Euskal Literatura III

LEN-SOLASA 

BIDE IBILLIA.—Gauzai gora eragiñik, ba-goaz aurrera. Emeretzigarren 

gizaldiari ale osoa egotzi diogu, ta alare uts-uneak 

utzi ditugu oraindik bete bear genituenak. Tontor-gaiñetik obeki 

ikusi oi dira atzean lagatako bide-makurren utsaldiak. Bídearloa 

egiñez, egia da, uste baiño geiago ikasten dugu, ta urrengo 

txandan etzaigu gaitz izango errakuntza oien osatzea. 

Onela bide egíñik, euskal elertiaren ederra opa dugu, ez 

besterik. Onen billa gabiltza. Lenengo literatura eunkiak zer 

utzi diguten, naiz eta gaiñ-giroki, azaldu dugula ez dago ukatzerik: 

ortan saiatu gara geure ekiñalean. Euskal idazleak bere 

gogoa —eta bere erriarena— ñirñirka utzi du dardar-pitxi bezela, 

bere idatzien ostro artean garreztatua. Bakoitzak bere erara 

ikusi ta sentidu digu ar-emana izan duen gizartea ta mundua. 

Ariñak arin eta ertsigo ibilli gara, bear bada, ta ez ditugu beren 

ertz guztiak egokitsu aitzen eman. Izkera ere onentzat argia dana, 

arentzat illun zulo duzu; ezta errez guztien aukerara lan 

egitea. Orrez gaiñera, bakoitzak geure ikus-molde estutik so-egin 

oi diogu idatziari; emendik sortzen gero, iritzietara jotzean, uste 

ta gardi ain ezberdiñak. 

XIX'GARREN MENDE AZKENA.—Mirari izugarri baten aurrean 

gaude, berriz ere. Une auetako zuri-beltzak, dinbili-dantzak eta 

goraberak gogotan arturik, nola etzaigu sekulako galdu gure iz-

kuntza? Naiz mugaz andik naiz emendik, euskerak, naitaez jeurtu 

egiñaz, zokoratu bearra zeukan; gero ta ugariagotuz zijoazten 

bere onda-tresnak: eskola ta irakaskintza, aldizkari ta egunerokoak, 

irrati ta zinema, antzerlzi ta jolasak, gudaritza ta arat-onat 

ibilteak derrior zekarren euskeraren atzera bearra. 

Ingurumariko Laterri-jokabideak ere ba-zuten errua, noski. 

Frantzia'n, esaterako, 1789'garren urteko naste ta matxiñada 

egunetatik Estaduak: zeukan dana bere eskuetan, esku bat-batean 

euki ere; etzuen nai eskualde txikien jabetasunik ez agintzaizpirik. 

Aize-bolada artan guztia zan batera naia, erdira jo bearra: 

izkuntza berdiña, lege berdiñak, eskubide ta betebear berdiñak 

danentzako. Izadian dakusgun erako berdin-ezean batasunik 

etzan aintzat artu nai. Ta jokabide onek, ez izan ezmezik, 

gauza askoren amilketa zekarkigun ezinbestean. 

Euskaldunok ortaz ainbat gauza geneuzkan il-agiñik. Ilten 

zegoen gure izkuntza. Abando'ko arrano garbalak «Euzkerea 

ilten dago», deadar egin zuenean, etzan gezurra aren esana, olaxe 

zegoen eta. Gaxo geneukan geure ele zarra; iltzear noski. 

Zergatik batez ere? Etsaiez esiturik geundelako? Ba liteke. Baiña 

besteak beste, eritasun onen sustarrik beiñena euskaldunaren 

garrik eza zan. Edu onetan mintzatzen da I. Larrakoetxea: 

«Euskotarrak gure gauzakanako ta batez ere euskereaganako 

daukagun maitasun-eza da gatxik txarrena. Guk euskerea benetan 

maite-maite ba gendu, bere barrutiko ta landako zailtasunak 

gorabera, laster ikasiko geunke ta garai ta une guztietan erabilliko 

geunke» (Euskera, 1922, 34 orr.). 

Mugaz andik, naiz eta azken urteotan, aldakuntza aundi gabe 

iraun du euskerak. Zergatik berdin iraute ori? «Au —diosku 

idazle batek- Frantzia'n euskera patois batzuk —gaskoiña ta 

bearnesa- mugatuta dagoelako da, dudarik gabe; Espaiña aldetik, 

ordea, auzo zuzen eta arrarte gabeko izkuntza ofiziala 

du». Gaur-gaur, alare, zein an zein emen, geure berezko arnasa 

galtzeko arrisku berdintsuak dauzkagu. Alde ta diferentzi au 

soil-soilki gogorazi dezalzegu: an nekazari ta arrantzaleak eus-

keraz mintzatzen dirala, ta emen, industria ta gaurko erakunde 

berriak bitarteko, gure eskualdea arrotzez bete zaigxila. Beraz, 

ez XlX'garren gizaldiaren azkenerantza, ez gaur ez ditu egun 

xamurrak gure izkuntzak. 

IRRINTZI KEMENTSUA.—Êgoera onek bultz-eraginda bota zigun 

Arana-Goiri'k S. O. S. ikaragarria: «Ilten dago euzkera!» 

Ta etzan su gabeko etxean jausi deadar ura: izan zuen oiartzuna. 

Gizaseme errimek osaturiko belaunaldi berri bat sortu zan, 

edo-ta jaiki zan oiartzunaren otsari erantzunik. Ordukoak dira, 

adibidez, bi talde auek: Arana Goiri, Azkue ta Kanpion batetik 

eta Unamuno, P. Baroxa ta R. Maeztu bestetik, beste askoren 

artean. Seirok argi ta langilleak. Lenengo irurak euskal saiUari 

oratu zioten, beste irurak erdel-zelaia trebe atxurturik. Seirak 

zeramaten, eta ez motel, euskal arnasa ber-bera. 

Bizkaitarrak ditugu iru auek: Arana Goiri, Azkue ta Unamuno. 

Bizkai'ko Aldundiak irasitako ((Instituto Vizcaíno» zeritzan 

Ikastetxe nagusian Aldundiak berak, 1887'an, euskal ikastola 

bat jarri nai izan zuenean, irurok aurkeztu ziran. Arana 

Goiri'k 22 urte zituen, Azkue'k 23 ta Unamuno'k ere 23. Eustakio 

Madina, Pedro Alberdi ta Luis Itza ere auekin aurkeztu 

ziran. Azkue'k umetatik zekien euskeraz, ederki jakin ere; Unamuno'k 

zerbait zekien; Arana Goiri, berriz, euskaldun berri 

genduan. Azkue'ri eman zioten iralzastegia. 

«Une ontatik irurok, bakoitzak bere bidea artu ta arexeri 

jarraituko dio eriotzararte. Erraldoi izena artu dezakete irurok, 

bakoitzalz bere saillean. Iru bizkaitar auek berai dagozkien asmo 

ta gogaien aldezko burruka latzak aurrera eramanak dira. Arana 

'Goiri ta Azkue Bizkaia'n geratzen zaizkigu, gaiñazpika ta burrukaldi 

oiek etxean berton jokatzeko, alegia. Unamuno'k landara 

jauzi dagi beste ortzi-mugalde batzuen billa. Arana Goiri'k 

bere aldizkari burrukalari Bizkaitarra sortzen duen urte berean, 

Azkue'k ere bere Euskalzale (1897) sortzen du, euskal 

literaturari eskeiñitakoa noski; Unamuno'k, ordea, sei urte le-

nago irabazia zuen Salamanka'ko Ikastetxe ospetsuan ain zuzen 

«Gerkar izkuntza ta elerti» irakastegia. Azkue'k, erraldoi gaillena, 

bizi osoa eman zuen gure Izkuntzari itxasi ta estekatua. 

Arana, ostera, politika zelaian burrukatzen da. Euzko Alderdi 

Abertzalea sortu ta kulturazko indar guztiak ekiñean jarri zizkigun» 

(Auñamendi, Literatura, II, 47 orr.). 

BI LANGILLE POHROKATU,—Arkimedes (287-212) siraküsarraren 

burdiñ-agak ludiaren ardatzari ikara eragiteko beste indar 

ba'zuen, gizaseme azkar auek ere euskal erria zataian jaso 

zutela, edo-ta beintzat jo ta ke ortan alegindu ziranik ezin daiteke 

ukatu. Aueri esker daukagu gaur ere zutik gure izkuntza. 

Miingain- zolia dantzaratuz zer asko esan oi ditugu, baita funtsik 

gabeko ta egitik urrutixe daudenak ere sarri. Baiña egiari 

berea itzuli nai dionak, ez gurarik ere, au aitortu bear du: Azkue 

ta Arana'gatik izan ezpalitza, euskera onezkero Araba'n, 

Errioxa'n eta Naparru bealdean bezela geneukan, lurpean ondo 

eortzia. 

1) Azkue.—Êuskaldun genduan jaiotzetik. Baiña eliz-karrera 

bitartean eta gero, gure izkuntzaren barru-barruraiñoko 

ezkutuakin jabetu zan, eta lekeitiar argi onek bére bizitza luzean 

egin zigun lana ikaragarria izan zan. Ona aren lan-moltzo 

bat: Euskal Izkindea, «Euskalzale», «Ibaizabal», Iztegi nagusia, 

Euskal kantutegia, Euskalerriaren Yakintza, ainbat irakurgai, 

antzerki, opera, musika, esaera bildu; labur: euskal erri osoa arakatu 

zigun onek zeuzkan arri-pitxi baliotsuenak jaso ta aurren 

urren ipiñirik. Oni, A. Donosti'ri ta beste batzui eskerrak, eztira 

dagonekoz gure gogo bereziaren agerkai ugariak betiko itzali. 

Euskal literaturan iñor txalogarri baldin ba'dugu, Azkue zanari 

ezin uka genezaizldoke merezi ditun esku-zarta beroak. 

Egi osoa esateko, etzegoen bakarrik; ba-zuen talde bat, 

elite bat, txikia lendabizi, gero azi ta ugarituaz joan zana. Ar 

itzazu gogoan «Euskalzale» ta «Ibaizabal» agerkarietan datozten 

ia

idazle apalak. Eredu bi naikoa dituzu: Txomin Agirre ta Kirikiño. 

Oeri esker, gure euskera, kinka larrian zegoen arren, bere 

aspaldiko gaiñ-oskol bada-ezpadakoa erantzi ta bere-berea zuen 

erritar soiñeko nabar dotorez apaintzen asi zan: euskal joskeragatik 

diot au batez ere. 

Euskai joskera. Asiera-asieratik azaitzen zaigu Azkue joskera 

ta itzurren giarraren jabe; Lekeitio'n, bere amaren magal 

beroan ikasia etzuen nunbait galdu ezertan ere, eliz-ikasketak 

lateraz ta espaiñeraz osatu zitun arren. Agirre'k orobat itzurren 

ona du, baiña len-idatzietan ba-zitun bere okerrak, gerora zuzendu 

ta uxatu zizkigunak. Kirikiño'k, aldiz, erdel-kutsutik 

urrutiratua ibillita ere, etzigun beti jagon euskai belarriak nai 

lukean lango itz-joera goxoa. Gauzkan gíro-ingurutik aldera egitea, 

egiazki, etzaigu xamur-bera. 

2) Arana Goiri.—Sabino Arana Goiri dugu beste aldetik 

euskerea gaizkatu ziguna. Politika izan zan bere arazo apartekoa; 

bere erria bizirik atera nai izan zuen. Izan ere, erauskiñez 

betea, beraldi gorrian aurkitu zuen, erakunde, oitura, ele ta beste 

zer guztietan; aurretiko guda ta iskanbillak lurra jo-azoteraiño 

ondatu zuten bere sorterria, Bizkaia, Euskalerria. Oraindik 

ba-zuen alare arnasa, ta arnas orri eragin bearra zeukan 

osorik itzali ez zedin: bizi-naia azkortu, erakundeak berriztu, 

izkuntzari lengo azku ta bizkortasuna txertatu. Arbasoengandiko 

sena utzi ta erakunde berriakin aldatuz zijoan Bizkaia: goierrietatik 

bera jatsi zitzaizkigun baserritar mordoak; kanpotik 

etorriak ere, pilloka zebiltzan Somorrostro'ko meatz-zuloetan 

langille. Industri lana ugaltzen asi zan Bizkaian. Emeki ta atsaren 

gaiñean, len lugintzan eta artzaintzan ari zan erria, industri-arazoan 

buru-belarri sartua gertatu zan. Aldaketa au gogotan 

izanik, sortazi ta zabaldu zitun Arana'k bere asmo ta ekintzak. 

Entzun idazle gazte batek ontaz dioskuna: «Ez da aski Arana 

Goiri gizaseme jeinutsu, langille nekegaitz, burrukalari ke-

mentsu zala esatea. Aren eragiña, ziurki, berdintsua izan ote 

zan gutxiago edaturik beste puntuetan ere? Txaho bera jeinutsua 

izan zan, baiña uritar mandatu bat aldarrikatu zuen Ipar 

euskal erriko landa-eremuan». Ez, ala fede. Txaho'ri etzion 

iñork jaramonik egin. Arana'k, ordea, ikus nolako gudarostea 

duen atzetik gaur dan egunean ere. 

Idazle berberak darrai: «1890'an ipiñi dezakegu biribilketa 

aundia: Bilbao'k bere Boltsa irasi ta bere lenengo langilleen 

oporraldia ikusi zuenean, Sabino'k bere lenengo abertzale artikuluak 

argitaldu zitun, ain zuzen. 1893'an bota zuen deadar au: 

«Euzkadi da euzkotarren Aberria». Berak asmatu zuen gaiñera 

euskal erria adierazten duen «Euzkadi» itza. Berak margoztu 

zuen euzko ikurriña. Berak sortu zuen, 1895'an, Euzko Alderdi 

Abertzalea. Berak korapillatu zuen zazpi euskai probintzi bakoitzaren 

nortasuna ta alkar-lokarria: «Bizkaia azke Euzkadi 

azkean». Muga gabea duzu aren lzazeta ta literatura lana. Maiz 

joan zan igeska Ipar euskal errirantza. 1903'an il zan, 38 urteko, 

bere etenbako burruka ta espetxe-egotez eo ta ezindua. Erotzat 

euki zuten lendabizi bere adiskideak; baiña auek Euzko Alderdi 

Abertzalean jarraitu zuten, Sabino'ren slogan au goiburu 

zutelarik: «Jaun-Goikoa eta Lege-Zarra» (J. L. Davant, Tempes 

Modernes, 1971-72, 241 orr.). 

Idazle beronek gero, ura bere bolura eraman nairik, baiki, 

Arana'k ez duela gizarte iraultzarik aitatzen dio. Etzanik, baiña, 

ezin aitatu iñolaz ere. Abandoarrak bere asmoen eginbide barman 

Bizkai osoa artzen zuen; Bizkai osoa —edo-ta nai baldin 

ba'duzu, Euskalerri osoa- onek zeuzkan auzi ta korapillo guztiekin: 

lur, lege, ekandu, elerti, musika, dantza, lugintza, gizarte 

auzi, arrantzale, artzain, egurgin, meatzetako langilleri ta 

abar. Erri osoa, itz batez, eta onentzalzo nai zigun gogo zuen 

jabetza ere. Jabetasun gabe, zer balio dute gaiñerako guztiak? 

Gaurkoan, damuz, txaramel gisan pellokeri asko esan oi ditugu; 

bat auxe, iñondikan ere: «Urlia burgesa duzu». Arana'k ez 

la

omen zion sozial arazoari indarrik eman. Gaiok, egia esafeko, 

belar berriak ziran orduan; baiña ikus bere idatzietan nola 

orrazten ditun. 

Gatozen, baiña, geure arlora. Arana Goiti euskaltzale ageri 

zaigu milla eratara. 1884'garren urtean, Barzelona'n ikasle zala, 

euskeraz ikasten dabil Van Eys'en eta A. Kanpion'en gramatikak 

esku artean ditularik. Opa zuena irixteko naimen izugarria 

zuen eta epe laburrean jabetu zitzaigun bere asaben izkuntzarekin. 

Iraultzaille zetorren politikan bezela euskal elertian ere. 

Bide berrien billa zebilkigun atseden gabe: bide berriak nai zitun 

euslzerarentzat, gogaiz, biotz-zirraraz, iztegiz, idazkeraz, 

poesi-neurkeraz, azal ta barne berriztatua ikusi nai zuen gure 

ele zarra. Rizal filipindarrak bere erriarentzat opa zuena, orixe 

bera nai zuen Arana Goiri'k ere Euskalerriarentzat, Unamuno'k 

dioskunez. 

Laburzki: «Eragille bizi ta azkar baten aurrean gaude. Galduriko 

denboraz berriz jabetu nai luke, ta gutxitan so dagi 

gibelera. Aren luma urduriak 322 lan ta 22 idazti jaurtiki dizkigu 

16 urte laburrean. Damakigun ugaritasunak ederlzi margozten 

digu zer-nolako gizona genduan: edesti, politika, izkuntza, 

kistar gogo, apolojetika, sozioloji, eskugo politilcu ta laterriarteko, 

iralzaskintza, agiriko bazkunak, demografi, auteskundeak, 

albistak, berri-kritika ta kronika, antzerti ta olerki, polemika ta 

eztabaida, auek danok astindu zitun gizona» (Auñamendi, Literatura, 

II, 50 orr.). 

INGURUKO IZARÑQAK.—Zeru zabaleko izar disditsu auen biran 

ba-dira beste txikiago batzuk ere; J. Urkixo ta A. Kanpion, 

bi bederen, ixillik utzi eziñak; Urkixo bilbotarrak eta Kanpion 

iruñarrak, izan ere, ederki jokatu zuten bakoitzak bere egitekoan. 

Bizkaitarrak iker-lanari ekin zion aunitz euskal liburu zahar 

aztertu ta argitara emanez; edesti-lana zitzaion eder napartarrari, 

ta ezin obeki aizatu zitun ainbat artxibutako agiri ta 

paper austuak, makiñatxo bat kondaira-pitxi eurotatik jaso ta 

liburu marduletan gorpuzturik.

Bi auen artean, erdel idazleak ba'dira ere, merezi dute aipamen 

arin bat beintzat Antonio Trueba'k, Bizente Arana'k eta 

Hermili Oloriz'ek ere. Berdin, nai-ta kanpora begira, len aitaturiko 

M. Unamuno, Pio Baroxa ta Ranñro Maeztu ere euskal 

gaiak kezkatuta bizi izan ziran. Euskal idazleak gero aztertuko 

ditugu. 

EUSKAL IRAKASKINTZA ESKOLETAN, ¿igungo cgnocsn BÍV 

doxka batek aitortu nai ezta ere, neurri eder batean beintzat, 

Elizak eutsi izan dio, ta eusten dio, euskerari. Interesgarriak dira 

gai ontan «Constituciones Synodales antiguas y modernas del 

Obispado de Calahorra y La Calzada» (Madrid, 1700) deritzan 

Kburu mardulean datozen erabakiak. Or duzu baita lekuko euskal 

literatura; geien bat eliz-gizonak idatzia da. Len eta orain 

Elizak izan duen indarra ezin da ukatu. Aurrerantzean? Berdintsu 

bear luke izan. Bataiatuok osatzen dugun bazkuna, ots, 

Eliza, gure ezpirituaren eta soiñaren gidari da; erri zintzoak 

bere biozkada ta eskariak —kanta ta otoitz- euskeraz zuzendu 

bear ditu Egillearen aulkirantza. Oraintsurarte olan jokatu ez 

ba'du ere, onik aurrera euskeraz egingo ditu Elizak bere elizkizunak 

ere, ta onek, eutsi ez-ezik, bultzada ederra emango dio 

gure naintzairari. 

Antziña-antziñatik, orrez gaiñ, erriaren izkuntza erabilli 

zuen Elizak erlijio irakatsiak eliztarrai ematekoan. «Begiramen 

oni bi gauza dagozkio. Bata, erriak bere-berea duen izkuntza 

erri orrentzat zer dan jakitea, au da, bere pentsamentu ta barrukotasimaren 

tresna adierazle alegia. Bestea, egin maillari dagokiona 

da, irakaskintzak duen elburua alik eta zeatz indartsuen 

aurrera eraman al izateko. Norbere izkuntza erabillirik, 

izan ere, lotsa ta begirunea izanik, lotsa izaten ere irakatsi egin 

oi da, barru-barrutik ulerkoi ta adi-errez mamiki egiñaz». Au 

da gizona osorik azi ta kulturatzea. Ta erabillitako joera oni 

eskerrak, Eleizaren lana aipagarri ta onurakor izan danik ezin 

dezakegu ezetsi. Aspaldidanik euki ditugun irakats-textuak, nork 

14

egiñak dira Elizak ezik? Beragandik irtenak dituzu ainbat dotriña, 

era askotaizoak, erria gorputz eta arima eskolatzeko elburu 

ta asmoz osotuak. Euskal erriko monastegi ta lekaretxeak 

ez dira kardaba ontan nagi ibilli. 

Entzute zabala artu zuen aldikada baten eskoletan euskeraz 

egiten zuten gaztetxoai jarten zien ereztunak. Baiña aldia istillu 

ta makur askoren zentzarazle dugu, ta atzenez, ele biko 

eskolak, saio bezela beintzat, sortzen asi ziran. Noizkoak dira 

olako eskolak? Bana-banako xeetasunetara beratu gabe; Bilbao'n, 

Berriotxoa doatsuaren Ikastetxean asi ziran, Azkue zanaren 

leia berariz, lendabizi euskeraz ere irakasten. Ondoren, 

1905'an batez ere, oiu gogorrak bota zitun «La Patria» asterokoak 

elebitsuko eskolak eskatuaz; ontan Euzkeltzale Bazkunak 

lan goragarria burutu zuen. IPOS'an, Itziar Amaren eskolako 

umetxoentzat euskera utsezko ikastegi bat jarri zan. Donosti'n 

geneukan beste bat, Muñoa jaunarena, entzute aundikoa. 

Orrelaxe, ark eta onek bultz-eginda, urterik urte eusko arnasa 

sutazi ta bero iraunazoteko alegiñak egiten ziran. Etzan 

oindio Euskaltzaindirik, baiña euskera jagon eta kezkatan jarri 

nai ziguten. Beingoan diogunez, alkarte ta agerkari moltzoak 

sortu ziran or-emen, eta auen lana ere etzan exkaxa izan. Tolosa'n 

(1908) sortu zan «Euskal Esnalea»-k, adibidez, «Gora 

euskera maitagarria!» zuen titulo ordeko bezela, ta zenbat bultzada 

egindakoa dugun an eta emen; beronek sakatuta irasi 

2an, 1915'garrenean, euskerazko katedra edo irakastegi bat Gazteiz'ko 

Apaizgaitegian; baita beronek zuzendu zien, 1917'an, 

euskal irakaskintzari buruzko idazki agiri bat Euskalerriko ikastetxe 

guztietako nagusiai. 

Eta zirikada oneri esker, erdel egunerokoak ere euskal atalak 

beren orrietan sartzen asi ziran : «Euzkadi» (1913), «Diario 

de Navarra» (1915) ta abar. Bizkai'ko Aldundiak bere lantoletatik 

irteniko agiri guztiak euskeraz ta erderaz izan ditezela 

erabakitzen du (1917), eta bideetako araudia ele bietan argitaratzen 

digu. Labur, euskal giro bizia sortuaz doa.

ALKARTE BERRIAK.—Ludian ez gaude bakarrik. Eta eginkizun 

garrantzitsu bati saka egiteko, aikar gurutzatu bearra dugu, 

batasunak indarra dagi ta. Beraz, euskal erriaren onezko lanari 

atxikirik zebiltzanak ere, bildu ta alkartu nai zituzten beren kemenak. 

Eta, udaberrian kimuak adarretan bezela, bazkuna berriak 

jalgi ziran nainun, zazpi probintzietan nosld. Alkarte auek, 

bataz beste, euskeraren onetan burutu zuten lana etzan iñolaz 

ere urria izan. 

Bizkaia'n, lenen, euzko alderdiak lan izugarria egin zuen, 

«Euzkeltzale Bazkuna» bere inguruan sorturik baitik bat. Zail 

duzu neurtzeko alkarte onek gure izkuntzaren alde osotu zuen 

lana: bultz-indar bikaiíía noslá euskerak garai artan zeukan 

egoera gordiña dardaratzeko. 

Alkarte au Bilbao'n jaio zan, eta beronen bazkide guztiak 

euskal ikasleak izan ziran, euskeraz itz-egin eta batak besteari 

euskal idazkiak bialduaz alkar sututzen zutenak. Lenengoz Bilbao'ko 

«Euzko Gastedi»-ko aretoan alkartzen ziran, neska ta 

mutil; gero ba-zuten toki aparta beren lanetarako. Gazte auek, 

lokarri estuz baturik, lan txalogarria osotu zuten; kantu, jolas, 

dantza, millaka liburuxkak argitara emanez, eta erriz erri eskola 

asko antolaturik. Onetan Emakume Abertzale Batza'k eia 

«Euzkel-Laguntza»-k laguntasun berebizikoa eman zien. 

Ona laburzki «Euzko PizkundÍa»-k euskeraren alde burutu 

zuena: a) Aldizkariak. Lenengo «Euzko-Deya» argitaldu 

zuen aldizkingi bezela; euskera utsez; bizitz aberatsa izan 

zuen. Geroago, au laga ra beste bat, ederragoa, atera zuen: 

«Euzkerea». Txairo agertu zan, bigarren aroan batez ere. 

Beronen eskuetatik ateratzen zan baita euskal egutegi eder 

bat ere, ormarakoa, 20 urtetan, utsik egin gabe argitaldu 

zana. b) Liburuak. Idazti mordoa argitara zigun; ona 

batzuk: 1) ((Método gradual para aprender el euzkera», 

iru maiUetakoa, iru idaztitan; liburu auxe omen dugu 

euskaldun berri geien egin duena; 2) «Euzkel-abestijak», iru 

idazti abestiz ta bi loreskin-eresláz; idazti bakoitzak 25 kantu

dauzka, bizkaieraz, gipuzkeraz, laburderaz, naparreraz, zubereraz; 

3) Sei euskal ipuin: «Zorijonaren jauregija», «Luki eskela 

ta Ander otzana», «Koldobika ta Jon», «Margarite'ren ames 

ixukorra» ta «Amesak»; 4) «Loyola'ko Iñaki Deuna»; 5) «Bijar 

Doniane'ra»; 6) «Santson»; 7) «Sobre la unificación del 

euzkera»; 8) «Ipuiñak»; 9) «Lekobide»; 10) «A todos los 

vascos)); 11) «Abertzale Aberri-saltzailliak»; 12) «Afijos, prefijos 

y sufijos»; 13) «Tratado etimológico de los apellidos euzkéricos». 

d) Antzerkiak. Ainitz teatru-lan, argitaratu ez-ezik. 

Bilbao'n eta Bizkai'ko errietan antzeztu zitun. Auek, esaterako: 

1) «Olerkari bijak»; 2) «Txomin Arrayo»; 3) «Mezabarrija»; 

goizean, meza ostean batez ere, zabaltzen zituzten orriak eta 

arratsaldean antzokia bete egiten zitzaien, e) Euskal sariketak. 

Igandetan erriz erri joan oi ziran euskai giroa arrotuten; sarri 

eratu oi zituzten sariketak, euskeraz irakurri ta idazten ondoen 

zekiten neska-rnutikoen artean. 

Euskaltzaletasun au, ariz ariz, mugaz emendiko lau probintzietara 

zabaldu zitzaigun, an eta emen ekintza ta jaialdi 

berdintsuak ugarituaz, eta geure izkuntzari eusteko garra aziagotuaz. 

Bidaso'z bestaldetik ere an dugu «Eskualzale Biltzarra», 

190ran Ondarribi'n ernetakoa; makiña bat lan begiragarri osatu 

digu 74 urte auetan. Begira, alkarte au sortu zanean bildu 

ziranetatik batzuk: M. Landerretxe, Guilbeau, Grazian Adema 

A . Kanpion, J. Urkixo, Ahetz-Etxebar, J. K. Gerra, Isaak 

Lopez-Mendizabal, Serapio Muxika, ta besteak. Urrengo urtean, 

1902'an, Sabino Arana Goiri'k, antxe. Ondarribi'n, aurkeztu 

zuen berak euskerarentzat nai zuen idazkera (ortografia) 

berria: orduan mugaz andikoen erruz atzerazia ta urte batzuk 

geroago Euskaltzaindiak ere beretzat arTüa nunbait. Alkarte 

onek, d'Abbadie jaunak, asiriko Euskal Jaien ardurea izanik 

eta, mesede aundia egin dio gure izkuntzari. 

Eta Donosti'n? Ez daude lo. 1887-88'garren ikastaroan euskeraz 

erakusten asi ziran ango Institutoan; Jose Gaspar Oregi 

apaiza dute irakasle. Maria Kristina erregeñari ere, euskai asi-

orraziak beintzat, irakutsi zizkiona. Geroago, 1896'an, aikarte 

errikoi bati asiera ematen die Donosti'n bertan: «Euskaldun 

Fedea», M. Soroa teatrugillearen inguruan eratua. Euskal antzertia 

girotu zuten batez erey Donostia'n eta errietan. Aipa ditzagun 

ortan saiatu ziran auek: Pepe Artola, Ramos Azkarate, 

B. Mokoroa, J. Elizondo, S. Baroxa, R. Iliarramendi, T. Altzaga, 

B. Iraola, Ganboa, J. I. Uranga, Gorostidi, E. Gorostiaga, 

ta abar. Teatru-saioa bukatzerakoan, olerki ta bertso-lanak ere 

irakurtzen zituzten, entzuleen adimenak ñirñirtu ta biotzak xixurkaturik 

(Buskal-Brria, 1896, I, 212 ta 318 orr.). 

Euskal literaturakin ba-du zer-ikusia gure bazkune batzuk 

goiburu bezela erabillitako ikurritzak ere. Gure kondairan ezaguna 

da lendik Gipuzkoa'n, Araba'n eta Bizkaia'n batez ere bertoko 

lege, eskubide, elerti ta goraberak ikasi ta jakiñazteko Konde 

Peñaflorida'k sortu zuen Euskalerriko «Adiskideen Alkartea»-k, 

XVIII'garren gizaidian ain zuzen, erabilli zuen «Irurak- 

Bat» ezaugarria. Geroago, 1890'an lez, Iparragirre'ren egunetan, 

karlista gerra ondoren, «Laurak Bat» egin zan, Nabarra'k 

ere, beste iru probintziekin batera, bere euskal balioak zaindu 

nai zitulako. Azkenez, 1897-8-21'an, billera aundia ospatu zan 

Donibane-Lohitzune'ko Udaietxean, angoen eta emengoen artean 

noski, euskal erria osatzen duten zazpi erkietakoak an bildu 

ziralako, «Zazpirak Bat» artu zuten ikurtzat, aurrerantzean 

guztion kemenak bateratu ta euskal gauzen alde alkarrekin lan 

egiteko zin egiñik. 

ALDIZKARIAK ETA EGUNEROKOAK,—Emeretzigarren gizaldiaren 

erditik onuntza eta ogeigarren onen asieran bere biziko garra 

sentiduten zan Euskal erriak bizkar gaiñ zeukan sorta nekegarria 

astindu ta gauzak orekan jarri nairik. Konta ezin-alako 

zerrenda duzu bitarte ortan Bizkaia'n bakarrik bizitza izan zuten 

aldizkari ta egunerokoak: 225'tik gora, danak zenbatzera ezkeroz. 

Ona Euskalerri guztitik banaka auek: 

li

—Irurac Bat (Bilbao, 1850-1882). Karlistak ateratzen zuten. 

1882'tik aurrera Lau-Bum zeritzan. Iruña'ko egunerokoa. 

-El Noticiero Bilbaino (Bilbao, 1875-1936). 

—Euskal-Erria (Donosti, 1880-1918). 79 ale. Jose Manterola'k 

sortu zuen, eta 1893'tik Donosti'ko Euskal Lore Jokuen 

Batzarra'ren aldizkari biurtu zan. Zuzendariak: Jose Manterola 

(1880-1884); Antonio Arzak (1884-1904); Frantzisko Lopez 

Alen (1904-1910); Adrián Loiarte (1910-1918). 

- El Vasco (Bilbao, 1884-1898). Eguneroko katolikua. 

—Eskualduna (Baiona, 1887). Astekaria, euskeraz eta frantsesez. 

1904'an izena aldatu zioten: Eskualdun Ona. 1908'tik 

aurrera berriro ere, lengo tituluz, ots, Eskualduna, irten zuen. 

Errepublikatarren aurkakoa zan. Louis Etxeberri'k sortua. Luzaro 

beintzat Hiriart-Urruti kalonjea izan zan zuzendari; gero, 

1925'an Adema kalonjea, ta arrezkero Saint-Pierre. 

—Bizkaitarra (Bilbao, 1893-1895). Zuzendari: Arana Goiri. 

—Euskal Herria (Los Angeles, 1893-1898). Larunbat guztiez 

agertzen zan Kalifornia'ko euskaldun berriketaria. Zuzendari: 

J. P. Goytino. Asteroko onen bilduma osoa Paris'ko «Bibliothéque 

Nationale» dalakoan aurkitzen da, J. Bilbao'k dioskunez. 

—Euskalzale (Bilbao, 1897-1899). Iru ale. Astean asteango 

albistari edergarriduna. Zuzendari: R. M. Azkue. 1899'an, irailletik 

aurrera, euskeraz ta erdereaz atera zan, goitikoen aginduz. 

-La Patria (Bilbao, 1901-1903). Gero, Patria asterokoa 

(Bilbao, 1903-1906). 

-El Correo Vasco (Bilbao, 1899). 

—Euzkadi (Bilbao, 1901-1915). 12 Sei Iru illabetetik beingo 

aldizkaria: Jakidi, Erti ta Elerti. Sabino Arana Goiri'k sortua. 

1902-1904'ra debekatua. Illabete biñakoa: 1910-1914; eta illerokoa: 

1915. Irugarren aroan, ots, 1910-1915'ra, Eleizalde'tar 

Koldobika'k zuzendu zuen. 

K

—Ibaizabal (Bilbao, 1902-1903). Zuzendari : Kirikiño, Azkue'k 

lagunduta. Bizkaieraz eta gipuzkeraz. Igandeetan irtetzen 

zuen, Bilbao'ko Dendari kalean, 19 zenbakian Juan Jose Astui'ren 

irarkolan. 

•"—Euzkotarra (Mexiko, 1907-1908). 1908'an gaiazo egin zuten, 

eta Azkatasuna izenarekin argitaldua izan zan; baiña au ere 

debekatua izanik, Nueva Orleans'en agertu zan zenbaki bat beintzat, 

euskeraz, erderaz ta inglesez. 

••—Euskal Esnalea. Lenengo alkarte bat izan zan, 1908'an 

irasia; gero aldizkari bezela agertu zan Tolosa'n, 1908-1909, 

20 zenbaki. 1910'an Donostia'n atera ziran 21 eta 22'garren 

zenbakiak, alkartearen berri ta aurrerantzean aldizkari biurtuko 

zala aitzen emanaz. Urrengo urtetik, ain zuzen ere, Euskalerriaren 

Alde erderaz ta Euskal Esnalea (Donosti, 1911-1931), euskeraz, 

biak alkarrekis atera ziran. 331 zenbaki. Bion zuzendari: 

Gregorio Muxika. Ospetsua izan zan onek, 1910'an, atera zuen 

Esku-Egundiya, berton parte artu zuten idazleengatik batez ere. 

—RIEV (Revista Internacional de los Estudios Vascos - 

Revue Internationale des Estudes Basques) (Paris-Donosti, 

1907-1936). J. Urkixo'k, euskai iker-lanerako baitik bat, sortu 

ta zuzendu zuen aldizkaria. 

—Bizkaitarra (Bilbao, 1909-1913). Asterokoa. 214 zenbaki. 

Onen ordez. Euzkadi egunerokoa atera zan 1913'tik aurrera. 

—Euskalerriaren Alde (Donosti, 1911-1931). 21 ale. Zuzendari: 

G. Muxika. Au il zanean, ordea, J. Ariztimuño'k Yakintza 

bi-illarokoa asi zuen. 

-El Pueblo Vasco (Bilbao, 1910-1936). 

—Arabarra (Gazteiz, 1912). 

—Jaungoiko-zale (Zornotza, 1912-1936). Apaiz taide batek 

ateratzen zuen, Gabriel Manterola buru lez zala. Dozenaka liburuxkak 

ere argitaldu zizkigun, errian aipu aundia arturik. 

1932'tik 1936'ra Ekin izenarekin.

—Euzkadi (Bilbao, 1913-1937). Egunerokoa. Abertzalea, 

euzkel atal eder bat zekarrena. 1913'garreneko zezeiliaren lenengoan 

irten zuen lenengo zenbaluak, eta 1937'garreneko bagilleán 

azkena. 

-La Tarde (Bilbao, 1914-1937). 

—Euzko Deya (Bilbao, 1916-1922). Ikurra: Jaungoikoa eta 

Lagizarra. Euzkeltzale Bazlzuna'k aterazi zuen. Bigarren aroan 

(Bilbao, 1921-1922) Euzko Gastedija'k atera zuen. 12 ale. 

-Catequesis (Bilbao, 1917). Bilbo'ko apaizentzat, erderaz 

ta euskeraz. 

—Hermes (Bilbao, 1917-1922). Zuzendari: Jesus Sarria. 

Beste asko dira oraindik aipagarriak. Baiña oraingoz aski. 

Nekez neurtu al izango duzu, bear bezela, agerkari auek garai 

artan egin zuten lana. Berariz lez aitatu barik utzi dugun napar 

ausarten «Revista Euskara» (1878-1883) aldizkaritik asi ta aipatu 

ditugun «Euskal-Erria», «Eskualduna», «Euskalzale», 

«Ibaizabal»-tik zear, «Euskal Esnalea», RIEV, «Euskalerriaren 

Alde», «Euzkadi», ta «Jaungoiko-Zale»-k batez ere, karlatar 

«guda zapalgarriaren ondoren», gure mende aul eta lausotuaren 

lozorroa astindu ta pizkunde bidean jarteko, ez izan dudarik, 

artez ta bulartsu jokatu bear zan. Orrelaxe egin zuten, agiri danez, 

gizaseme gazte ta kementsu aiek, langille zintzo ta porrokatu 

aiek. Ba al gera gauza beste arenbeste egiteko? 

21

Bixka ia 

«Sortu zen Arana ta esnatu da euskera 

ta inarrosi du burua hizkor. Politikaz 

txintik eztizut aterako, ezpaitagokit: 

euskeraren esnatzean nagozu. 

Mintzatu zen Bizkaia, ta itzetik ortzera 

«inbido» otsegin zigun beste euskaldunei. 

Gogonduri ta buru-ernari gelditu 

zen alditxoz Gipuzkoa, ta azkenik 

«ordago-» iardetsi. Yokua «euskera» izaki, 

alegia, ta Laphurdi'k «iduki-», eskua 

zedukalakoan. 

