzea luze 

litzake eta ara batzuk: 

Asto txiki polit bat 

izan nun gaztetan, 

berak ibiltzen nindun 

jai eta astetan. 

Beste bat zintzogorik 

ez nere ustetan, 

alakorik ez dago 

seitatik bostetan. 

Amalau illabete 

nitula jaiota, 

poliok utzi nindun 

betirako jota. 

Geroztik anketatik 

elbarri nago ta, 

emen ibiltzen nintzan 

as tora igota. 

236

_________ --.-OA-=-s{oa 

Kamiño ondoan bizi giñan. Egunero, Legorreta'tik 

Ordizia'ra, bi neskatx gazte igarotzen ziran 

gure etxe aurretik, beren astoetako marmitetan saltzeko 

esnea zeramatela: Berostegi 'ko Xeledoni eta 

Mukullu baserrian serbitzari zegoen Bixenta, ain zuzen. 

Gure amak galde egin zien ea bazekiten an edo 

emen astakumerik salgai ate zegoen. Baietz eta prezioa 

ekarriko zutela, izan zan erantzuna. Ekarri zuten 

eta astotxoa enkargatu genien. 

Asteazken goiz batez, Ordizia'ko perira zijoala, 

an dator asto jabea bere aberetxoarekin, eta esan zigun 

etxerakoan ordainduko geniola. Egin ere ala 

egin genion. 

Zenbat pagatu nuen 

badakit seguro: 

etxera ekarrita 

dana zazpi duro. 

Ta gaiñean jartzeko 

nik milla apuro, 

errenditu zedien 

kapatu aguro. 

Jose Joakin Garmendia'k, ltzaiak, prestatu zituen 

tresnak eta gure Platero martxan jarri genuen. Ezi 

gabe zegoen eta nor jarri bere gaiñean? Beldurra 

ematen zigun. Alde batetik ariña eta bestetik gaztea 

zan. Eguzkiak pote edo kristal batean islada egiten 

bazuen eta astoak ikusi, ipursaltoka laister zan. 

Nork errenditu? 

237

Ezitzea kosta zan 

amaika izerdi, 

astakumea zan da 

ezin egon geldi. 

1 pUf -saltalaria 

andi ta emendi, 

gaiñetik egin nuen 

milla zilipurdi. 

Gerora, mantxotu zanean, neretzat serbitzari on 

bat izateaz gain, nere lagunen jostaillu izan zan. 

Ara zertaraiño: 

Kopetakok bazitun, 

nun aien berdiñek? 

Berari erregali 

emanak Martiñek. 

Oi azal baten parpaill 

tXUfi, polit fiñek, 

igande ta jaietan 

jazteko egiñek. 

Oalako Martiñ au Itzaiene'koa zan. Joxe Joakiñen 

semea, beraz. 

Janarian ez zuen gastu aundirik. Aotza, belarra 

eta noizean bein eskukada bat arto. Askok ez dakite 

astoak sekula ez duela jaten arbi burua, eta ezta ere 

arbi ostorik. Oso janari gogozkoa laranja azala izaten 

duo Gureak, oetako azalak bide bazterrean ikustean, 

laister batean jaten zituen. 

238

AstOQ 

Astoak, osasuntsu izateko, oso bearrezko du 

garbitasuna: ilIea moztea, eskubillatzea eta abar. 

Au, iIlea moztea alegia, udaberrian, Aizpurutxo'ko 

ijitoak egiten zion. Dei egin gabe etortzen zan. BufUZ 

zekizkien Itsasondo'n astoak nun zeuden. 

Erriko eliza eta eskolara ez-ezik, asto gaiñean 

ondo ibiltzen ikasi nuenean, Altzaga'ko Don Nikolas 

maixuarengana eta Arama'ko Don Jose maixuarengana, 

nere ikasketak egitera, joan izandu nintzan. 

Astoa nere esanera jarria zegoen eta etxekoak 

lasai egoten ziran. 

Gauza guztiek izaten dute beren bukaera eta gure 

astoari ere iritxi zitzaion. Ara nolaz: 

Legorretako Aizpe'n 

jaio ta azia, 

gero gure etxean 

bizitza guzia. 

Ementxe izan zuen 

bere desgrazia, 

San Tomas egun batez 

utziaz bizia. 

Geroz asto geiago ere izan nituen. Ogei urte 

ondo paseak nituela ere, asto gaiñean ibiJtzen nintzan. 

Trenean ibiltzeko gai izatera eJdu nintzanean, 

Donostia'ra joaten nintzan, ofizinista izateko ikasketak 

egitera. Ogei ta emezortzi urtez ofizinan Jan 

egiña naiz. EskoJa ikasteko, astoa izan nuen Ieenen- 

239


go oiñarria, eta berari, Xenpelar Sariko azken bertsoa 

bezela, au jarri níon: 

Beti portatu ziñan 

zintza eta jator, 

neretzat izan ziñan 

guzízko maitekor. 

Orregatik zugana 

gaur kantari nator, 

nere ogibidea 

zuri bait dizut zar! . 

(El Diario Vasco, 1989-I1I-18 eta 19) 

240

¡rratí kol1fuak 

IRRATI KONTUAK 

Gaur gaur bezela, irrati emisorak eta irratía entzuteko 

tresnak an eta emen non-nai dauzkagu. 

U galdu egin dira. Gure gazte denboran ez zan cmelakorik, 

eta gutxiago gure aurtzaroko urte aietan. 

Ara gure erriko kas u batzuk. 

Galena in·aria. Mutil koskorra nintzan. Nere guraso 

eta senideekin erriko udaletxean genuen tabernan 

bizi izaten nintzan. Donostia'n bizi izaten zan 

gure anai Joakiñek (g. b.) abixatu zigun, alako egunean 

etorriko zala eta galena irratia ekarriko zigula; 

eta guk, ordurako, kobrezko ari bat jarrita edukitzeko, 

gure etxetik Larregi baserri inguruan zegoen 

eletrizidadeko postera. Anaiaren agindua bete ge- 

241

Irrati kontuak 

rak zituen piezetatik batzuk sobratu egin zitzaizkien 

eta. Aiek teknikoak, aiek! 

Radio Kaxeta. Gure adiskide loxe lauregi 'k, 10xe 

Kaxeta'k, erriko leenen piragua egin zuen berberak, 

por correspondencia, irrati tresna egiten ikasi 

zuen. Piezak erosi eta irratia egin zuen. Bere etxeko 

upategian orduak eta orduak pasa zituen irratia egiten, 

baiñan dana alperrik izan zitzaion. Estreiñaldiko 

egunean bere etxean giñan. Gu iru anai, Manolo 

faktorea ere bai, eta besteren bat ere an izango zan. 

Ez naiz ondo gogoratzen. loxe, zurgiña dalarik, sekulako 

kaja dotorea egin zion. Nunbait, loxek ez 

zuen gogoan izan esaerak diona: "Zintzarria, beia 

baiño leenago erosi". Bere ustez irratia martxan jarri 

zuen eta, alako piiitJj: piiitJj: piiitJj' batzuk cntzun 

ondoren, belarri makur etxeratu giñan. Alperrik izan 

zitzaion tornilloak estutu eta kableak lekuz aldatzea. 

Irrati ura gaur nun? Museo batean? Madril' go Rastroan 

salduta? Ez dakigu. 

Segura irratia asi zanean, Moliendo calé diska 

puri-purian zegoenean, amaika karta idatzi zituen 

bertara gure erritar Urkiko Kraheliñak, alako eta 

alako doiñuak jotzeko eskatuz. Garai aietan ez zan 

oiturarik euskeraz idazteko, baiñan beti ala egiten 

zuen, aiton-amonak, gaixoak eta abar alaitu asmoz. 