»Arana gabe edo Arandz leku ari 

izanak eta ari direnak badituzu, baino 

aren aldekoak naiz aitzikoak, naiz bitartekoak, 

naiz Arana-kukuak, ua dute 

eragile nola edo ala. Laphurdi'k zedukan 

oraino eskua, nere ustez, eta ez 

ditu galdu nai egun ere. An ere apur 

bederik ageri da Aranc^ren urratsa. Itzberri-sortzean 

begiratuago, gibeltiago 

dituzu laphurtarrak, baino alare Arandren 

buruan sortu batzuk artu ditizue 

naiz Eskualdxina'n naiz Gure Herria'n: 

«idatzi» esate baterako. Gainerakoz, 

ango garran gutxi edo asko Bizkaidk 

aizeman diola ukatzerik eztago-».

LAB URPEN 

Begikaldi zabal baten igaro ba'dagizkigu begiak gauden garaian 

zear, bertatik konturako gara ua etzala izan badaezpadako berbizkunde 

eragia, zirkin-aldarra. Euskalerri osoa oartu zala zirudin orduko legemoztutzeak 

berekin zekarren ondamendiaz. Elkar sustaturik, beraz, 

lerrenak egin bear ziran euskera beintzat gaizkatu zedin, Izkuntza onez 

ateratze ontan politika guztien gaiñetik jokatu zuten. 

I," Sail aundia, XlX'garren mende azkenak, Bizkai aldean bereziki, 

gizaseme jator asko eman zizkion'euskal literaturari. Oraiñarte 

izan ditugun argi ta eragilleenak, esan dezakegu. Ikusiko dugunez, 

guztiotan aurrenena Arana-Goiri; ortzipe edatuan noizik-bein agertzen 

diran izar arrigarri antzeko izan zitzaigun, dena astindu ta berrizta 

nairik ibillia: euskera, oraingoz bederen, betiko amiltzetik berak 

atera zigun, Azkue, Txomin Agirre, J. Urkixo ta Kirikiño'ri ezertxo 

ere kendu gabe. 

Bizkaitar seme azkarrok danetik landu zuten: izlaritza, olerki, itz 

lau, íker-sail ta abar. 

Olerkari artean, or dugu Arrese-Beitia, gartsu ta bizi, gutxik bezela 

euskera, galzori gorrian ikusirik, intziri batean kanta ta goretsi zuena; 

ortxe baita Gorgoni Errenteria ere, izlari ta koplakari, Manila urrutitik 

bertso beroak «Euskalzale»-ra bialtzen errimea. 

Itz lauz ari ziranak, berriz, euskal literaturan beti gaillen izango 

dituzun auek zenbatu ditzakegu: Azkue, Txornin Agirre ta Kirikiño, 

iru tantai; eta oien inguruan besteok: Aita K, Basabe lekeitiarra, J. 

Izurrategi, F. Belaustegi, E. Bengoa mixiolaria; Simon Erkiaga lugiña, 

J. J. Maguregi markiñarra, ta abar. 

Izlari bil

Ikér-saillean, bi dituzu batez ere, Bizkaiko semeak, bestelako lana 

burutu zutenak: Azkue, ainbat arlori ikutua, ta J. Urkixo —RIEV 

testigu— gure liburu zarrai makiña bat atximur egiña. 

Bego auekin Zirilo Artzubiaga otxandioar langillea ere. Lan ederederra 

egin zuen bere aldizkari «Jaungoiko-Zale»-kinj liburu mordo 

galanta argitara emanaz baitik bat. 

TP Eragille bizkorrak. Pizkunde garai artan aurrelari zijoan Arana 

etzegoen, ez, bakarrik. Euskera idatziari gagozkiola, Azkue, Agirre ta 

Bustintza ezingo dira egundo ere aiztu, ez albora utzi: iz-argi dirdaitsu 

dituzu-ta. 

Ontan, begira beste aurki-gune nabarmen bat ere: bitarte aundi 

barik munduratuak dira eragille zangar auek. Iru, gaiñera, urte berberean: 

Azkue, Txomin Agirre ta Mikel Unamuno. «Orra iru euskaldun 

andi -dio E. Erkiaga'k—, bakoitza bere arloan. Irurok euskalzale 

be, baiña ostera, neurri ezbardiñetan. Lenengoa —^Txomin Agirre— 

zaarregi egin barik il zan, baiña euskera ao-miñetan eta bere luma 

zorrotzean erabiilela; bigarrena -M. Unamuno— asi bai egin zan 

asi, joranez atan ere, baiña beste arlo batzukaitik utzi egin eban euskera 

bertan beera, geienbat. Azkue gurea, Jaungoikoak emondako urte 

luzeetan egundo etenik egin bage langille ta euskera-maite sutsu ager- 

• izan zan beti» {Zeruko Argia, 1964, dagonillak 9, 4 orr.). 

3.* Nork lanik bikaiñena? Izan ere, euskera arlo utsean noski, Azkue'k 

burutu zuen lanik bikaiñena. Zer askori ekin zion Lekeitio'ko 

seme gaillen onek: aldizkari, iztegi, gramatika aundi ta txíker, morfoloji, 

musika, irakurgai, ta beste; gure erriak zitun oitura, siñiskeri, 

esakim, bertso ta jolas mordoak, berak jaso ta sailkatu zitun liburu ederretan. 

L. Mitxelena'k onan : «Maizenik, gurasoengandik artu genituen 

ondasunak bazterturik, letoizko bitxi politez apainduak genbiltzan, Azkue 

paper-eske, lekuko-billa asi zan arte, erriz erri ta euskalkiz euskalki, 

iri ta irixka urrutienetaraiño joaz. Eta etzituen orrenbestez aztu 

zokoratuak zeuden liburu zaarrak. Banan-banan ikuskatu zituen gau 

ta egun lekuko zintzo oiek, iñolazko aberastasunik, zaarrik naiz barririk, 

gal etzedin. Berak egin zuen gure artean, itz batean esateko, Mistral'ek 

okzitanoarentzat 1885-ean egin zuena eta baita ere, aal zitekean 

neurrian, Akademiak gaztelaniarentzat 1726-37-ean bete zuen eginkizunan 

(Z. A, 1964, dagoniliak 9, 4 orr.).

1. -FELIPE ARRESE TA BEITIA (1841-1909) 

Gizaseme batzuk badira, urteen gurpillak millaka arantzonantz 

egin arren, gogotik joaten ez zaizkigunak. Beren egipenak 

luzarazten dute olakoen oroitzaren aria. Ta oietakoa dugu ezpairik 

gabe Otxandio'ko Arrese oleskaria. L. Mitxelena'k onela: 

«Ezaguna da gure artean Arrese ta Beitia... : zenbait bertso 

beintzat, gutxi bederen, buruz dakizkigu geienok. Biotz sutsu 

aren garra ezta oraindik illaundu» (Egan, 1957, 117 orr;). 

GIZONA.—^Txit ezagunak dira aintziñatik Otxandio'ko untzak. 

Araba ta Bizkai muga-mugan daukagu erri ospetsua, Anboto 

ta Gorbea mendien begipean. Ementxe jaio zan Arrese 1841- 

5-25'an. Andres ta Tomasa, bere gurasoak. Amairu urte egin 

zitunean Gazteiz'era joan bear izan zuen, an Markos Ordozgoiti 

maixuakin marrazkigintza (dibujoa) ikasten. Andik laster, maixuak, 

mendean zitun ikasleai poztasun pixkat ematearren, jartzen 

zizkien sariak, ia geienak, Felipe'k jasoten zitun; lagun batek 

bein, ori zala-ta, otxandioarrari autsak aterateko asmua artu 

zuen. Augatik edo, etxera biurtu zan Arrese eta arrez gero, bere 

aita arotzaren ondoan eman zuen, olerkari ta santugin, bere bizitzaldi 

guztia. Azkenengo karlatar gerrateko iru urte -1873- 

7 6 - Donostia'n egiñak izan ezik, bere errian bizi izan zan beti. 

Ogetamar urte zeuzkalarik Azkoaga (Aramaio) erritxoko alaba 

Anjela Bengoa'rekin ezkondu zan, eta sei seme-alaba izan

zituzten: lau gazterik il zitzaizkien, Luzio ta Puri, berriz urte 

luzeak artu zituzten. Erriarentzat santugiña zan Felipe, ta izan 

ere santu-irudi asko ditu bazterretan: Otxandio'ko elizakoak, zurezkoak 

beintzat, bereak ditu, eta Durango'n, Oñati'n, Gazteiz'en 

eta abar ere ainbat dauzka. Donosti'ko egotaldian argintzan 

ekin zion, eta ango Ikastetxe zarreko (gaur Bidai ta Urrutidazki-Biltoki) 

karel edo goi-ertzetako euskotar gizon famatuen 

iduriak zizelatu zitun, baita iltegi zarrerako ainbat obi edertu 

ere. Nolako artista ote genduan arlo orretan? Naikoa ona, itxura 

danez; baiña, txibizkeriz edo, emen ingurumari ainbat aldare 

berriztu zitun durangoar Saturnino Basoa'k esaten zidanez, 

Arrese'k pikondoz egiten omen zitun bere santu-irudiak. 

Oso maitatua zan errian; edonori laguntza eskintzeko beti 

prest zegoelako, batez ere. Rarta bat idatzi bear zala, ilburuko 

bat aurrera atera, ondasunak banatu, mesede bat eskatu naiz 

beste antzeko gauzaren bat egin, Arrese'gana jo oi zuten Otxandio'ko 

seme-alabak. Eta, edonork ulertzekoa da, edu ontako gizasemeak 

nolako on-iritziaren jabe izaten diran errietan. Kristau 

legean ere bete-arteza genduan Felipe, bere olérki-lanetatik 

ondorendu dezakenez. EÜz-kantak ez-ezik, bestelakoak ere, goiixuriz 

gaiñezka dauzkagu, ezti abaua legez. 

Eta atixe, fede-batasuna nai zuen euskaidun guztientzat. 

1880'an Maule'n sariztatu zioten «Bizi da ama euskera» itzneurtuan, 

onela kanta zigun: 

Neure anaiak, bat izan beti 

Euskeldun siñiskeretan; 

Bat izan geure uste, eretxi, 

Gogo eta asmuetan; 

Fede bizi bat baldin badogu 

Biotz eta arimetan, 

Bakez oraindik biziko gara 

Mendi, atx eta ibarretan.

TRUEBAJ ETxEGARAi.—íiarai artako euskaltzaierik geienakin 

artu-emana izan zuen. ^Hîsk^Hircia», {(Revista Euskara», 

«Euskalzale» eta «Ibaizabal» ziran orduko aldizkariak; 

guztiotan idazten zuen Arrese'k. Eta oien artezkariak 

ezagun eta maite zitun: Manterola, Arzak, M. Soroa, 

Lopez-Alen, Artolatarrak, Azkue, Kirikiño, Txomin 

Agirre, Kanpion... Menéndez y Pelayo'k ere iñoiz aguría 

zuen eskutitz ederrez, baita Pardo Bazan andereiño idazleak 

zorionak eman zizkion. Bidasoa'z andik ere ba-zuen adiskide 

on euskaltzale jator bat: Duvoisin kapitaina. Ederki alkar 

artzen zuten idazkiz, eta askotxo dira kapitainak Arrese'ri egindakoak. 

Berak itzuli Utun prantsesera Arrese'ren olerki sarituak; 

onela dio 1879-8-25'an izenpetutako idazki batean: «Guziagatik 

zure eresia atera da mila kopiatan eta gero «La Semaine» 

Baionakoan 1500 kopiatan, frantsesezko biurtzerakin batean». 

Beste izkuntza askotara ere itzuli nai izan zuen Ama euskeriari 

azken agurrak olerkia; ona bere itzak: «Nahi ginduke 

ezarri elkarri bekoz beko Eskera, Española, Frantsesa eta Angelesa, 

goan dadin Europa guziko gizon argituetara». Ta gerora, 

iñun olerki gudurik bazan, beingoan iragarten zion, bertarako 

zerbait idatzi zezan Arrese bizkorturik. 189ran, Ziburu'n 

il zan Duvoisin kapitaina, ta Arrese'k, adiskide samur antzo, 

amalauko gozo bat idatzi zuen aren azken-omenez. 

1909-1-16'an il zan Arrese, 65 urtekin. Bertso bipil berotan 

euskal erriari arnasa ematen lerrenak egin zitun oleskariaren 

gomuta etzan bertatik griñik-ezaren zuloan erori. Aren poesilanak, 

gaur ere, irakurriak dira. Omenaldiak, ordea, maiz izan 

ditu; oietariko bat, euskal erriko idazlerik oberenak esku arturik, 

1930'an, Otxandio'n bertan egin zitzaiona dugu. 

ZERK EGIN ZUEN ARRESE EUSKAL OL ESKARI .—Lendik 

ere esana gelditu da: erneretzigarren gizaldiaren erdirantza 

ba-zan euskal lurrean liskar, azantz eta ezin-aiturik! 

Ez zijoazten nasaiki Espaiña'ko barne-arazo ta auziak, eta pi-

tean bein sortu oi ziran eztabaida ta iskillu-otsak: 1873-1876 

bitartean, adibidez, karlistak eta liberalak gordin ere gordin burrukatu 

ziran aikarren artean. 

Gure erriak, iñork baiño latzago jokatu zuen garai artan, 

eta On Karlos'en aide jokatu ere. Norbaitek gaidu bear eta 

karlatarrak galdu zuten. Eta, anai arteko burruka ta gaitze ori 

zirala-ta, a nolako astiñaidia izan zuen euskal erri osoak! Ordurako 

ere naiko murritz zeuden euskai legezar eta eskubideak, 

osoan ebaki zituzten garailleak: Cánovas del Castillo gobernuko 

nausiak -1876-7-21'an- gure foru ta lege zarren ondar 

guztiak suntsi-azi zituan. Karlisten sailleko askok, jakiña, etzuten 

begi onez ikusi murrizte au; ela orduko euskaidun zintzoak 

ditugu, bakoitzak al zuen giñoan, euskeraz ta erderaz, gaidutako 

lege zar aien faborez zorrozkiro ots egin zutenak. 

Ogetamar urte zituan Arrese'k orduko. Gerra aldiko gorabera 

askoren testigu izan zitzaigun. Baita ikusi zuen alkar-jote 

susterrík gabeko orren amaia. Alderdi bitan zatiturik zebiltzan 

euskaldunak ordu negargarri oietan. Zer uste zuten? Zeren 

biia zijoazten? Au ezin zuen, ezertara ere, eraman Arrese'k; 

euskaidun zurrian, pakezaie zan, eta anaiak anaiengandik bananduta 

ibiltzea ezin eramana zerizkion. Jakingarria dugu ontan 

1898-10-2'an Azkue zanari egiñiko kartan dioskuna. Ona puska 

bat : 

«Amorebieta-ko konbenioa egin zanean erretirau nintzan 

karlisten partidutik, eta geiago beti predikau izan neban bakean 

egoteko, Foruak gaidu gura ezpagenduzan; esan eta egin galdu 

artean etzirean geratu; íáan etorri zirenean zorigaiztoko egunok 

gure Erriagana nire biotzak mingoztasun asko iruntsi ebazan, 

alderdi bietako jenteagaitik, enebalako ikusten bitzuetan soberbia 

baño; danak egin eben ondo euren gerrea euren minean; 

baña nire biotzean ez; eta neure artean esaten neban, ez ete 

dago euskaldunik euskaidun gauzak maiteago dabezanik erdaldunak 

baño?

«Aldi artan nik eneban iñor bere ikusten inguru onetan. 

Alan, bada, zelan neure etsigitasuna izan zan ordurako bere bertsoak 

ipintea inprentara emon ezarren, 1879'ko udabarrian gogoak 

emon eustan eresi bat egin bear nebala illetatsu edo negarrezkoa, 

iñok egiten ez eban ezkero. Jaungoikoagana biotza jaso, 

ez ezkerra ta ez eskumara begiratuta, bakarrik gora eta geure 

izkera ta Arboleagana, asi nintzan ipinten Ama Euskeñaren azken 

agurrak» (Euskera, 1957, 311 orr.). 

Donostia'ko «Aires Bascongados»-era bialtzeko asmoz egin 

zituan, baiña alan-bearrean Elizondo'ko euskai jaiak iragarri ziran 

egun gutxi barru ta WBSS& bialdu zuen bere bertso-sail ederra, 

euskaldunen biotz-muiñean egiazko sentimentu abertzaiea 

sartzearren egiña. Euskaldun danen batasuna opa zuen; ortantxe 

bakarrik zekusan berak Euskaierriaren salbabidea; guztia 

galdua zan, bestela: euskai legeak eta euskaidunen mintzaira. 

Igarle goi-argitu ez ote genduan? 

Gizon batek -ala-ala, erri batek— zoritxarpean baldin ba'dakus 

bere burua, dauzkan indarrak bateratu ta bizi-naia adierazi 

oi du. Etzun nai ilterik Arrese'k, ezta bere erria ilda ikusterik 

ere; beraz, bizi-naia ta olerki-sena odol-bultz berdiñean 

naasirik, deadar zulagarria bota zigun lau aizetara; tantai bezela 

jaiki 2an erriaren egoera estu mingotsa kantatuz: asieratik saiatu 

zan «bide-gabekeriaren irudi txepela begietatik'urrintzen, nainon 

agiri zan ezin-ikusi aula, indar lotsagabea, zigor abere taiuzkoa, 

eskubideen auste mingarria arinduten». 

Ekaitz gogor ostean zugatz buruak oi duten bezela, Euskal- 

Erriak, garailleen zigorpean aul negar egin gaberik, berriz ere 

burua jaso ta, denak bat, naiz ekonomi-bizitzari naiz kulturbizitzari 

bekokia ematen alegintzea nai zuen biziro. Kikiltzetik 

ez bait-dator ezer onik. 

ARRESE'REN EUSKAL LANA,—Zeukan lanbideko,asti-uneetan 

liburuak irakurtzeari emana zebilkigun gaztetatik, eta olerkiak 

irakurtzen zitun batez ere; gaur oraindik bere sen- 

Ti

dikoak gordetzen duten liburutegian, beste askoren artean, 

olako bitxi batzuk agiri dira, gaztelar olerkarienak 

bereziki. Idazten ez dakigu noiz asi zan, baiña ziur asko 

gaztetatik ekingo zion orri ere. Olerkari bezela 1878'an, Elizondo'ko 

euskal jaietan agertu zitzaigun, eta arrezkero ogei bat 

bider beintzat saria jaso zuten bere poesi-lanak: Elizondo 

(1878), Donosti (1880), Maule (1880), Irun (1881), Bilbao 

(1882), Markiña ta Ondarribi (1883), Iruña ta Donosti (1885), 

Arantzazu (1886), Durango (1886), Gernika (1888) —Ûnamuno'k 

emen irakurri zuen, abots argi ta zoliz, Arrese-Beitia'ren 

olerki saritua, Gure Bandera deritzana-, Gazteiz (1888), Yurreta 

(1891), Maule (1896), Senpere (1898), Zumarraga ta Aramaiona(1899). 

Ona bere lanik beiñenak: 

1) Ama Euskeriari azken agurrak (1879), Iruña'ko «Revista 

Euskara»-n. 

2) Bizkaitar zarrak eta erromatarrak (((Revista Euskara», 

1883). Trueba'k erderazko bertsotan jarri zuen. 

3) Diccionario Manual Bascongado y Castellano y elementos 

de Gramática (1884). VIII-112 orrialde. Astigarraga'ren 

iztegia bizkaireraz atonduta. 

4) Ama Euskeriaren Liburu Kantaria (Bilbao, 1900). 496 

orrialde. Lendik «Euskal~Erria»-n eta «Euskalzale»-n argitaraturiko 

olerkiz ornitua. Artur Kanpion'ek jarri zion itzaurre luze 

bat. 

5) Asti-orduetako bertsozko lanak (Bilbao, 1902). 

6) Olerki Sortatxua (Zornotza, 1930). 62 orrialde. Amasei 

olerki datoz. 

7) Olerkiak (Zomotiza, 1933). «Jaimgoiko-Zale» bazkunak 

osotu zuen txorta au. Beronen asmoa naiko zabala zan: Arrese'ren 

olerki guztiak argitaratzekoa. Lenengo aleari itzaurrea 

ezarri zion Jon Kurutz Ibargutxi apaizak onela: «Arrese-Beitia'ren 

olerkiak barriro argitaratzeko asmoa artu dabe aren se-

me-aiabak. Asmo ederra, bein ! Urietako zeietan giza-gurenefl 

gomutaz jasoten diran irudiak, gomutald illak izan oi dira. Agoa 

bai ta itzik ez dagie». Lau idaztitan agertzeko asmoa zeukaten, 

baiña lenengoa baiño etzuten atera. 

8) Olerkiak (Bilbao, 1956). Asmo berdiñez su-garturik, 

neronek egiña duzu argitalpen au. 688 orrialdeko iiburu eder 

baten, aren iru olerki-idaztietako danak batu ta sartu genitun. 

Baiña baditu oraindiño geiago ere «Euskal-ferriag-a eta «Ibaizabal»-en; 

azkenengo ontan ogei bat ba-dagoz beintzat oraindik 

liburuetan bildumatu gabe. 1903'an, Arana il zanean, ari 

unkitua lez du Gure Eguxkia amatau da!, deritzan 19 ahapaldiko 

poesi arnas aundikoa. 

Bederatzi zatitan banatu nitun nik Arrese'ren olerki-sorta 

gertatzerakoan. Ona: I. Kantu ewikoiak: ederrenak nunbait, askoren 

ustez. II. Lirika kantuak: bere lira zuen aldean, eta onen 

ariai atzez ikuturik egiñak ditu Arrese'k bere neurtitz mazalak. 

IIL Gora kantuak: eder zaigu gizaseme gurenak txalotzea. 

IV. Amalaukoak: Lope de Vega, Quevedo, Shakespeare ta olakoen 

maillara ezta iritxiko bear bada, baiña poliki egiñak ditu 

35 bat. V. Eliz kantak: erromantikuen bidez ibillia dugu Arrese, 

ta goitar gaiak abestean ere, oparo askatzen ditu irudimenaren 

egoak. VI. Alegiak: alegi ta ipuietarako etzan iñoren arrobira 

gai billa joan; otxandioarrak, geienak beintzat, bere-bereak ditu 

azal ta mami. VII. Ipuiñak: errian bazan trakets edo griña txardunen 

bat, santugilleak laster jipoia berotuko zion. VIII. Irakurgaiak: 

askotariko gaia dute auek. IX. Erderatik euskeratuak: 

Zorrila, Karo, Herrera, Valbuena ta olakoen lanak itzuli zitun. 

Augatik edo, Fray Luis de León, Becquer efa antzekoak barik, 

beste oiek itzuli zitulako, L. Mitxelena'k au dio: «Egia esan, 

poesirako baiño retorikarako ixuri geiago zuen. Ezta ikusi besterik 

zein olerkari euskeratu zituen». Baiña, beti bezela, aren 

olerkiz iritzia ematekoj obe litzakigu garai artako poesi-tira ta 

joera aurrez gogotan artzea. Ta orduan ezingo duzu esan Arrese 

egiazko lirikua eztanik. Poesi lirikua, zer ote dugu? Alan nai 

31

onan, norbere izate barruko sentiera ta zauskadak adieraztea, bakoitzak 

bere barne-mundua kantatzea; ez dugu besterik. Ta au 

bakoitzak egin oi du ondoen dagokion, edo-ta modan dagoen, 

tinko naiz itz-ontzi, piko ta joeran. 

IRITZIAK.—Aurrera egiteko jaioak gara gizonok; aurrera 

kultura saillean, edo zibiUzazioan. Eta kulturaren zati bat, ez 

dugu besterik, literatura ere. Guk ba-dugu, poesian batez ere, 

tradizio bat, gaur ere oraindik, bertsolariak eta mugaz andiko 

olerkariak, naikoa ondo zaintzen dutena. Tradizio ortatik zerbait 

saiestuaz ibilli zitzaigun Arrese ta Beitia. Geroztik laster, Arana-Goiri, 

Iñarra, Tolosa'ko Arrese ta ondorenguak ibilliko zitzaizkigu 

bezela. Adimen zorrotza, irudimen bizia ta biotz 

kilikagarria erakutsi zuen otxandiotarrak bere lanetan; eta gauzak 

esateko ganora. Doai aunegatik, ziur asko, orduko euskaitzale 

jakintsu guztiak txalo-zartaka goratu zuten. 

A. Kanpion'ek onela: «Olerkari gorengoa dugu Arrese, baiña 

euskal olerkaria gero, ta aberri-miña kantatzen, nik uste, iñor 

baiño euskaldunago. Eskuratu bere olerki ederretatik edozein, 

ta euskal erriaren muin gartsua ta azal islatsua bertan aurkituko 

dituzue. Foru-zaie da Arrese, ta onek ematen zizkigun eslzubideak 

ilda ikustean, eurok negartzen ditu, malko jario; Jaungoikoa 

maite du, ta Aregana biotza jasorik, Aren lege jakintsuak goratzen 

ditu. Aren egiñen osotasuna abestu; gizon ona duzu, siñismen 

bizikoa, ta eriijiozko ezkutapen aundiak gogora dakartzi». 

Duvoisin kapitainak: «Zure burutik atera da, jaun maitemaitagarria, 

eskara zaharrak duen eresiarik ederrena». Eta beste 

eskutitz baten: «Zuri erakusteko, jauna, zeinbat ederresten, 

miresten eta prezatzen ditudan zure bihotz-jauzi herritarrak, 

bidaltzen darotzut ene iduri iguzkin egina, begira diozozuntzat, 

adiskide baten arpegiari bezala» (1879-7-11). 

L. Mitxelena'k: «Biotzondoa badu, izkuntza aberatsa ere 

bai; egiazko lirikoa osatzen duen zera, ordea, euskeraz geroztik 

l4

agertu den zer berezi ori, falta zaio». Eta ondoren: «Esandakoak 

eztu beeratzen ez gutxiesten. Retorika jatorra du, goitarra, biotz 

bero batek indartua. Eta euskera eder, sendo eta ugarian mintzatzen 

da beti. Izkuntzaren aldetik badugu, beraz, zer ikasi Arrese'gan, 

eta beste batetik ere bai. Bertso orietan dauzkagu bilduak 

garai artako gogoeta, kezka, asmo eta burrukak, euskaltzale 

gartsu batek ikusiak eta adieraziak» (Egan, 1957, 118 orr.). 

Azkenez, aitor dezagun argi: poesi-zale zan Arrese umetatik, 

amaren sabelean edoslu zuen griña indarrez. Erti-lanak egikeran 

ez zuen musaengana jo bearrik, argi-billa nunbait; gogo 

baitan zeraman naikoa kopla zoragarriak eiotzeko. Egia da, ikasiz 

ere asko piztazi zuen bere irudimena. Liburu santuak irakurriz 

geien bat. Osterantzean biotza zan beretzat iturri jori ta 

apartsu. Iparragirre ta Arrese bi erri-igarle ditugu, beren garaikoen 

naikari ta opa biziak kopla gartsuetan gorputz egiñik utzi 

zizkigutenak. 

(Ikus B. Larrakoetxea, Euskal Esnalea, 1926, 167 orr.; S. Onaindia, 

MEOE, 288 orr., Olerkiak, Bilbao, 1956, itzaurrean eta Gure Bertsolanak, 

Bilbao, 1964, 238 orr.; L. Villasante, HLV, 282 orr.; L. Mitxelena, 

et¿¡gan», 1957, 117 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1952, 188 

orr.; Auñamendi, II, 115 orr.). 

2.—JOSE MANUEL ETXEITA ETA LUZARRAGA 

(1842-1915) 

Adia samin au bota zigun bein Eusebio Erkiaga'k: «Euskal 

idazle izan ez diran letradun edo burujantzi asko izan da Euskalerrian. 

Esaterako, mixiolariak, eta baita autorrentzuleak bere. 

Eskribauak eta, osagiiieak eta. Zenbat jazoera, zenbat egoera 

latz nobelagarri ez ete ditue ikusi ta bizi izan, berbarako, mixiolari 

euskaldun sail zabal eta edatsuetako gizasemeak? Zegaitik 

ez ete deuskue aberastu gure elertia, irakurgai biribillak 

Is

agertuaz?. . . Egia da, alan bere, euskeraren alde jardun izan daben 

euskaldun euskaltzalerik zintzoenalz, ia beti, ain zuzen elizgizonak 

izan dirana. Beste letradun asko, ibiltariak, itxasgizonak, 

aundikiak batez bere, iñoiz agertu al izan dira euskeraren aldeko 

lanetan?» 

Etxeita mundakarra, alere, sail ajolakabe ortatilz berex eman 

bearra da: berau bait dugu, uri-gizona noski, euskal literaturako 

nobelagilleen taldea edertzen duten lenengoetariko bat. Bai, 

Mogel'en «Peru Abarka», Daskonagerre'ren «Atheka gaitzeko 

oihartzunak», Elizanburu'ren «Piarres Adame»-ren auzoan jarri 

bear ditugu Etxeita'ren «Josetxo» ta «Jaioterri maitia» ere. 

NOR GENDUAN.—Kantauri itxas ertzean, ots, Mundaka'n 

jaio zan Etxeita 1842-12-13'an. II ere bertan il zan, 1915-5-l'an. 

Bere gurasoak: aita, Markos Etxeita Duñabeitia, Garai'ko semea, 

ta ama, Maria Josefa Luzarraga Abaroa, Mundaka'ko alaba. 

1867-11-25'n ezkondu zan Mundaka'ko alaba Juana Abaroa 

Axuriagoxeaskoa'rekin. Seme bakarra izan zuten, izenez Salbador. 

Atsegin izan oi zaigu gizonaren itxura nolakoa izan zan jakitea 

ere, bai gaiñez bai izakeraz. Etxeita'ri buruz, au diosku 

E. Erkiaga'k : «Gizon bardingoa zan luze-laburrean. Azalez, 

baltzerana. Begiak, urdiñak zituan, zear luzanga urratualz. Bekoki 

zabala, ezpan lodiak, ao egokia, bizar estua. Izakeraz, atsegiña 

ta mázala ei zan, Artu-emonetan, apal eta maitakorra. Bai 

goikoentzat, bai beekoentzat, guztientzat bardin antzekoa, gizon 

oso ta bakarra, azpillik bagea. Buruz argia, zanez azkarra, ariurriz 

langillea» (Olerti, 1962, 108 orr.). 

Gaztetatik ibilli zan, txo lez, itxas-adarrak urratzen. Geroago, 

Bilbao'n ikasi zitun Nautika-gaiak, beti ere nota ederrak 

ateratzen zitula. Ta laster itxosaratu zan berriro, lenengo bear 

ziran proba ta azterketak egiten, eta ondoren itxaso guztietarako 

pillotu bezela. Era ortan ikuskatu zitun sarriro Europa'ko ta 

Ameriketako errialdeak; baita, berak bere Oroitzapenetan dios-

kunez, ekaitz gogorrai arpegia eman eziñik, bere burua arrisku 

izugarrietan ikusi ere. Etxeita'ren bizitzako asi-orraziak txit garrantzizkoak 

dira; 

Azkenez, icxaso ta beronen ekaitzai agur egiñaz, Manila'n 

geratu zan, Larrinaga itxas-ontzi etxeko zuzendari amasei urtez 

egiñik. Bitartean kargu auek euki zituen: ango kaieko Batzarrekoa, 

Filipinas ugarteetalô Banalcuntzal

Geroago jakin zanez, Josetxo napartarra zan, Etxauri'ko semea; 

jitano emakume batek ogetabi illabete inguru zeuzkala 

ostua, «bikotxa bere arreba bategaz, da biak guztiz alkarren 

antzekoak, biak euken eskumako belarpean orañen andi samar 

bat» (Josetxo, 355 orr.). 'Guenean, bere egiazko ama ezagutzeko 

poza izan zuen. 

2) Jayoterri maitia (Burango, 1910). 255 orrialde. Pizkundeko 

artzain-nobela kutsua du. Euskaldun neska-mutillak erbestera 

doaz, Mexiko'ra, geroago Ardibaso zoragarríra biurtuaz. 

Berton datorren lagun baten inguruan ainbat gauza gazigozo 

eiotzen ditu. «Lenengo maillako notiñak, ugariago ditugu emen 

—diosku E. Erkiaga'k-. Elebarri au, ostera, alaiagoa da, ariñagoa. 

Bear bada, biotz-isuri aundiagokoa. Barruan, alako lillura 

ugariago zirikatzen dauana, letragintzaren ikutu nabariagoa 

daukana. Irri-ikutu atsegiñez txitean-pitean, olde ameskorraren 

kilika bigunez». 

3) Au, ri ta Bestia (Durango, 1913). Durango'ko Elosu'ren 

etxean, besteak lez. Neurtitzak dira, lendik ere orduko 

aldizkarietan eta aipatu nobela bi oietan sartu zitunak. 52 olerki 

guztiz. E. Erkiaga'k onela : «Musika-zale zanez, neurriz.artez 

egiñak dira, izkera errezean, oztopo barik irakurtekoak, itzak 

moztu ta itsusitu bage, euskera osasuntsuan. Samurtasuna igari 

dabil izneurtu askotan, an or emen sentimentu bikain ta gardena 

erakutsiaz. Minberatsuen ondoan, ba ditu bertsu zirikatzailleak 

bere, alaikorrak; eta noizean bein akulugana zorrotz 

darabil. Alkarrizketa-zale itsua zan, eta neurtitzotan bere, autuka 

diardue ango bizidunak, geienez giza ta emakumeak. Teatrulan 

politak egin izan eukean, orretara jarri izan ba'litz» {Olerti^ 

1962, 115 orr.). 

Ba-ditu oraindik, or-emenka argitaratuak, «Euzkadi» aldizkarian 

batez ere, beste lan batzuk: «Atsua ta mutikua», «Libin», 

«Auntz-kumetxuba», «Matilde'ren naigabiak», «Deungekeria ta 

damutasuna», «Mari Jesus ta iru artzañak», eta A. Trueba'gandik 

egin zizkigun itzulpen batzuk, «Zorijona», adibidez. 

'n

SARIAK.—Êtxeita'k, bere bi nobeletako notiñakj berak ibilliz 

ikusi ta ezagutu zitun itxas-barruti ta lur-aldeetan jartzen dizkigu. 

Oien gaia, beraz, bizi-bizi zekarren aurreragotik bere gogoan. 

Idatzi ere egin ote zituen atalen batzuk? Dana dala, edo 

azkenengo urteetan edo aurretik, naikoa idatzi zigun. Gauza 

askori buruz idatzi ere. 

Eskuratu zitun sariak ere etziran kaskarrak izan. Lenengoa 

1908'an irabazi zuen, «Euskal Esnalea»-k eraturiko ipui-batzaldian 

Mari, Jesus ta iru artzañak sariztu ziotenean. Zarautz'en 

1912'an, «Euskalerriaren Alde»-k antolatu zuen poesi-leiaketan 

bere Itxasoa olerkiak eraman zuen bigarren saria. 1914'an ere, 

«E. Alde» berak eratu zuen ipui-itzulketa batzaldian berak irabazi 

zitun lenengo bi sariak, bata Trueba'ren ipui «Jainkogan 

siñisten dot» itzulpenagatik eta bestea «Urikoa» komediagatik. 

Argitara barik datza oraindio bere gutun Memorias deritzana, 

itxasoak astintzen ibilli zaneko ainbat gorabera ta gertaldi 

uste gabekoz ornitua. 

IRITZIAK.—I. Omaetxebarria'k: «Etxeita'k bi nobela utzi 

dizkigu: Josetxo ta Jaioterri maitia. Lenengoak Añibarro'ren 

idazildoari jarraitzen dio, bigarrena berriz Mogel'eraiño irixten 

da. Errikoitik urbil dabillena duzu bere izkera, itz berriak oso 

zuur erabillirik» (Euskera, 304 orr.). 

Eusebio Erkiaga'k: «Arima kezkatsua eban gure idazle itxastarrak. 

Zeaztasunak zuzen ta zuur emoten oitua nunbait eta, 

estadistika zale amurratua da; Zerzelada ta koxka ta buru-buztanak, 

ziur esaten dakiz». 

M, Zarate'k: ^Josetxo. Nobela bat da. Erromantiku usaiña 

dario, baiña erreza eta polita da». 

Etxeita'k ba-zuen kezkarik bere eleberriak osotzean: fonetika 

zala, itz berriak, orduko joerak zirala-ta... Ezagun zitun orduko 

euskaltzaleak; berak diosku Josetxo'ren itzaurrean : «Ira-

kurgei au iratzi dodanean, gomuta izan dodaz Astarloa, Campion, 

Azkue, Arana-Goiri ta beste jaun jakitun batzuk, eta 

eurak euskerearen alde egin dabezan lan gogoangarriak». 

(Ikus G. Muxika, «Euskal Esnalea», 1915, 50 orr.; S. Onaindia, 

AlEOE, 624 orr.; I. Omaetxebarria, «Euskera», 304 orr.; L. Villasante, 

HLV, 314 orr.; Eusebio Erkiaga, «Olerti», 1962, 107-123 orr.; K. 

Etxenagusia, Euskal Idazleen Lorategia, 1^9, 152 orr.; M. Zarate, 

Bizkaiko euskal idazleak, 1970, 118 orr.; Auñamendi, II, 179 orr.). 

3.—SIMON ANJEL ERKIAGA TA GARATEA 

(1843-1922) 

Luzaro ibillia naiz euskal idazle onen bizitz-xeetasun billa. 

Azkue zanaren Euskalzale-n idazten zuen, eta naikoa ondo; Azkue 

beronek bere Iztegi nagusian aitatzen digu, «Erkiaga, Izpaster'ko 

nekazari» esanik (XI). Besterik ezer ere ez. Baiña 

gizonak nai duena lortu egin bear du. Ta jo nuen berri-billa 

gaur Izpaster'ko txaunburu dan Jose Maria Amutxategi, ango 

eleizako artxibuaren ardurea duenarengana, ta ark bialdu dit 

gura nuena. AÜllesker! Zergatik idazten dut au? Beste ainbatek, 

nik idatzi arren, erantzun ez egin didatelalô: parkatu, baiña 

mingarri da. 

Simon A. Erkiaga Izpaster'ko semea dugu, beraz. An jaio 

zan 1843-10-8'an, arratsaldeko ordu bietan. Bere gurasoak: 

Juan Antonio ta Maria Sorkunde, izpastertarrak. Dolabeko baserrian 

bizi izan zan beti; Izpaster'ko alaba Maria Iñazia Gandiaga'rekin 

ezkondua. Baserritarra. Eleizakoak artuta, 1922-12- 

9'an, arratsaldeko ordu bi ta eráietan il zan. 

EUSKAL IDAZLE, 'l'altcan porean esan oi dugu baserritar 

garbiakandik ikasi bear dugula euskeraz itz-egin eta idazten. 

Eta beurok idazkortza artu ta papera zirriborrotzen digutenean? 

Orrela egin zuen ipaztar nekazari Erkiaga'k. Azkue jauna ain-

at bidar urreratu zitzaion bere ezpaiñetatik euskal urre-pitxiak 

jaso gura-ta. Beste batzuetan idatzi eragiten zion, «Euskalzale»tik 

atera dezakegunez. 

Ona zer idatzi zuen Erkiaga'k «Euskalzale» albistarian. 