Soroan babarrun biltzen ikusita gaude, parda baten 

gaiñean irratia jarri eta, trikitixa entzunez, ain 

edcrki ari zirala. Babarrun uzta ez dakigu zer izango 

zuten, baiñan naiko alaitasuna jasoko zuten. Alde 

ederra dago gure anaiak ekarri zuen galena-irratitik 

gaurkoetara. 

(El Diario Vasco, 19X9-IV -21) 

243

Prcnsse 

Gerra bukatu zan eta gauzak, poliki-poliki, be re 

onera etorri ziran. Gazteak giñan eta karrera bat antolatzea 

erabaki genuen. Jarri ere egin genuen, erritarrentzat 

bakarrik. Txapeldun, Juan Jose Rezola, 

Mingotxene baserrikoa. Errian, baserri oni Mingotxene 

deitzen diogu, naiz berez Bengoetxene izan. 

Ez gera ondo gogoratzen karrera ontan zan, ala 

beste batean, ondorengo kasu au. Isasondo'tik -orduan 

ala deitzen zitzaion gure erriari- irten eta Villafranca'ra 

ginjoazela -gaur Ordizi deitzen zaio-, 

bi kilometro igaro baiño leenago, nun asten dan karrerista 

bat bere kolkotik arraultza atera eta manibelaren 

gañean kaxka-kaxka jo eta arraultza txupatzen. 

Nunbait beldur zan pajarak joko ote zuen. 

Beste urte batean sekulakoa egin genuen. Jarri 

degu karrera eta gure leengusu Andoni Sarasola'k 

-garai art,m Puerto Sagunto'n kategori aundiko lanpostu 

bat zeukan- abixatu zigun karreran ibiltzera 

etorriko zala. 

Ni, ordurako, La Voz de España'n erriko berri 

emaille nintzan, eta esan nion Joxe Kaxeta'ri letrero 

bat egiteko au ziona: "Tour de Andra-Mari. 

Prensse". 

Joxek bete zuen nere agindua, eta Andoni Iengusua 

ere etorri zitzaigun egundoko haigarekin. Jarri 

genion Ietreroa kotxeari eta, Villafranca'ra 

eltzean, zerbait bagiñala-edo erakutsi naian, gelditu 

giñan Bar Olano aurrean. Ontan, an dator bertako 

nagusia Pako Olano eta, naiz erderaz berak csan, 

euskeraz jarriko degu, sail au euskcrazkoa dalako. 

Ala esan zigun: 

245

Prensse 

Ni neu izan nintzan ziri ori sartu ziona. 

Karrera jokatu zan. Eratzailleek geurok egin genuen 

epailari, kronometradore, periodista eta abar 

lana. Iñork ez zuen miñik artu eta kontentu. 

Guardia zibilla enteratu zan gezurra esan niola 

eta, andik illabetera-edo, au esan zidan, bere eskua 

emanez: 

-Zorionak, Lete, guardia zibilla engañatzen jakin 

dezulako. 

Ara ijitoak nolako gauzak egin izan ditugun. 


247

Larraitz 

pago besterik ez zan ikusten. Kamiñoa, berriz, bakarra 

zan; Abaltzisketa'tik dijoana, ain zuzen. Zaldibia'tik 

barren egiña, askoz geroagokoa da. 

Larraitz'ko erromeriak, guztiz sonatuak, Pazko 

Maiatzekoz eta San Pedro egunez ospatzen ziran. 

Maiatzekora egundo ez nintzan joan, baiñan bai San 

Pedro egunekora. Sarritan gaiñera. Ez dakit orain 

Pazkoa festarik egiten duten ala ez; baiñan San Pedrotan 

ez dutela egiten, neronek zertifikatu nezake, 

aurten bertan, egun ortan, arratsaldez, nere emaztearekin 

joan nintzan eta. 

Ogei urte inguru izango nituen, Sorabilla edo 

Soabil' go Joxe zanak bere zaldia utzi eta bere gaiñean 

nere lagunekin batera joaten asi nintzanean. 

Orrela, urteetan, koadrillan joan izan giñan. Zaldia 

oso leiala zan, lagunak zintzo eta jatorrak neri laguntzeko, 

eta egun ederra pranko igaro izan genuen. 

Mendiz joaten giñan, eta kamiñoz-kamiño, Zaldibia'tik 

barren, garaiz etxeratu. 

Gerra ondorena zan, razionamentu garaia, eta bakoitzak 

geren puska legorra etxetik eraman oi genuen. 

Mendiko bidea orrela zan: ltsasondo, Altzaga, 

Bost-Aitzeta, Gaintza eta Larraitz. 

Egun batez, Altzaga'ko erretore etxe aurretik 

igarotzean, apaiz jaunaren kriada -orrela deitzen 

zitzaion apaizaren neskameari, dotoreago izatearren-edo- 

irten zan etxeko atarira eta orrela mintzatu 

zitzaigun: 

-Egun on Jainkoak, gazteok. Erromerira? 

-Baita zuri ere. AJaxe goaz. 

249


-Ba, postrerako, perilla oso goxoak dauzkat. Prezio 

onean jarriko dizkizuet: dozena bi pezetan; eta 

bi dozena artzera, amabost errealean. 

Nork erosia izan zuen. Ura salmenta, ura! Apaizak 

diru danak eskuratu bazituen, aspaldian ez zuen 

alako errespontsorik izango. 

Beste urte batean, Larraitz'era gure erriko Zapatari 

'ko kamionean joan nintzan. Goizetik euria bizi 

-bizi eta, alkar animatzeko, "jasoko dik, jasoko dik" 

esanez, ala joan giñan. 

Zapataritarrek taberna jarri zuten, errian ere ala 

daukate tao Taberna, toldo eta guzti jarri zuten. Eskerrak 

ari. Egun geiena toldopean pasa nuen. Nere 

bi anai, Bitor (g. b.) eta Teodoro, Joxe Kaxeta'rekin 

ziran sukaldariak. Egin zuten paella, zakurrak ere ez 

zuen jango. Legorra eta kearrez betea. Eskusa jarri 

zuten ipar aizeak sua itzali ziela, egurrak bustiak 

zeudela eta abar. Jan genuenak gaitzik ez zigun 

egin, eta pozik. 

Beste au ere kontatatuko det, bao Zaldi gaiñean 

joaten nintzan garaikoa da. Bagoaz Gaintza'tik barren 

eta ontan, sasi artetik, irtetzen da egan oillo 

bat, izututa, kakarazka. Koadrillako lagun batek jo 

makillarekin oilloa, eta egaztia, ziplo!, lurrera ilda. 

Sartu morralean eta Larraitz' era. Bertan jan bear 

genuela eta, lumatzen asi orduko, an dator kastellano 

bat, "yo os dejo la cazuela" esanez. Egosi bat 

eman genion oilloari, baiñan gogorra zegoen. Kastellanoari, 

egin zigun mesedearen ordaintza bezela, 

oillo laurden bat eman genion, bere salda eta guzti. 

Kazuelatik zanga-zanga salda artuz, ala zion: 

250

Larraitz 

-¡Qué rico está! 

Nunbait, arek ere bazekien razionamentuan bizi 

izatea zer zan. 

(El Diario Vasco, 1989-VIl-19) 

251

Uro 

iturri ori naiko galdua egon bear du, diotenez. lllargiaren 

gora-beerekin gustoz aldatzen dana da. Batzuetan 

ustel usaia eta besteetan batere gabekoa. Bere 

garaian analizatu eta ontzat eman ondoren propaganda 

on bat egin izan balitz, ez zan xixtima txarra 

diru preskoa etxeratzeko. 

Ur askorekin ori egin dutela garbi ikusten da. Laborategira 

eraman, an onartu, propaganda egin eta 

salmentara. Jendeak asko edaten du ur klase au. Batetik, 

kutsadura dagoelako; bestetik, iturriek leen 

ainbat ur ematen ez dutelako; sendagilleek errekomendatzen 

digutclako, eta abar. 