1897: Eskutitz eder bat, 85; Gomutagarriak, 291, ta Gurasoen 

soñekoak, 390. 1898: Zoro jantziak, 162; Batzaülen Banatzaillák, 

270, 298 eta 319. 1899: Zaar baten esangurak, 198; Eleizako 

egoerea gaur egunean, 364. 

Mintzatzen ez-ezik, idazteko aifiean ere ongi zekien euskeraz. 

Eta argitara eman zituen lan auek, egoki biribilduta dagoz 

bai mamiñez bai azalez. Bere baserri-inguruan ikasiaz gaiñ, irakurri 

egiten zuen itxuraz, eta gogotik iralairri ere berezko etorriari 

lagunduaz. Ona «Zaar baten esangurak» deritzanetilz zatitxo 

bat ao-goxogarri bezela: 

«Entzun daioguzan, ba, zaar bati bere esangurak.. . Amaitu 

iat nire gorputzaren aldetik euki dodan izate guztia. Badaroat 

zelanbait eskua burura, ta eztot billatuten ulerik, azal-tximurtu 

ta azur utsa baiño. Bakat esku ori neure arpegi, lenago bere 

edertasunagaiti ainbestelz begiratuten eutsanera, eta eztago berton, 

azal-ikoldu ta ormaza ursak baiño: gizonaren edergarri 

Iaunak emoniko bizarrak eurak be, alde dabe; bakarrik billatuten 

ditut euretati geldua lez indarkatuta dagozan zarama zuritu 

batzuk. Gogoratuten baiataz onetan, arako nire agin sendo, 

arriak txikituko zituenak, neure ortz eder, ezpan ta aoaren iantzigarriak, 

eztago euretatik kondo gogaikarriren bat ezpada: ta 

sartuten badot ogi ainkaren bat aoan, an darabilt ezin bigundurik 

ordu betean, begira dagoan bati begitanduteko beti iaten 

nagoala, edo zoratu ete iatan, ardi zarrak ausnar lez, beti alan 

ekiteko. Surra iarri iat okotza ioten; eriona beragaz dau geienean. 

Begiak eztakuste ezer; gauzarik andienak begitanduten 

iataz, lanbro artean dagozan gauza txiki eziñ ikusi batzuk. Belarriak 

eztantzue ezer, eurenezko durimdi iñoz amaituten eztan 

1 1

at baiño. Neure adiña edo adimena illundu da guztia; gogoratu 

gura badot leenago iragoriko iazoeraren bat, ezin dot bear dan 

argitasunagaz billatu, ez ausnartu. 

«Burua ta buruko gauzak orren ezereztu baiataz, zetan ete da 

andi berako gorputz zati au? Ai!, eztago oneen ganean zer-esan 

andirik: bakarrik esan neike, aga zar igartu bat lez gelditu iatala, 

ez iagiteko, ez ibilteko, eta ez ezetako: asten banaz ibilli gurarik 

oiñkada Bat edo beste egiñ gurarik, ez dauste aldendu gura 

neure oiñ bialc alkargandik; batak aurrera gura badau, besteak 

eztautso iarraitu nai, ta biak daukadaz alkarri iratsita lez: 

alperrik dira niretzat esku-makilla ta sendagarri guztiak, eztago 

nire agazar au barriraztu leikean egur eringo edo muetarik lurbira 

guztian; alperrik osagillarik iakintsuenak dendatuko litzatez 

niretzako osagarriak billatuten». (Euskalzale, 1899, 198 

orrialde). 

Onelaxe darrai, ganoraz oso, zarraren urdailla nola, bere 

itzak nolakoak diran, arima aldetiko samintasunak eta abar, esaera 

ederrez jantzita, adierazirik. Lan bikaiña edozein antolojirako 

ere. Bir-aldatu dugun zati ontan bakarrik, nolako itzak: 

«Geldu», «zarama», «ikoldu», «kondo», «iratsi», «eringo», 

«dendatu» ta besteak. Joskera ona darabil beti. 

4.-EMILIANO ARRIAGA (1844-1919) 

Bilbo'ko seme izan zan Juan Krisostomo Arriaga (Bilbao, 

1806-Paris, 1826) musikalari otsaundikoaren iiioba. Idazle ta 

musikalari. Bilbao'n jaio zan 1844-2-4'an, eta Araba'ko Zuazo'n 

itzali zitzaigun 1919-8-19'an. 

Sal-erosketari eman bere burua, baiña aldi berean, Bilbao'ko 

gauza zarrak maite zitulako, auek, musikulari ta idazle 

bezela, goretsi ta ospatu nai izan zitun. Berau izan zan Bilbao'ko 

«Filarmónica» alkarte ta «Centro Vasco»-ko lenengo 

zuzendari. Egia esateko, bere sorterriakiko maitasunak aundi-

tzen du Arriaga; onek eraman zuen bere denboran osotu ziran 

eginkizunik garaienetara ez-ezik, baita Bizkaiko uriburua idazlan 

eta liburu atsegingarrietan aupatzera ere. Zekusan zerak 

alderdi egokitik begiratzen zeldan ezlceroz, ezker-eskoi zeukanetik 

jasotako guztia txit eskertsu adierazi oi zuen bere lanetan. 

Bibolin jotzaille azkarra gendun. Eta musika idazle trebe. 

Musika-gaitasuna erakutsi zigun lan auetan: 1) Chimberiana, 

erri kantuz osoturiko lan bikaiña, Bilbao'ko Udal-Eres-Batzak 

1918'an lenengoz joa; 2) Bilbainescas, pianurako suite bat, erriabestiakin 

oretua; 3) El amanecer en Deusto, eresrpoema; 4) 

Ave Maria, abots askoz kantatzeko; eta beste lan txikiagoak, batzuk 

oraindik argitaratu gaberik. 

Idazle zan aldetik, euskeraz etzuen ezer idatzi; baiña 

I909'an ereserki bat osotu zuen, Begoña'ko Amaren omenez, 

Arana-Goiri'ren letra ta izkiaz. Ainbat erdel lan argitaratu zitun, 

ordea, Euzkadi» aldizkariaren orrietan batez ere. Bereak 

ditu gero liburuok : 1) La Romanesca; 2) Léxico del bilbaino 

neto (1896); 3) Vuelos cortos;'4) Txiplis-txaplas (1899); 5- 

Revoladas (1920); 6) La pasteleria (1908); 7) Teoria del vio 

len; 8) Lekobide, euzko eleski eresidun ásele irukotxa, Aita Imanol 

Arriandiaga'k euskeraz ipiñi ziona (Bilbao, 1918, bigarren 

ateraldia); 74 urte zituela argitaratu zuen euskal opera onen 

liburuxka. 

(Ikus Euskalerriaren Alde, 1919, IX urtea, 320 orr.; Hermes, 1919, 

III, 415 orr.); Auñamendi, Literatura, II, 245 orr.; Jon Bilbao, Eusko 

Bibliografía, 1, 317 orr.). 

Ona dandatik dandara, ortzi zabalean izar arrigarri antzera, 

agertu oi diranetariko bat. Nik ez nuen ezagutu: Aita Jeronimo 

karmeldarra ilda amairu egunera (1921-12-4'an) etorri nintzan 

ni Larrea'ko lekaretxe jaiki ontara praille ikasketak asteko as-

motan. Aren oroiz tutxilu-putulu aurkitu nuen bazter ontako 

aizea; aundia bait zan soin-arima. Norbere errian ez omen da 

igarle izaterik; Aita Jeronimo, orraitio, zornotzarra izanda ere, 

emengo eskualde guztietan aintzakotzat eukia izan zan. 

Zornotza-horebieta'n jaio zan 1846-9-30'an, eta Idstar 

egutegiak Jeronimo deuna oroitzen duen egunean, ain zuzen. 

Markiña'n artu zuen karmeldar abitua, 1869-11-23'an, eta elizkarrera 

egiñik, 1872'an meza ematera iritxi zan. Gizon argia ta 

zurra zanez. Markiña'n, Larrea'n, Avila'n eta Alba de Tormes'en 

etxeko nagusitza bere bear izan zuen; gero, Aita Nagusiaren 

Aolkulari izan zitzaizun Erroma'n, eta Mixioen arduradun. 

Ementxe, Larra'ko komentu ontan itzali zan 1921-ll-2ran. 

IZLARI TREBE.—Atzeiri aldetik luze xamar bizitza eraman 

zuen arren, ondo zelden euskeraz eta Garizuman eta Garizumatik 

kanpora, Kristo'ren erreiñua zabaltzen ibilli oi zitzaizun aspertu 

gabe. Kastilla'n bizita ere, Aita Ozerin Etxebarria, Dima'ko 

semea, lagun zuela, maiz etortzen zan euskal errira. Iturri 

garden antzera, etorri ugaria zuen, eta eskabide asko zetorkion 

or-emendik; bera, ordea, naiz errietara naiz jazoera aundiko 

deietara joateko beti zegoen gertu ta prest; zaia Begoña'ko Amaren 

koroatzea (1900-9-8'an), zala Balentin Berriotxoa Zorundunaren 

ezurrak bere jaioterri Elorrio'ra aldatzea, berak zuzendu 

bear zuen olakoetan Kristo'ren itza. Makiña bat itzaldi egiña 

dugu! Bai ederrak ona ta pakea aldarrikatzen dituztenen oiñak! 

Emen duzu nolako izlaria zendun argi adierazten dizun erakuskai 

bat. Beiñola Markiña'ko prailletxean amar eguneko mixioa 

eman zan, 1897-10-17'an asita. Izlariak: Aita karmeldar 

auek izan ziran: Jeronimo, Ijinio, Jerman eta Jazinto; laurok 

izlari onak, erriz erri asko ibillitakoak. Mixio onen berri ta albistea 

orduan Barinaga'n arimazai zegoen Maguregi jaunak ematen 

zuen Bilbao'n Azkue'k zuzentzen zuen Euskalzale asterokoan. 

«Aldraka joaten giñean -dio- alde guztietatik egunean 

baiño egunean euren berba santua entzuteko gurari ta egarri 

andiagoaz, bada ikusten zan elizea bete-bete artu eziñalan». 

41

Eta Aita Jeronimo izlari ernearen goralpena onela dagi: 

«Onen ezaugarria (beste askoren artean), boskarren arratsaldean, 

parkaziñoeko berbaldiaren gueneruntz entzun ziran negar-zizpuru 

zoliak, ulua ta zotin andiak, tantaka jausten zirean malko 

samin ta goriak eta ikusi zirean betinguru gorrituak. Eta zelan 

ez, edo nork, ez eban egingo Aita Jeronimoren eztarri-ots ta dei 

ikaragarriak eta berba itzaltsuak entzun ezkero? Belarriak zarratu 

eta biotza arri eta atxak baiño gogorrago eginda eukazanen 

bat izan bearko eban» (Euskahale, 1897, 371 orr.). 

Libururik ez zigun utzi, argitara emanik beintzat. Bai, ordea, 

sermoe pillo galanta. Gure liburutegietako arasetan elizitzaldiakin 

osoturiko esku idatzi mordoak daude, oraindik sailkatu 

ta zenbatu gabe, batzuk izlariak berak bere kasa atera ta 

idatziak, beste batzuk iñork eskuz idatziak; qrixegatik. ez duzu 

askotan errez norenak diran jakiten. Askotxo dira A Jeronimo'renak. 

Garai artako sermoiak sarri ordu betekoak izan oi 

ziran, buruz ikasita esaten ziranak. Labur: XlX'garren gizaldi 

azkenetako izlarien sermoe asko dituzu or-emen; baita A. Jeronimo'k 

utziak ere, baiña sailkatu barik. Lan au norbaitek bere 

bizkar-gaiñ artuko ba'lu, nolako mesedea egingo lukean! 

6.-AITA JUAN ANTONINO URIBIARTE BISTEGI 

(1860-1949) 

«Arratia'n —diosku Atxiki'k— erritxo bat dozu. Goitik bera 

Dima'k eta Orozko'k iruntsi bear dabela dirudi; aurrez-aur ta 

atzez-atze or dabiz Zeanuri ta Arteaga zearka-zearka sartu bearrean. 

Ona emen erri onen izena: Areatza-Billaro. Erritxo ontako 

auzune Uribiarte'n jaio zan Aita Juan Antonino» (Karmen'go 

Amaren Egutegia, 1952, 115 orr.). Ementxe munduratu 

zan, ba, 1860-5-9'an. 

4S

BiziTZ-APURRAK.—Ûr zitun bere jaiotetxetik erriko eliza ta 

prantziskotar mojatxoen komentua, ta aietako elizkizun eta kanpai-otsak 

eraginda edo, goi-deiaren zurrumurrua somatu zuen 

bere barnean; d a ere, gerokoaz asko arduratu barik, etxe-lanetan 

ziarduen maratz. Gudaritza ere Madrid'en bete zuen; gazterik 

geienentzat arriskutsuak izan oi dira urteok, baiña gure 

mutilla griña batek jota zebillen orduan ere ta munduak etzion 

ezer esaten. Eta egiteko ura bukatu ordukoxe Gazteiz'ko apaizgaien 

Pkastetxera joan zitzaigun. Langille bizkor ta ikasle alai 

dabil bertan. Ikastaro bitartean, opor-aldietan batez ere, an eta 

emen etxeko arazoetan trebe ta azkar agiri da goiz ta arrats. 

Gazteiz'ko Pierda jaun gotzaiñal< jaupari egin zuen, 1890- 

4-5'an. Bertatik Olarte-Orozko'ko parroku izentatu zuten: Tomas 

Aperribai apaiz jauna zuen abade4agun. Zoli zebillen beti 

eliz-gauzetan; neska-mutillak maite zituen eta auek bide onetik 

erabiltzeko benetan saiatzen zan. Laztan zuen Karmen'go Ama, 

ta bere eliztarrai onen eskapularioa ezarteko baimena Erromatik 

lortu zuen beretzat. Geroago, Biilaro'ko apaiz-lagun izentatua 

izan zan, baiña ez urte askotarako; andik laster, ba, Olarte'n 

zeukan apaiz-lagun Tomas Aperribai jaunarekin batera, Karmen'go 

Amaren jantzia artu zuen Larra'ko komentuan. 1897- 

6-10'ra zan. 

Atxiki'k diosku: «Neke, lor ta samintasun galantak igaro ta 

eroan bear izan ebazan bere sendikuak zirala-ta, 37 urtedun 

karmeldar egin zalako». Santander'en egon zan lenengotan, ango 

euskaldun arrantzale ta itxastarrai mixioak euskeraz emanik. 

1900'an Larrea'ra bialdu zuen orduan Probintzial eta geroago 

Kuba'n Santiago uriko Gongotzai izan zan Balentin Zubizarreta 

karmeldarrak. Eta arrezkero guztian, il arte, lekaretxe ontan 

bizi izan zan, «48 urte ta erdi gaberdian jagi ta gazte zarren 

eredu izanik». 

Nik emen ezagutu nuen, baita berarekin bost urte bizi izan 

ere. Eta beste gomutagarri askoren artean auxe dut oraindik: 

gazteai eralzutsi naia. Ni, nere praiile ikastaroak amaitutakoan, 

4«

menpekotasunak ona ekarri nindun, Larra'ko komentu ontara. 

1935-9-8'a zan; udazkena irixtean, beraz. Gaztetan ikasita edo, 

ortu-lanean eta mats-gauzetan batez ere, aitua genduan Aita 

J. Antonino. Udazken artan ni artu ninduen lagun, mats-mordak 

batu ta gero urteberri ostean mats-aienak iñausteko. Gaixo-Íkusle 

arduratsua zan, eta sarri eraman oi ninduan ni ere berarekin. 

Aitak semeakin egiten duena nereldn ere egin nai zuen: berak 

zekiena ta barnean zeramana nik ere jakitea ta osotutzea opa 

zuen dudarik gabe. 1949'ko kandelario egunez il zitzaigun 

ementxe, Eleizearen eta Ordenearen alde ainbat izerdi bota zuen 

komentu ontan. 

IZLARI NEKA-EZIÑA.—Arimazai axolatsu, aitor-entzuteari 

emana, etxezale maratz, «edozetan ekiana ta edozeri ekiten 

eutsona» ez-ezik, izlari zolia ere ba-zan gure A. J. Antonino. 

Amaikatxu itzaldi eder egiña dugu, Bizkai'ko errietan bereziki! 

Galdetu, bai, gure erriari zelakoa zan. Gure komentuko artxibuan 

aurkitzen da, gaur ere, A. J. Antonino'ren itzaldi-moltzo 

bat. Ona «Karmengo Amaren Berbaldia» deritzanetik zatitxo 

au. 

«Gure Jaun eta Jaungoikoak ipiñi dituban itz-berba guztijen 

artian bigun eta gozuena da amaren izena; eztago neke-atsekabe 

ain andirik gizonen aoan ipinten dabenian amaren izena gitxituten 

eztanik; eztago iñor bere estura eta larritasunetan izen 

onegana zuzenduten eztanik; «ama» esaten dau semerik gaztienak 

negarrez, zerbait igaroten dabenian; ta au irakatsi dautsa 

ízatiak berak, berba onetan ipiñi deutsan lez bere Egilleak, bere 

neke ta atsekabetan poza. Modu onetan poz eta atsegiñez bete 

ditu Jaungoikoak Adanen seme-alaba guztijak, emonik bere Ama 

euren Amatzat, esan deutsubedan lez —Êcce mater tua- , iñor 

bere geldituten eztala izen gozo onetara joateko eskubide baga. 

«Or daukazube zeuben Ama» dirausku guztíjoi». 

(Ikus Atxiki, Karmen'go Amaren Egutegia, 1952, 115 orr.). 

"*7

7.-JUAN JOSE MAGUREGI ZELAIA (1860-1930) 

Mendi-pendizetan badira, baita baratz zokoetan ere, lore 

ixillak, iñork begiturik egin gabe, usaintsu, irazi ta argoi jaiobizi 

ta zimeltzen diranak. Oietakoa duzu euskal iiteraturan Maguregi 

markiñar apaiza: ainbateko idazlea, baiña oraiñarte iñok 

begitu aundirik egin gabe, aldebat utzia. 

Xemein'en jaio zan 1860'garren urtean, Ormetxe deritzaion 

basetxean. Etxe oneko semea zalarik ere, Jainko-deiari erantzunik, 

apaiz-karrera artu zigun gaztetan; eta, arima-zaintzarako 

bear-bearrezkoak diran ikaskizunak amaitu zitunean, apaiztasuna 

artu zuen gotzaiaren esku-ezartez. 1884'garren urtea zan. Urte 

mordotxoan, gero, Bariñaga'n egon zan ango eliztarrai beren 

gogo premiñetan arduraz lagundurik. Andik urte batzuetara Bolibar'en 

daukagu, Simon Boiibar, Ego-Amerika'ko errialde askori 

--Kolonbia, Benezuela, Ekuador, Peru ta BoHbia— askatasuna 

ekarri zien gizaseme zoliaren aurretikoen erritxo sonatuan. 

Ementxe il zan 1930-11-27'an, 70 urtekin. 

EUSKALTZALE.—Maite zuen euskera, ta Barinaga'n aurkitzen 

zala laguntasun ederra eman zion Azkue jaunari. Euskalzale 

argitaratzean. Lanok argitaratu zitun asteroko artan: 1897'an: 

Euskalzáleren Artezkari jaunari, 371; Ingiratxu bat, 391; 

Aita besoetako ta ume-besoetakoa, 397. 1898'an: Alperraren 

zoria, 233; Zdebatea, 250; Izkiñmiriak, 256 eta 424; Ondo 

egiña, 277; Ztxasaldetik Irailaren azken-egunetan, 315; Euskalerriko 

uri bi, 323; Elozkaitik urriaren guenean, 348; Azkenapai 

bat, 364. Eta 1899'an: Zzkirimiriak, 32, 55, 72 eta 96; Guztion 

kaltegarri, 51; Egurastoki baten, 93; Aste done edo santuko 

monumentoaren jatorria, 100; Kurutzetakoen jatorria, 102; 

Txakur-katuen sumoa, 110; Ikaskizun eder bat, 134,; Baserri 

lanen irudipean bardinkizun bat, 148; Ustezko lagun osoak eta 

lagun erdi benetakoa, 163; Basoen onerako, 191; Jkaskizuntxu 

4Í

at, 271; Eskutitz-erantzukida nhere modukoa», 279; Berarizko 

senitaldea, 280; Asto igarlea, 368; Burutsua la buru-eritxia, 

375; Artzaiñen ikustaldia, 402. 

Geroztik ez zuen bide zer aundirik idatzi. Aiurriz bestelakoak 

gara geienik, seta berdiñeko bi aurkitzea zail izateraiño izan 

ere. Xemeindarra lotsati zan, itxura danez; lanak argitaratzekoan, 

beinik bein, gutxitan erabilli zuen bere abizena, deitura; 

izen-ordeak, berriz, txit ugari: «Txintxorta», «Egi-zale», «Baserri», 

«Txipristin», «Anton Berezi», «Txolintxu», «Txikia», 

«Txistular». Azkue zanak, iru urtetkn atera zuen Euskalxale asterokoari 

aurkibidea jartean, ondo zekien nor ixiltzen zan ezizen 

guztion azpian eta J. J. Maguregi ezafri zizkien. 

Denbora aietako joerari atxikia, begiko zitzaizkion garbizaleen 

lanak, eta berak idazten zuenean beti zebiUdgun arduraz 

nola adierazi zezakean taiu oneko euskeraz erriak naiz liburuak 

arrotz-kutsuz zerabilzkien itzak eta esaerak. Ba-ditu Larramendi'k 

bere Iztegian dakazkin itzak, «Dierondea» (republika), «jakinde» 

ta beste, esaterako. Geroago, baita,, erakutsi zitun Arana- 

Goiri'ren eskolakoenak ere, «bazkide» ta antzekoak. 

EUSKAL LIBURURIK? Ktaiieñ libururik argitaratu. T a zer? 

Liburu mardulak atera bear ote idazle izateko? Arrotz izkuntzetan 

ba-dira bertso mordoxka ondu zuelako, olerkarien Parnasoan 

gorenengo daudenak; Donibane Gurutzeko ta Teresa Deuna, 

adibidez, gaztelar poesi-landan goi-goi daudenik ezin dezakegu 

ezpaian jarri. Xemeindarraren idazlan osoakaz, ortara jo 

ezkero, liburu bikaiña, elerti-bitxiz josia, osotu genezake. Gaur 

ez dugu n¿ irakurteko luzerik, ez dugu astirik, eta gaiñera, astoaren 

arima bezela gaiñik-gaiñ iñun geratu gabe ibilten oitu 

gara. Maguregi'k, ia beti, lan motzak eskeintzen dizkigu. Aren 

idazkortza, ordea, bai lan jatorretan bai itzulpenetan, beti igitzen 

zaigu bizkor-bizkor; amaren magalean ikasitako euskeraz 

ari da, izkera mamitsu ta jario aundikoan, jakiña.

Gai askori ikutu zion idazterakoan: ipuiak, ele-meleak, baserri 

lanak, euskal itzak, bidez-bidezko gertakizunak. Au da: 

Kirikiño zanaren pareko, ezker-eskuma ta aurre-atze zer ikusi, 

uraxe 3fíKeñ zuen idazgai. Bi itzetan esanik, ikusle ta idazle izan 

zitzaigun J. J. Maguregi. Bertsolari ere, bai; orrela agertzen da 

noizik noizera bere lantxoetan, tartean naiz amaieran, bertso bipil 

batzuk jarririk. 

Aintziñako gauzetaz ere ba-zuen axolarik. Ona Idebatea deritzan 

lanari ipiñi zion oarra: «Lifio-arazo guztia, esaterako, aztu 

ta galdu da zorigaiztoan; aspaldion soiñ-gei dana dendako 

miesea. Bestelakoak zirean lengo euskaldunen amulo ta kirruzko 

praka-alkondara, atorra-samatilla-sakota, da amatal zuriak, batez 

be lexibatik arako ereiñotz usaiñezko garbi-garbiak». 

Irakur, ao-goxogarri, Basoen onerako deritzan artikulua osorik. 

«Lurra asi da —didaz— gogait egiten emoteaz zugatz mardo 

eta aior edo frutu ugariak lenengo gizaldietan legez. Zergaitik? 

Kendu ta kendu eta gitxi emon ezkero, gozagatu, ligortu 

eta indakatuta geldituten da lurra be, azala ta zanak uts-utsik 

dituala beste edozein gauza legez. Mardoak eta ikaragarriak asten 

zirean leen zugatzak ta bizi luzedunak, orain erkiñak ta txikiak 

ta bizi laburdunak. Gaztaiñariak geixoa dabillela, bestelakoak 

lurraren indarrik ezaz bertan bera, ez il, ez bizi, taiu txarrean 

dagozaia. Zer izango litzake egoera orretacik basoak aterateko 

gauzarik onen bat? Esan bagarik eztakigu; erantzungo 

dozue. 

Ba, Anton-en eretxian, orain-arte joan direan urtetan aztuten 

itxi yakon lankira barriro jarritea. Aspaldion baserritarrak 

basoetan kodaiña ebalten dabe sarriago, arpegia baizen garbi basoa 

isten dabela ongarri guztiak kenduta, ta atxurra gitxi-gitxitan 

da geienak bein bere ez. Orregaitik basoak eztabe edaten 

neguan bear daben beste ur, eta zugatzak eta landarak ezin 

euki, euki bear leukeen indarra; zerren batetik urik artu ez, da 

bestetik atxurtuten eztan basoari, etxalzo ustelduten gaiñeko lu-

a, ta bai giñarra ta saskarreriak basoa ligortuten dabenak agertu 

ugari. Auxe dala uste dot ba, basoak onduteko biderik onena, 

neguan al dan geien atxurtutea. 

Baserritarrak: beste zaletasun batzui itxita baso-atxurriai jarraituten 

badeutsazue, urte gitxien barruan gaur baiño itxura 

obakoak ikusiko dozuez» (Euskalzale} 1899, 191 orr.). 

ITXORKUNETAN ERE BAI I* Martu zitzaigun onetan ere. Ona 

bikor bat: «Tripea -dio- ez uste izan erderazkoa danik, ezpada 

euskera garbia, «esan gura dau Titi-pea». Izan leiteke erdaldunak 

euskeratik arturikoa beste asko lez izatea. Edonok daki 

sabela vientre, urdailla estómago dana; baita erderaz titi esaten 

eztana be, begaz Titipea (tripea) euskerazkoa da» (Euskalzale, 

1898, 250 orr.). 

Ez da errazoi txarra! Batzui, ala ere, irriparrea loratu zaie 

ezpain-ertzean, arrimenari amor emanik noski. Jakin bezate onakoak 

beste au ere: Euskeralariak, etxekoak baiño atzerritarrak 

geiago, beste ainbeste egin digutela euskerak onako ta alako 

itzak erbesteko izkuntzetatik artuak ditula esatean. Astarloa'k 

eta Maguregi'k funtsik ezpadute, beste oietakoak are gutxiago 

dutela oraindiokarren. Ez dezakegu. jakin, ezta urrik eman ere, 

itz askotan beintzat, zein dan emaille ta zein artzaille. Erdi aldean 

gaudela, griña txar gabe gauzak ikusten ditunari errez datorkio 

irriparra ezpain-ertzera, olako jakintsuak ere euskal itzai 

buruz nolako arrazoiak jartea dituzten nabaitzean. 

LANGILLE ON.—Azkue zanari poliki lagundu ziola esan dut, 

eta olaxe duzu. Lekeitiarrak bere Iztegi nagusia (1905-06) argitara 

zuenean, oneri jarri zion sarreran, nork lagundu zion 

aitzen emanez, onela dio: «Or-emen egotaldiak egin ostean, 

BN'ko Erronkari ta Saraitzu'ko izkelkiak sakondu nairik, Otxagabia'n 

egin nuen aldikada laburra. Iru batzar berri egin-azi nitun 

gero: bat Bilbao'n, lau euskaltzalek—baztandar apaiz Go-

osurreta'k, Maguregi markiñar apaizak, Izpaster'ko lugin Erkiaga'k 

eta Arrasate'ko artzain Iturbe'k- osotuta...» Maguregi 

ez genduan, ba, edozein. 

Onezaz gaiñera ba-du Azkue'k beste zerbait ere markiñarraren 

buruzkoa. Beiñola, Leiden Unibertsitateko WiUiam Rollo 

euskaltzaleak The basque dialect of Mar quina argitara zuen; 

liburu au antolatzeko, bi udatan beinik bein, mendi tarte artako 

izkelgiaren berezitasunak J. J. Maguregi ta Juan Barkin markiñarrarekin 

ikasi ta aztertu zizkigun. Azkue'k RIEV aldizkarian 

eman zuen olandar jakintsuak mamitutako liburuaren iritzia, sei 

orrialde luzetan eman ere. Eder izan zitzaion ipar-aldekoaren 

lana. Eta biak goratzen ditu, lañaren egillea ta egillearen irakaslea; 

eglleagatik «guztiz pozik irakurri dut lana» dio ta irakasleagatik 

«zorionik beroenak damazkiot Barinaga'ko apaiz jaunari 

The basque dialect of Marquina idatzi duenaren neurriko 

ikaslea atera duelako» (RIEV, 1925, XVI, 563 orr.). Wm. Rollo'k 

erantzun zion Azkue'ri (RIEV, 1926, XVII, 620 orr.). 

(Ikus Arteaga'tar Lon'ek, 1973-10-Ii'an, bidali zizkidan oarrak). 

8.-AITA JUAN BIZENTE ZENGOTITA-BENGOA 

(1862-1943) 

Izen aundiko karmeldarra. Eguzki aldetik Oiz oiñean dagon 

Berriz erritxoan munduratu zan 1862-7-19'an. Bere gurasoak: 

Frantzisko Zengotita-Bengoa ta Petra Lasuen Besoitagoena, 

biok berriztarrak. Beuron senitartekoa genduan Juan Bautista 

Zengotita-Bengoa, mertzedekoa ere, 1802'an Puerto Rico'ko 

gotzai il zana. Frantzisko Zengotita karlatar porrokatua zan, 

Euskalerriko lege zarrak eta erlijioa alderdi ortan ezin-obeto uztarturik 

bai zekusan, eta 1836'tik 184rra lenengo ta 1870'tik 

aurrera gero, teniente koronel zala. Durango ta inguruetako

guda-saio guztien arduradun ibilli zitzaigun. Baita, atzenez, gerra 

ostean, aiderrai gaur Ziburu'n eta biar Donosti'ko Mota 

gazteluan atxiiío ere. 

Juan Bizente gaztea 1877-11-24'an sartu zan Larrea'ko karmeldarren 

komentuan, urrengo urtean gabonillaren 10 profesa 

egiñik. 1aidntza Burgos'en eta Teolojia Markiña'n ikasirik, 

1885-3-2'an meza eman zuen. Geroztik 1887'an Valencia'n 

daukagu Teoloji irakasle. Urrengo urtean, beral< 26 zitula, Valencia 

bertako nagusi izendatzen dute: emen argitaratu zuen 

bere euskal liburua. Irutan izan zan Burgos'ko nagusi. 1900'an 

India'ra doa, Verapoly deritzan mixio-lurraldera. 1920'an Euskalerria 

biurtzen da, «La Obra Máxima» aidizkaria ateratzen 

asirik; batez ere errian mixio-garra piztazi ta mixiolariai laguntasuna 

emateko asmoa zuen. 1943-2-27'an utzi zuen lur au, eta 

santuen antzera utzi ere. Gizaseme gartsu ta langillea. 

BERE EUSKAL LANA.—Teresa bere amagandik ikasita edo, 

etzitzaigun ibiltari makaia izan. Ala ere, Europa, Asia ta Amerika, 

mundu zabaleko zokondoetan zear urte askoz ibilli izan 

arren, ba-zuen egundo utzi eziñeko euskal kezka bere izate banu-barruan. 

Gazte zalarik argitara zuen euskerazko liburu bat, 

nun eta Vaiencia'n, eta gerora bere idazkietan eta «La Obra 

Máxima» aldizkarian batez ere, umetxoentzat idazten zitun karietan 

sarri jartzen zizkien euskerazko esaldi gozoak. 

Argitara zuen liburua: Carmengo Anaije, cofradeentzaco Eskuliburua, 

ceñetan azaldaurik aurquituco ditueen Carmengo Escapularijuari 

jagocazan gracija berarizcuac, oneec irabaateco 

eguin-biarrac, aitaseme biren jardunian (Valencia, 1888). 104 

orrialde. Karmengo Amari bederatzi-urren bat ere ementxe dator, 

naikoa luze ta biozkiro egiña. 

Sarreran onela dio: «Karmengo Eskapularijuaren oneraspena 

edo deboziñoia txito osagarrija ta graziaz aberatsa 

da, beraz egokija ta adjutua kristinauai ezagututen emotia bere 

aberastasun ugarijak. Onetara zuzenduten da euskerazko libu-

utxu au. Bada, euki arren arrotzak liburu asko, 2eintzuetan 

daukeezan azaldaurik oneraspen onen ganeko jakinbiarrak, ez 

eukeen Bizkaiko euskaldunak nun eurak ikasi euren mintzoera 

edo berbeeta bakarrian. Augaiti, euskaldun bizkaitar maitiak, 

eskintzen deutsu zeuen adislude zintzo batek liburu au, min 

aurkitu daikezueezan Karmengo Eskapularijuaren ganeko azaidaketa 

primiñazkueenak». 

Ez darabil euskera baidana. Irakur zatitxo au. 

«.A. Azaidau deutsudaz, seme maitia, Karmengo Eskapularijo 

santuaren bitartez jaritxi leitelzezan ontasunak, ta eurak entzunik, 

berez autortu dozu, txito apartekuak diriala. Baita agertu 

deutsudaz allagiñako grazijak jaristeko egin-biarrak, ta ezingo 

dozu esan, ez asko ez gatxak diriala ain mesede andijentzako. 

Orain adierazo gura deutsut, ez ditueela Karmengo anaije gustijak 

bardin grazija oneek jaristen; ez Eskapularijua danentzako 

berez bardiña ez daiako, ezpada batzuk darueelako bestiak baño 

oneraspen ta ardura geiagogaz. Ta zuk jalan daizun zer egin 

obeto Eskapularijuaren grazija andijalz irabazteko, entzun gura 

badeustazu, izentauko deutsudaz gomuntagarri batzui^. 

S. Esan egidazuz, aita, beinguan, ta jakin daikezu, atsegin ta 

gogo andijagaz entzungo deutsudaia; bada Karmengo kofrade 

izatera erabagi nazan ezkero, ez dot izan gura edozetarikua, benetakua 

ta ona baño».. 

Ea-ditu. oraindik ogei bat euskerazko itzaldi ere. I950'an, 

Aita Juan Bizente, Jainkoaren Zerbitzaria, Zoriondun eta Santuen 

maillara jasoteko bear diran lenengo urratsak eman nairik, 

Gazteiz'ko eliz barrutiko Auzitegian ortarako azterketa asi ta 

osotu ziran agiriak Erroma'ra bialdu ziranean, liburu ta itzaldi, 

ark idatzitako guztiaren aldaketak ere biaidu ziran. 

(Ikus Aita Amalio, Contemplativo y Apóstol, Gazteiz, 1956; S. 

Onaindia, Kardaberaz Aitari Omenaldia, 129 orr.; Auñamendi, Literatura, 

III, 254 orr.). 

54

9.-JUAN IZURRATEGI ETA BERROSTEGIETA 

(1863-1938) 

Beiñola, 1923'an5 idazld saila ateratzeko asmoa artu zuen Izurrategi 

apaizak, eta liburu orren Irakurleari deritzan aurre-itzetan, 

onela idazten zuen Ariño'tar Joseba lekaideak: «Benetan 

asmo bikain da argia sortu eban nire aspaldiko irakasle jakintsu 

ta adixkide on Izurrategi'tar Jon jaunak! Eta zelan jantzi ta 

atondu dauan bere biotz euzkotar jatorran erne yakon gogai 

eder ori, euzkaidunoi atsegin gozua argitaratuaz emoteko.. . !». 

NOR ZAN.—Bilbao'n jaio zan Izurrategi, 1863-8-22'an, eta 

egun onetan bertan bataiatu zuten San Anton elizan. Bere gurasoak: 

Martin, Ondarruko semea, ta Isidora, Elgoibar'ko alaba, 

orduan Bilbao'n bizi ziranak. 

Izurrategi'k merezi du leku egoki bat gure literaturan. Itzez 

ez-ezik, idatziz ere agertu zuen, eta zabaldu euskal errian, Kristoren 

itza. Azbue'k zirikatuta edo, asi zan idazten. «Euskalzale»-n 

agertzen dira Izurrategi'ren lenengo idazlanak, eta «neure 

adisidde ta ikaslagun biotz-biotzekoa» deitzen dio lekeitiarrari. 

Ikaskide ta adiskide miñak ziran biok, eta Azkue'k eskatuta asi 

zan, itxura dabez, idazten. Gorliz'en zegoen arimazai, ta karta 

antzera idazten zuen, ango izparrik irtenenak biaíduaz. 

Euskaí-lera umetatik zerabillen antza izate barruan. Orixe 

zalata, naikoa jasan bear izan zuen bizitza osoan. Euskera galduaz 

zijoan itxas egal artan, eta au ezin zuen irentsi. «Elizgizon 

nazan aldetik —idazten du- , alegiñik asko egiten dot geure 

euskera zarra, gozo, kutun da maitea zabalduteko; baiña eskola-maixuak 

eta gurasoak lagunduten ezpadeuste, zer egin daiket? 

Gurasoak euren etxeetan erderaz berba egiten dabe, umetxuak 

eskolan eta eskolatik kanpora, euren jolasetan beste ainbeste 

egiten dabe, eta lurperaturik geratuten dira gure alegin 

eta indar guztiak» (Euskalzale, 1898, 39 orr.). 

"59

Oso langillea zan eliz-arazoetan. Ona nolako maiñak zerabílzkiten 

orduan ere, beartsuai laguntzeko adibidez. «Urte bi 

dira eleiza onetan Done Antonioren utxa edo kaxak ipiñi zireala 

ta, Jaungoikoari eskerrak, —dio 1898-12-10'an Gorliz'tik 

egiñiko karta baten— euretan batu izan direan makur edo pesetak 

igon dabe neure uste guztien gaiñetik; berreun ta geiago 

prerniñadun lagundu doguz euren ¿zeukietan, esan giñaikeala, 

guztiz mesedegarria izan dala baserri onentzat kaxak ipintean 

artu genduan asmo donea» (Loe. cit., 395 orr.). 

Ondoren Elorrio'ko txaunburu izan zan urte askotan. Sermolari 

errimea, Elorrio'n eta albo-errietan. Bere berbeta bizi, 

gartsu ta zorrotzarekin enezuleen biotzak irabazi oi zitun. Ezta 

gauza erreza urteetan elizrarren entzun-naiari eustea. Elorrio'n, 

ala ere, gizonezkoak aurrenen ziralarik, etzuten txaunburuak 

meza nagusitan egin oi zien itzaldia galdu nai izaten. Beraz, 

ba-zuen ark biotzak erakartzeko zerbait edonork ez duena. 

Orrek ere, baiña, askotan min ematen digu larru-mintzean, 

eta etsaiak sortzen. Izurrategi'k ere, naiz-ta bere egunak edozeiñi 

on egiñez erreta euki, bazitun inguruan olakoren batzuk, 

eta azkenengo guda ostean espetxeratua izan zan: Begoña'n, 

Nanklares'en eta Dueñas'en atxillo urte bete ta erdi egin ondoren, 

Dueñas'en il zan 1938-11-30'an. Bere gorpuari antxe 

Aita Zistertarren iltegian lurra eman genion. Eta 1973-9-24'an5 

aren azurrak Elorrio'ra ekarri zituzten. 

EUSKAL LANAK.^-ESHH dugunez, itzez ta idatziz erakutsi zigun 

bere jakituria. Ez ote da orixe edozein apaizen ardura ta 

zeregiña? Idazle bezela, naikoa idatzi zuen, uzkurtz-gaiak geien 

bat, orduko izparringi ta aldizkarietan: «La 'Gaceta del Norte»-n, 

«Jaungoiko-Zale»-n, «Euzkadi»-n5 eta abar. 

Argitara eman zitun lanetatik ona lau: 

1) Umetxuen Jauna artuterako berbaldi liburrak (1912). 

44 orrialde. Bere apaiz-lagunai zuzendutakoa da, gero be iñoiz 

argitaratua. 

M

2) Jose Deuna'ren Bederatzi-urruna (Zornotza, 1921). 25 

orrialde. 

3) Jerusalen osterean semeak amari (Zornotza, 1923). 208 

orrialde. «Idazki-ereduak» da, itxura danez, liburuaren izenburua. 

Idazki sail bat duzu; zortzigarren orrialdetik 157'raÍño, 

l905'garreii urtean Lur Santuetara egindako ibilkundean amari 

egin zizkion XLVI egiazko karta dituzu; besteak -46 guztira- 

gai ezbardiñetaz egiñak dira. Eskutitz gisara ezta gure elertian 

askorik idatzi: zerbait idatzi dutenen artean Izurrategi dugu 

gaillenena. Aintzat artzekoa, beraz. 

4) Urteko igande guxtietako Goizpar edo Ebanjelioak (Bergara, 

1934). 161 orrialde. 56 itzaldi, ez luze ez labur. Berrogeta 

sei urtetan egon zan txaunburu, Gorliz'en eta Elorrio'n; urte 

oietan erriari egiñiko itzaldiok, uste zuen berak, beste apaiz 

askorentzat ere lagungarri izango zirala. Asmu bakar orrexek 

eraginda argitaratzen ditu. Bildurrak jota bezela dator, ez gaiari 

buruz, euskerari buruz baizik. Au dio berak: «Gaur euzkeriak 

aurrerabide andi) ak egin dauz, asko orraztu da; baña nik euzkera 

garbi garbijan ezin argitaratu neikez, batetik ikastoletan 

ikasi ez dodalako, amaren magalpian baño, eta bestetik gorengo 

mailan dagozan (intelektualentzako) idazten ez dodazalako, berengo 

mailan dagozan erritar eta eliztarrentzat baño; auxegaitik 

doaz euzkera erraz, samur eta danak erraz aituko dabezelako» 

(Itzaurrean, 5 orr.). 

Eta amaren magalean ikasia zuelako berak zerabillen izkera, 

ain erreza, garbia ta gozoa agertzen zaigu bere idaztietan. Ona 

zatitxo bat, Urte berri egunerako egin zuen itzalditik artua: 

«Urte barrija asi dogu, eta urte au emon deusku Jaungoikuak, 

ez zorakerijetan igaroteko, ez gaiztakerijetan ibilteko, ez nagikerijetan 

egoteko, ezpada beragaz ondo balijaurik, onera andijak 

aterateko. Zer da ba urte barri onetan egin biar doguna? 

Lenengo eta beiñ lenagoko pekatuakaz damutu, utsegite guztijak 

osotu, Jaungoikuari egiñiko irañak ordaindu, eta bizitza

arrija artu eta berari jarrai azkeneragifio: auxe diño Euzkalerriko 

esaera zar batek be: «Urte barrija, bizitza barrija» (Urteko 

igande... 29 orr.). 

Idatzi zitun lanetan itz-berri zale dagerkigu; edo-ta beintzat, 

bear ziranean erabiltzeko etzuen lotsarik. Baiña etzan berea, 

«garbi-garbi egin bear dala-ta, askok oso biurturik damoskuen 

euzkera» garratza, «geure erriko neskatil eta mutillak darabillen 

euzkera errez eta gozoa» baizik. Eta, izan ere, «erriaren 

biotzeraño eldu gura badogu, ta gure idaztiak guztien, batez 

bere baserritarren, eskuetan ikusi gura badoguz, auxe da biderik 

egokiena ta artez-arteza, besterik ez». 

(Ikus Euskalzale, 1898, 39 ta 395 orr. eta 1899, 258 orr.; L. Akesolo, 

BAP, 1964, 463 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1966, 144 

orr.; Auñamendi, Literatura, III, 208 orr.). 

10. - TXOMIN AGIRRE ETA BADIOLA (1864-1920) 

Idazle trebe onengana eltzean dakargun berriz ere gogora 

Orixe'ren aitorrera. «Ondarruar Agirre dugu —dio— oraindaiño 

literato edo antze-idazlerik garaiena. Aren egunetan baino 

euskera ugariagoan, edatuagoan, landuagoan ari gara egun, euskal-biziera 

ez ezik, edonolako arte ta jakin gaietan ari baitugu 

gure izkuntza maitea. Alare, ua adinekorik ez bide zaigu sortu» 

(Euskal Esnalea) 1927, 247 orr.). 

Bizi-ZEAZTASIMAK..—Gizaki aldetik begiratuta, Txomin 

Agirre apala zan arren, eder zitzaion bera munduratu zan erria, 

ots, Ondarru aipatu ta erpiñeratzea. Izatez bera gaxoti-samarra 

zan, baiña itxasaldeko arrantzaleen gorputz osasuntsua ta kresd 

arteko burruka miresgarriak gogoratzean, alai ta arrai jartzen zitzaion 

arpegia. Ondarrutarren aurka iñork ezer adierazten ba'zuen, 

beingoan jartzen zitzaigun aien alde; eta, alderantziz, aien 

ddezko zerbait aditzean, poz-irria loretzen zitzaion ezpain-ertzean. 

Odolak odolari dei. 

sa

Ondarroa'n jaio zan Agirre, 1864-5-4'an, eta urrengo egunean 

bataiatu zuten, Domingo Aszension izena ipiñiaz. Bere 

aita, Manuel Bizente, Motrilû'ko semea zan, eta lanbidez arotza; 

ama, ordea, Mari Madalen, ondarruarra zuen. Gaur ere, 

Goiko kaleko 26'garrena duzu Agirre'ren jaiotetxea. 

Gaztetxo zala, elizan eta Kristau-Ikasbidea ikasterakoan, ango 

apaizak guztiz irabazi zioten biotza, ta elizarako garra erne 

zitzaion igarri gabe. Ortarako ba-zitun, baifia, eragozpenak: txiroak 

ziran bere gurasoak. Zoztorrak, alere, kemenak ditu erasten. 

Eta ikusi nola bideak lautu zitzaizkion Txomin'i apaiz izateko: 

Bilbao'ko Santiago elizan artzipreste zegon Mariano Jose 

Ibarguengoitia jaunak (1888-10-3ran il zan), ondarrutar gaztearen 

mendu ona ta buru argia aintzat arturik, berarekin eraman 

zuen bizitzen, «bere mezamutil eta lankidetxo» izan zedin. 

Apaiz onen ardurapean eta Elorrio'ko seme Silberio F. Etxebarria 

(1898-4-2'an, Eibar'en illa) jaunak iralzatsita ikasi zitun Agirre'k 

latiña ta inguruko ikaskizunak. 

Ogei urteko zala Gazteiz'era aldatu zan eta ango apaiz-ikastetxean 

ikasi zitun Filosofia ta Teolojia; Filosofia ikasten urte 

bete egin zuen, 1884'garreneko kursoa; Teolojia ikasten, berriz, 

bi urte, 1885-1887'garreneko kursoak. Karrera laburra egin 

zuen Agirre'k, baiña Gazteiz'ko ikastetxean osotu zitun iru urteotan 

nota oso ederrak atera zizkigun beti. 

Ango nagusi, iralrasle ta ikaskideen biotzak laster irabazi zitun; 

ikasle gozo, eratsu, zintzo ta apala zalalro, denak zuten 

maite. Azkue, Izurrategi ta abar, au da, euskera ta Euskalerria 

maite zutenakin artu-eman barrukoagoa erakutsi zuen beti ere. 

Azkue oso adiskide zuen. Izatez, ordea, bata (Azkue) odol-gorri 

ta bestea (Agirre) odol-zuri ziran; Azkue sendo ta iraunkorrago 

lanerako. Agirre —«arpegi-zuri ta izakera bigundun»— egokiagoa 

gizartean bizi izateko. Lekeitiarrak onela daitor: «Seminarioko 

urte alai aietan odol-gorri giñanok, sarberritan beintzat, 

batean zutik bestean belauniko, okerreriatxoren baten ordaiña

artzen genuen artean, Agirre odol-zurbilla etzan bein ere bide 

zuzenetik ateratzen, ta elizan izan ezik bein ere enuen belauniko 

ikusi» (Itzaldiak, Donosti, 1920, 72 orr.). 

Aldiari berea emanik, ba-zioan gaztea gertatuaz apaiz egoki 

izateko noski. Eta, biotza birtutez edertua ta «gazterik umo» 

aurkitzen zala, onela artu zituen ordenak: Ile-mozketa, 1886- 

4-17'an; Txikiak eta Subdiakonutza, 1887'ko iraillean; Diakonutza, 

1887-12-19'an, eta 1888-5-26'an Mariano Migel gotzaiaren 

eskutik artu zuen apaiztasuna. 

Bete zitzaion, beraz, umetatik zekarren ametsik zoragarriena: 

Kristo'ren ordezko zan. Urluola'n, zugatzez, arkaitzez eta 

loraz bitxituriko goi-alde artan eskeiñi zuen meza berria. Ondoren, 

Karrantza'ko erritxo baten illabete batzuk eginda gero, 

Zumaia'ko mojen kapellautzarako izendapena artu zuen; eta 

ementxe Karidadeko karmeldarretan, bai mojen ta bai barruko 

neskatoen kapellau izan zitzaigun ogetemar urtetik gora: txoko 

ontatik egin zuen berc arimazaintza ta euskal lana. Zumaia'n, 

ala ere, ez omcn zan ezaguna euskal idazle bezelaxe, baiña sermolari 

on eta aitor-entzule jakituntzat omen zeukaten guztiak. 

Izlari ona zan, Eta, Azkue'k dioskunez, bere errian Antigua 

deritzaion baseliza txukunean itz egin zuen lenengoz, meza berria 

emanda laster. Baiña toki ixilletan bakarrik etzan núntzatu, 

ospe aundiko itzaldiak ere euki zitun: 1898'an, esate baterako, 

Zestua'ko euskal jaietan egiña; 1900-9-8'an, Begoña'ko Ama 

koroatu zan egunekoa; G. Muxika'k dionez. Lur santuetara 

erromes-aldian Kalbario'rako bidean bota zuena; Beasain'en, 

Loinaz'ko San Martin'en birtutealz goraldu ta aundietsiaz elizaz 

kanpo aldarrikatu zuena; 1916'an, Bilbao'ko «Campos Eliseos»en, 

lagunarte estuaren aurrean eukia, ta abar. 

EUSKALTZAIN. EKIOTZA.—Azkue zanak sortu ta zuzendu 

zitun lenengo «Euskalzale» (1897-98-99) ta gero «Ibaizabal» 

(1902-03) astean asteango albistariak. Lenengotik 

asi zan Agirre Azkue'ri laguntzen. Izan ere, etzitzaion 

60

alperreko lana iduritzen, eliz-gizon eta euskaldun zanez, 

bere izkera sustraitik ikasi ta aoz idatziz bala-bala erabiltzea. 

Ba-zitun, diotenez, ortan bere kezkak eta bein bere 

gotzaiari galdetu omen zion ea bere apaiz eginbideen aurka 

zebillen orrela egiñik, eta ark bide ortatik jotzeko esan zionean, 

oraindik gar geiagorelun, asmoz ta jakitez biztuagotua, ekin zion 

bere euskal arloari, idaz-lerroan batez ere. Zumaia'ra joan zaneko 

asi zan orduko aldizkarietan idazten: «Euskal-Erria», «Euskalzale», 

«Ibaizabal», RIEV, «Euskal Esnalea», «Jaungoikozale»... 

Naiz olerkiz, naiz itz lauz sarri idazten zuen. Eta ospetsu 

ekin zan bere izena. Adiskide zitun orduko euskaltzale ta eusalariezagunenak; 

beste askoren artean: Azkue, Kanpion, Etxegarai 

anaiak, Urkixo, P. Lhande, J. K. Gerra, S. Muxika ta 

abar, oso begikoak zituen. Ilundain, Sevilla'ko kardenal jauna, 

maiz joan oi zitzaion Zumaia'ra; Ortega y Gasset eta Zuioaga 

margolaria ta bilbotar Iturribarria olerkaria ere adiskide zitun. 

«Jaungoiko-Zaie» apaiz alkartean lenengotik emana zuen bere 

izena. Euskaltzale auekin naste, ainbat lan burutu zuen or-emen 

euskal jaiak antolatzen. 

Baita 1918'an Oñati'n ere. Aurretik sortu zan Eusko Ikaskuntzak 

batzar nagusi bat, bere lendabizikoa, eratu zuen Oñatin, 

ta batzar ortan beste asmo batzuen artean, Euskaltzaindia sortzeko 

erabakia artu zuten. Batzarkide zan Txomin Agirre; geiago: 

euskera sailleko taldearen zuzendari. Azkue aulceratu zuten 

euskaltzain-buru, eta Kanpion, Eleizalde ta Urkixo lagun; baiña 

Agirre ere antxe agertzen zan beste euskaltzaiñen artean, 1919'ko 

urriaren bostean aukeratua. Bere lan ederren ordaiña zan, 

aurki. Baiña maxkal samar zebillen orduko eta etzuen askorik 

iraungo. Euskaltzaindiren lenengo batzarraldietan bakarrik agertu 

zan. 

Gaixorik zegon, auieriak joa. Ta 1920-1-14'an joan zitzaigun 

beste mundura. Olaizola zumaiarra, Bilbao'ko kanonigua, euki 

zuen bere ondoan azken-arnasa ematean, eta onek dionez, aren 

Ü

azken itza «ama» izan ei zan. Garai artalzo euskaltzale mordoa 

izan zan aren gorpuari lurra emateralíoan. Gazteiz'ko Eliz-barrutiko 

illerokoak onela: «Joan dan urtarrillean, bizi izan zan 

lez santu-antzean, il zan Zumaia'n Domingo Agirre apaiza. Gazteiz'ko 

Eliz-barrutialí onegaz bere apaizetatik onenetako bat galtzen 

dau». (BoletínOf., 1920-2-16, 11 1 orr.). «Euzkadi», «Euskal 

Esnalea», «Euskalerriaren Alde» ta «Jaungoiko-Zale»-k luze 

ta sakon eman ziguten aren eriotzaren berri. Ainbat omenaldi 

izan ditu arrezlzero, baiña guztietan ederrena Ondarru bere jaiotzerriak, 

1964'an, bere jaiotz-eunurte burua zala-ta egiña. Ondarruarrak 

lenago ere, 1934-6-30'an, berdin egin zioten; eta 

1959'an, Bizkaiko Aurrezki-kutxak «Txomin Agirre» nobela saria 

jarri zuen. 

IDAZLANAK,—Idazle ugaria izan zitzaigun. Eta aren lan laburrak 

orduko aldizkarietan dagoz or-emen. 1964'an, Ondarruko 

omenaldia zala-ta, bilduma bat osatu nuen nik, «Ondarrak» 

deritzaiona; berton datoz Agirre'ren gertiduri batzuk, 22 olerki, 

ipuiñak, eleiz-gaiak eta kondaira-kimak. Baiña ezta bilduma 

osoa, sakabanaturik beste lan batzuk ere ba-ditu ta. Aren sermoirik 

geienak, berriz, ez dute oraindik argia ikusi. 

Ona aren lanik beiñenak: 

1) A. Larramendiren bizitzaren berri labur (Donosti, 

1890). Donostiako Lore-Jokuetan sariztatua. «Euskalzale» aldizkarian 

ere eman zuen 1898'an, 388 orrialdetik aurrera. 

2) Joan etorri bat Erromara (1892). «Euskalzale»-n dator 

1899'garrenean, 90 orrialdetik aurrera. Antonio Arzak eta K. 

Etxegarai'ri eskeiñita dago. Zeatza duzu lan au, ertz askotatik 

begiratuta. 

3) Historia de Nuestra Señora de Iziar (Donosti,. 1895). 

Erderazko lan bakarra. 

4) Auñemendiko Lorea (Bilbao, 1898). «Euskalzale»-k literatur-batzaldi 

bar iragarri zuen 1897'an, eta Txomin Agirre'-

en irakurgai au ta B. Iraola'ren jostirudia izan ziran sariztuak. 

Bertan daukazu Auñemendiko Lorea lendabizikoz argitaratuta, 

12'garren orrialdetik aurrera. Berau argitaratzen astean, Azkue'k 

onela: «Irakurgai onen azaldarialz, Agirre abadeak, auxe baiño 

beste euskerazko lanik egin ezpaleu bere, Auñemendiko Lora 

Riktrudis-ek euskalzalerik errimeenak eta geienak bizi direan 

tokira gooratuko leuke beren izena. Onetariko lan asko baleukaz 

gure euskera ederrak, urte gitxi barru burua jaso al izango leuke». 

1966'anj Auñamendi argitaldari etxeak euskeraz ta erderaz 

atera zigun, ale bitan. 

5) Kresala (Durango, 1906). Bizkaierazko nobela au, Donostiko 

«Euskal-Erria» aldizkarian atalka agertu zan lenengo, 

190ran asita. Durango'ko argitalpena, beraz, bigarrengoa duzu. 

Irugarrena Itxaropenaiz egin zuen 1954'an, Santos Etxeberria'ren 

marrakiz eta nere itzaurrez ornituta. Geroago ere Arantzazu'ko 

prantziskotarrak egiña dute beste bat. Erderaz, Bonifazio 

Etxegarai'k itzulia, Madrid'eko «El Correo Español»-ek 

atera zuen 1918'an. Eta pr^ntsesez, P. Arburu'k itzulia. Biarritz'en 

azaldu zuten, 1958'an. 

6) Garoa (Durango, 1912). 380 orrialde. Au ere lenengoz 

RIEV aldizkarian agertu zan, 1907'an asita. Bigarrenez, liburu 

bezela, Tolosa'n argitara zan, 1934'an, eta irugarren agerraldia 

obetua, Arantzazu Argitaldariak (Zarautz, 1956) egin zuen; 

baita laugarrena ere (Oñate, 1966), Aita ViUasante'ren itzaurreakin. 

7) Ni la ni (Euskal Esnalea, 1917). Auxe zan Agirre'k, 

eriotz eldu zitzaionean, eskuetan zerabillen eleberria; Erdi-aroko 

goraberak euskaldunen artean, oiñaztar eta ganboatarren burrukak 

eraginda, laugarren nobela bat antolatu nai izan zigun. 

8) Larraldeko Lorea (Iruña, 1918). A. Kanpion'en La 

Flor de Larralde euskeraz. Au lenengo A. Kanpion'ek bere 

«Euskariana» seigarren saillean argitaldu zuen, eta gero Euskaltzaleak 

«Narraciones Baskas» (Zarautz, 1935) deritzaionean, 

78'garren orrialdean.

9) Ondarrak (Bilbao, 1964). Agirre'ren idazlan autatuak. 

261 orrialde. 

L. Jauregi apaizak onela: «Euskerak idazle asko xamar izan 

ditu ta ditu gaur ere: baiño literato benetako gutxi oso. Denetan 

nausiena, nere ustez, Garoa'ren egille, Agirre apaiza» (El dia, 

1935-12-1 l'an). 

OLERKARI,—Beiñola idatzi nuen: «Agirre arima eder 

ta onera makur baten jaube da. Arima orrek ezirik eukazan 

bere joera ta griñak; onela aren barne baratzean 

geroago ta mardulago egiñaz joiazan onbidezko lorak dakarren 

zorion-aparra. Zorion alaia, zer da besterik otzantasuna, 

indar-neurri bardiña, men naroa baiño? Auxe dakusgu 

Agirre'ren izate osoan. Neurriz kanpo samiña datza, 

neurriz barrutik poza. Oreka ta bardiñetik sortu oi da ederra, 

barru egokitsuaren ispillu legez. Agirre'ren idaztiak bere 

arima neurritsutik darion lurrun ezti iraunkor dirudie. Edegi 

edozein liburu —Aiñemendi'ko Lorea, Kresala naiz Garoa-, 

ta orixe aurkituko dozu: arima minbera, eder-zale, gozo ta guria. 

Igali-zugatzak, barriz, bere ariko frutuak emon daroaz» 

{Ondarrak, 106). 

Agirre'k itzi zizkigun iru nobelak ez daude bertsoz idatzirik. 

Baiña nork esango luke iru liburuok poesirik ez dutela? Gizamaitasuna, 

itxas-zorakorpena ta euskal baserrietako garo ta ire 

usai olerkitsua ez ote ditu gizonki kantatzen? Orrez gaiñera, 

ba-ditu Txomin'ek olerki goxo batzuk, gaztetan onduak batez 

ere. Donostiko «Euskal-Erria»-n (1890) atera zuen bere lenengoa, 

Ipuia deritzaiona, zortziko nausitan egindako lau ahapaldiko 

poesi laburra. Gero «Buskal-Erria»-n eta «Euskalzale»-n 

argitara zitun besteak. Sariak ere eskuratu zizkigun: Agure kanía'rekin 

Arrasate'ko euskal jaietan, 1896'an; Ai balekite \-rékÍn 

Oiartzun'en, 1897'an; Seaskatxo feaí'ékin Segura'n, 1898'an... 

(Ikus Ondawak, 30 orr.).

Nolako olerkari ote? Irakur zazu K. Etxegarai'k dioskuna: 

«Ar zazute zeren eskuetan Agirre'ren idaztitxo bat, eta iral

Orixe'k: «Nai dunak nai duna besa: begitarte ona egin diote 

Agirre'ri euskaldunak, eta bai merezi ere. Euskera garbia ta 

ugaria du, ta naiz bizkaieraz, naiz gipuzkeraz, irakurgai ederrak 

utzi dizkigu: Garoa, Kresala, Auñemendi'ko Lorea. Garoa'n 

idaztankera belaxka-antxa gertatzen zait, emexkoa edo zain gutixko 

duena; Kresala'n zaintsuagoa: euskalkiari egotzi ditioke. 

ori. Garoa bizkaieraz egin balu, aurki etzen ain usu irakurriko, 

ez agortuko; baino bizkaieraz baiego, balinba, irakurle jakintsu 

denak eskerrago lioke» (E. E., 1927, 247 orr.). 

L. Mitxelena'k: «Aukerakoa zan Agirre novelarako: begibelarri-sudur 

erneak zituen eta sumatzen zuena adierazteko esku 

arin ta zeatza. Or dauzka orriaide orietan, egia dan ala ez 

bere begiz ikusi nai lukeanak. Arranondo'ko kale mear, oker, 

aldapatsuak, itsasoaren (eta itsas-gizonen) zaiapartak eta bazter 

guztietatik darion arrai-usaia. Eztut onenbestez esan nai Agirre'k 

etzuela barrena begiratzen. Gizonaren biotzeko izkutuen 

berri ere bazekien —etzuen lanbide marra orretarako-, baiñan 

Pereda eta Rochelt'en gisa, sortzen zituen gizakiek etzuten gaurko 

noveletan ageri diran zenbaitek adiña azpil, biurgune ta zoko 

ilun» (Egan, 1954, 42 orr.). 

A. Villasante'k: «Azken bolara ontan Garoa maxiatzea moda 

bezala biurtu da. Alako erromantiko kutsua artzen omen zaio. 

Nobela ortako lagun batzuei errealismu gutxitxo aurkitzen zaiela. 

Idaztankera bera eta gauzak adierazteko moldea, astuntxoa, 

gaur maite dugun baiño patxada geiagorekin kontatua.. . Bai, 

Urteak ez dira alperrik joaten. Gaurko gizaldia eta ordukoa ere 

ez dira berberak. Gustoak eta modak eta bizikera bera ere izugarri 

aldatu dira. Gaur-gauzak motx eta artez esanak nai izaten 

ditugu. Trinko eta labur. Itz berdintsuen ugaritasun hori askotan 

aspergarri iruditzen zaigu» (Garoa, 1966, itzaurrean, 15 

orrialde). 

Zertan gera? Garoa ala Kresala obea? J. San Martin'ek 

oraintsu: «Aituentzat eta gutxi jakiñarren zentzunez ondo begiratzen 

dakienentzatj ez dago dudarik Kresala obea dana. Kre-

sala dogu euskeraz egin danik nobelarik onenetakua. Gaia, tartea, 

pasarteak, bizitasuna, gatza, errealidadea.. . Zer geiago eskatu 

geinke nobel bategandik? Indarra dauka, bai nobela bezela 

ta bai izkuntzaren aidetik. Kresala'n azaltzen dan guztia da 

egilleak bizitakua. Bertako Tramana, Kitolis, Brix ta abar, benebenetakuak 

dira. Garoa, barriz, motela da; bertako pertsonajietan 

ez dago Kresala'n bezelako egiazkorik. Ezaguna da egiiiiak 

berak bizi ez ebana ipiñi ebala. T a alperrik emongo yakoz bueltak, 

beti «pastiche» bat izango da. Agiri-agirian dago Txomin 

Agirre'k Kresala bere bizitzaren barruan eroiala, ta Garoa azalez. 

Kresala'gaz ez deutsa bere denborako nobelagilleeri zorrik. 

Arro erakutsi geinkean nobela da (Boga, boga, Ondarroa, 1964, 

rnaiatz- bagiila, aldizkarian). 

Gamiz kritikalari argiak, ordea, «Garoa» irakurri ta gero, au 

diosku: «Izkuntzea ederra da. Garbizalea. Bere iztegian erdelitzik 

ez da agertzen beren-beregi izan ezik eta orduan euskaldun 

okerren jokerea agertzeko. Noizean bein itz barriak asmatzen 

ditu, eta oneitarik batzuk ez dira errira sartu, esaterako: 

«Gaiztotegia» (espetxea), «gizadi» ta «gizarte» inguruko talde 

txikiai, «euritakoa» (aterkiñaX «oinzorroak» (zapatak), ((sendakiña» 

(osagillea), «izketartea» (allâr-izketa). Gaur be batzuk 

erabilten dituen itz-bikoteak sarri darabiltz: «aitzaki-maitzaki», 

«tipirri-taparra». .. «Ez» aurrízkia be ba darabil: «ezbardintasuna» 

(«bardiñeztasuna» be bai), «ezezaguna»... Aditz-joko asmatuak 

noizean bein agiri dira: «badantzute».. . Izlari guztiak 

ez darabille izkuntza bardiña. Erri-izkerea agertzen da noizean 

bein; bakarrizketa ederrak agertzen dira. Trebea da orretan. Zugatz 

bategaz alkar-izketa bat be agertzen da. Trebetasun au 

gaurkoa dogu. Eta alkar-izketak ugariak eta ederrak, zorrotzak 

eta ondo ebagiak dira.. . Eleberriaren barruan bertsoak be agertzen 

dira. Joskerea «Kresala»-n BSSo obea da, an utsen batzuk 

agertzen ba'dira, ernen bat be ez. .. «Kresala» baiño asko obeto 

josita dago eleberri au, aria obeto eroana da. Baiña onetan be 

ba ditu, neure ustez, obetu legikezan gauzak».. . 

*7

Onela amaitzen du, aldia, notingintza, tokia, zeazketak, gogaketak 

eta eritxiak. Txomin Agirre'k «Garoa»-ren orrialdeetan 

ereinak noski, aztertu ondoren: «Zer esan eleberri oneri buruz? 

Eleberri ederra ta bere «Kresala» baiño askoz obea dala. Geiago, 

munduko eleberri onenen artean, lenengoetariko ez ba'da be, 

mailla on baten jarri bearrekoa dala. Eleberri onegaz, gaur artean 

beintzat, gure eleberrigintzak gaiña lortu d a ~Liburu eder 

au erderatzea ez litzake txarto izango, eta beste eleberri ospetsu 

asko baiño goragoko maillan agertuko leiteke elerti edo literaturaren 

kondairan» (Agur, 1973, 106 zenbakia, 8 orr.). 

Esanak esan, entzun berriz ere A. Villasante'ri: «Joan-mendeko 

azken urteetan, eta gure onen asieran, zerbait berri nabari 

da gure literaturan. Pizkundea deritzaion abiadura aundi hori 

orduan asi zan. Aro berri bat, muga berri bat. Muga ortaz andiko 

eta emengo euskal idazleek alako leize batek bereizten eta 

bitaratzen ditu. Gure Txomin Agirre, aro berriko idazleen arrean 

sartu bearra dago, zalantza gabe. Eta aro berriko idazleen 

artean garaienetakoa dugu, garaiena ezpada. Or gelditu dira 

aren iiburuak aro berrien bandera bezala» (Garoa, 1966, itzaurrean, 

3 orr.). 

(Ikus P. Lhande, RIEV, XI, 148-160; Itzaldiak, Donosti, 1923) 97 

orr.; R. M. Azkue, Itzaldiak, 1923, 67 orr.; K. Etxegarai, Itzaldiak, 

i^'^'i, 81 orr.; G. Manterola, Yakintza, 1934, 323 orr.; S. Onaindia, 

Ondarrak, Bilbao, 1964; I. Omaetxebarria, ^ws/jera, 252 orr.; L. Alitxelena, 

HLV, 156 orr.; L. Villasante, HLV, 318 orr.; G. Mujdka, 

«Euzkadi», 1920-1-28; «Euskal Esnalea», 1920, 17 orr.; J. Etchepare. 

«Gure Herria», 1922, '^^, 631, 680 orr.; K. Iturria, «Garoa», 1956, 

itzaurrea; S. Onaindia, «Kresala», 1954, Aurkez; G. Garriga, Bol. 

Amer. E. V. 1951, 187 orr.; Boga, boga, Ondarroa, 1964; K. Etxenagusia. 

Euskal Idazleen Lorategia, 179 orr.; Alik el Zarate, Bizkaiko 

Euskal Idazleak, 1970, 122 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 246 orr.; 

A. Zubikarai, La Gran Enciclopedia Vasca, IV, 529 orr.). 

~sa

11.- R. M. AZKUE ETA ABERASTURI (1864-1951) 

Gogoa ematekoak dira gure mendi-buruak: Orhi, Aralar, 

Aizkorri Gorbea.. . Laurotatik jasekoena, baiña, niretako beintzat, 

Gorbea dugu; beronen erpin-gaiñetik ageri bait zaizkigu 

Bizkai, Gipuzkoa, Naparru, Araba, Burgos eta Santander eskualdeak, 

zoragarri oso. Olaxe, Gorbea'ren eduko agertzen zaigu 

Azkue zana ere euskai literatura zelaian. 

Lekeitio, len arrantzaie kabi bero ta gaur udatiarren atseden 

txoko lilluragarri. Ementxe, uri.alai onetan jaioa dugu Resurrekzion 

Maria Azkue, 1864-8-25'an. Lekeitiarra zan bere aita 

ere, Eusebio Maria, euskal olerkari bere bizikoa; Mundaka'koa 

zan, ordea, bere ama Karmen, euskal lanetan semeari ainbat lagundu 

ziona. Nautika ikasi zuen iru urtetan, Lekeitio'n bertan; 

gero, bi urtez, batxiller ikasketak osotu zitun Bilbao'ko ikasgu 

edo Institutoan. Gaztetatik sumatu zuen eliz-deiari erantzuki, 

Gazteiz'en ikasi zuen Teolojia (1881-1885), ondoren Salamanka'n 

osaturik Idazteun, Patrologi ta Eliz-eskubidezko ikasteak, 

1885-1888 bitartean. Azken urce onetan apaiztu zan eta bere 

jaioterrian esan zuen meza berria. Andik iru urtera, Salamanka'n 

bertan, Irakasle (Doctor) titulua lortu zuen Teolojian. 

NOR ZAN. Eder zaigun gizaseme bat azal ta barru 

nolakoa dan jakin nai izaten dugu. Nolakoa ote genduan, 

ba, Azkue soin ta gogoz? Ondo-ondotik ezagutu 

zuen N. Oleaga'k onela diosku: «Andia luzez, zabala, 

lerdena, sendoa, mardoa, txairoa, azal margo gorrizkadiana, 

osasuntsua zan Azkuenik ezagutu nebanean eta beragaz 

autu ta artu-emonetan asi nintzanean». Eta gogo izakeraz? 

Oleaga'k: «Adimen argia, bizia, zolia zan berea. Edozein gai 

zala, laster eta sakon aztertuten eban eta gunera eltzen zan, 

atzenengo ondorenak atararik». Oroimen arrigarriaren jabe zan, 

eta naimen sendoarena. «Setatsua bai, baña ez setatia; eztabai-

dako gaia ganoraz ta egoki azaltzen yakonean, beldan bere burua 

makurtuten eta bere autu-lagunen aburura menderatzen». 

Baita iñoiz esan da arroa zala ere; baiña Oleaga'k onela: «Norbaitzuk, 

bere soin andi-zerden-zabala ikusirik, arroa ete zanen 

susmoz egon zitekezan; baña etzan olakorik; bestela, oso apala 

ta leuna zan» (Euskera, 1957, 8-9 orr.). 

1897'an, Bilbao'n, Jardines kalean euskerazko eskola irasi 

zuen; berton zeuzkan gaiñera euskal antzoki bat eta berak sortu 

ta zuzentzen zuen Euskalzale (1897-98-99) asterokoaren lantokiak. 

Berak eta E. Bustintzak, ementxe atera zuten baita Ibaizabal 

(1902-03) ere. Onez gaiñ, lan eta lan zebillen aldikada ontan, 

euskal-erdal, prantses Iztegian buru-belarri sartuta batez 

ere: I903'an Tours'era aldatu zan ango Mame etxeak Iztegi 

nagusia atera zezan. 

Bere teatru-taldeari euskal zaletasuna bizkortzeko ta, eresantzerki 

(zarzuela) txikiak atontzen asi zan, Sasi-eskola, Vizcaytik 

Bizkaira ta onakoak. Baiña armoniarik etzekialako, bere 

adiskideak eraginda ortan jarri zitzaigun; Bilbao'ko Kontserbatorioan 

ikasi zuen lenengo Jose Saintz Basabe'rckin, Paris'en, 

Bruselas'en eta Kolonia'n osoagoturik bere eres-ikasketak: Alemania'n 

idatzi zuen Daniel bere len-oratorioa, ango olerkari gazte 

baten itzakin. Geroztikoak ditu, esango dugunez, beste mu-. 

sika lanak. 

Txit langille zebiikigun Azkue euskal arloan. Nazario Oleaga'k, 

onela: «Langille eredu Azkue jauna! Zenbait Medalla del 

trabajo edo langille saritzat asmauriko deduzko ezaugarri ori, 

emon ete yake gure erritar zintzo onek beste lan egin eztabeen 

gizonai! i Eta beargintasun auxegatik, «ainbeste ta ainbeste euskera 

Ian eder egile zan ezkero, 1918'an, Oñatiko Eusko-Ikaskuntzaren 

batzar nagosian, Euskalerriko lau Aldundien asmoz, 

Euskaltzaindia sortu zanean, Euskaltzainetariko bat bera izentau 

eben. Eta gero Euskaltzaindia eratu zanean, berari ezarn

eutsien geroago bere eriotzararteño eroan eban Euskaltzainburugoa» 

(Euskera, 1957, 10-13 orr.). Euskaltzaindiargn buru zala 

egin zituen lanak, aslzo beintzat, Euskera aldirokoan datoz. 

Adiskide asko zituen or-emen. Ospe aimdiko egin zitzaigun. 

Eta Paris'ko «Societé Linguistique» deritzaion izkuntz-alkarteak 

berean artu zuen; 1922-5-20'an San Petersburgo'ko Jakintza- 

Bazkimeko egin zuten, eta 1928'an, Espaiña'ko gobernuak, Espaiña'n 

erabiltzen diran izkuntza guztien ordelariai sarrera eman 

zienean, «Real Academia de la Lengua Española)) dalako Izkuntza 

bazkunean artu zuten. 

Ezbear larri bat izan zuen 1951-10-14'an: Erribera kaleko 

bese betiko lantegitik, illunabarrean, Arriaga antzoki ostetik zear 

etxerantza zioala, Nerbion ibaira jausi zan. Langille batek beingoan 

atera zuen uretatik, baiña andik illabete baiño len, urte 

ortako azaroaren 9'an eraman zuen Jaunak berera. 

AZKUE APAIZ.—Nazario Oleaga'k: «Azkue etzan, baña, ereslari 

ta euskalari bilzaña bakarrik. Abadea bere bazan, eta abadea 

be, ez edonor langoa, beste gaietan bezela, gaillen ta nabarmena 

baño. Sinismen sendo, bizi, sakonduna; otoitzetan oneraspen 

andiduna, kristinauen arimen arduratsu». 

Apaiztu ta laster Bilbao'n jarri zan euskal irakasle. Ori al 

zan bere goi-deia? Ez ote du apaizak beste zerbait egin bear? 

Ez ote du edatu bear Kristo'ren Itza? Bai; ortarako ere, orraitio, 

askotariko bideak dauzkagu. Lanbide bezela artu zuen irakastegiak 

aukeran bizi izateko lain diru ekarten zion: lan egin 

zezakean, beraz, narerik. Lan orri lotua bizita ere, tankera berezia 

emango zion bere apaiztasunari: apaiz-apostolutza bezela 

artuko zuen euskal lana; itzez eta idatziz, eta joan-etorriz, bere 

erriaren biotzeraiño eramango zuen Jaunaren erreiñua. 

Jomuga ortara zuzendu zitun bere kezka ta kemenak. Euskerari 

ta euskal fedeari erriak eutsi zezaion, alegiñak alegin egingo 

zitun. Erria eskolatu nai zuen Euskalzale ta Ibaizabal asterokoen 

bidez; aiztuta zeuden eliz-itzaldiak eta liburuxkak —Mo-

gel, Añibarro ta Ubilos'enak baitik bat-- argitaratu zizkigun. 

Ainbat euskaldun ziran Bilbao'n, eta bertako eiizetan, Santiago'n 

lenengo ta San Nikolas'en gero, euskerazko itzaldiak egin 

zituen aspertu barik; «an geunkan —dio Oleaga'k- gure Azkue 

zintzoa dornekaro, San Nikolasen eleizean, goizeko bede- 

-ratzietako mezan euskeraz sermogiñen». Gazteiz'ko Cooperativa 

del Clero aldizkarian ere, 1915'tik ara, berak asi zuen euskal 

atala bi meza-sermoirelzin. 