Emen, Itsasondo'n, Larregi baserri inguruan, bazan 

beste iturri bat, Abade-iturria deitzen geniona. 

Gaur zerbait ur ematen omen du, baiñan oso gutxi. 

Gaiñera, bezeroak falta zaizkio. Abadeak, alegia. 

Udara partean, ipar aizetan, arratsaldez, iturri ortan 

biltzeko oitura zuten apaizek, beren tertulia egiteko. 

Gaur abade gutxi eta iturriko ur gutxi. Errogatibak 

eta letaniak egin bear ote ditugu, ba, abade berriak 

sortzeko eta iturria erruz ura ematen asi dedin? 

Ezkio'ko Anduaga auzoan bada iturri bat, Alper 

-iturria deitzen diotena. Depositu txikia dauka eta, 

ur gutxi ematen duelako, ortik "alper" izena. Bertako 

ura edanda gaude, eta oso ona eta preskoa da. 

Udaran jendea erruz joaten da bertara ur billa. Leen, 

gari jotzea izaten zanean, ura ekarri aala, garijoleek 

edaten omen zuten. Ur orri azukrea eta ardo piska 

bat botatzen zitzaion. Aldiz jende asko ur billa, eta 

sarritan txandan egon bear, "alperraren" depositua 

bete arte. 

253

· Orrela ziran gauzak 

Ibas'ko errota Arama'ko lurrean kokatua dago. 

Errota ortatik berreun metrotara edo, gure erriko lurrean, 

Pipartegi 'ko aldaparen asieran, eskubitara ain 

zuzen, iturri bat zan, gaur egun agortua dagoena. 

Orain eun urte edo, errotaria ikusi izan omen zuten, 

udarako gau beroetan ur billa bertara urbiltzen. Kanpetxano 

joaten omen zan, bere txarroa eskuetan zuela. 

Ibas'i buruz gauza bat jarri bear degu. Dalako 

errota ori Oria ibai ertzean dago eta, gure ustez, berez 

Ibai-ertz izango du jatorrizko izena. Guk ere, 

Oria ibaiaren ondoan bizi geralako artu genuen lbai 

-ertz izenordea. 

Eta, urarekin jarraituz, au ere esan bear degu. Tabernetan-eta 

izaten dira kamarrak eta sesioak sortzen 

dituztenak. Edanean pasata zegoela adierazteko, 

orrela esaten degu: 

-Ur bedeinkatu utsarekin ez zegoen eta ... 

Lantxo au uztaillaren 19' an idazten ari gera. Oso 

bero dago eta ur presko trago bat egitera goaz. 

Urrenarte, irakurle. Agur. 

(El Diario Vasco, 1989-VIII -1) 

254

Ikasturte herria 

IKASTURTE BERRIA 

Bukatu ziran oporrak eta aur, gazte eta ez gazteek 

berriro ekin diote ikasketa saioei. Gaitzerdi, rcpetitur 

-koruan Milixiori ikasi nion itz onen esangura- 

egin gabe libratu baldin badira. Ekainean kaJe 

eta iraillean kate, orixe da benetan gauza trixtea. 

Uda guztian klase bereziak egiten jardun, ordaindu 

ere bai, eta orain utsean gelditzea ez da gauza atsegiña 

izango. Erri eskolan, uztaillean dana aprohau 

eta udazkenean lixto izaten giñan kurso berriarekin 

asteko. Irakasle ona? Ikasleak bizkorrak? Orrelako 

zerbait izango zan. 

Gure maixua Don Marcos Pérez de Mendiguren, 

arabarra, izaten genuen. Berak euskerarik ez zekien, 

255

Ikasturte herria 

Dividendoa divisorrean zatitzeko zenbat zenbaki 

artu bear ziran adierazteko, au esaten zigun Don 

Marcos'k: 

-Vme, zer da número arrapatu? ¿Cuántas para 

cuántas? 