Besteak beste, zuzenbide berdiña eman zioten liburu askoren 

argitarapenai ere. Adibidez: Jesusen Biotzaren illa (Bilbao, 

1901), 210 orrialdeko liburu ederra; Lekeitioko Andra Mariari 

bederatziurrena, Apaiz-ostegunetarako elizkizun eta otoitzak, eta 

abar. Baita eliz-eresi Kristori, Andra Mariari, Josepe doatsuari.. 

egiñak ere. Eta errietan naiz euskal jaietan eurrez aldarrikatu 

zitun itzaldiak: 1896-6-14'an, Markiña'n, Kuba'ko gerrea alik 

eta ariñen bukatu zedin. Karmengo Amari errukia eskaturik, 

egin ziran Jai aundietan, Azkue'k parte artu zuen, eta ez gutxi; 

berdintsu, 190O'an ere Begoña'ko Ama koroatu zanean, zenbat 

joan-etorri egin zuen, musika saillean artan ere. 

Apaiza zan aurrenik, eta ezurretaraiño sartuta zeraman ein 

orrek bultz-eraginda osatu zitula, esan genezake, bere lan arrigarriak. 

Era askotaz jokatuta eman dezaizkieke aintza ta dedua 

Jainkoari ta gizonai. Bitzuon zerbitzuan zegon aren arrata. 

AZKUE TA ARANA-GOIRI,—Gogaikarri zitzaion Azkue'ri 

aldikada baten bere biran zebilien susmoa: bera ta Arana'ren 

arteko ar-emanetan gandu pixkat ••—^gorroto (?), 

jartzen du berak- izan ote zan. Oartua zan, eta etzitzaion 

laket. Lekeitiarrak berak euskal izenak zirala-ta 

egindako lanean dioanez, Arana-Goiri «aizkide», «gaste», «gusti», 

«lagi», «euzko» ta olakoak onartu ezin zitulako zan batez 

ere etsaitasun ori. Baiña surmur ori ondar gaiñean jasoa zaia 

erakutsi nai du, iñoiz zerbait izan ba'zuten ere, gero adiskide . 

onak izan zirala betiko garbi utzirik. Bi errazoi dakaz ortarako.

Eata : «1896'an argitara nuen nik -dio- liburuxka xume 

bat, Proyecto de Ortografía zeritzaiona, berau euskerazaleen 

menean ipiñirik. Itzok jartzen nitun sarreran: «Euskerazaleai: 

oraindiño Euskaltzaindirik antola ezin danezkero, bazkuna orren 

utsunea bete bezate or-emen sakabanaturik dauden euskaltzaleak. 

Erregu bizia dagitzuet onetarako guztioi: liburuxka au aztertu 

dezazutela astiro, ta bertan darabiltzatan berein puntuak 

ondoen derizkiozuen bezela erabaki ditzazutela. Ondoren, asmo 

onen egilleak, egiten dizkioten oarrak ikasi ta bakoitza!^ bere 

izenez izenpeturik bialtzen dizkioten errazoiak aztertutakoan, 

lan orri era berria eman edo-ta beste bat osorik berria egingo 

du. Baldintza auetan beste norbaitek bear bada, euskal ortografiaz 

liburu bat osatzea, bere gaiñ artu nai baldin ba 7 1uke, izenpetzen 

duen onek poz-pozik utziko lioke oraingoz artzen duen 

lekua». 

Maiatzean idazten zuen au Azkue'k, eta Arana-iGoiri'tar Sabin'ek 

iraillean argitara zuen 305'orrialdeko liburutxo bat, ots, 

Lecciones de Ortografía del Euskera bizkaino (Bilbao, 1896). 

Donosti'lzo Euskal-Erria'k, Aita Arana'k eta A. Kanpion'ek orduan 

zerabilzkiten idazlzerak aztertu ondoren, Azkue'k edatuberri 

zuen Proyectoa orraztuten zuen: r (r, rr), j (Azkue, ds), x 

(Azkue, s), tx (Azkue, ts), jakin (ial

Urteak geroago, bi itzaldi eman zitun Azkue'k, Aldundiko 

Kultura-Batzordearen erreguz, gure erri-musika gaitzat zuela. 

Onela zioan Azkue'k: «Beste ari bateko itzaldiak egitera ekanduta 

gaudenok nekez utzi oi dugu, itzaldiaren bigarren asmo 

bezela edo, erakaspen (moraleja)'ren bat atera gabe. Gaurkoa 

galdera ontatik erneko da: nori zor diogu itzaldiok ospatzeko 

erea, eta zuok, aldun prestu ta adiskide maiteok, emen ikusi al 

izateko zoria?, eta beste garako batzuk Madrid'erako aidapa igotzea? 

Itz batean: nori zor zaio. Jainkoaren urrengo, euskal Pizkundea 

bere agermen atsegingarri guztietan? Funtsean, oroz 

gaiñetik, Arana-Goiri'tar Sabin'i. Gora dezagun duinkiro aren 

gomuta. Eta, egin-bearrak eskatzen digunaren kontzientzirik 

baldin ba'dugu, ezpeitez joan bost urte Pizkunde onen eragille 

beiñena izan zan Abertzale aundiari giz-iduri bat jaso-azi gabe» 

(Acerca del Santoral Vasco, 36 orr.). 

Bi gizaseme aurrez aurre, aikarri lotsa erakutsi naiez. Itzokin 

eta era ontako eskabidea egiñaz, Azkue'k, aspaldi batetik 

muiñean zekarren arantz-izpia zusterkatu nai zuen, dudarik 

gabe. 

AZKUE, EUSKALARI.—Irutan banatu genezake Azkue zanaren 

lan eskerga: a) Euskalari; b) musikalari, eta d) idazle ta 

gai-biltzaille. 

Euskalari ta gramatikalari bezela lan izugarria burutu zuen. 

ZaÜ egingo zaigu euskaldunoi aren goi-maillako lanari merezi 

duen garrantzia ezartea. Bera lakoxe gizona, goien-goienekoa 

izan bear ortarako. Ta etzaigu au zeregin erreza. Ona aiare gogo 

oneko zerbait, sail auek beintzat aipaturik. 

1) Euskal Izkindea - Gramática Euskara-(Bilbao, 1891). 

401 orrialde. Bizkaiko Aidundiak bere pentzutan argitaldu zuen, 

oso ederki. Euskeraz ta erderaz dago, abe bitan. Gaztetako lana 

du, beraz okerrak izan bear. Lengoratu nai zuen bere euskera, 

aditzean batez ere, urteak irauliz aski puskatua iruditzen zitzaion 

eta. Gaur ere, 82 urte geroago, ez ote gabiltz ori berori egin 

74

nairik? Gure euskerak ditun izkelgi-berezitasunak, anpulu baten 

eragiñez irabiatzen diran barazki antzera, nastu ta oretu zitezkeala 

uste zuen nunbait, eta olako izkelgi bateratu bat osatzeko 

asmoz idatzia dugu bere gramatika. Izkuntzalari batek edo 

bestek, irri egin zioten; E. Dodgson'ek, esaterako, au jaurti zion: 

«Ori ez da vascuence, ascuence baiño». Arrezkero, atzerritarren 

linguistika liburuak, A Hovelacque'rena, adibidez, irakuri 

zitun, eta txukunkeriak albora utzirik, erriarengana jo zuen euskera 

jator billa. Esanak esan, alare, Azkue'ren len-gramatika 

ederki biribildua da, guztiontzat bitxi jakingarriz betea. Naiz, 

aiz, da, gara, zara, zarie ta dira ordez, beste aditz-forma jator 

auek darabilzki: nai, ai, dai, gaiz, zaiz, zaize, daiz. Eta auetatik 

datoztenetan dagi aldaketa ori, beste formetan etzuen ezer aldatu. 

Azkue'k beti idazten du, bai Zzkindean bai Morfologian, 

iatzu, iatzue (izu ta tsu); daust eta ez deust. 

2) Método práctico para aprender el vascuence bizkaino 

y guipuzkoano (Bilbao, 1896), eta urte berean, geigarri bezela, 

Clave de temas. 

3) Proyecto de Ortografía (Bilbao, 1896). 

4) El Euskera o el Baskuenze en 120 lecciones (Bilbao, 

1897). 147 orrialde zenbakiturik, eta beste 56 ainbarik. Euskeraz 

ta erderaz. Ajedrez arauak dakaz atzenean. 

5) Manual de Conversación (Bilbao, 1901). 

6) Diccionario vasco-español-francés (Tours, 1905-1906). 

Bi ale; lenengoak 561 orrialde eta 487 bigarrenak. Lan ederederra; 

gaztetan egiña. Azkue'k, 39 urte zitula argitaratu zuen. 

Amabost urteko lana, berberak dioskunez; berak bakarrik burutua, 

eskerga ta obeto egin-eziña. Aurretik ere Larramendi'k, 

Novia de Salzedo'k, Aizkiberek eta, ba-zituzten iztegiak; baiña 

Azkue'k berri-berria eratu nai izan zigun, errotik kukutzeraiño 

berria. Ortarako, euskera jori, jator ta aiagaia erriak bait 

darabil, uraxegana jo zuen aspertu gabe; bestetik, euskal literatura 

zarra irakurri zuen, ainbat bitxi eder jasoaz bertatik. Gisa

onetan, aunitz esaera, itz, toki ta norlzi arretaz bildu ta irauliekin 

beterik daukagu bere Iztegia. Aurrekoak egin zuten bezela, Azlzue'lz 

etzuen ezer bere buruz asmatu, erritilz eta liburu zarretatik 

jaso baizik. Erraldoi lana gizon batentzat, baiña Azkue'k gizonki 

aurrera eraman zigun. Iñoiz etzuela zeren bat ondo ulertu? 

Ba-litekena da. Itz bi edo iru omen dira olakoak, amari ta 

aron, adibidez; itz biok gaur frutu ta ara-ona dabillena adierazteko 

darabilzkigu. Martin Retana'ri esker, berriz argitaratua 

izan da Iztegi eder au (Bilbao, 1969). 

7) Prontuario fácil para el estudio de la lengua vasca popular 

(Bilbao, 1917). Garmendia ta Lagunen irarkolan. 160 

orrialde. Iru zati dauzka: lenengokak 33 ikaskizun dakazki, ta 

bigarrenak beste 33 izkirimiri ta gertaliski. Gipuzkoako Diputazioari 

eskeintzean, gure izkelgien batasun miñak jota, onela 

dasa: «Gure euskera zar oni, aintziñako izkera guztiai bezela, 

umetsua izateak beronen bizitzea erruz erkintzen dio. Bakarra 

izan balitz, Araba ta Bizkai ta Naparroako uri ta urixka askotan 

etzan ilko. Bakarra balitz, euskaldun geienok ezkenduke adiskide 

artean erderara jo bear izango. Ezin bakartu dezakegu, batu 

bai». 

8) Diccionario de bolsillo vasco-español y español-vasco 

(Bilbao, 1918). Liburutxo antzean argitaratua. Aurreratxoago 

atera zan Aita Bera ta Isaak Lopez Mendizabal'en erdel-euskel 

ta euskel erdel Iztegia (Tolosa, 1916), ta Azkue mindu egin 

zan, aiek bere lanez baliatu zirala uste zuelako; baiña J. Garate'k 

zer ontaz: «Etzegoan ain ongi Azkue zana, zionean Bera ta 

Lopez Mendizabal'ek egindako iztegi txiki polita, plagio edo 

lapurketa zala. Gutxik onestuko zuten iritzi mingor ori eta asko 

erabilli ditunak dalu ongi ori. Au esateko ordua zan eta pozik 

esaten det. Oribera gertatzen zaio Farinelli-ri, antzeko gauzak 

arpegira botatzen dizkiola García Mercadal'i Espainia'ko ibiltarieri 

buruz. Eztire onen lanak plagio, nere iritziz, eta gañera 

laguntza andia ematen digute ikasle txiki ta andieri» (Gernika, 

1952, 5 orr.).

9) Morfología Vasca (Bilbao, 1923). 930 orrialde. «Euskera» 

aldirokoak ere azaidu zuen 1923-24-25'garren urteetan. «Liburu 

eder-ederra, N. Oleaga'k zionez; euskera sakon-sakon 

ikasteko ta berbetean erabilli oi doguzan utsak eta oker esanak 

zuzentzeko, ikaspiderik onena eta egokiena». Bi zati dauzka: 

lenengo, atzizkiak (sufijoak) aztertzen dizkigu sustraiz ta astiro, 

382 orriaidetan; bigarren, gramatika maillak edo esaldi zatiak 

sailkatzen ditu, izenak, izen-ordeak, izen-lagunal?, aditz-ondoak, 

lokarriak, eta, atzenez Bizkaiko aditza ainbat erakusbidez jantzita, 

argi ta garbi adierazten emanik. Iñork beronen laburpen 

bat osotu nai ba'lu. Pedro Puxana'k Bizkai-aditzaz (Euskal Aditxa 

bizkaieraz-Flexiones del Verbo vasco vizcaino (Bilbao, 1970) 

egin duen bezela, ementxe dauka gai-arrobi agoreziña. 

10) Neologismos formados a imitación de otras lenguas 

(Bilbao, 1929). 30 orrialde. Au ta beste lan txikiak, geien bat, 

«Euskera»-n atera zitun lendabizi ta gero separata lez banazean. 

Onetaz beste lan Bat ere osotu zuen euskeraz (Euskera, 

1928, 128 orr.). 

11) Acerca del Santoral vasco (Bilbao, 1933). 41 orrialde. 

Gero ikusiko dugunez, badu garrantzirik lan onek. Arana'ren 

Deun Ixendegia ikertu ostean, bere iritzia damakigu. Izenetan 

Arana'k 960 baldin ba'dakazki, doixtarrak eta prantsesak bezela 

egingo luke; 100 bat aukeratu. 

12) Gipuzkera osotua (Bermeo, 1935). 184 orriaide. Bere 

Morfología osotzeko egin zuen lana, elburu bati begira beti: 

euskalkien batasuna; lendik ere ortarako egin zitun Prontuario 

ta Argi Galdua. Gipuzkoar izkelgia artu nai zuen eredutzat; ez 

gero gaur egunean itz edo idazten dan gipuzlzera, osotua ta 

apaindua baizik. Nola osotu ta apaindu? Bizkaiko, Lapurdiko, 

Zuberoko ta Naparruko izkerak dituzten edertasun eta obekuntza 

bereziak gipuzkoar izkelgiari ezarriaz. Ortan saiatu zitzaigun 

Azkue.

13) El Vascuence y varias lenguas cultas. Estudio comparativo 

(Bilbao, 1949). Bizkaiko Aldundikoak atera zioten. Lan 

jakingarria. 

Beraz, ederto dio N. Oleaga'k: «Azkue jaunari aipamenik 

andiena ezarri eutsana euskalaritza izan zan zalantza bage. Azkue 

euskalari bardinbakoa izan zan, lanez eta balioz; ezta errikiderik 

ez eta atzerritarrik Azkue'k bestean euskera ilcasketari 

lotua izan danik eta bere euskal lanen goragokorik» (Euskera, 

1957, 11 orr.). 

Garbiazale genuen Azkue zana. Ala ere, ez dugu aren lana 

geure irítzien neurriz epaitu bear. L. Mitxelena'k onela: «Azkue'ren 

xedeak eztira bear bada gureak eta xede orien arabera 

bear dugu juzgatu, ez geure xedeen neurrira. Aren ustez, erriak 

du bere azken itza, ez apaizak, eliz-gizonak izan arren 

euskal-idazlerik geienak. Etzegoen orratik erritik baztertua, 

bere burua ere, Tovar'ek bein erakutsi zuen bezala, erritzat 

zeuizan, herritzat eta are popuiutzat. Eta erri zan ezkero, 

eskubidea zeukalakoan zegoen erriak erabilliak zuzentzeko, 

apaintzeko eta ainbestetan soiltzeko». Jokabide au oso zuzena 

danik ezin uka dezakegu. Eta darrai: «Garbi-giroa ere bere garaikoa 

zuen, ez berea». Egia ote? Garbi-giro ori edatu baiño 

len idatzi zuen ark bere «Euskal Izkindea». 

AZKUE, MITSIICALAIU. Eder zuen Azkue'k euskal musika, ta 

gazterik asi zan berau ikasi, landu ta sakabanaturik zegoena biltzen. 

Zeinbat kanta zar bilduma arkolatu zitun; ez, lan au, nagusiena 

ezpada ere, ez da txiki-estekoa. Euskal eresi zarrak 

txortatzea besterik egin ezpa-lu ere, ondo irabazia zuen betiko 

izena. Ona, urtez urte sailkatuta, aren musika lanik beteenak: 

1) Euskerazko Eresiak. Lenengo sailla; lau euskal musikazko 

ingurrazti (kuadernu): euskal abestiak, jatorrak eta errikoiak, 

Azkue'k berak doiñukatuta. 

2) Eleizarako Eresiak. Sei ingurrazti, eliz musikazko. Itzak 

euskeraz, latiñez eta erderaz ere bai; doiñuak, berriz, jatorrak, 

7l

gregorianuak eta errikoiak. Bi sail auetako lanak, lendik ere 

—«Euskalzale»-!! eta antzerki txikietan— argitara emanak dituzu. 

3) Beste ingurrazti batzuk: a) Jesusen Biotzari bi letaui, 

b) Begoña'ko Andra Mariari zortzi oiua; d) Errosarioa euskeraz, 

argitalpen bi, bata orkestaz lagunduta; e) Andra Mariari 

oiuak; f) Done Josepe'ri bederatziurrena, berriz Elosu'k (Durango, 

1918) euskeraz ta erderaz azaldua: erdel itzak Lizarra'ko 

seüie Arteaga'tar Jose Joakin karmeldarrarenak dira; g) Jesusen 

Biotzari oiuak. Lan guztiok 1899'rako egiñak zitun; Azkue'ren 

izena euskai mugaz andik ere nabaria zan, eta Felipe 

Pedrell, katalan musilzalari bikaiñak, zorionak ematen zizkion 

1898-5-1l'an zuendu zion kartan. 

4) Ordukoalz ditu baita: a) Recordare bat; b) Katalin eta 

Nostalgia zortzikoak; d) Ahusky erromantza; e) Seaska utsa, 

Selgas'en letraz egiña; f) Teresa Deunaren goi-bizitzaz Asperenak, 

euskeraz ta erderaz; koroa ta lau ahapaldi iru abotsetara; 

Aita Jose Domingo markiñar musikalariak dionez, itz eta !nusika 

ederto alkarturik, «lan samurra oso, goi-argiz egiña»; g) Te 

Deum, iru abotsetara, eta h) Apaiz-eguenetarako Ereserkia. 

5) Eres-antzerki edo zarzuela auek: a) Vizcaytik Bizkaiara; 

b) Sasi-eskola; d) Aitaren bildur; e) Gainzabale'ko eiztaria; 

f) Eguzkia nora, euskeraz; eta a) Colonia inglesa, ta b) Pasa de 

Chimbos, erderaz ta euskeraz. 

6) Iru oratorio: Daniel, Lamindano ta Andra Uwaka. 

Auek baiña ez dute oraindio argirik ikusi. Armonia ikasi ondoren 

antolatuak dira. T a Daniel deritzaiona, Azkue'k berak aitortzen 

digunez, Kolonia'n antzeztu zuten. 

7) Ortzuri (Bilbao, 1909-1910). 59 orrialde ditu, euskeraz 

ta erderaz. Iru ataletan eratua. Opera onen zati bat, ots, Itxasora, 

Bilbao'n aurkeztu zuten 1911-6-13'an. Jesus Guridi'k zuzendu 

zuen orkesta. Azkue bera Lur santuetara erromes joana zan. 

La Gaceta del Norte'k biaramonean esaten zuen: «Gai asko da- 

7Í

toz Ortzuri'ten musikan, antzez-lagunai dagozkienak batzuk, 

eta sentipenak, gogo-egoerak eta gertakariak adierazten dituztenak, 

beste batzuk. Ba-dira errikoiaiz ere, ta auen artean gogorazi 

dezagun arrantzalearen doiñua. Gai otaz Azkue'k ereslan interesgarria 

osatu du, eta barnean duen berritasunak zurtuta bezela 

utzi ditu entzuleak. Melodi ta doiñuak, ia denal^, belaska 

ta tristuraz beteak dira; baiña Azkue jautiak^ bere lanean, itzalgarriro 

erabilli ditu, beren ixuririk galdu gabe, lili-ponpox eta 

eres-ikoti artean troxaturik. Adigarri zan, batez ere, abesbatzen 

musika bete ta dardargillea: oso txalotuak izan ziran». 

8) Urlo (Bilbao, 1911-1912). 348 orrialde dauzka partitureak. 

Zubiria'ko kondeari eskeiñi zion. Musika ta letra —euskeraz, 

gazteleraz ta doitxeraz - bereak ditu. Bilbao'ko Dositeo 

etxeak Leipzig'en atera zuen. 

Opera onek naigabe latzak ekarri zizkion Azkue'ri. Lan onen 

inguruan zati-erazi zitun ametsak ustel geratu zitzaizkion. Bi 

naiz irutan antzeztuko zalakoan zegoen. Barzelona'ko orkesta 

ekarri zuen, Lamote de Grignon zuzendari zala; bertoko Euskeria 

orfeoiak abestuko zitun taldeai zegozkienak. 1914-5-29'an 

antzeztu zan. Baiña zabalkunde urriagatik edo, jenderik etzan 

joan gutxi baiño. Abeslariak ere, batzuk gaixorik eta beste batzuk 

arin xamar gertatuak, etziran bear aiñako maillara iritxi. 

Operak berak ere ba-zuen bere mataza biurria: ogei ezaugarrizerrenda 

(leit-motiv) sartu zitun; ekitaldi bakoitzeko gaiak etzu" 

ten batasunik edo doiñu-lerro jarraikorik. Biaramonean Euzkadi'k 

zioan: «Naspil leiza batean bezela durundu dagi orkestak. 

Nun dago melodi-lerroa? Geure kautan esan dugu: au ezta bein 

bakarrik entzutekoa. Berriz ere entzun bearko». Gaur bear bada 

ez litzakigu orren naspiila irudituko. Azkue, dana dala, antzokirako 

gizon trebe bat aurkitu etzulako edo Wagner'i urbillegitik 

jarraitu Uolako, porrot eginda gelditu zitzaigun. Eta agur egin 

zien betiko opera lanai.

9) Cancionero vasco popular (Barzelona, 1918, urterik gabe). 

12 aletan. Lan izugarri bikaiña; onexek emango zion besterik 

egin ezpa-lu ere betiko izena. Jakin zazu beronen edesti 

pitin bat. 

Euskalerriko lau Aldundiak, Araba, Bizkai, Gipuzkoa ta Naparroa'koak 

konkurtso batera dei egin zuten 1912'an: sarituak 

izango ziran erri-kanta ta doiñuz osoturiko bi sorta oberenak; 

batak 5.000 peseta artuko zitun, eta 1.500 besteak. Urte beteko 

epea eman zan. Bi sorta agertu ziran batzaldira: Vox Popuü, 

Azkue jaunarena, ta Gure Abendaren Ereserkiak, Aita Donostia'rena; 

lenengoak, 1.689 aire aozko ta 121 jo-gailluzko zituan; 

bigarrenak, 499 aozko melodi ta 24 jo-gailluzko. Azkue'k jaso 

zuen len-saria ta Aita Donosti'k bigarrena. 

Musikalari biok ditugu txalogarri. Lan eskerga oni bere 

betea emateko, Euskalerri osoa arakatu zuten. Eta, ain zuzen 

ere, euskal seme errime biok lan ori garai artan osotu ezpazuten, 

gaur bear bada maskaldua edo-ta galdua genduan gure 

erri-kantuzko meatz-obi aberatsa. Itzak eta musikea bera ere, 

iñoiz, ikuturen batzuk eginda geratu zirala? Ezta arritzekoa. 

Denok bai dakigu nolako aldea dagon eskualde batetik bestera 

naiz letretan naiz musikan, eta biltzailleak naitaez sorta berezi 

bat egiterakoan eskua sartu bear, iñausketak naiz beteketak egiteko. 

Erriaren biotzera jetxi ziran bi biltzaille sekulako auek, 

eta andik atera zituzten beren milla ta geiago abestiak. Araka 

bion euskal kantutegiak eta ikusi nolako arduraz osotuak dauden. 

Bai ederki etorri dala Martin Retena'k azken urteotan eskaini 

digun argitalpena (Bilbao, 1968). 

10) Musika itzaldiak. Iru auek beintzat ixillik laga eziñekoak 

dira: a) Música popular bascongada (Bilbao, lyui); b) 

Música popular vasca ta La Música popular vasca y la griega 

(Bilbao, 1919). Euskal Kultura Batzordealz argitaratuta, biak 

batera; eta gero Cancionero Popular Vasco dalakoan ere badatoz, 

5'gn. orrialderik aurrera; d) La tradición en nuestra mú- 

3Í

sica popular religiosa; 1928'an Gazteiz'en ospatu zan Eliz-musika 

Batzarrean, zemendiaren 1 l'an, egin zuen itzaldia (Crónica 

del Congreso de Música Sagrada, Gazteiz, 1930, 281 orr.). 

Aitor dezagun garbi: musika-zale izugarria gendun Azkue. 

Urteetan aren idazkari izan zan Nazario Oleaga'k dio: «Esan 

nei, Azkue'ren irudia zeatz eta osoan agertu dedin, bere eresi 

zaletasunak bere bizi guztian iraun ebala, larogetakaz urteak 

ebazala be, beste lanen atsedenez, sarri lan gelan eukan piano 

aurrean jezarrita, joten eta abestuten iñarduan eta» (Euskera, 

1957, 11 orr.). 

AZKUE, IDAZLE TA BITXI-BILTZAILLE.—Azkue k gogüz jorratu 

zuen beste lan-sail bat falta zaigu oraindik. Idazle dugu, 

dudarik gabe; argitara zitun gertirudi, antzerki, itzaldi ta erlijio-gaiak 

aipatu digutu; baiña, ba-ditu oiez gaiñ sei-zazpi liburu 

ere berak berc buruz sortu ta argira ekarriak. 

Eta biltzaille dugu Azkue. Gure errian, zenbat ipui ta jazoera, 

esakera ta atsotitz, ume-kanta ta erri-olerki, oitura ta siniskeri 

izan dan, eta dan gaur ere. Eta Azkue'k Euskalerriaren 

, Yakintza izeneko lau liburuetan jaso zizkigun bitxi oiek. 

1) Txirristadak (Bilbao, 1898). 274 orrialde. «Euskalzale»-n 

argitaratu zitun irakurkizun barregarriak; lenengo pilloak 

23 txirristada ta bigarrenak 18. Arin, errez, piper-miñez beteak. 

2) Bein da betiko (Bilbao, 1890) 128 orrialde. Bizkaierazko 

elezarra. Au ere «Euskalzale»-n argitaratu zuen lendabizi. 

3) Ainbat lan eder «Euskalzale» (1897-98-99) eta «Ibaizabal» 

(1902-03) asterokoetan. «Tidrrist»^ «Euskalzale», «Eketa» 

ta olako ezizenak erabilli zitun sarritan. 

4) Jesusen Biotzaren Zlla (Bilbao, 1901). 210 orrialde. 

Biotz Donearen inguruko gogarte ederrez ornitua. Bizkai'ko 

euskeraz.

5) Ardi galdua (Bilbao, 1918). 166 orrialde. Gipuzkeraz 

egindako nobela. 13 eskutitz dira gertirudi osoaren mataza poliki 

ariltzen dutenak. 

6) Ztzaldiak (Donosti, 1923). 1920'garren urteko jorraillaren 

5'an, Txomin Agirre'ren omenez egindakoa, ots, Agire, beretergoan 

deritzaiona; naikoa lenago, Jaungoikua eta Foruak. 

7) Laminak Euskalerrian (Bilbao, 1927). 29 orrialde. 

8) Euskera aldirokoa, 1919'tik aurrera, Azkue'ren babes 

eta ardura goxopean ainbat lan eder azaldu dizkiguna. 

" 9) Euskalerriaren Yakintza (Madrid, 1935, 42-45-47). Lau 

ale aundi: l'go., Oitura ta Sineskeñak, 472 orrialde; 2'gn. Ipuin 

tu Zrakurgaiak, 479 orr.; 3'gn., Atsotitzak, Esakerak, Aurren 

izkuntza, Ago-korapiloak, Goitizenak, Zgarkizunak, 411 orr.; 

4'gn., Erri-otoitzak eta Erri-olerkiak: a) Aldartezkoak; b) Dantzakoak; 

d) Edaleenak; e) Elizarakoak; f) Eskelarienak; g) Ezteietakoak; 

h) Gertaridunak; i) Illetak; j) Ipuiñak. Ostagikindea, 

Erriaren sendakintza, Aurren yolasak, 456 orrialde. 

Lan eder au osotzen bere ama izan zuen lankiderik aundiena. 

Itzaurrean onela dio, lan oso au Mari Karmen Aberasturi, 

bere amari eskeiñiaz: «Bai lau liburu onen orrialdeetan ta 

bai Iztegiarenetan bi mila bidar gitxienez, gai bata ta bestearen 

ondoan, iru izkiratxo onek irakurri dagikez : B-m. Bizkaia-Mundaka 

darakuse. Zortzi-amar gai ez, beste mila ta bederatzireun 

ta larogei ta amarrak, ama, berorren ezpanetatik neure belarrietara 

jatsiak dira». Beraz, ama-semeon lanak ditugu Iztegia ta 

Euskalerriaren Yakintza, batez ere. A. Arrue'k: «Idatzi al du 

iñork sekulan gure errian Azkue'ren Euskalerriaren Yakintza 

izeneko lau liburuekin neurtu litekenik?» 

10) Ipuiñak (Bilbao, 1968). 248 orrialde. Azkue'k, gaztetan 

bereziki, ipuin, izkirimiri ta irakurkizun labur ugari osotu 

zitun; auek «Euskalzale»-n eta «Ibaizabal»-en datoz, oparotsu. 

Nik gertatu nuen ipuin-liburu ontan datozanak «Euskalzale»-tik 

artuak dira guztiak. Eta gaur ere, orduan niñoana bera diot: 

U

«Azkue'k ementxe ustu euskuzan bere literatura bítxirik ederrenak. 

Geroago be, ondo dakigunez, makiña bat gauza eder 

osotu ebazan, baiña aldizkari onetan, asteroko onetan irauli eban 

bere arima artista, eder-zalea; gozo ta bigun irauli be. Dala 

irakurgaietan, dala ipuin edo izkirimirietan, emen besteko erreztasunik, 

ugaritasunik ez euskun gerora sekula be erakutsi». 

11) Granhanton awantzaleak. Azkue'ren lenen euskal lana, 

1888'an Bilbao'ko Institutoan euskal irakasle izatea lortu nai 

izan zuenean maipurukoai aurkeztutakoa. Lekeitio'ko ipui bat 

du oiñarri. 

12) Ortzuri. Nobela. -«Ez dakit noztik egiña dauan - dios - 

ku A. Akesolo'k-. Euskeraz eta erderaz, bietara eginda daukana, 

bai. Eta erderazko ori argitaraturik dauko, Bergara'ko dominikoen 

aldizkari baten —«El Santísimo Rosario»-n noski-, 

oker ezpanago. Antxe bertan atera eban «Argi Galdua»-ren erderazko 

itzulpena bere. Bilbao'ko abade batek egiña». 

13) Latsibi. Irakurgaia. «Ardi Galdua»-ren ondoren idatzi 

zuen. Onela A Akesolo'k: «Berak Bizkai'ko euskeraz egin, eta 

gerotxoago Gerard zanak giputz-euskeraz jarri eutson. Mezenasen 

bat noz agertuko, argitaratzeko dirurik nok emongo begira 

egon zan gero bere bizi guztian, eta ez zan agertu Mezenasik. 

Neuri itxi euscan bein, irakurteko, egun batzuetarako. Ari 

luzea dauko. Gerta-lelzua: Bilbo ta Maruri-Mungia bitartean. 

Politika gaiezkoa». 

14) Kristo'ren Antz-bidea. Azken aldian osotzen zegon lana. 

«Kempis poliglota)) atera nai zuten nunbaiten, euskeraz ere 

bai, ta Azkue'gana ]Ü zuten itzulpena egin zezan. A. Akesolo'k: 

«Bein baño sarriagotan ikusi neban lan au egiten, latiñezko ta 

euskerazko Kempis bat (Pi Abarena au) aurrean zituela». Gipuzkera 

osotuan eginda dago. 

IRITZI TA OMENALDI.—Azkue, azkenik, konta ezin dako 

lan au .dala-ta, beti dugu aomen aundikoa. Bere lariaren 

aurrean, mendi eskerga baten oiñean lez, zur ta

lur gelditu oi gara, ta ari buruzko gure iritziak beti dira 

arrimenari dagozkioenak. Orixe'k, esaterako, Iztegiagatik: 

«Amabost urteko lan arrigarria, euskera onaren iturria». 

Baita au ere: «Euskeraz ari geranok Azkue jaunari zor 

diogu geienik, eta Euskerak ere bai... Ark atera gaixoa bere 

zarpilletatik eta soiñeko apaiñez jantzirik utzi». 

Izan ditu omenaldiak ere, naiz-ta merezi duen aiñakorik ez. 

Il eta laster egin zitzaion bat, 1952'gneko abenduaren lO'an, 

ll'an eta 15'an, Bilbao'ko Ateneo'an: F. Krutwig, J. Gorostiaga, 

A. Donosti ta Jose Domingo karmeldarrak itz egin zuten. 

1953-1-4'an, ordea, San Bizente parrokiko aretoan, Antonio To.^ 

var'ek, Szlamanka'ko Unibersidadeko buru zanak itz egin zuen, 

Azkue zanaren iker-lana goraturik. 

1956-57'an ere berdintsu, Azkue'ren omenezko jaiak. Lotazillaren 

30'an asi ziran: goizean Santiago Apostol ikastetxean 

euskerazko meza ta itzaldia. Nazario Oleaga'ren itzaldia; Bilbao'ko 

Koral Alkarteak abestu zitun Azlzue berak doiñutu zitun 

eresi batzuk; gero, «Illeta», Escudero bera zuzendari zala, 250 

kantari bizkaitar eta gipuzkoar inguruk eta Bilbao'ko orkestak 

parte arturik. Urtarrillaren 2'an, Luistarren aretoan, apaizak 

izan zuten batzarraláia, Bilbao'ko gotzaia maipuruko zala; auek 

itz egin zuten: Gregorio Maidagan, Juan Gurutz Ibargutxi, Jose 

Maria Olaizola eta Andres Mañarikua jaunak. Erregen egunean 

izan zan bigarren jaialdia. Coliseo Albia'n: Antonio 

Arrue'ren itzaldia, Euskaltzaindiko euskal ikasle ta teatrugilleak 

eta Olaeta'ren dantzariak egiñiko agerraidiak eta B. Enbeita'ren 

bertsoak. Goratzarre bikaiña. 

(Ikus Euskera, 1919-1922, 19 orr., 1954, 29 orr-, ta 1957, 5-54 orr.; 

La obra de don Resurrección María Azkue, Bilbao, 1952; Gernika, 

1952, 4-21 orr.; S. Onaindia, MEOE, 1954, 315 orr.; Egan, E957, 1-2, 

72 orr.; I. Omaetxebarria, «Euskera», 1959, 271 orr.; L. Mitxelena, 

HLV, 142 orr.; L. Villasante, HLV, 372 orr.; L. Akesolo, RAP, 1965, 

35 orr.; K. Etxenagusia, Euskal idazleen Lorategia, 192 orr.; M. Zarate, 

Bizkaiko Euskal Idazleak, 138 orr.; S. Onaindia, Ipuiñak, Bil-

ao, 1968, 7-12 orr.; Auñamendi, Diccionario Enciclopédico vasco, 

III, 1971, 363 orr.; Zeruko Argia, 1964, dagonillak 9, 4 orr.; Jon Bilbao, 

Eusko Bibliographia, 1, 409 orr.). 

12.-MIGEL UNAMUNO ETA JAGO (1864-1936) 

Oroi dezagun aurrenik J. Garate'k 1952'an ziona: «Irurogei 

urte igaroko ziren onezkero, sekulako burruka ikusgarri bat gertatu 

zaia Bilbao'n. Iru gizon, iru euskaldun argi, garbi, azkar eta 

langille zakonak aurkitzen ziren toki baterentzat saiatzen.. . Ez 

da izan bein ere Euskel-Errian alako gizon azkarren elkar jokarik, 

buru eta adimeneko lanetan.. . Iru oiek ziren: Azkue, Sabino 

Arana eta Mikel Unamuno» (Gernika, 1952, 4 orr.). 

Zer toki artu bear ziguten iru gizon argiok? Esan dugu gorago 

: Bizkaiko Aldundiak Bilbao'ko Institutoan iriki nai zuen 

euskera irakastegia, ots, katedra. Ondoxe ordaindua zan diruz, 

eta euskeraz irakastea ere gauza atsegingarria zan noski. Origatik, 

alegia, euskaidun jator oien leiaketa bizia. Unamuno'k, beraz, 

naita geroztik beste bidez ibilli zitzaigun arren, eta gazte 

urteetan osotu zitun euskal lantxoakatik, merezi du toki meartxo 

bat beintzat gure literaturan. 

NOR GENDUAN,—BilbaoTco alderdi zarrean jaio zan, 

1864-9-29'an; an dago oraindik ere arlauza bat orren 

aitor-ekarri bezela. Antxe bizi zan, amar bat urteko, 

1874'an karlistak Bilbao esiturik zeukatenean; an ikasi zitun 

lenengo asi-masiak, eta batxiller Institutoan. Madrid'era 

aidatu zan 1880'an, Jaldntza ta Letrak bertan 

ikasirik lau urtetan. Irakasteko toki billa or-emen ibilli zitzaigun 

gero fruturik gabeko joan-etorri ta leiaketan; azkenez, 

1891'an. Menéndez Pelayo ta Várela epai-maiko ziralarik. Salamanka'ko 

Ikastetxe nagusian griego irakaslaritza eskuratu 

zuen. Eta emen dugu, gero esango dugunez, betiko gurpillean 

sartuta Unamuno'ren barne-deia: antxe egin zizkigun zaiñak 

se

eta bertan kokaturik, pozik dirudienez, irakasle ta nagusi, bizitzako 

egunik geienak igaro zitun bere emazte Kontxa Lizarraga 

ta seme-alaba ta illoben ondoan. 

Unibersidadeko buru izan zan urteetan. Baiña politika goraberak 

zirala-ta, iñoiz utzi zuten kamus; 1914'an bai beintzat, 

eta gero ere, 1924'an, Primo de Rivera'k Fuerteventura (Kanarias)'era 

bialdu zuen atxillo; andik prantses oial-ontzi batean 

iges egiñik. Paris'en eta Endaia'n bizi izan zan 1930'rarte: 

bertsoz ta itz lauz asko idatzi zuen aldikada ontan, Europa 

osoan ospe andiko biurturik. Erkalak 193 l'an berea zuen maixutzara 

ekarri zuen ostera ere. Guenez, 1936-12-31'an, Espaiña'ko 

gerra asi-berri zegola itzali zan, Ortega y Gasset'ek esan 

zuenez, «ixil latzaren aroa» bere ondoren utzirik. 

UNAMUNO , IDAZLE.—Oraintsu oraindik, atertu gabe, abesten 

zuten gazteak: «Ez gaude konforme..« Unamuno'k ere, 

an 98'garren urteetan, Baroxa ta MaeztUj bere errikideak, Azorin 

alikantetarra, A. Matxado ta Ganivet andaluziarrak, eta Valle-Inclán 

galiziarra lagun zitula, era berean abesten zuen bere 

protesta kanta. Ez zetorren bat orduko erriketa ez idazketaz. Ta 

egoera aren kontra zebillen bere autu ta idatzietan. 

Ogetamar bat urte zeuzkan idazten asi zanean; belu xamar. 

Baiña geroztik gogaitu gabe ekin zion idatz-arloari. Or bere 

liburu ugariak. Gai guztiak arrotu zizkigula esan genezake. Bego 

emen, merezi dute ta, lan oien kontaketa laburra. 

1) Saiakera laburra: ((Ciudad y campo)), «En torno el casticismo)), 

«La vida es sueño», «El secreto de la vida», «Cómo 

se hace una novela», «Mi religión y otros ensayos)), ((Recuerdos 

de niñez y mocedad)), «Andanzas y visiones españolas)), «Paisajes 

del alma», ((Lecturas españolas clásicas)), «La lengua española 

en América)), «Temas argentinos», eta abar. 

2) Saiakera luzea: «Vida de Don Quijote y Sancho Panza» 

(1905), «Del sentimiento trágico de la vida» (1912), «La 

agonía del cristianismo)) 1925).

3) Antzerkia: «Fedra», ((Sombras de sueño», «El oro», 

«El hermano Juan o El mundo es teatro?), «La esfinge», «Soledad», 

«Raquel», eta abar. 

4) Eleberria: «Paz en la guerra)) (1897), «Amor y pedagogía» 

(1902), «El espejo de la muerte» (1913), «Niebla» 

(1914), «Abel Sánchez» (1917), «Tres novelas ejemplares y un 

prólogo)) (1920), «La tia Tula, San Manuel Bueno mártir y 

tres historias», eta abar. 

5) Olerkia: «Poesías» (19í)7), ((Rosario de sonetos líricos» 

(1911), «El Cristo de Velázquez (1920), «Andanzas y visiones 

españolas» (1922), «Rimas de dentro» (1923), «Teresa» 

(1923), «De Fuerteventura a París» (1925), ((Romancero 

del destierro)) (1928), «Cancionero» (1953), ta abar. 

Urduri, ausart, egizde amorratu, eztabaidari emana genduan. 

Txit jainkoti barruz zan arren, fede ta erlijio-kezkaz, larri 

ta ezin-egonez bizi izan zitzaigun beti, Bizi-naiak zekarren 

estu, illezkortu bearrean. Orrela egiñak dira aren liburu denak. 

Labur: mundu guztiak ao batez dionez, idazle izugarri dugu. 

EUSKAL IDAZLE? (Jeurez bait gera kontenta-gaitz, ez 

dakigu sarri zer nai dugun. Bizitz-asikeran etzaigu errez 

geure egunak zear zoriontsu egingo gaitun aldapaz aurrez aurre 

aurkitzea. Argia zan Unarnuno, ikasle meko izan zanik ez genezake 

esan. Bilbao'n bertan lortu zuen batxiller titulua, eta Madrid'en 

Jakintza ta Letrak (1880-1884). ikasi ondoren, gaietan 

Doktor titulua iritxi zuen euskerari buruzko txosten batekin. 

Euskeraz ere ikasi zuen bere erria ta izkuntza maite zitulako. 

Baita olerkiak eta, or-emen argitaratu ere. Aren gaztetako'euskaltzaletasunaren 

len-txinpartak. Zer gertatu zitzaion? 

Unamuno oraindik ere irakas-aulki baten billa zebillelarik, 

Bizkaiko Aldundiak —esan dugunez- euskeraz irakasteko katedra 

bat eregi nai izan zuen; 1888-2-15'an iragarri zan batzaidia, 

ta urrengo epaillaren Sl'an betetzen zan eskabide-epea. 

Ona aurkeztu ziranak: Azkue, Arana Goiri, Unamuno, Pedro

Alberdi,. Eustakio Madina. Ikas-titulu ta lantxoren bat ere, 

eskatzen zan; Arana'k, Alberdi'k eta Madina'k etzuten ikasagiririk 

ekarri, ta berez-berez aldabat utziak izan ziran. Unamuno, 

ordea, Irakasle (Doktor) zan, eta Azkue batxiller. Maikoak 

botoetara jo zuten,eta bion artean Azkue'k amaika izan zitun 

eta iru Unamuno'k. 

Unamuno'k emen ere, lenagotik lau-bost urtean irakasteko 

aulki billa ibilli zanak, porrot egin zigun. Onek garraztu zuen, 

eta bizitza guztirako garraztu ere, bilbotar jakintsuaren biotza. 

Orduantxe eta gero, 1901-8-26'an, Bilbao'ko Lore-Jokuetan 

izan zuen sclasaldian, gogoz madarikatu zitun euskera ta Euskalerria. 

Arrezkero, oso-osoan, erdal bidetik joan zitzaigun. Azkue 

ta Unamuno, leiakide biok, lan ikaragarria egin zuten; Azkue'k 

Bilbao'n euskal errira begira ta Unamuno'k Salamanka'n 

gaztel errira begira. 

(Ikus M. Arriandiaga, Euzkerea, 1933, 410 orr.; Goikoetxea, Euzkerea, 

1933, 307 orr.; Goti, Bol. Inst, Atner. E. V., 1952, 155 orr.; S. 

Onaindia, MEOE, 675 orr.; Tñurritza, Unamuno ta Abendats; L. 

Villasante, HLV, 341 orr.; Gran Enciclopedia del Mundo, Bilbao, 

1964, 18, 619 orr.; E. Diez-Echarri y J. M. Roca Franquesa, Historia 

general de la Literatura española e hispanoamericana, 1.264 orr.), 

13.—JULIAN ARIZNABARRETA BERRIZBEITIA 

(1864-1946) 

Berriztar zintzoa Aita Jerman, karmeldar oiñutsa. Aundia 

zan buru ta biotz. Larra'ko prailletxe ontan amaika organu-soiñu 

eder jotalzoa Eta, beta zuenean, Bizkaiko errietan batez ere, 

euskerazko itzaldi ederxik asko egiña. 

Berriz'en, ezpata-dantzari zume, zalu bizkorren eskualde 

sotillean jaio zan 1864-1-6'an. Bere jaiotz-egun au, egundo 

utsik egiteke, aundikiro jaitu oi zuen; Gabon-goizeko Prima-n 

Kalenda kantatzean asi ta Erregen osterartekoa, bene-benetan

jai-aro atsegiña zan beretzat, eta enparauontzat. Egun auetan, 

makiña bat kantu zoragarri ta organu-soiñu alai entzunak gaude! 

Bere eguneko itzaldia, au da, Erregen arratsaldekoa, berak 

egiten zigun geienetan. Atsegiñez oroitzen ditugun poz-ernamiñezko 

uneak! 

Karmeldar izan nairikan, Larra'ko komentu ontan eskatu 

zuen karmeldar jantzia, 1880-7-23'an, urrengo urteko aguztuaren 

24'an profesa egiñik. Ikasketa nagusiak Avila'n eta Alba de 

Tormes'en osotu ondorean, 1887-9-24'an artu zuen meza-ordena. 

Gerora, ementxe Larra'ko lekaretxe ontan igaro zizkigun 

bere bizitzako egunik geienak. 

BI ZALETASUN.—Bi Zaletasun edo griña zituen biotzean: 1) 

Musikaren goxoa, ta 2) Kristoren itza erein guraria. 

Organu-jotzaille punterengoa zan musika landan. Nik beti 

ezagutu nuen atzamar bat gabe, makur ori gorabera berdin zanpatzen 

zitun gure koruko organu amultsuaren atzol edo tekla 

sail xillarrak. Amaikatxo aldiz aditu genizkion ango ta emengo 

musikulari ospetsuen lanak bizi-bizi jotzen. Gaur ere, gisa ortan 

jardungo du zeru-goietako atseden eztitan. Musika asko erakutsi 

zuen, gaiñera, bai komentukoai bai errikoai: letra ederra zuen, 

eta oraindik ere emen dauzkagu ainbat musika ta abesti ark eskuz 

idatziak. Nik ere —apalik daitort- dirala ogeta amazortzi 

bat urte itzulpen ez gutxi burutu bear izan nizkion, erderazko 

izkia zuten kantak euskeraz abestu zitzazkieten. 

Pulpitu-griña zan bigarrena, Kristoren itza zabaldu naia, 

Etzegoen iñoiz geldirik. Barruan daramaguna berez agertzen, 

eta Aita Jerman'ek Kristo zeraman biotzean sustraitua, ta ezin 

egon iñolaz ere au agertazi gabe. Komentu barruan bizkorra 

zan, lege betetzaille zeatza; urte-sorta bizkar-gaiñ zuela ere, 

gaberdiko otoitzetan, negu ta uda, nola laguntzen zigun! Organista 

zalarik, egia esan, etzuen beta aundirik igande ta jaietan, 

baiña Garizuman maiz joan oi zan errietara, Kristoren itza 

ereiten. Izen ederreko izlaria zan; gatza ta piperra zerien aren

itzaldiai; txinpartak atera oi zitun pulpitu ta irakastegian, gaixo 

zeudenai zaurian jarriaz bear zuten osakaia. Aren itzaldi-paper 

pilloa dago Larra'ko komentu ontan. Bakartadekoa, San Jose'rena, 

Arimena, Santa Teresa'rena ta abar dira ark, Garizumaz 

kanpo, geien egin zituen itzaldiak. Ona zatitxo au, 1907-10-5'an 

Santa Teresa egunez egin zuen batetik aukeratuta: 

«Jesusek ez eutsan iñori bere esan Teresari esan eutsana. 

«Zelan dozu izena?», itandu eutsan bein baten Jaunak; «Teresa 

Jesusenarena», erantzun eutsan Santiak; «bada ni Jesus Teresarena», 

esan eutsan Jaunak. Iñori bere ez dautsa esan Jaunak: 

«Zerurik egin ezpaneu, zeugaitik bakarrik egingo neban». 

Iñori bere ez dautsa esan Jaunak, Teresari baño: «Niria dan 

guztija zuria da». 

Deritxat, N. E. M., laarregi luzatu nazala pentsaulzo dozubela, 

neure Ama Santa Teresaren bizitza mirarizkuaren jazoera 

batzuk esaten; baña alan da guzti bere amaitu daidan. Oh 

Teresa ! Zu guztijori zara Jesusena; bada Beraganako amodijuagaz 

il bear dozu, eta onetarako Serafin batek amodiozko ezpatiagaz 

bijotza edegiten dautso, eta amodiozko gaixuagaz ilten 

dago. Baña lelengo erregututen dautsee bere alaba monjai, Jesus 

maite izateko, Marija Santisimari eta onen senar San Joseri 

deboziñoe aparteko bat eukiteko.,. 

II da Teresa. Baña, zer diñot? Ez dot ondo esan, Teresa 

etzan il, zergaitik eze bizi zan ilda: «ilten naz ilten ez nazalako», 

ziñuan Teresak. Non poterat morí, quia vivens mortua erat: 

il zan bizitzan, eta ezin il zeitekian erijotziagaz; il zan amodijuaren 

indarrez, eta orregaitik bere arimia uso zuri baten irudipian, 

ikusi zan Zerura igoten. Baña, nora deritxazube, kristiñauak, 

daroiela Aingerubak Teresaren arimia? Zeruko Martirijen 

lekura? Apostoluen Zerura? . . . Ez! Nora bada? Serafiñen 

Zeruko lekurik gorenera; bada amodijuak il dau, eta bardin da 

amodijua, zein Serafin Aingeruba, zein Teresa Karmengua». 

Larrea'n il zan, 1946-1-19'an.

14.-ARANA GOIRI'TAR SABIN (1865-1903) 

Naikoa maixeatua izan da A. Villasante, euskaltzale garai 

onek, ots, Arana Goiri'k euskera berriztatu nairik osotu zuen lanari 

buruz, bere Euskal Literaturaren Kondairan erein zituen 

iritziengatik. Eáíñá pranrziskotar argi onek au ere idatzi zigun: 

«Indar bati bidea eman zion oroz gaiñerik. Indar ori egiaz gaur 

ere sentitzen dena, ta gure erriaren kontzientzia zain ta muin 

astindu duena, euskaldunoi geure izkuntza zaarra zaindu ta lantzera 

funski bultz-eragiñaz. Sabino'ren politikazko ta izkuntzarekiko 

usteak ontzat ematen ez dituenengan ere daragian indarra, 

beroni aurka egiten dienengan ere sumatzen dan indarra 

noski» (MLV, 290 orr.). 

BIZITZ-OSTOAK.—íjaur Bilbao dugun Abando'n jaio zan 

Sabino, 1865-1-26'an, San Bizente eliza ondoan Arana'tar Santiago 

ta Goiri'tar Paskuale senar-emazteak zeukaten etxean; zor" 

tzi seme-alabetatik, berau azkena. Lenengo ikasldntzak bertan 

asi zituen; baiña zortzi urteko zala, 1873'an, Laburdi'ko Getari 

erritxora aldatu zan bere ama ta bi anaikin: aiea Inglaterra'n 

zegon orduko, emengo karlatar guda zala-ta, uri artara iges 

eginda. Baiona'n egin zizkigun 1873-1875 arteko ikasiak; 1875- 

1876 artekoak, berriz, Donibane Lohitzune'n, azterketak Ondarribi'n 

egiñaz. Amaika urtekin, Abando'ra dator berriro, ta 

1876'garren urteko ikastaroa Orduña'n asten du, jesulagunen 

ikastetxean; 188l'an, ordea, azkenengo ikastaroa bukatzen zegoelarik, 

il-zorian jartzeraiño gaixotu zitzaigun. 

Urrengo bi urteetan, ondo sendatu arte etzuen ezer ikasi. 

Orduntxe asi zan, alare, bere sorterria ta sorterri orren edertasunak 

ezagutzen. tina aren bi amets, bizi osoan urduri erabilli 

zutenak: bere erria ta onen arima, euskerea. Bi amets oientzat 

izan zan zeukan guztia. Gaztetan ba-zituen nunbait bere illuntasimak, 

baiña bere anai Koldobika'k uxatu zizkion illun-matasok 

eta arrezkero etzuen dudarik izan aberriaren alde itsuan 

jokatzeko ta zeukan guztia —bizia ere bai- bere onez emateko.

Euskera arloan, aldiz, garai aretan asi zan ikasten. Órtarakoan, 

euskaldun berriak egin oi dutenez, elizti-gramatika ta iztegi 

bitxi batzuk esku arteratu zitun: Van Eys olandar euskerazalearen 

«Dictionaire basque-fran9aise» ta «Grammaire de la 

Eangue basque», Azkue'k ere geroago naikoa erabilliak, eta 

abar. Amazazpi urte zeuzkan. Urrengo urtean il zitzaizkion aita 

ta anai bat. Sistada ederra aren biotz aularentzat. 

Orrek eraginda edo, Barzelona'ra zuzendu zan bere ama ta 

anai Koldobika'rekin, eta ango Ikasgu nagusian osatu zuen 1883- 

84'garreneko ikas-urtea, Pilosofiari ta Lege-jakintzari ta Eleríiari 

buruzko gai-oiñarriak ikasirik. Bitartean baita euskerari ere 

ekin zion jo ta ke, Kanpion'en ((Gramática Bascongada de los 

cuatro dialectos literarios del Euskera» atera berri zanarekin 

oraingoan. Eta 1885'an, naiz-ta iru urte geroago argitara emana 

izan, ((Gramática Elemental del Euskera Bizkaino», 200 orrialdeko 

liburua idatzi zuen. Ogei urteko zala, gogotsu lan egin 

zuen Balentin Berriotxoa ziñoparen gorpuzkondoak artzeko elizkizunak 

gertu ta apaintzen. Urte berean, au da, 1886'an argitaldu 

zuen bere lenengo idazlana (Euskal-Erria, 1886-10-30'an, 

361 orr.) ere, Euskaitzaindia sortzeko asmo-lana alegia. 1887'an, 

beste zer askoren artean, ((Etimologías euskéricas» osatu zuen, 

eta inguru ontan agertzen du Sabin'ek bere ikurra, azken-aldean 

au bait du jartzen: «G. E. T. E. J.». AU da: «Geu Euzkadi'rentzat 

eta Euzkadi Jaun-Goikuarentzat». Urte ontan il 

zitzaion ama, ta ikasketak etenik, Abando'ra etorri zan. 

Ondorengo urteetan, il arte guztian, lan ikaragarria burutu 

zuen. Lumaz eta mingaiñez. Geroxeago aitatuko ditugun idazlanak 

albora itxita ere, ba-zuen gizaseme esnale ark zeri oratu. 

Goraka bearrez erauzia zan irrintziña, ta 1893-6-3'an batez ere, 

Earrazabal baserrian itzaidian adierazi zituen argi ta garbi bere 

asmoak, eta xede auek aurrera ateratzeko «Bizkaitarra» sortu 

zuen. Latz eta gogor dagerkigu Arana, euskal kontzientzia es- 

«a

. 

. 

natu naiean. Bera zan aldizkari orren jabe ta zuzendari. T a bertoko 

lanengatik sarri izan zitzaigun salatua, auzipetua, uxindua 

ta espetxeratua. 

Jaungoikoa ta Lagi-Zarra zizun ikurritz, eta onekin erein 

zuen bere azia, ta lur girotuan erein ere, ernera bikaiña bait zekarren. 

1894-7-14'an iriki zan Euzkeldun Batzokija, geroztik 

maiz iriki ta itxia izan zana. Onako baten Sabino ta beste aberkide 

mordo bat giltzape jarri zituzten eta orduan ondu zigun, 

Larrinaga'n aurkitzen zala, «Lenago il!» asten dan olerkia. 

Amets-azia ezpaita neke gabe erein ta erne-aztekoa. 1899-6- 

4'an El Correo Vasco egunerokoa sortu zuen; auxe izan zan lenengo 

abertzale egunerokoa, ta 103 zenbakiraiño iritxi zan. Arana'k 

berak idazten zuen ia geiena, ta Bizkaitarra ta Baserritarra 

bezin zirtolari zetorren. Eta, nabari zanez, urte artan bertan, 

iraillaren 15'an, ixil-erazi zuten. Biotz-min auen artean, orraitio, 

ba zitun pozaldi txikiak ere: urte ortan, 1899'an, Bizkai'ko 

Aldundegiko aulkietan jarri al izan zuen; 4.500 bizkaitarrek 

bere alde eman zuten autarkia. Emendik ere bapo zigor-azi 

zitun artez ez zebiltzanak. 

Urte auetan, osagiiiearen aginduz, Sukarrieta'n bizi zan, 

itxas-ertz lilluragarri ontako baserri baten. Berton ezkondu zan, 

1899-2-Tan, Atxikallende'tar Nikolasa'rekin. Etzuten seme-alabarik 

euki. Etzegon lo orraitik. 1902-5-24'an, Ipar-Amerika'k 

Kuba'ri askatasun osoa eman ziolako, Arana'k, urrutidatzi htez, 

zorionak igorri zizkion ango lendakariari. Zorion-agur ura, 

alare, etzan ondo ikusia izan, eta egiiiea espetxera eraman zuten. 

Ordun, Larrinaga'n zegoen bitartean idatzi zuen, beste zer 

askoren artean, «Abertzale ezkonduba espetxian» deritzaion 

olerki leuna. 

Langille porrokatu beti, 190ran «Euzkadi» iru-iiiabeterokoa 

ta «La Patria» asterokoa sortu zizkigun. Argitalpen bi auek, 

azkenengoak batez ere, iskanbil larregi atera zuen eta 1903'ko 

bagilleán Bilbao'ko Udaletxeko abertzale ziñegotziak ken-erazi 

ta abertzale-usaiko argitaipen guztiak ere debekatu zituzten.

Ainbeste buru-auste ta neke-lerrenez abandotarraren osasuna, 

gorputz eta arima sendoa izan arren, aulduaz zijoan oso; erriaren 

alde eman zuen zeukan guztia, beti neka-gaitz eta zintzo. 

Guenez, Sukarrieta'n il zitzaigun, 1903-11-25'an; gazte oináio, 

38 urte besterik ez baitzitun. Bere gorpua an gelditu zan Kantauri 

egalean, eortzia, atseden asean; aren gogoa, ordea, berak 

ainbat goretsi zuen Jaungoikoak artu zuen bere zorion betidanikoan. 

BERE LANAK.—^Naimen ermoaren jabe zan Arana Goiri, ta 

etzan iñoiz kikiidu bizi-bidean jaiki zitzaizkion eragozpenen 

aurrean. Gogoko zitzaion azterketa lana ta ortan ari izan zan 

aspertu gabe: asaben izkuntza jaso ta bitxitu, ona aren elburuetatik 

bat. Etzala erretz? Ez, noski! Baiña ark aurrera beti, zoztor 

artetik zapart egiñaz. Gure euskalkien matasa ikusten zuen, 

eta lenengotan bizkaierari buruz osotu zuen lanik geiena: itxorfcen 

eta etimolojiz, gramatika ta eskola-Iiburuz, eleder ta musikaz.. 

. Euskeraz ta euskeratzaz. 

Ona bere idazlanen erreskada ez-oso bat: 

1) Etimologias euskéricas (Bilbao, 1897). Azken aldean au 

jartzen zuen: «G. E. T. E. J.». Barzelona'n ikasle zala idatzia. 

2) Gramática elemental del euskera bizkaino (Barzelona, 

1888). 200 orrialde. Liburu au ere, iru urte aurrerago, ikasle 

zala osotu zuen. 

3) Pliegos euskeráfilos —I— (Barzelona, 1888). Euskal 

gaiak azaltzen ditu. 

4) Pliegos histórico-politicos —Î— (Bilbao, 1888). Gure 

erraza ta edesti-auziak adierazten dizkigu. 

5) Pliegos histórico-politicos —II— (Bilbao, 1889). Urte 

onetan asi zan «La Abeja»-n idazten ere. 

6) Pliegos euskeralógicos (Bilbao, 1892). Amorrortu'ren 

irarkolan. Ari itz-sustrai lez aztertzen digu, 150 itzen sorkuna 

ta artatik datozten 11 toki-izen emanik.

7) Bizkaya por su independencia (Bilbao, 1892). 138 orrialde. 

Amorrortu'ren etxean. Lendik ere, R. M. Azkue'k zuzendu 

zuen «La Abeja» (1889-1890) illerokoan, erdia lez beintzat, 

argitaratua. Bigarrenez ere (Bilbao, Verdes, 1932) atera zuten. 

199 orriaide. 

8) Reglamento de Euzkeldun Batzokija aprobado en Junta 

General al IS de Julio de 1894 (Bilbao, 1935). 

9) Discurso leido... en Larrazabal el 3 de junio de 1893 

(Bilbao, 1919). Hermes aldizkarian. 

10) Bizkaitarra (Bilbao, 1893-95). Bagillaren 8'an agertu 

zan aldizkari onen lenengo zenbakia; 32 azaldu ziran guztiz. 

11) Lecciones de ortografía del euzkera bizkaino (Bilbao, 

1896). Amorrortu'ren irarkolan. 305 orrialde. «300 urrezko 

orrialdedun liburua» deitu zioten bere garaian. 

12) Tratado etimológico de los apellidos euskéricos —I^— 

(Bilbao, 1897). 128 orrialde. Amorrortu'ren irarkolan. «Pizkundia»-k 

argitaldu zuen berriro (Bilbao, 1930). 198 orrialde. 

13) Umiaren lenengo aizkidea Bizkaiko euzkeraz irakurtzen 

ikasteko (Bilbao, 1897). Arnorrortu'renean. 80 orriaide. 

14) Egutegi bizkaitarra (Bizkai'ko lenenrnua) 1897 Bizkaitar 

batek iratzija. I Urtia (Bilbao, 1896). Aorrortu'renean. 

48 orrialde. Urrengo urtean (1898), Lenengo egutegi bizkaitarra 

(ormarakua) (Bilbao, 1897) argitaldu zuen. Amorrortu'renean. 

366 orrialde. Sakelerakoaz gaiñera, ormarako au arduraz 

eta jakintsuki osotua dugu. Ederra bene-benetan. 

15) El Partido Carlista y los Fueros Vasco-nabarros (Bilbao, 

1897). Amorrortu'ren irarkolan. Liburwka bi, polemika 

latzekoak. Ementxe aziagotu zizkigun bere egoak; ordurarte 

Bizkaia zuen erein-alor, Euskalerri guztia du oraiganik; eusko 

seme danai eskeintzen die bere lana. «Euzko itza bakarrik darabildan 

guztietan —^dio— bai naparra, bai bizkaitarra, bai gipuzkoarra 

ta arabarra bere artzen ditut, guztiak baitira euzko 

enda bat-beraren seme-alabak».

16) Baserritarra (Bilbao, 1897). 18 zenbaki agertu ziran, 

1897-5-2'an lenengoa ta urte bereko dagonillaren 29'an azkena. 

Au ere, Bizkaitarra lez, goitik ixil-azta izan zan. Karlatarrak 

El Basco egunerokoa zeukaten beren iritziak zabaitzeko; Arana'k 

bere aldetik, aiei erantzuteko, beste au sortu zuen. 

17) El Correo Vasco (Bilbao, 1899).Bagillaren 4'an lenengo 

zenbakia. Auxe dugu lendabiziko abertzale egunerokoa, ta 

103 aleraiño iritxi zan. Arana'k berak idatzi zuen, ia geiena. Zorrotz 

darabil luma, zirtolari bikain; doai berdiñik gutxigan 

daurkikezu. 

18) Euzkadi (Bilbao, 1901). Iru-illabeteroko agerkaria 

—gero illabete biñakoa-, jakintzaz, elertiz eta edertiz ornitua, 

Arana il ostean ere, Eleizalde'tar Koldobika zuzendari zuela, 

luzaro jarraitua. Ementxe atera ziran Sabino'ren iru lan guztiz 

jakingarriak: a) Euxko itzak zer esan nai duen; b) Análisis y 

Reforma de la numeración euzkérica, ta d) Análisis y Corrección 

del Pater Noster del Euzkera usual. 

19) La Patria (Bilbao, 1901), asterokoa. 1901-10-27'tik 

1903-6-28'raiño, guztiz 88 zenbaki. Onen ondoren Patria (Bilbao, 

1903). Etzuen onek ere bizi luzea izan: 1903-7-5'tik 

1906-1-13'raiñokoa. 

20) Libe. Melodrama histórico (Bilbao, 1903). Bizkairaz. 

sjelalde» izen-ordez dator. Etxabe'tar Alfredo'k jarri zigun erderaz. 

Geroago, Manu Sota'k ere antzokirako egokitu zuen; 

Verdes-Atxirika'renean (Bilbao, 1934) argitaratua. 44-109 orrialde. 

21) Artículos publicados en la 1." época de «Euzkadiy>y 

revista de Ciencia, Bellas Artes y Letras de Bilbao, por Arana 

Goiti'tar Sabin (Bilbao, 1908). Elexpuru Anaiak irarkolan. 286 

orrialde. 

22) Deun-ixendegi euskotarra edo deunen ixenak euskeratuta 

ta ixentzat ezarten diran jayetako ixenan euskerazko ikurpenak, 

Arana-Goiri'tar Sabin'ak asmaubak egutegi bizkaitarra'-

entzat Eleizalde'tar Koldobika'k egindako itxauwe bategaz Eusko 

Alderdi Jeltzalia'ren Buskera'ren Bizkai Batzar Ordia'k argiratuta 

(Bilbao, 1910). 83 orrialde. 

23) Jauna'ren Nekauztia, Deun-Matai'ren Goizparraren 

legez (Bilbao, 1915). «Euzkadi» aldizkarian dator, XII, 138'garren 

orrialdean, eta «Euzkerea»-n, 1930, I, 334'garrenean. 

24) Olerkijak (Bilbao, 1919). IX-113 orrialde. Eleizalde'tar 

Koldobika'ren itzaurrea. 

25) Arana-Goiri'tar Sabin'en Lan Osoak (Buenos Aires, 

1965). Baiona'ko «Sabindiar-Batza»-k irarrita. 2.478 orriaide. 

Amaitzeko, Arana'k ba-ditu oraindik, bera ilda gero argitara 

ekarriak; ona bi jakingarriak oso: Clasificación del Verbo bizkaino» 

ta «La Semana Vasca)). 

EUSKAL ERAGILLE TREBE,—^Liburu-Ierro onetatik dakusgunez, 

euskal erriaren zoria ezagutu zuenetik barruan kilikari zeraman 

erri-maitasunari esker, euskerari ere, era askotara gero, 

bultzada izugarria eman zion, dudarik gabe. Berak ikasi ez-ezik, 

ainbat kezkatu zizkigun griña berdiñakin, eta ondorenez aren 

irakaspenak aintzat artuaz mordoka jaild ziran or-emen euskaltzaie 

gartsu ta bizkorrak. Eguzkia ez dabil bakarrik. 

Orduan ere ba-ziran, euskeratzaz, gaur ditugun larritasunak. 

Euskera Euskalerri osoko izkuntza genuen len, baiña aspalditik 

galdua dugu eusko lur sail aundietan: Naparroa'n, Araba'n eta 

beste erkietako eremu zabaletan. Nola berriro euslzaldundu sail 

auek? SI dana ote? Baietz uste zuen Arana'k. Guk ere orrela 

uste dugu. Nai gotorra bear, besterik ez. Edestia lekuko, gauza 

miragarriak egin dituzte nazio baizulc beren izkuntzari buruz: 

or israeldarrak. Gu ez ote gara orrelako nai bipillaren jabe? 

Beste gauza askotan, bai, nai duguna aurrera eramaten dakigunak 

gara. 

Auzi onetaz diardu abandotarrak bere Lecciones de Ortografía 

liburuan. Gaur mintzatzen diran izkelgiai indar ematea 

nai zuen, bat bera ere dbora utzi gaberikan; gerora, alare, soilla 

49

izan ditekena. «Iñoiz —idatzi zigun- Euskalerri osorako euskelgi 

orokor bat bearko ba'litz, izkelgi ori eratzeko astia izango 

genuke». Bakoitzak berea landu ta indartuaz, ba, egin ditekena 

zan Arana'rentzat gaur galduta dagon eskualdeetan ere euskera 

sartu ta kemenaztea. Ta erria euskaldun biurtzeko lana nainoz 

egin dezakeguna dugu: ez jarri atxaki ta akiakuillurik. Ainitz 

bide ta era ditugu ortarako: euskeraz ikasi, irakurri, idatzi, geronek 

eta geure aurtxoai etxean eta kaiean euskeraz mintzatu, 

zer eta nolako izkera dan adierazi, umeak ikastoletara bialdu, 

euskal-gaietaz kezkatu, idazleak ugaritu, kultura osoa erriari euskeraz 

eskeiñi. Asmo zindoz jokatu ezkeroan, edonoiz da garai 

egokia euskeraren alde lan egiteko. Ederki esan zuen A. Ibiñagabeitia'k: 

«Soin eta gogo gure euskerearen barne-muinetan 

murgiltzekoa, edonun eta edonoiz, itzez eta idatziz gure eusketaren 

eder eta unak erakusteko» naiznoizko abagunea dugu 

eder. 

Onan naiz alan, azke naiz lotuak, erri-maitasuna dugu naitaez 

euskera jagon eta indar-azteko bide bakarra. Arana'k argi 

esana: «Euzkera ilten ba'da, abertzalerik ez dalako izango da». 

Orobat zesan Orixe'k ere. Doe orrek eraginda, geure gogo, 

nortasun, izate ta abar, euskaldunok nor garan jakitera iritxi 

gara. Auxegatik edo, bear bada, gaur samiñago zaigu bizia, nor 

garan eta zer galdu dugun gure asabak baiño obeki dakigu-ta. 

Ontan, ba, guk uste baiño geiago zor diogu Arana'ri; berau izan 

ezpalitz, ziur asko, ainbat gauza ta balio aintzagarri galduak 

genitun onezkero; euskera bera ere, ark erria zuzpertu ta Azkue'k 

eta Txomin Agirre'k —eta besteak- idatziz eutsi ta altxatu 

ezpalute, lurperatua bide genduen onezkero. Abandotarrak 

eman zien baitipat aurrerakada itzala euskai balio guztiai: 

berak ondo zekusana, kementsu aldeztu zuen: dialektiku ta iritzi 

eusle bikaiñenetarikoa izan zitzaigun. 

EUSKALARI.—Euskalariak, gure izkerarien inguruan, san asko 

ikutu izan dituzte. Zabalen, orraitio, gure abandotarrak jo- 

99

katu zuela esatean, ez dugu uste geiegikeriren bat dioguník. Ba 

ote da, izan ere, euskeran ark ikutu gabelzo arlo ta ertzik? Itzerro, 

joskera, gramatika, egutegi, irakur-liburu, santutegi, izendegi.., 

zertzaz etzan ua aritu izan? Eta beti lojika latzari lotua 

ari izan ere. Aren lanetatik nabari danez, euskai gaiak barnetik 

ikasi ta arakatu zituen. Arana'ren euskalari bezelako lanik ederrena 

au duzu: Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino. 

Idazti giar zeatza. Liburu ontan jarri zituen oiñarriak gizon guztiz 

eskolatu batenak ezin iñundik iñora ulcatu. Gurean ezta, ez 

aurretik ez gero, euskal ortografiari buruz olako lanik burutv 

duenik. 

Lan ederra zalarik, naiz-ta bost bat urte lenago euskai ortO' 

grafiatzaz naikoa idatzia izan, etzan iñortxo ere ausartu ari kontra 

egiten. Azkue'k orraitio, bere «Proyecto de Ortografía» argitaratu 

zuenean, euskd idazkerari buruz bere iritzia azaidu zigun. 

Arana'k erantzun zion, lekeitiarraren ainbat aburu gezurturik. 

Azkue, izan ere, euskaí gai askotan maixu izanik, idazkera, 

itz-sortze, izpiera ta fonetika auzian atzeraxe zebilkigun. 

Ortarako, Arana'k ziona, eize-zakur antzera berezkoa bear. Azkue'k 

etzuen orrelako senik; Arana-Goiri'k, bai, lekeitiar jakin^ 

tsuak maiz aitortu zuenez (Lecciones.. . Apéndice 11, 225 orr.). 

Arana'k bere idazkera egotzi zuen mundura, makiña berria 

zirudiana. Ona ote? Or ezmezalz. Ortara orduko, inguruko izkuntzai 

begira ere asko ikasi zuen gai ortan. Lenbiziko urratsa 

zan eta barnean ozka zebilkion ezpai ori ez zitzaion arritzekoa. 

Berak osotua zala-ta beste gaberikan, baiña, etzion gero iñori 

sar-erazi nai bere idazkera. «Idazkera au —zioan-—• iñori sartu 

nai diodala uste izatea tentelkeri galanta litzake, euskeraz idazten 

duten guztiak eder zaien erea artzeko, azke dira-ta». Ezagutu 

zutenak dioenez, apala zan Arana. 

Indarrez etzuen ezer eratsi nai. Jakintza barrutian errazoia 

dugu agintzaille, ez besterik, eta ortografi-auzian epai arteza damakigunik 

ezta erriaren zentzuna baizik. «Euzkeldun erriari 

egokien deritzan idazkera izango da beste guztien gaiñetik ja'-

iko dana». Onela mintzatu zan Sabin. Jokabide zentzunezkoa, 

noski. Bedi guretzat ere eredu ark irakatsia. Berebiziko zentzuna 

izan oi duen ernak muzin ba'dagigu, zer guk iritxiko? Euskeraren 

ondamendia, ziur asko. Ezetz diñoana itsurik dago. 

Zer da izkuntza baten idaz-agaka edo alfabetua?. Izkuntzak 

bere baitan dituen gramatika-otsak adierazteko darabilzkigun 

ikur edo ezaugarri mordoa. Euskerak eukiko zuen, iñondikan 

ere, lenagoko batean, bere ikur-sail berezia; biaiña galdua noski, 

ta etzaukan Arana'ren egunetan idaz-alfabetorík. Uts-une au 

betetzeko euskalari ta euskal idazle guztiak espaiñerazkoa ta 

frantsesezkoa zerabiiten gizaldi luzeetan. Oartuak ziran uts 

orretaz, eta Larramendi, Mogel, Aita Arana,.Kanpion Sía abar, 

atzerritar ots eta 'ezaugarri oietatik gure izkuntza garbitu nairik 

saiatuak genitun. 

OKTOGRAFI-ABAUAK.—Arana'k, euskeraren idaz-oiñarriak 

ermotu nairik, Bizkaiko idazle zarrik onenak erabillitako ezau'garriak 

aztertu ta sailkatzeari eman zion lendabzi. Idazleok ziran: 

Kapanaga, Mogel, Añibarro, Pedro Astarloa, Prai Bartolome, 

Elgezabal, Olaetxe ta Uriarte. Aurretikoen iritziak indar 

aundia zeukan beretzat. «Aurretik daukaguzan gaiak ontzat artu 

bear doguz —dio—, eta ez dogu era barririk sortu bear aurrekoak 

markets, urri ta errenak dirala ikusi arte; era naiz sistema 

barri bat, bada, argarri dogu aurretiko etenak eta obenak zuzentzen 

datorrenean». 

Idazle zarrok erabilli zituzten ots-ezaugarriak ikasi, aztertu 

ta banandu ostean, berari zuzen egokiena iruditu zitzaiona eman 

zigun bere Lecciones liburuxkan. Otsak eta ezaugarriak zer diran 

eta bakoitzari euskal idazkeran zer dagokion, ezin ederkiago 

aitzen eman zigun. Auzitan sartutako ots-ikurrak, auek ziran: 

c (ka), biguiña, tarteko u gabe; ts, tz, tx, d, t, I, n ta rr. Auek 

artu zituen ontzat: a, g k, y, x, au, ai; e, d, t, ts, tz, tx, 6, 7, 

eu, ei; o, I, n. I, r\ oi; u, r, r, s, z, ui; i, b, p, m. Eta gutxiago 

erabilten diranok: h, gh, c, s, f, v. H au ezta Bizkaikoa; gh, 

In

Markiña aideko / da; c (z), itz erroetan gogoan artu bear duguna; 

s, s gogorra duzu; /, Arratia'n erabilten da, ta p endekatua 

besterik ez duzu; v, Orozko'n erabillia da, ta' au ere b endekatua 

duzu iñolaz ere. Berrogei ots auetatik, amaika bokaiak dira: 

a, e, o, u, i; au, eu, ai, ei, oi, ui, bikoitzak. Beste ogeta bederatziak, 

lagunduak edo konsonanteak dira. 