Gurekin prejizio ederrak izaten zituen maixu 

jaunak. 

Garai artan gure esker onak eman ez bagenizkion 

ere, gaur zerutik jaso ditzala, ondo mereziak 

dauzka eta. 

Ondorengo kasu au, nere ustez, poI ita da eta 

kontatzera noa. Gure etxean bazan aurrentzako izaten 

zan marinero jantzi oietako bat, bere [;0/7"0 eta 

guzti. Onek Río de la Plata zeukan idatzia. Don 

Marcos'ek, egun batean, geografia irakatsiz, Euskal 

Erriko ibaien izenak erakutsi zizkigun. 

Artan bukatu zan gure klase ura. Andik egun batzuetara, 

maixu jaunak dei eginda, bere mai inguruan 

jarri arazi giñuztan korroan, eta galdera au zuzendu 

bakoitzari: 

-¿Cómo se llama el río que pasa por Isasondo? 

Orduan gure erriak izen ori zuen. Baten erantzuna 

Urumea izan zan. Bestearena, Urola. Irugarrenak, 

Bidasoa; eta, nere txanda eldu zanean, nere burua 

jakintsu biurturik, orrela erantzun nion: 

-Río de la Plata. 

Don Marcos parrez, eta nere lagunak ere berdin, 

maixu jauna ala ikustean. Orduan lotsaz gorde nuena, 

gaur neronek ere parrez kontatzen det. Eskolatik 

irtetzean, otoitz au egiten genuen, paretan jarrita 

zeuden kartel aundi batzuk irakurriz: 

257

ARKIBIDEA 

Itzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

Esaera zaarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 

Ijitoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 

Biurrikeriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 

"Derrepente 11 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 30 

Errietako festak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 

Mus................................. 36 

Trena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 

Aurrez artzea obe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 

San Juan sua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 

Zakurra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

Nikolas amerikanoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 

Estropadak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 

Andra Mari jaiak eta Milixio . . . . . . . . . . . . . 60 

Gizon saiatua zan Milixio . . . . . . . . . . . . . . . 63 

Gaur iru urte juxtu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 

Milixioren lanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 

Erretratatzeko makina . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 

Mikeleteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 

Datorrena dijoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 

Bezperak............................. 87 

Apeaderoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 

Komedianteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 

San Nikolas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 

Itsasondo, 3; Legorreta, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . 102 

Antiojuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 

Zilindroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 

Praskinixio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Erreka eta ibaietako arrantza . . . . . . . . . . . . . 117 

Pazkoazkoa egiteko txartela . . . . . . . . . . . . . 122 

Erramu eguna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 

Leen bai eta gaur ez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 

Letani, errogatiba eta konjuroak . . . . . . . . . . 132 

San Antonio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 

San Luis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 

Piragua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 

Bazterrik bazter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 

San Inazio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 

Sermoiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 

Milixio eta dirua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 

Eiztari kontuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 

Tenporak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 

San Martín. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 

Xexilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 

Kikimakoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 

Elurra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 

Morroiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 

Garizuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 

Sermoi eta otoitza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 

Aste Santuko oroitzapenak . . . . . . . . . . . . . . 190 

Zozomikoteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 

Bizikleta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 

Zorioneko Milixio! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 

Kirkilla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 

Aufi eta yeufiii!!! .. . .. .. .. ... .. . .. ..... 207 

Tripazaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 

Gorputz-bide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 

Aiek radarrak! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 

Telefonoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

Kandelario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 

Milixiok egiñak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 

Dotriña.............................. 229 

Gazteleraz ikastera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 

Astoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 

Irrati kontuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 

Prensse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 

Larraitz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 

Ura...... .... .. .. . . . . . .. . . .. . . . . . .. . 252 

Ikasturte berria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

AUSPOA 

LIBURUTEGIA 

111111111111111111111111111111111111111111111 

1008962 

BO-1800

Orrela ziran gauzak (oroipenak) - Euskaltzaindia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?