. Izki ta otsok, gutxiago erabillitako seirak ezik, oso-osoan 

onartu zitun Euskaltzaindiak ere, 1920-1-8'an Bilbao'n euki 

zuen batzarrean, ain zuzen. Egun artako agiriak onela dio: 

«Idazkeratzaz yardun zaii.geroxe. Eztabaida barik, izki-ikur 

aunitz egokietsi ziran. Bakar bat astiroago begiratu izan zan, 

«5F bustiari (eliztian esan oi dan bidez) dagokiona. Autarkitara 

yo-tá* (autarki batzuk aurka zeudelarik), izki aren ikurtzat «x» 

autetsi zan. Beraz, Euskaltzaindia'k beretzakotu duan euskal 

abeze auxe da: a, e, i, o, u, ü (sudur-aboskientzat, euskalkiren 

baten bear balira^ izki orien gaiñean marra txiki bat jarri), b, d, 

d, j, g, h, j,k, I, I, m, n, ñ, p, r, r, s> x, t,X ts, tx, tz, y, z. Muskaltzaindia'k 

gure izkerazko idazle guztiei eskatzen ékt-, arren, 

ahal dalorik beintzat, idazkera auxe, ta besterik ez, erabili dagiela» 

{Euskera, 1919-1920, 64 orr.). Abeze au gaur euskalki guztietara 

edatua dago. Lau gangardunak -d, t, i-, id r—, aiare, 

ikusi dituzte berenak eta bost. Erriak ba-darabiltza, ta Arana 

erri-zale amorratua genduan. Gaur dan egunean, irarkoletan 

zoztorrak jartzen dituztela-ta, baztertu egin ditugu, beste dd, tt, 

Il ta rr bitxiok arturik. Gogo zintzoz jokatu ba'gendu, baiña, 

onezkero irarkola danak z.euzkaten irarki oiek. Gaur ba-ditugu 

Arana baiño jakintsuagoak ere ta oek diotenez politagoajk dira 

arrotzok ark asmatuak baiño. Egia ote? 

Orixe zurrak, rr'ri buruz, idatzi zuen zerbait. Toki askotan 

r bikoitzas biurtzen omen da; r bakarra luzatuz, s biurtu: perro, 

pesso noski. Ta luzatze au ezta gaztel-erderakoa bakarrik, euskeraz 

cre, Naparroa'n baitik bat, r ori s biurtzea arrunta dugu. 

«Orra or —dio ark- r'tik s etorri. Arana-Goiri'k au jakin izan 

ba'lu, arrazoi au agertu zuken bere r bakarraren alde, gangarra

gaiñean dula. Jakinkizun utsari begiratu ezkero, bi rr zaieek ez 

dute ezeren arrazoirik, «olako errik au egiten dula, gure zarrek 

ola egiten zutela» besterik. Edozer auzitan jakintsueri jara eman 

bear ba'zaie, jakintsuek r bakarraren aide atera dira. Fonetika 

gaiez mintzo diran artarako Revista guziek r indartsua egiteko r 

bakarra derabilte, gaiñean Sabiñenaren antzeko gangar batekin. 

Erri guzietako jakintsuak ortografi bakarra asmatu dute, bakoitzaren 

errikoarekin ongi ez ba'dator ere. Saia bedi nai duna r bakarra 

luzatzen, indarrik egin gabe, ta 5 entzungo du» (Gernika, 

1952, 170 orr.). 

Gorago oar-azi dugunez, Arana'k Bizkai'rako bakarrik osotu 

zuen «Lecciones» dalakoan datorren idaskera. Alare, Euskalerri 

danerako gogo zuen. «Euzkerak ez du —^zioan— idaz-alfabetu 

berezirik. Ditekena da bizirik edo illik nunbait izatea; 

baiña gaurkoz beintzat eztu iñork ezagutzen. Ai, ezagutuko ba'genu! 

Egi-egiaz au idazten duena ez litzateke atzenengo izango 

ua oso-osorik artuko lukena». Eta guenez euskera osoari, izkelgi 

berezi gabe, ezarri gura zion, ez berea . gero, izkelgi bakoitzari 

begira egiña baizik: batasunerako bidean alegiñak erre beiñikbein. 

Arana'ren idazkerak, Euskaltzaindia testigu, arrera txeratsua 

izan zuen Euskaierri guztian. Orduko idazle ta agerkariak aren 

esan-gurarira makurtu ziran beingoan, ederra ta lojikazkoa zalako 

batez ere. Bilbao'n baita izan zan —^gauzak maiz beren ardatzetik 

atera oi ditugu-ta- «sabindar eskola», maixu aundiaren 

irakatsiak estuegi aurrera eraman zizkiguna. Gaur egunean, 

erruki izpirik gabe, naikoa arri bota diote eskola orri —edo batek 

bad^ zeri—; adar utsari maiz, bat-ere susterrera jo gabe. 

Maixuaren irakatsiak zeatz meatz eramate orrek, alare, mesede 

izugarria ekarri dio euskerari, Orixe'k esan oi zuenez. 

ITZ BERRIGILLE.—Izkuntza batetik bestera alde aundia dago 

itz berrien arazoan: batzuk, gerkerak, doitxerak eta euskerak, 

esaterako, erreztasun aundia dute itz berriak naiz alkartuak era-

tzeko; latiña erro dutenak, aldiz, eztute ezagutzen ainbesteko 

erreztasunik. Zer dira, baiña, itz berriak? Izkuntzaren gunetik 

oraintsu ateratako itzak. Gure izkuntzak ba-du ortan bere gaitasuna, 

zein berriak sortzeko zein bi itz alkarturik irugarren bat, 

egokia, eratu al izateko. 

Nola sortu ziran itzak? Eta izkuntzak? Ez dakigu. Alere izkuntzetan 

dauzkagun itzak eta izkial? txit zarrak dira. Asko, gaiñera, 

galdu egin dira, ta beste batzuk, urteen indarrez, zaartu 

egin zaizkigu. Arana-Goiri'k, gauza batzuetarako batez ere euskeraren 

urritasuna ikusirik, eta beste aldetik, urteak joan urteak 

etorri, sail askotxo erdel kutsuzko itzez. josita daudela oarturik, 

berriak sortzeari ekin zion. Itz asko gaur zabal dabiltzanak. 

Abandotarrak, izan ere, sen eta doai berezia zuen itz berriak 

asmatzeko: oraindik ez da iñor aren parera eldu barruti ontan. 

«Lecciones» deritzan liburuan, bi Egutegietan eta len aipatu 

ditugun beste lan batzuetan itz berri mordoak datoz. Adibidez: 

«zenbat-ki», «abixen (aba-ixen), «aberri» (aba-erri), «abertzale» 

(aberri-zale), «eresti» (eres-ti), «ereserki» (eres-erti), 

«abes» (abo-eres), «abestu» (abo-erestu), «abesti» (abes-ü), 

«izkelgi» (izkera-ki)i «batzoki» (batz-oki), «Goteun» (Gogo 

Deun), «edesti» (edes-ti), «olerti» (olde-erti), «idatzi» (atzierazi) 

ta abar. Arin egokiak dira geienean ark asmautako itzak, 

euskal izkuntzaren arimatik jalki-eraziak. Beste batzuk ere ibilliak 

dituzu soro ori landu naiean, Larramendi, Azkue, Aita 

Arriandiaga, esate baterako; baiña etzuten ortarako bear dan 

senik. Azkue'k nai izan zuen olako zerbait egin, baiña ezin; 

atsegin zitzaizkion bestaldetik Arana'k sorturikoak, eta bere Iztegi 

nagusian geigarri lez edo sartzeko, ari eskatu ere egin zizkion. 

Onela dio Iztegiaren itzaurrean: «Pedí para esta obra su 

colección al malogrado vascófilo Arana-Goiri» (XVIII). 

Ala-bearrezkoa zan itzok sortzea. Ingurumariko izkuntzak 

etzeuden gibelera begira; euskera, bere ixii-zuloan irautekotan, 

laster zan betikoz itzalia. Auzokoen einean egokitu bearra zuen, 

edozer gaitarako itz berriak asmatu, zarrak piztu ta alkartuzkoak

eraturik. Etzan eziñik, gure izkera ortan aberatsa baita. Aurretikoak 

egin etzutena, beraz, geuk egin bear, jakintza gaiez eta 

euskal mordollo gabe jokatu nai zuten idazleak zeri oratu euki 

zezaten. Sabin'i millesker, gaur ez daukagu edozein sailli oratzeka 

ere olako eragozpenik. 

Itz bat nundik datorren edo nola sortua dan igarteko eta 

berri bat lengoen tankerara asmatu ta osatzeko, berezko sena 

bear dugula, ezin dezake iñork ukatu. Gure aurretikoak 

—erriak naiz jakintsuak—' bazuten sen ori zerbait kozkondua. 

Begira euskal itz zar-zarrok: «aizkora», «aitzur», «aizto», «arbel», 

«azpil» ta besteak. Eta toki-izenak? Gure asabentzat 

etzuen euskeralz iñondiko ezkuturik. Eta oraingoan eztu gure 

artean iñork izan Arana'k aiñako trebetasunik euskal itz berriak 

asmatzen. Fonetika legeak zekizkilako labur txairoak dira 

ark sortutako itz berriak, euskal kutsua dariotenak. 

Arana'k, bere ikasketak osatzerakoan, linguistikaz ere ondo 

jabetu zitzaigun antza danez, eta izkel-jakintzari dagozkion legearauak 

euskerari ezarririk, lan jakingarria burutu zuen. Itz bakoitzaren 

jatorria, adierazpena—esan-naia— ta otsa —doiñua— 

sakonkiro artuak zitun. Itzak oro bi gai edo zati dituzte bearbearrez: 

adiera (esan-naia) ta erea (azal-irudia). Adiera, zelanbait 

esan, amasa, gogoa da, itza eratzen duena; era edo itxura, 

ordea, gai eratua. Adiera ideia duzu, sorkariaren irarpena adimenean; 

era, ordea, ideiaren soin-adierazpena. Esan-naia, beraz, 

gauzaren ikur edo ezaugarria duzu; era -forma- ideia 

edo gogaiaren ezaugarria. Esan-naia adimenari dagokio, era berriz 

gorputz-zentzunai dagokie. Erea bitan zatitzen da: otsa 

ta idatzia. Otsa belarriak artzen dute; idatzia, ostera, zentzun 

artzailleak, ots, begiak eta ikumenak. Izkuntzarentzat naiezkoa 

da otsa; idatzia, ez. Otsa ba-daukagu euskeraz; idatzi berezirik 

ez, ordea. Antziña batean, ale ere, izango genun, txiñarrak, gerkarrak, 

godotarrak eta besteak bezela. 

Gai ontan txit eskolatua zan-eta, Arana'k sortu zituen itzik 

geienak egoki, labur ta doiñutsuak dituzu. Ta, esan dugu, erri-

kutsuz eta senez asmatuak zeudelako igarri gabe artu zituen 

euskal erriak. Eundaka dira olakoak. Adibidez, nork ez du ezagutzen 

gaur aintza? Len gloria esaten zana, gaur liturji ta zer 

guztietan aintza esan eta idazten dugu. Zer adierazten ote? Itzaren 

otsa ba-dakigu zein dan, mingaiña aurreko ortz-ondoan ezarririk 

ematen dioguna. Nola da eratua? Ain-tza, ain du lenengo 

zatia, tza bigarrena; ain eder, ain polit, esan oi dugu. Jaungoikoa, 

ordea, eder, aundi, jakitun, indartsu da, ta aintza esatean, 

Ark ditun gaitasun guztiok dakarzkigu gogotara. Ain itz-atala 

ba-zan lendik, baita tza atzizkia ere. T a Arana'k aintza asmatu 

zigun gloria esateko. Ta tankera ortan beste guztiak. 

Modu askotakoak izan ziran abandotarrak aztertu, asmatu 

ta eratutako itzak eta izenak. Baita euskal izenak eta abizenak 

ere. Eta Santuen izendegiari oratu zion, zurtasun ernez oratu 

ere. Ari zor diogu geroztik naikoa zabal dabilkigun Deun-izendegia: 

izen-mordo batek euskeran du sustraia; beste mordo batek 

enparau izkuntzetatik artu ta euskal fonetikaz omiturik sailla 

osatzen dute. Lan eder au, lendabizi, geroago liburuxkaetan 

argitara emana, esan dugunez, ormárako gertau zuen Egutegian 

argitaldua dugu. Errian uneraiño sarturik daukagu gaur. Euskerazko 

ainitz izen ditugu orain, gizonezkoenak eta emakurnezkoenak, 

errialde guztietan ain zuzen ere, Arana'k euskal erroari 

jarraituz sortuak noski. Nork ez ditu egunero aditzen: Igo (Igone), 

Iker (Ikeme), Aintza (Aintzane), Iru (Irune), Alatz (Alazne), 

Garbi (Garbiñe), Gotzon (Gotzone), Josu (Josune), Iñaki 

(Iñake), Kepa (Kepe), .Jon (Jone), Imanol (Imalone), Luken 

(Lukene), Joseba (Josebe). Eleizalde'k ederki idatzi zuen gai 

ontaz Deun-Ixendegi euzkotarra deritzan lanean. 

Eusko abizenai begira, ordea, lan bikaiña osotu nai zuen 

arren, ezin izan zuen amaira eraman, gazterik il zalako. «Tratado 

etimológico de los Apellidos Vascos»-ek iru zati eukiko 

zitun; ona lenengoaren laburpena: 1) Clasificación de los apellidos 

euskéricos; 2) Evoluciones de los apellidos euskéricos; 

3)Legitimidad de los apellidos euskéricos; 4) Los apellidos eus-

kéricos respecto al tiempo; 5) Los apellidos euskéricos; 6) Ortografía 

de los apellidos euskéricos, eta 7) De la firma del euskeriano. 

Auetatik bi atalño besterik etzitun bukatu; beste lansail 

osoa amaitzeke gelditu zan, eta iñortxo ere ezta arrezkero 

ari oratzen ausartu. 

Abizen edo deitura auzi au beti ere txit garrantzitsua izan 

da gurean. Eta aurretik ere ba-ziran olako zerbait egin zutenak. 

Josef Frantzisko Irigoien'ek «Colección Alfabética de los Apellidos 

Bascongados con sus Significados» idatzi zuen, eta A. 

Federiko Pott doixtarrak «Sobre los Apellidos Bascongados». 

Ordutik ona, baiki, ugari erabillia dugu gai au. Baiña lanik sakonena, 

gaur ere, Sabino'k egiña dugu. 

EUSKAL loAZLE.-^^datz gorako lana, egitan, euskaldun berri 

batek euskeraren joskeraz jabetu ta bere gogoetak arin ta 

txairo idazkortz puntaz ematea. Izan ditugu olakoak, baita gaur 

ere: A Olabide ta Txilardegi baitik bat, beste askoren artean. 

Olako guztien maixu, alabaiña, Arana-Goiri izan genduan. 

Umetatik euskeraz etzekiala, amasei-amazazpi urteko zala, ikasi 

egin zuen. Ark bai naimena! Guk, ordea, mingaiñez adierazo 

oi dugu dakiguna ta geiago, gauzak itxulaztu ta gaitz-bidez 

emanik. Abandotarra egiazko bidetik ibilli zan aldioro. Erderaz 

osatu zizkigun lanik geienak, baiña berak diosku bost aldiz 

gaitz egiten zitzaiola erderaz ari bearra, ta ortan ba'ziarduen 

ere, euzkotarrak ulertu zezaioten egiten zuela, ez bere gogoz. 

Euskal ortografiaren azalpenak, bere oldez, euskeraz emango 

2Ízkigun. 

Itzez ezta gizona neurtzen, egitez baizik. Au egiztatzeko ere, 

Arana'k euskera utsean ondu zituen lan auek: «Egutegi bizkaitarra», 

sakelerakoa, «Umiaren lenengo aizkidia», «Lenengo 

Egutegi Bizkaitarra», ormarakoa: berton datoz euskal izenak 

ere, geroago «Ixendegi Euzkotarra» izenez, ua ilda gero, argitara 

ekarria noski. Emen azaldu zitun «Olerkijak», eta «Libe» 

antzerkia, berdintsu, euskeraz zeuden. «Libe» ez dugu euskeraz 

107

ezagutzen, baiña berak dio erderaz egin zuen itzulpenean euskerazkoa 

erderaz jartzen duela. Lan guztiok gizon landuarenak 

dirudite. 

Beioa emen, merezi du-ta, ormarako Egutegian jarri zuen 

agurra. Onela dio: «Agur! Bigarren aldiz eltzen naz zeure eskubetara, 

irakurle maitia; baña orain orma baten esegi nagijentzako 

gerturik natorke. Igaz era bat bakarrik neukan; aurten 

bi daukadaz : bijok, bizkaitar zinduaren eskubetarako; baña 

bata, igazkua lakoxia, sabelean sartzekua; beste au, ormean 

ezarrzekua. Baña egija da, era bi orrek eukitiarren, nik itz-egiten 

dautzudana itz bat utsik dala, sortzen daun gogua bar dalako: 

gogo Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra'ren zalia. Onek maitetan badozuz, 

neu be maiteko nauzu. Bestelan, uretara jaurti nagixu, 

gotzaiztozale ala arrotzaliaren eskubetan eztodalako nik ibilli 

gura. Abertzalia naz. Bizkaya da nire aberrija; et bere anayak, 

Araba, Gipuzkoa, Laburdi, Nabarra, Zuberoa ta Benabarra. 

Eta bere Jaun-Goikua». 

OLERKARI?—OlerM-pilloa ondu zuen Arana'k, bere biotz 

saminduari askatasun pixkat emanez. Aurreko urteetan J. P. 

Rizal'ek eta geroago Mao-Tse-tung'ek egin zuten bezela noski. 

Ba-zekin, gaiñera, olerkia kantuan lotua zebillela ta eio zituen 

geienak erri kantu barnean moldatu zitun, au da, erriak abestuteko 

eran borobildu zizkigun. Zer abestu zuen? Gauza jakin 

bat ia beti: bere aberria. Etzan bere poesia errazoi gabeko ta 

astun, irudimenaren saio uts. Egi batek aragitutako olerkia nai 

zigun, ta egi ori erria zan. 

Bereak ditu auek, «Olerkijak» liburuan datozten erara noski' 

I. Bost ereserki: 1) «Oñaz-Loyola eta Likona'tar Iñaki, Bizkaya'ren 

Zaindari deunari Bizkaitarrak», 1895'an egiña; 2) Oñaz- 

Loyola eta Likona'tar Iñaki, Gipuzkoa'ren Zaindari deunari Gipuzkoarrak» 

; 3) «Agur, Jaunan Ama» (Ave, maris stella euskeraz); 

4) «Jai andi onetan {Sacris solemnis euskeraz), ta 5) «Euzko-Abendaren 

Ereserkija». II. Zortzi illots: 1) «Gaurik baltze-

na»; 2) «Ene Ama!»; 3) «Oraingo Bizkai-bizkarrak», 1896*an 

egiña; 4) «Mendiko negarra», 1896'an ondua; 5) «Abertzale 

baten negarra»; 6) «Otseña zara»; 7) «Lenago il! », Bilbao'ko 

espetxean 1895'an egiña; 8) «Ene Aberrija!». III. Amazortzi 

abesti: 1) «Begoña'ko Ixar zerutarrari», 1895'an egiña; 2) 

«Ama goikuari», Gounod'en Ave Maña lez abesten da, ta lendabizi 

Sukarrieta'n, Abiña'ko Andoni deunaren eleizatxoan 

abestu zan, 1896'ko urtarrillean; 3) «Andera Miren garbijari»; 

4) «Josu'ren Bijotzari Abestija»; 5) «Gabona»; 6) «Goxeko 

Ixarra»; 7) «Itxarkundia», goiz-abestia, 1896'an egiña; 8) 

«Ederra zara»; 9) «Ai, Mikel!»; 10) «Bizkaitarrak gara!»; 

11) «Ken!»; 12) «Ai, Kepandon !»; 13) «Urkiola'ko bidian»; 

14) «Boga, boga»; 15) «Abertzale ezkonduba espetxian», 1902- 

6-3'an egiña; 16) «Ziñesmena!»; 17) «Astarloa'tar Paul-Kepa'ri», 

ta 18) «Didar bat aditu da». 

Eleizalde'k onela itz-aurrean: «Goititar dabil beti, arranoa 

egaz bezela, olerkari bikain aunen oldozkuna. Eurreko zirtzilkerietan 

ez dozu iñoiz idoroko. Bere askua (kemena) orrelakoxea 

izan zan, eta asku ori egikunetan igarri bear, nai ala ez^ Mamiñera 

jo ezkero, guztiz sentikorrak ditu batzuk, illotsetatik 

«Mendilso negarra» bereziki. Eta ereserkietatik «Abendarena» 

ba'liteke, izki ta doiííu, munduko ederrenetarikoa izatea. 

Azalari gagozkiola, etzuen ark rimarik nai. Ta, ain zuzen, 

bera izan zitzaigun lenengoa bertso zuritan idazten; alare, kantatzeko 

ziran ezkero, rimaz osotu zituen geienak. Olerkiak neurtzeko 

ta, ark jarri zizkigun legeak darabilzkigu gaur ere. Itz 

bitan: Arana'ren olerkia giarra duzu indar aundikoa, biotz-odoltsuz 

gaiñezka egiña. Aldiz ari da latz, barru loak artuak esnatu 

nairik; aldiz xamur, kilikari, egarbera zebiltzan euskaldun urduriak 

atxiki gura-ta. 

IRITZIAK.—Êuskalerria goi-goira jaso naiean, ertz askori ikutu 

zion Arana'k.. Ez da, beraz, arrigarri utsak izatea. Auts-arrotze 

ikaragarria ikusi zuten aren egunak, ekaitza noski dena eia-

man bear zuena. Aren jo bearrak, ba, naitaez euki bear akatsak 

eta utsak, etsaiak sortzeraiñokoak euki ere. Irakur bi aldetakoen 

aburuak. 

Onela M. Zarate'k: «Utsak uts, bultzakada itzala emon 

eutson Aranak gure euskal literatureari; igongura andi bat emon 

eutson, euskera gorengo maillara jasoteko gogo bizi bat» (Bizkaiko 

euskal Idazleak, 117 orr.). 

L. Mitxelena'k: «Besteak beste, lehen egin izan dena egiña 

dago, naiz gaizki egiña iduritu guri; lehen esana esana dago, 

oker esana dagoela baderitzagu ere. Ez gaitezen beti, ainbeste 

aldiz egin dugunez, uts, utsetik abia: lur landuan, naiz eta erdizka 

eta ezkax landuan, aisago ereingo dugu erein bear dugun 

azi berria» (Etxepare, Olerkiak, itzaurrean, 14 orr.). 

N. Ormaetxea'k: «Arana gabe edo Arana'z leku ari izanak 

eta ari direnak badituzu, baino aren aldekoak naiz aitzikoak, naiz 

bitartekoak, naiz Arana-kukuak, ua dute eragile nola edo ala» 

(Euskal-literaturaren edesti edo atxe labuwa, Euskal Esnalea, 

1927, 246 orr.). 

Ibon Sarasola'k: «XlX-gn. mendeko azken urtetan, espiritu 

berri bat sortzen da euskaldungoari buruz eta, beraz, euskal literaturaz. 

Mugimendu hau, euskerari dagokionez, ez zen hasieran 

homogeneo izan, zenbait joeraz osatua baizik. Baina Julio 

Urkijok eta R. M. Azkuek proposatzen zuten soluziobide 

gehiago edo gutiago moderatuari, Arana-Goiriren joera guztiz 

garbizalea nagusitu zitzaion. Gertakaria honen sustraia argi dago. 

Arana izan zen euskerari burazko joera ideologia politiko 

oso eta koherente baten barnean sartu zuen bakarra, euskal problema 

osoari soluzio orotar eta ktar bat eman zion bakarra» 

(Euskal Literaturaren Historia, 50 orr.). 

Zabala-Arana'tar J.-ek bein, euskerazko zenbakeraz idatzi 

zuenean, Arana-Goiri'k onetzaz zuen iritzia aztertuaz, dio: 

«Abetan bere adimen zolia, sokun aundikoa, erakutsi zuan. 

Itxorkunak, ordea, egizkoak ote, Geyenak beintzat egi-antz 

aundia duten arren, egizkoak diranik ez nuke esango; gaya zail-

zalla bai-da, ta egi utsa arkitzen gaitz. Ortarako, aitatzen dituan 

aldakuntzak gertatu diranetz yakin bear; eta ori yakiteko nai ta 

naiezkoalí diran antxiñako euskeraren aztarrenik ez degu, zoritxarrez. 

Aztarrenok iñoiz agertuko al dira!» (RIEV, 1928, 

XIX, 584 orr.). 

Armendaritz'ek: «Daldkegunez, politikan ere hain sonatu 

izan zen gizon honek, euskararen arloan ere laii haundiak egin 

zituen. Haren eraginez, euskal estudioak ardura handiagoz hasi 

ziran hartzen; eta zeduzkan garbizale iritziak, oro bar, guretzat 

gaur egun zuzenak ez badira ere, ezin uka diezaiokeguna iñondik 

ere, euskarari bestelako indar bat eman zionik, onerako 

gehienbat» (Anaitasuna, 1973, 261'garren zenbakia, 7 orr.). 

Zail duzu, alegia, dena berriztu naiean utsik ez jaukitzea. 

Guk, iru gizaldi-erdi geroagotik, errezago dakuskegu aren lana, 

eder ta akats. Gutxi bizi izan zan, damurik; eta geienez gaz- 

'ctan egiñiko lan asko arteztu egin oi ditugu, zerbait beintzat, 

garerdiko garanean. Aldiak asko erakusten, eta ark ere ez ote 

zukean aldaketarik egin izango, bizitza luzeagoa izan ba'lu? Lojika 

zalea zan oso, baita apala ere, ta ba-zekian iñoren iritzia 

aintzat artzen. Aren ondorengo batzuk —maixu zaleegiak nos- 

Id— aurreregi eraman zituzten gaur uts derizkiegun zer batzuk. 

Baiña Sabino'ren lanari, zein politikan zein euskal arloan, etzaigu 

errez akats esatekorik idorotzea. Esan dugu: naiko idatzi zuen 

euskeraz, bertsoz ta itz lauz, ta idatzi oiek ere ildo berriak iriki 

zituzten euskal literaturan. Baita aren eraso ta eragiñak, euskal 

idazle mordo bizkorra sortu ere. Gogora Lizardi'ren «Gure 

mintzo» olerkia, Arana-

Hermes, Bilbao, 1919, azilla; P. Basaldua, El Libertador vasco Sabino 

Arana y Gairi, «Ekin», Buenos Aires; S. Onaindia, AlEOE, 621 orr; 

L. Alitxelena, HLV, 143 orr.; L. Villasante, HLV, 285 orr.; Kamaraka 

(Solaun), Alderdi, 1962; P. Lafitte, Sabin Arana Gaiñ: sa vie, son 

oeuvre, son influence, «Gure Herria», 1966, 3, 145 orr.j M. Llano 

Gorostiza, Azcue, Unamuno, Arana Gaiñ y el vascuence, Bilbao, «El 

Correo Español-El Pueblo Vasco», 1957-1-6, 8, g ta 10; M. Zarate, 

Bizkaiko euskal idazleak, 114 orr.; I. Sarasola, Euskal Literaturaren 

Historia, Donosti, 1971, 49 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 95 orr.; 

Jon Bilbao, Eusko Bihliographia, 1, 216 orr.). 

15.—IJINIO GORROTXATEGI ALBERDI (1866-1939) 

Aita karmeldarra. Berriz gizon ospetsuen erritxoan jaioa, 

1866-1-ll'an. Gaztaroan eziketa ona izan zuen. Eta gero, gauzak 

me ta indartsu jaurri oi ditun Jaunaren arnaspean, bizi-zertzelada 

pitiñenak izaten dira sarri gure giza-izatea onako edo 

alako bizi-moldera egokitzen dutenak. Dana dala, Ijinio gazteak 

goitar deia somatu zuen bere kautan. Eta ortarako latin ikasten 

asi zan: ba-zuen aukerarik errian bertan ere: Jose Maria Basterra, 

parroku jauna, eta Sebastian Gabiola maixua. Berriz'en 

bertan zeukaten auek gramatika, latin eta onakoak irakasten zituzten 

eskola. Inguruko errietatik, eta Gipuzkoa'tik, zetozten 

ikasleak parrastaka. 

Nola etorri ote zitzaion Gorrotxategi gazteari goi-deia? Bizí-zertzeladak 

eragin aundia dutela aitortu dugu, ta alaxe da. 

Ospe itzaleko zebiltzan orduan, sermolari batez ere, karmeldar 

kapa zuridun bi, Aite Errapeil eta Aite Juan, beste batzuekin 

naste. Aien barne-indarrak eraginda artu ote zuen Karmen'erako 

bidea? Daitekena da. Orrelaxe egiñak ditugu beintzat beste 

batzuk ere: Juan Bizente Zengotita (1862-1943), Pedro Martin 

Gorrotxategi 18561926), Juan Uribarri (I8Í50), J. Leandro Arginzonitz 

(1863), Julian Ariznabarreta (1864-1946), Benanzio 

Berasaluze (1864-1936), Jazinto Artalarrea (1863-1944), Niko-

medes Mendizabal (1869-1939), Frantzisko Artalarrea (1872- 

1936), Benanzio Arana (1874-1961), ta onen anai Bizente Arana 

Vijayapuram'en lenengo gotzai izana eta abar. Danok karmeldarrak. 

Augatik edo origatik, gure berriztar gazteak karmeldar izan 

naia erakutsi zuen, eta goiz argitsu baten, 1882-1-20'an, Larra'ko 

aztetxera eldu ta Karmengo Amaren jantzia artu zigun. 

Gaur lako kezka ta duda-muda gaberikan, ementxe eskeiñi zion 

betiko jantzi zuridun Amari bere burua. Eta karmeldar legeak 

eskatzen zituzten eliz-ikasketak Burgos'en eta Markiña'n burutu 

zitunean, 1888-1-30'an mezakotu zan. Arrezkero bere bizitzaren 

egunik geienak Markiña'n igaro zitun. 

Izlari errimea, erririk erri ibiUi zitzaigun, aspertu barik ibilli 

ere. Beronen itzaldi moltzo bat ba-da Markiña'ko lekaretxean. 

Markiña'n bertan azken arnasa eman zuen, 1939-H3'an. 

16.-BUSTINTZA'TAR EBAISTA (1866-1929) 

Euskal literaturan «Kirikiño» goitizenez dugu ezagun. X. 

Gereño'k: «Zorionekoak, eurak mundu ontatik joanda gero, euren 

atzean zeozer ixten dabenak. Kirikiño'k bai itxi ebala itzal 

ederra mundu ontatik joanda... Kirikiño bizkaitarra zan. Bera 

izan bear da gutzat ejenplu. Bere bidea jarraitu bear dogu. Euskeraren 

bear izana daukagu Bizkaia'n. Euskera galtzen badogu, 

gure erriaren espiritua galdu egingo dogu. Euskera ez da gutzat 

izkuntza bat, bestelako izkuntza bat. Euskera da gure arima ta 

iñork, ezta mimduko urre guztiagaitik, eztau bere arima saldu 

bear» (Zeruko Argia, 1966, urrillak 23, 1 orr.). 

BIZITZ-OSTOAK. -Mugarra ta Untzillaitz bitarteko erri lerden 

Mañari'n jaioa dugu Bustintza eta Lasuen'dar Ebaista, 

«Kirikiño», 1866-10-26'an. Bere gurasoak: Karlos ta Juliana. 

Munduratu ta bertatik bataio-urez kristautu zuten, Migel za- 

11 =

patari deitua ta Josepa Iragorritza aita-amabitxi zitularik. Urkiola'tik 

beera gatoztela, erriaren erdian, ezkerretara daukazu 

Etxanoa, Kirikiño'ren jaiotetxe jaikia; gerora, Ebaista zazpi urteko 

zala, etxe au utzi ta zerbait goraxeago dagon «Zumelaga»-ra 

aidatu zitzaizun Bustintza sendia, etxe au erosi bait zuen 

aitak. 

Erriko eskolan ikasi zuen lenengo, ta gero Durango'n: buru 

argiko zetorren. 1878'an Almansa (Albazete)'ra aldatu zan Bustintza 

sendi osoa, aitak bada an zeuzkan lendik ere anai bat apaiz 

eta arreba bat ezkonduta. Kirikiño'k emen osotu zitun urrengo 

ikasketak, batxiller eta abar, gai guztietan gorenengo ikas-notak 

iritxirik. Amazazpi urtekin, ordea, Madrid'era joan .zitzaizun 

Bideetako Injeniero ikasteko asmoz, baiña karrera au utzi ta Jakintza 

ikastolan burutu zitun orduko ikas-saiUak, 1891-6-17'an 

Fisika ta Matematiketan lizenziatu titulua lortuaz. Andik laster 

Siguenza'n dago, aintziñako Ikastetxe nagusi artan Elizak zeukan 

irakastegian Matematikak batez ere eralcusten. 

Madrid'en ikasteak egin zitun bitartean Aita Marin prantsesaren 

etxean egon zan ostatuz, beste zazpi ikasle lagunekin, 

auen artekoa zalarik Aligel Primo de Rivera ere; baita bertan 

ezagutu zuen Martzelo^ Torrontegi, euskaltzale zintzoa: auxe 

zuen geienik txango-lagun, eta bion arteko autu ta izketa-gai: 

euskera. Orrela, euskai garra sortu zitzaion gaztetatik. Euskal 

arloan lan egin nai zigun, eta 1899'rantza5 Siguenza'ri agur egiñik, 

Bilbao'ra etorri zitzaigun. Arrezkero guztian berton bizi 

izan zan, euskai gaiai korapiiio sendoz lotu ta ekiñaz. Gran 

Via'n zegoen Montellano'ko Miña-Alkartasun bateko diru-goraberak 

eraman zitun arren, euskerari eskeiñi zion bere bizitzaldi 

osoa. 

Erbeste zear zebiUelarik ere borbor zeraman euskai lapikoa 

beroagotu egin zitzaion Bilboratzean. Azkue zanak bertatik artu 

zuen lagungarri bezela Euskalzale aldizkarian; ementxe agertzen 

da Kirikiño'ren lenengo idazlana, Zerutar bat; ipuin labur polita, 

eundaka onen antzeko egingo zizkigun gero. 1902-3'ra

Kirikiño'k zuzendu zuen, Azkue'ren aginduz, Ibaizabal agerkaria; 

onen zuzendari zaia il zitzaion aita , Karlos Bustintza, 80 

urtetan, an Almansa'n, bere seme-alabak Paulin apaiza, Frantziska, 

Felix eta Ebaista oe4nguruan zítuzalarik. 

Idazle ez-ezik, irakasle bizkor ere izan zitzaigun. Bizkai'ko 

Diputazioak aldi aretan euskerazko ikastola bat zeukan, eta antxe 

irakatsi zuen Bustintza'k, lau urtean Azkue jaunaren ordez eta 

beste ogei urtean bere arduraz. Euskeraz tautik jakin gabe, zenbatek 

ikasi zuen errez ta nasai itz egiteko bestean. Orduko egunikastaroak 

gogoratuz, ona zer dioan emakume euskaldun berri 

batek: Euskal ikastolaren aidi gozatsu gomutagarria. Egun 

osoan, arratseko ikastola orduaren begira egoten giñean. Eta 

berau eldu baiño apurtxu bat lenago joaten gintzazan ara, Instituto 

zarrera, irakasle maitiagaz barriketalditxo bat egitera. Zelako 

gomutak dakarstazan burura bere eriotzak! Zenbat maite 

ninduan berak, eta zenbat nik bera! s: Ta orrelaxe millaka ta 

millakak. 

Egia osorik aitortzeko, auxe dugu Bustintza'ren lanik aipagarriena: 

euskera irakatsiz, bilbotarren biotzak euskal maitasunean 

ixiotu. Ori zan barruan zerabillen izatezko deiaren su-mün 

zolia, ta dei orreri jarraituaz arek egiñiko lan mi gozoaren ondorena 

ezta errez neurriaren ertz-barruan jartea. Ikasleak maite 

zuten; eurakin etzan egundo ere irakasle, adiskide barruko 

baizik. Ikasle-irakasle arteko maitasun lokarri onen ezaugarri 

egiazkoak ditugu jaiero ta, ikastaro azkeneruntz batez ere, Bizkai'ko 

erri askotara egin oi zituzten ibiltaidi aiztu-eziñak; auetan 

agertzen omen zan Kirikiño iñoizkorik gizon txeratsu bioztunen, 

autu ezti pozkorrean lagunen biotz-adimenak alaitu ta argiturik. 

Bein, Aralar'ko puntan aurkitzen zan Bilbo'tik ara joandako euskaltzale 

piiio batekin; bere lagun eta artzaiñen aurrean baserriizaeraz 

ziarduan izketan; entzule batek, aren jakituriz eta dotoretasunaz 

arrituta, esan zion: «Jaun au, ez dirudi, baiña baserritarra 

dala edonork esango luke». «Eta izan be bai —erantzun 

zion Kirikiño'k—; nainundik begiratu, baserritarra nozu, ba-

serritar utsa. Baserritarrak izan ziran neure gurasoak eta neure 

gurasoen gurasoak, belaunik belaun. Eta baserrian jaio nintzan 

neu be. Beraz, baserritar izate au ez dot nik iñun ez iñoiz ukatüSo». 

Orrez gaiñera, Azkue'ri iru izkuntzako Iztegi nagusia mamintzerakoan, 

asko lagundu zion. Lan arteko atsedena ere bear 

zuela-ta, urtero bere Mañari kutunean eman oi zuen illabete 

bat; orduan zeukan aukera egoki-egokia, zelai-une ta mendiak 

arakatzeko ta baserriz baserri ibillirik aietako biztanleen ao-ezpaiñetatik 

euskerazko itz eta esaera bitxi asko jasoteko. Orduan 

maitemindu ere egin zitzaigun, antza, ta 1909-9-25'an ezkondu 

zan bere illoba zan Basili Bustintza Ozeriñ'ekin. Andre aukerakoa 

bizi-laguntzat, euskaldun jatorra ta kristau obea. Ez zuten 

seme-alabarik izan. Basili oraintsuarte bizi izan da bere Zumelaga 

etxe dotorean. 

1913-2-l'an «Euzkadi» izparringia asi zan Bilbao'n; euskal 

atal bat zuen onek, edo izango zuen, oso garrantzitsua. Atal au 

zuzentzeko Kirikiño autatu zuten, eta emenxe jardun zuen, beti 

trinko ta txintxo, amasei urtez. Makiña bat lan eder idatzi zuen, 

egunik egun, eguneroko aren orriaideetan! Errez, arin, pipermiñez 

zipriztinduak ziran bere lanak, eta irakurleak orri artara 

zijoazten jakin-miñetan. Orduantxe egin zuen guztiz entzutetsu 

bere izen-orde Kirikiño, ta arrezkero, goitizen orrekin dazaugu 

gure literaturan. Aurreragoko idazlanetan Mañari, Bloa ta Boldro 

ere erabilli zitun 

Izlari ere ba-zan, eta bikaiña. Euskal) aietan eta mitinetan 

sua zan aren itza, ta entzuleen biotzak ere sutan ipiñi oi zitun. 

Urte aietan guztiz euskdtzaletu zan gure erria, ta euskaltzaletze 

ori. Bizkaia'n artan ere, zatitxo bat bederen, berari zor diogu. 

Aren eragiña eguzkiaren pareko zan. Aundi ta txiki, danetaraiño 

zabaldu zan eragiña. Danak zituen maite, baiña gere izate ta 

arnasaren erro dugun euskaltzaleena batez ere Ark bai xamur 

itz egin umetxoai, auen biotz-adimenetan berak zeraman zerbait 

barren-azi naiez !

Noiakoa gendun gorputzez. Abeletxe idazleak onan: «Aretxa 

lez sendo ta lerden. Bizar politez oso serioa. Betaurreko bíribiien 

ordez, ilgoran illargi erdiak izaten daben irudikoak eroazan. 

Gure korbatearen lazo bat txori eginda. Soñez, jakituriz, 

izakeraz, bere bizikoa zan» (Zeruko Argia, 1966, urrillak 23, 

12 orr.). 

Baiña urteak parkatzen ez.. . Eta bein, Bilbao'n eukan lantegia 

utzi ta Mañari'ra joan zitzaigun Kirikiño, zartzaroko egunak 

atseden goxoan igarotzeko asmoz. 1928'garren urteko iraillaren 

6'an zan. Nekaturik ere ba zegoen bear bada, ala eriotzaren 

urbiltasuna somatzen ote? Dana dalarik. Goiko Jaunak betiko 

atsedenera eraman zigun. 1929-1-3l'an, Mañari'n, bere 

etxe Zumelaga'n il zan gure gizaseme zangarra. Egun batzuk 

lenago, etxosteko baratzean zebillela arri batean laban egiñik 

erori ta ortik il zan Elizakoak artu ondoren. Kristau ta euskaltzale 

bizi, kristau ta euskaltzale il. 

EUSKAL IDAZLE.—Kirikiño^ asko idatzi zuen; amasei urtean 

etzun beste arazorik izan euskeraz idatzi ta irakatsi baiño. 

Eta idazkeran, goxo ta errikoi agertzen zitzaigun beti; irudimen 

ariñekoa zan, eta olako gazigeza ta gatz-ozpin biziarekin gozatzen 

zizkigun bere lanak. Idazten asi zanetik elburu bat zeukan 

begi aurrean: erriarentzat idatzi. Gure erria etzan garai aretan 

gaur bezin eskolatua, naiz-ta gaur ere euskal gaietan orren jakitun 

ez izan; Kirikiño, beeraiño makurtuaz, erriari egoki zitzaiona 

ematen saiatu zan. Ezta egiteko aisa; idazleak idatzi 

dagi, erriak ordea irakurri; bi auek, idazlea ta erria, mailla berdin 

xamarrera ekarri bear ditugu, bitzuon lana onuragarri izan 

daiten: ez bata gooregi ta bestea beeregi. Erriak, beraz, ikasi 

bearra du, goiko maillara begiratuaz; idazleak, albait errezen 

idatzirik, erria izan bear du gogotan. Erriaren adimena argitu, 

erriaren biotza esanaren beroz duindu. 

Kirikiño'k erria euki zun begipe, geure erria. T a aintziííako 

erri guztiak lez, gure euskal erria eder-min zala ba-zekian; eta

ederra ipuiñez, alegiz, kontuz, bertsoz adierazi oi dugu geien 

bat, eta orrelako lanetan jarduna dugu mañaritar argia bere lan 

ugarietan. Jakituna izanda ere, gai mee ariñak, errez ulertzekoak 

idazten alegindu zan, bere pentsamentuak eta biotz-zauskadak 

lau-lau azaldurik. Eta ortik datorkie bere liburuai barruan 

duten biguntasuna, edertasun betea. Oindiño ezta euskal 

idazleetan ark aiña euskeraz idatzi duenik, naiz-ta Orixe bera 

ere asko idatzia izan. Eta ura bezin irakurria izatea ere nekez 

lortuko dugu. 

Idatzi jakingarri oietatik ia danak Euskahale'n, Ibaizabal'ea 

eta Euzkadi'n argitaratu zitun. Urte batzuk dirala Mañari'ko 

erriak ari egindako omenaldia zala-ta, Abarrak (Bilbao, 1966) 

liburua atera nuen nik, 329 orrialdeko liburu mardula. Berton 

datoz mañariarraren Abarrak, Bigarrengo Abarrak eta Bilbao'ko 

Euskalzale'n, Ibaizabal'en argitaratu zitun lan guztiak. 1913'tik 

1928'ra bitartean Euzkadi'n azaldu zitunak biltzeko. daude oraindik. 

Ona bere lanak banaiz: 

1) Abarrak (Bilbao, 1918). Grijelmo'ren Alargun -Semien 

irarkolean. 121 orrialde. Ogetabat ipui dira guztira, euskera 

ariñean egiñik. Itzaurrean dio: «Su andija egiteko, egur 

lodija ixetuteko, lenengo abarrari ezarten yako sua, ta onegaz 

ari gero. Irakurgaitxu oneik be gogo askotan sortu leye euzkeraz 

irakurteko zaletasuna. Txikij ak, meiak, arin-ariñak, errazak, 

barru gitxidunak, geyenak barre batzuk eragitekuak ixanik, euzkeraz 

irakurten bape zalla eztanak onakoxiak atsegiñez artu leiz, 

ta eurok, abarrak lez, bere goguan sua biztu.. . Irakurgaitxu 

oneik geyenak jazorikuak dira; batzuk antxiñakuak, nik neure 

aitari entzunak, eta berak bere aititari; beste batzuk neuk batu 

dodaz or-emen neure aldijan; beste batzuk neuk asmauta be 

bai-dira, gustitara». 

2) Bigarrengo Abarrak (Zornotza, 1930). aJaungoiko-Zale»-ren 

irarkolan. 190 orrialde. Bilbao'ko Euzko-Pinzkundiaren 

pentzutan egin zan argitalpen au, ta Arantzadi'tar Ingartzi'ren

sarrera darama. 43 ipui ta 3 olerki dira guztira. Ipuiak aurreneko 

liburuan datoztenen antzekoak dira, mami ta azai ederki 

onduak, gertaera parregarri ta edesütxoz orniduta. 

3) Abarrak... eta abar (Bilbao, 1966). Gráficas Bilbao'ren 

irarkolan. 329 orriaide. Esan dugunez, bi Abarrak eta Euskalzale'n 

eta Ibaizabai'en argitara eman zituen lanak osorik datoz, 

lau ataiño auetan bananduta: 1) Euskera; 2) Jakingarriak; 3) 

Bertsoak eta Izkirimiriak, eta 4) Albistak. Garai artako izpar eta 

jazoeralc datoz batez ere ataiotan; gai jakingarrien artean gure 

mendietako areitz eta pago azpian datozen perretxikuak aitatzen 

ditu, amasei lantxo joritan. 

4) Gastela-mutillak. 1928-12-2'an, Euskal Esnalea'k eraturiko 

itzaldietan; egilleak irakurri zuen. Bigarrengo Abarrak-ea 

azkenean ere ba-dator. 

5) Kirikiño'ren ipuiak, naiz-ta ez osorik, sarri argitara 

emanak izan dira Euskaierriko aldizkari ta egunerokoetan. Euskaltzaindiak 

(Donosti, 1956) Bustintza'ren bost ipuiezko argitalpen 

bat egin zuen, bizkaieraz eta gipuzkeraz, A. Ayaide'ren 

marrazki ederrez apainduta. 

6) Teatru-sailla. 1914'an antzeztu zan lenengoz Kirikiño'ren 

Anton Berakatz bakar-izketa; bere ipui Azerijari azerija 

da antzez-era emanik, eta sarri ta leku askotan aurkeztua. 

7) Lelo. Alfredo Etxabe ertilariaren iru ekitalditako antzerkia, 

Bustintza'k euskeraz ipiñita. 

8) Txomin Awaio (Bilbao, 1912). Jose Elizondo'ren komeria, 

mañaritarrak bizkaieraz jarrita. 

9) Meza Barriya. Abelino Barriola'ren ekitaidi bateko antzerkia, 

Kirikiño'k bizkaieraz ipiñi ta Bilbao'ko Euzkeltzale- 

Bazkuna'k argitara emana. 

Naiz eztei bat zala, naiz bataio bat, edo-ta beste edozein 

motako jaieren bat, an zan beti ere Kirikiño'ren eskua, arduratsu 

ta laguntzaille. Erderatik ere ainbat lan pitin jantzi zituen 

euskal soiñekoz.

-Ortarako gai izan arren, ez dakigu iñoiz bertsolaritzan 

jardun zuenik. Bertsolariak zirikatzen, eratzen eia 

aupatzen, ordea, maiz ibilli zitzaizun. Bertsorik naiko idatzi ere 

egin zigun. Euzkeltzale-Bazkunak argitaldutako kanta-liburuetako 

kopla asko Kirikiño'k 'arteztu ta eraturik argitaldu ziran; 

ona batzuk: «Lora polita ontzijan», «Eñe aberri polit ederra», 

«Aitonaren esana», «Jagi, jagi!», «Zetara ator ona?», «Ama 

zeu barik larri», «Anton Aizkorri», «Abestu biar dogu», «Gertu 

gagoz», «Negarrez ikusten zaut», «Deun-jonaz», «Oi txori polita», 

«Mendijan axia», «Len baño len itxartu zaiz»... Abesti 

xamur auetan utzi zigun, dardarti, bere poeta gogoa, su ta gar. 

Santa Ageda kantak, gaur ere, entzute aundikoak. Beren 

izki ta letrea, orraitio, ezta ain goxoa, maiz baldar merkatza baizik. 

Kirikiño'renak dira aapaldi auek, aspaiditik abestu izan 

diranak: 

Aintzaldu daigun Agate Deuna, 

bijar da ba, Deun Agate. 

Etxe onetan zorijon utsa 

betiko euko al dabe... 

1909'an peregriñazio eder bat egin zan Euskaierritik Lourdes'era. 

Ona emen, andik alde egikeran, Andre Maria'ri abestu 

zioten kanta, Kirikiño'k osotua: «Agur, Josu'ren Ama.. .» 

Olerkari zelaian sari batzuk ere etxeratu zitun. 1901-8- 

26'an, Bilbao'n euskal jaietako Lore-Jokuak ospatu ziran; poesi 

saillean Pides gaiatzaz Bustintza'rena izan zan saria jaso zuena: 

Migel Unamuno izan zan olerki-batzaldi artako artezle. 

Beste bein ere Gure Herria'k (1924) kopla-sariketa bat eratu 

zuen, lau sailletan banandurik: 1) Olerki arin laburrak; 2) kopla 

batzuk euskaldunen oitura ta jokoz; 3) Euskaierria ta euskera 

berariz goresten dituzten olerldak, eta 4) Jainkoaz eea Andre 

Maria'z. Maruri'k, Sagartzazu'k, Enbeita'k eta Garbizu'k 

jaso zituzten sariak. Kirikiño'k ere berea bialdu zuen, eta Gure 

12C

Heniá'k onela: «Bertzalde, sail berezi batean ezarri ditugu Ki-. 

rildño aipatuaren neurthitzak, gai berezi batekoak direlakotz. 

Saririk ez diogu eman Kirikiño'ri., bainan gure adiskideak nahiko 

du onhartu, orhoitzapentzat bederen, helarazi gogo dakogun 

Aipamen Ohorezkoa». Nai dan lez}.. . Aal dan lez] du izena 

1924-7-16'an ara bialdutako olerkiak. 

Bego emen iraizean bezela esanik: Kirikiño'k, bizkaitarra 

zala ere, gipuzkeraz nai lapurteraz egoki ta errez idazten zuela. 

Ikasbide ederra nunbait gaurko euskaltzale askorentzat, beren 

izkelgia baiño jakin nai ez duenentzat! Alde exkaxa baita iz^kelgi 

batetik besterakoa, zergatik ez ikasi danetik? Apur bat 

leia ezkero, egin genezalêna dugu. 

IRITZIAK.—Asko aizatu dira or-emen Kirikiño'ren erri-idazkera 

ta estiloa. Beti txaloka esan genezake. Ba-ditu, egia esateko, 

bere akatsak ere; baiña, orren maixu aundiari diogun begiruneagatik 

edo, ez da iñor oraindik ausartu Mañari'ko euskal 

idazle aundiari ezain-izpi pitiñenik ere jartzen. 

Aingeru Irigarai idazlari zorrotzak onela dio: «Kirikiño'ren 

idaztankera (estiloa) eredugarri dugu xaloki. Euskera garbia du, 

baiña gutxi ikasientzat ere aisa ulertzekoa; Bizkai-izkelgia darabil, 

mugaz emendikoen artean berezko gatz eta nabardura 

geienez idazten dana. Aldizka beste izkelgietako esan-itz eta 

jokerak —itxi, ubd ta olakoak— darabilzki, beti ere izkelgi-diferentziak 

geiegi aunditu gabe; geiegitze au bada, gure ustez, 

izkuntzaren zabalgundeari kalte dagiona dugu, euskera idatzia 

eratzeko batez ere» (RIEV, 1931, 226 orr.). 

G. Garriga'k: «Gutxik bezela erabiltzen zuen erriko euskera, 

eta ateraldi zorrotz, itz goxo ta josteralzo ba-zuen gatza ta 

ozpiña. Kirikiño'ren Abarrak goraltzeko emen esan genezaken 

guztia, oso gutxi litzake izanez dana adierazteko. Euskaldun 

gutxi izango dira aren gazigezak txastatu ez dituztenak. Sarkutzak 

austeraiño parra eragiten dio irakurleari; eta aren kontakizunak, 

irakurriago ta geiago atsegin zaizkizu».

Jadarka'k: aa. . erriko izkeraren zabaltzaille bipil; oneri jakin 

zuen ematen bere irudimen joriaren biurkortasun eta esker 

osoa, onekin, beste iñor ez aiñean, euskaldun erriaren biotzaz 

jabetzera iritxirik». 

L. Mitxelena'k: «Kirikiño'ren ipuiak, kondaira ta lillura, 

beren laburtasun eta gora exkax samarrean ere, kontatzaille azkarraren 

doai bereziak ez dizkigute aztu-azi bear; egilleak aueri 

esker, izan ere, maisu-lan txikiak burutu zizkigun gai benetsu 

ta, ala naiz, umore onekoetan». 

Eusebio Erkiaga'k : «Kirikiñok halako giroa sortu zuan gure 

izkeraren alde. Hainbat eta hainbat euskaldun jarri zituan euskeraz 

idazten. Orduan sortu ziran, erri-idazle izango ziranak, 

orduan «euskal idazleak». Kirikiño il ta urrengo urteetan, izan 

ere, gure izkuntzarentzat halako askatasun aize garbiagoa eratu 

zan ezkero, euskaltzaletasunak garra artu zuan». 

Azkenez, nik beiñola idatzi nuen: «Gaurko idazleok aintzat 

artu bear geunkean beste doai eder bat be ba-eban Kirikiño'k: 

begiramena, adei-legea. Asko idatzi arren, ak ez eban sekula 

iñor irainduko; gazte ta zarrakaz, eretxi bateko ta bestekoakaz, 

beti genduan begirune ta itzal aundiko; egundo etzan azpikeriz 

ibilli, ez lakatz ederrik sartzen. Xalotasuna zan aren jantzirik 

dotoreena. Txera ederrez artu oi zituan ida.zle gazteak, aitak 

seme barriari lez abegi samur egiñik. Oneik eskuz idazten eutsezan 

lanak, berak makiñaz idatzi, akatsak orraztu, joskera arildu, 

makiña bat bear alperreko (?) emon eutsoen. Bera, alan be, pozarren, 

euskai idazleak azkortu, indartu ta ugaritzeko egitekoari 

loturik». 

Noizbait, alaz ere, asarre xamar idatzi zuen. 1919'an, Euskaltzaindia 

sortu zanean, esate baterako. G. Muxika'k, alkarte 

orri itsu-itsuan men-egin bear zaiola zioan idazlan baten. Kirikiño'k, 

ordea, ori zala-ta, latz idatzi zion gipuzkoar jakintsuari; 

baita gero bazkun artako zadorlari zan Aita P. Lhande'ri ere. 

Ez zetorren bat euskaltzaiñak erabakiak artu emateari buruz. 

Jokera onek, egia esan, bazkun orretan sartzeko ateak itxi zitzaiz- 

Ui

kion; onek baiña etzion kalte aundirik ekarri, bere bidetik eta 

bere kontura lan egiteko eskuak zabalago zituen eta. Omenezko 

aulld ori gaberik ere, ospetsu egin zuen bere izena. 

Bear aiñarik ezta ere, izan ditu bere goratzarreak. Azkena, 

1966-10-23'an^ Mañari'n bertan. Ua eguna! «Aiek arkaitzak 

inguru guzian, eta erria txori-kabi bat bezela erdi-erdian kokatuta», 

dio N. Etxaniz'ek. An ziran Bizkaitik, Gipuzkoatik eta 

Naparroatik euskaltzalerik onenak. Meza ostean, bereala. Bustintza'tar 

Ebaista'ren oroitarria bedeinkatzea, «Gerediaga» alkarteak 

zuzenduta. Euskaltzaindiak bere oizko batzarra; bazkaria, 

bertsolariak, erria jaietan. Ondarru'ko Teatru-taldeak Kirikiño'ren 

antzerki bi eman zizkigun: Anton Berakatz eta Atxuri'ko 

Milagrua, azken au A. Zubikarai'k antzerkitarako antolatua. 

Egun bete-betea. 

(Ikus Jadarka, Euzkerea, 1929, 18 orr.; Euskal Esnalea, 1929, 29 

orr.; A. Irigarai, RIEV, 1931, 226 orr.; S. Onaindia, MEOE, 643 orr. 

ta Zeruko Argia, 1966, urriiiak 23, 12 orr. ta Z. A., abenduak 17, 3 

orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1960, 144 orr.; L. Mitxelena, HLV, 

155 orr.; L. Villasante, HLV, 330 orr.; I. Omaetxebarria, Euskera, 

JIO orr.; E. Erkiaga, Zeruko Argia, 1966, urrillak 23, i orr.; N. Etxaniz, 

Zeruko Argia, 1966, urriiiak 30, i orr.; K, Etxenagusia, Euskal 

Idazleen Lorategia, 204 orr.; M. Zarate, Bizkaiko euskal idazleak, 147 

orr.; Auñamendi, Literatura, II, 396 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliographia, 

li, 177 orr.). 

17.-AITA KANDIDO BASABE ERRETOLAZA 

(1867-1928) 

Eusebio Erkiaga lekeitiarrak idazten du: «Lekeitiar izkeraz 

jardun arren, Bizkai-aldeko idazleen artean, mende onetan beintzat, 

aurrenengo mordoan jarri leitekezanen pare bere ezarri giñei 

Aita Kandido. Barruko nasaipidez ta atsegin pozkorrez adierazo 

nai dogu gaur. Mamiñean, gunean, egokiak izan zirean 

(Aita Kandido'ren) liburuok; jantziz ta azalez, mintzakeraz jatorrak 

ditugu» (Olerti, 1963, 3-4, 111 orp.).

BIZITZ-APURHAK.—Lekeitio'n jaio zan A. Kandido, 1867- 

10-3'an. Beronen gurasoak: Pedro Migel Basabe Agirre ta Mari 

Krutz Erretolaza Aberasturi, biok lekeitiarrak. Aitor dezagun 

emen: Lekeitio ta inguruak, ur ta lur ospetsu izan direan gizaseme 

askoren seaska izan ditugu. Bakoitzari berea. 

Nolakoa izan ote zan A Kandido seta ta menduz? Lekeitiar 

onen bizitza ta euskal lanak mamin aztertu zizkigun E. Erkiaga'k 

onela dio: «Urduria ta eragiña, argia ta bizkorra izan zan 

bere bizitza osoan Aita Kandido». Eta gaztetako zeinbat zertzelada 

ere aitatzen ditu: «Sendi apaleko seme, dirudianez, mutiko 

zala an inguruan dagoan Olaldeko fabrikan ibilli ei zan. 

Txori-zale itsua zan, eta baso ta txaraketan eta mendi-bízkarretan 

ba-ekian arek nun egozan txori-lekurik egokienak. Amaika 

bidar ekin eutsen orretan, eta baita arraiñetan bere, gure Kandido-k 

eta gure R. M. Azkue'k, errikide ta txikitako lagunak. 

Ondo ekien mutil sostor aek Oleta, aingirak artzeko toki aukerakoa 

zana, an zubipean-eta! w. 

Amalau bat urte zitula, Jaunaren deiari erantzunik, elizgauzak 

ikasten asi zan: gramatika ta latin Lekeitio'n bertan ikasi 

zitun Uribarrendarrak sortu zuten eskolan. Filosofi Gazteiz'en 

eman zuen, ango apaiz-mintegian. Ogei ta iru urtekin, ots, 1891- 

7-27'an, Loiola'n sartu zan jesuita, Teoloji-ikasketak, Aita Txopitea 

aulestiarra maixu zuela, Salamanlâ'n egiñik. Azkenez, Filosofi-Teoloji-gaiak 

sakonagotuaz, Doctor titulua iritxi zuen jakintzazko 

arlo bi oietan. Aita Ogara-ta izan zituen ikaskide. Guenean, 

1901-7-30'an, mezadun egin zuen Oña'n, Burgos'ko kardenal 

gongotzai zan Gregorio Mari Agirre euskaldunak. 

Arrezkerokoan, «aren zeregiñik arduratsuena arimak bide 

oneratzen ekitea izan zan; aren lanik beiñena ta bikaiñena, izlarikuntza». 

Salamanka, Oña, Loiola, .Gazteiz, Burgos, Karrion.. 

. egon zan ikastetxe guztietan arima-arduraz lilluratuta 

zebilkigun beti. Euskeraz ta erderaz ari zan, jo ta ke. Egotaldirik 

luzeena, egia esateko. Durango'n Josulagunen etxean, Gogo 

Iñarkunak emateko ta egiteko eregi zan etxean egin zigun. 

124

1921-22 aldian 'Gazteiz'en bizi izan zan. Jesuita batzuk, izan 

ere, Alfonso XlH'garrenaren aginduz, zeuden tokietatik aldatuak 

izan ziran: Aita Basabe, Gazteiz'era; Aita Horn Areiltza, Burgos'era; 

Aita Ibiñagabeitia, berdin; Aita Jose Larrazabal lekeitiarra, 

Donosti'ra, ta abar. Deusto'ko ta Orduña'ko komentuak 

ixteko arriskuan egon ziran. 

Eztugu akioan zertan ari izanik: A. Kandido arimazai gartsu 

bezain egizale genduan. Alegin aundiak egin oi zitun kristau 

dotriña irakasten, bene-benetako apostolu ta mixiolari bait 

zan. Erkiaga'k berriz ere: «Jente apal ta lauari Ejertzioak egiñarazoten 

ekiten eutsan batipat. Arrantzale ta nekezariak izan 

oi zituan sarritan bere artaldeko ardirik kutunenak. Eta orretan 

maisua zan, izlari leberra, arimazale itsua, zuur ta gurbilla, baiña 

egi biribillak esaten zale-zalea edonori bere... Gogoen izakera-neurri 

kontuan, sikologi zeretan, zolia ta artarakoa. Gizonezkoak 

ezagutzen zituan, eta baita emakumeak bere. Andrazkoezaz 

bai esan bere ark: emakumeak, okerrak eta gogorrak dira, 

auntzaren adarren antzekoak» (Loe. cit.). 

Errietan naiz abadegei etxeetan ematen zitun Gogo-Jardunak. 

Orrelaxe ainbat urte ta tokitan. Eta edu ortan, bere arazoan 

zebillela gaixotuta, joan zitzaigun betiko atsedenera. 

I927'an, Zeanuri'ko mixioetan, biotzeko gaitzak jo zuen. Oraindik 

ere amar illabete eman zizkion Jaunak, eta Loiola'ko bakartegian 

igaro zitun azken egunak, ango leio zabaletatik inguru 

ederrera ta goi-ortzira batez ere, adi-adi, jakiña. 1928-1-ll'an, 

arratseko iru-iruretan iltamukoen argia biztu ta «euskerazko 

otoitxuak ezpan baltzituetatik eriozala ta kurutzeko Jesuseri alboko 

zaurian mun istu-istu egiñaz batera il zan. 

IZLARI BIKAIN.—Êz, etzan bada-ezpadako gizaseme, azkar, 

jakintsu ta zuurra baizik. Barruan daukaguna eman ta zabaldu 

oi da, ez daukanak ezin eman. Bizkaia'n, Gipuzkoa'n eta Araba'n 

ibilii zitzaigun A. Kandido, aspertu gabeko izlari; Bizkaia'n 

batez ere, ezta ari aditu etzion erririk. Aren berbaldiak! Bil-

ao'ko euskerazko mixio edo belguntza (1918), Doniane elizan, 

Aita Florentino Ogara lagun zuela, astelen illuntzetik domeka 

goizerarte, ospetsua izan zan. «Zelan gero entzun be! —diosku 

A. Zubiaga'k-. Goizian goiztxu, itzartu ta oetatik jagitzerako, 

olio gosetiai kortako atiak zabal-zabal edegiten ba'jakoez eta 

lurruna darion ore bero-berua or-emen banandu, naiz ta purrapurraka 

ekin ez, arein zaratia, olluena! Euren malladitik banaka-banaka 

erasteko betarik baga, urduri-urduri, zeiñ lelen elduko, 

alkarren leian, ariñeketan, egaiz egiten dabe eta aita baten 

emonikua t'erdi iruntsi ta garbitu. Geure izlari aonen entzuleak 

bere orobat egin eroien ba. Izan be berbaldigillerik benetarikuena 

zan bera» (Aita Zubiaga, Jesus'en Biotzaren Deya, 1928, 

124 orr.). Bularrean zeramazkin txingar-aleakin entzuleen biotzak 

pizkat sugartzen mutiila zan, bai! 

Zorrotza zan pensamentuetan. Irakur : «Egin dagigun beste 

gizon guztiak ezilkorrak dirala; zelan ibilliko ete litzakez? Ba 

neu bakarrik iikorra izan eta euren jolas, jan-edan eta beste 

atsegiñetan eurakin batzanduko banitz, zer esango leuskide? 

Zetan zatoz gugaz? Zu etzara gutaikua, tira bakartegira, zurrau 

zeure gorputz ori, egin otoitz eta beste, gauza on asko, laster il 

bear zara-ta! Alan da guzti be, jaramon baril^, euren antzera 

biziko banitz, zorotzat ez nindukie artuko?» (Gogarteak, 127 

orr.). Ur-azal gardenak barru garbia erakusten; euskera garbi 

apain onek be, egillearen jatortasuna ederki digu ikus-arazten. 

IDAZLE.—Itzez ta idatziz, zaiñetako odolaz oretu zitun erriari 

azaldu bear zizkion ideia ta oldozkunak; garbi ta argi, bai, 

ezertariko mordoillo ta ganora-ezik gabe, biotzetik biotzerako 

jardunaren bidez, edonork irakurri-ala ulertzeko era errezean. 

Ori irixteko bi gauza bear: erria ezagutu ta onen izkera sakonetik 

jakin. Aita Kandido'k orixe erakusten dizu idatzita utzi zituen 

liburuetatik. Aren liburu batzuk: 

1) Ondo confesau ta comülgauteco iracazkizunac (Duran-

go, 1910). Florentino Elosu'ren etxean. 266 orriaide. Basemetarako 

meza-liburu egokia. Bizkaia'n oso zabaldua ta irakurria, 

euskera gozo txukunean. 

2) San Iñazio'ren Ejertzijuetako Gogartiak (Durango, 

1912). F. Elosu'renean. 307 orrialde. Geroztik ere iru edo lau 

aldiz argitaratua. Jesus Biotzaren Deya'k, titulu onekin: San 

Iñazio'ren Ejertzioetako Gogarteak (Bilbao, 1926). 333 orrialde. 

Ta azkenez, idazpuru onekin: San Iñazio'ren Gogo-jardunetarako 

Gogarteak (Bilbao, 1963), Kerexeta'tar Jaime apaizak zuzendu 

ta atonduta. 192 orrialde. Liburu ederra. 

3) Eleiz-luburuchua, Jesus'en Lagundiko A. Kandido Busabe'k 

egiña eta latin eta euskerazko Siti abestiakin beste batek 

geitua (Bilbao, 1912). 199 orriaide. Iru-lau aldizeraiño barriro 

be argitaratua. Berbaurrea-n onela: «Euskaldxin arimen 

onerako al nebanchuan biarrian asi nitzaneti sartu jatan gogua 

ispillu chiki baten lez ipinteko aurrian euren kristinau-kizunak, 

bizitza on baterako zuzen-bidia, ta batez be zelan ondo ta arin 

egin euren autorkuntz ta jaunartziak». Auxe duzu liburuaren 

mamia. Fonetika kontuan au dio: «I bizkaikua, bigungarría, 

kendu egin dot, alperrekua ta irakurtia nastauago egiteko baño 

eztalako. Ge, gi, izango dira erderazko gue, gui, ta beti K, edonun 

gaur oituten dan lez; eta batzuentzat lenengotan gatx-samar 

bada, laster, oituagaz, erreztuko jake». Urte berean Durango'n 

ere argitaldu zuten, F. Elosu'ren etxean; 111 orrialde. 

Ta, 1914'an, berriz Bilbao'n; 159 orriaide. 

4) Jesus'en Biotxaren Jaureskundea (entronización) (Durango, 

1914). Elosu'ren moldiztegian. 

5) Andra Mariaren ezkutua, au da, Andra Maria'ganáko 

'Joputasunatzazko (esclavitud) eskutitza zoriondun Luis Maria 

Grignion MontfortJarrak egiña (Bilbao, 1914). Alvarez'enean. 

32 orrialde. Frantsesetik artez biurtuta dago, itzultzailleak jarri 

zizldon argibide batzukin.

Ba-ditu beste lan asko ere, Jesus'en Biotzaren Deya'n baitik 

bat. Aldizkari au Jesus'en Lagxindikoak sortu zutenean, ots, 

1917'an, Aita Kandido ipiñi zuten artezkari. Eta urte mordoan 

beronek idatzi zitun ainbat lan sakon eta jakingarri. 

IRITZIAK.—Iritzi-landara jo ezkero, Erkiaga'rena duzu egiazkoena, 

A. Kandido'ren liburuetako eder-guna onexek ondoen 

jaso zigun eta. 

«Idazle ona izateko —diosku— bear diran asmo ta zolitasunaz 

ganera, izkerearen ezaguera saltona bear da, ta izkera orren 

bidez egin, buruketak eta gogaketak. Jatorrian jaramon urri egiñaz, 

norbere iturburutiko askan egotaldi gitxi egiñaz, eta ordez, 

auzoko iturritik zanga-zanga edan ba'dagi noiznai, idazleak 

emon legiskuna erderea izango da, euskerazko adabakiz egiñiko 

erdal-oialez eundua; ta ori, garbi-miñezlzotar ameslaria izan, ala 

prestamu-zale amorratua agertu. Aita Basabe'k, bere irakatsia 

emon euskun arlo onetan. Ez da zillegi idazleak, erritar arruntak 

baiño izkera baldarragoa erabiltea, batez bere, itzurrenean; 

eta erriak ulertu ezin legiona. Aita Kandido-k izkera bizi, argi 

ta errimea erabilli eban betiro. Aditzean, joskeran legetxe, ale 

bakan ta ikasgarriak daukaz. Aditzeretan, belarrondoko galanta 

damosku oraingo aldiko idazleoi, arako apofonía dala-ta. Azkue-k 

bere Morfologia-n berariz jakiñerazo arren, orren barri 

izan ez dabenak, eurrez dira gure eskualdean» {Olerti, 1963, 

3-4, 119 orr.). Apofoni da, adibidez, itz-amaian o dana a biurtzea: 

dautso, dautsa; dauko, dauka; yako, yaka; yakon, yakan, 

eta abar. Auei «gramatika-gei barriren bat iraztean», a erabilli 

bear omen da beti: dautsanean, daukazu, yakanetik, yakazan eta 

ez egundo ere, dautsonean, daukozu, yákonetik, yakozan eta 

beste. 

Ba-darabilzki, aditzean batez ere, aintziñako forma batzuk: 

«dakusgu» «zakustaz», «dariat», «dariakuz», «ziraustsan», «yagokat», 

«eztalcutsu», «nenkusan», «darraiokan» eta onakoak. 

Esanaldi apaiñak dauzka, or-emen ereinda. Grarnatika lege ta

arauakin etzan zaillegi agertu. Egun aietako garrari zegokionez, 

ark ere itz berri mordoa du, baiña geienetan taket artean jarri 

zuen erdal ordezkoa ere. «Aren jardunok —dio Erkiaga'k— ez 

ziran izan eder-lanak, elederrari buruzko soillak direanak.. . Arimen 

aideko liburuak utzi zituan, ain zuzen, ta aldi artarako gunez 

egokiak zireanak... Ez eban jardun, beraz, idazle jaioak, jasoak 

eta buru-eretxiak, euren kereaz ta estiluaz oi dituen ardura 

ta buru-austeetan. Txukun-ikutua, gun fina, idazle-giarra ta 

iztun-etorria, ostera, nabarmen ta ikusgarri azaleratu euskun. 

Txalogarria, ba, milla bidar Aita Basabe, euskerari utzi eutsazan 

esku-erakutsi marduokaitik» (Loe. cit.). 

Akatsik? Baita, naiz-ta oben aundikorik ez. «Dator gizona», 

«ba-dator gizona» esan bearrean; gerundio dalako asiera itsusisamarrak: 

«Entzunik artzaiñaren deia», «artzaiñaren deia entzunik» 

euskera jatorrez dalarik; eta baldintza eretan: «ekarri 

izan ba'neban», «ekarri izan ba'neu» esan bearrean. Au ala ere 

ordukoen makurra zan. Gaur, orraitio, ez genduke olako utsik 

egin bear, dauzkagun liburuak —Âzkue, Altube, Orixe— eulririk 

berariz. 

(Ikus M. Maria Zubiaga, Jesusen Biotzaren Deya, 1928, iss orr.; 

G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1958, 45 orr.; L. Villasante, HLV, 365 

orr.; N. Kortzar, Cien autores vascos, 83 orr.; Eusebio Erkiaga, Olerti, 

1963, 3-4, III orr.; K. Etxenagusia, Euskal Idazleen Lorategia, 

1965, 217 orr.; Aükel Zarate, Bizkaiko euskal idazleak, 159 orr.; Auñamendi, 

Literatura, II, 394 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliographia, 1, 

458 orr.). 

18.—GORGONIO MARIA RENTERIA LENIZ 

(1868-1940) 

Joan-etorrika erbeste zear ibilli zitzaigun arren, euskera txairoa 

zeukan zein itz-egiketan zein idatzi zitun lanetan. Gizaseme 

argi ta urduria, atzerrian urrun-miñak kezkatua ta etxean langriñak 

aurrean erabillia. Ez zeukan beintzat lo egoterik.

Bizi-APURÑOAK.—Êlantxobe ez duzu exkax gizaseme sotilletan. 

Ementxe jaio zan Gorgonio ere 1868-9-9'an. Bazter zoragarri 

artan lenengo ikasketak osotutakoan, nautika ikasi ta 

itxas-bizkarrak ezitzen asi zan. Azkarra baitzan, ogei urtetik gora 

Filipinas'en bizi izan zan ugarte artako Marina Merkante'ko 

buru zalarik. Bere ogibidez gaiñ, ba-zuen zerbait biotzez maite 

zuena: bere sorterria. Onela dabes «Urruntasuna» dalako olerkian: 

Urrun daukat nik Euskalerria 

joan dan aspaldi onetan; 

asko ba'neban lenago maite, 

geiago dot gaur maitetan. 

Biotzak ezpaitu parkatzen, ugarte aietan urte mordoxka egin 

ondoren, bere errira itzuli zan, ots, Elantxobe'ra. Adeitsu, samur 

ta on-bera agertu zan nun-nai ta beti. Aikate izan zan 

Elantxobe'n, eta alkate zala, beste lan bikain askoren artean erriko 

iltegi berria egin zuen, onen sarreran berak, atxurdiñean irarrita 

idazpuru au ipiñirik: «Otoi bat eta gero arte». 

Zurra ta sotilla zanez, 1916-1920 bitartean, Bizkai Buru Batzarreko 

nagusi izan zan; baita 1917-1920'ra Erkiko Aidun edo 

Diputadu ere. Izatez abertzale zintzoa genuan, eta Aldundegiko 

zala gogotsu lan egin zuen -Bizkai'ko langilleriaren alde, 

beuron gizarte-auzi ta goraberak atontzen berariz alegindurik. 

Aozko zabalkundeari ekin zion atertu gabe, ta diotenez, bere 

aldiko izlaririk onenetarikoa izan zan euskeraz. 

Azken gerratean Frantzia'ra joan zan iges, ta Baiona'n itzali 

zan bereak inguruan zitularik 1940-1-27'an. Bere gorpuzkondoak, 

ordea, Elantxobe'ra aldatu zituzten 1959'garren urtean. 

EUSKAL LANA.^—Erraian zitun nai, zizpuru ta eiagorak adierazten 

etzitzaigun nakar ta gogo gaberikan agertu. «Euskalzale» 

ta «Ibaizabal» asterokoetan idatzi zigun lendabizi: «Errebido»

erabiili zuen bere idazlanak izenpetzeko. Gerora, Bilbao'ko 

«Euzkadi» egunerokoan idatzi zigun, eta emengo lanak, geienbat, 

«Perularra» izenez firmatzen zizkigun; baita «Ekin» eta 

«Gudari»-n idatzi zitunak ere. 

Filipinas'en zegoela Azkue'ri bialtzen zizldon bere olerkiak, 

«Euskalzale»-n argitaratu zitzan. Auek datoz berton. 1897'an: 

«Euskalzale-ri» (178 orr.). 1898'an: «Baserriko egun barria» 

(66); «Amarentzat» (83); «Lora bateri» (93); «Urruntasuna» 

(100). 1899'an: «Aretxari» (87); Trueba'renak: 1) «Zugatz 

deuntua» (91), 2) «Illen etxadia» (108), 3) «Su ondoan» (117), 

4) «Batak besteari» (123), 5) «Deabrua eta Aingerua» (133); 

«Aberats nekezaria» (159); «Filipiñasti» (165). Danetarik 13. 

«Ibaizabal»-en, ordea, auek datoz. 1903'an: «Ichasoari» (ilbeltzaren 

25'an, 2'garren orr.), bere lagun itzaltsu Kalle Aransolo 

abadeari eskeiñia; «Ibaizabala ta Bizkaitarrak» (otsaillaren 

l5'an, lenengo orr.), bere adiskide Ibiñagabeitia'tar Galo'ri Manila'tik 

opatua; «Urruntasuna» (maiatzaren 24'an, lenengo orr.), 

«Euskalzale»-n ere 1898'garren urtean, 100 gn, orrialdean datorrena; 

«Elanchobe-ri» (garagarrillaren 21'an, 2'garren orr.), 

bere lagun Ugalde'tar Ale,androrentzat; «Zure eskutitzari» (uztaren 

5'an, lenengo orr.) Manila'tik 1903-4-28'an igorria; ta 

«Begoñako Amari» (abenduaren 13'an, lenengo orr.), Manila'n 

1903-10-11'an egiña. 

ZE MAIL EDO ERINGOKO OLERKARI ZAN?—Azkue jaunarentzat 

etzan purtzilla. Len-lana Manila'tik bialdu zionean, «Euskalzale»-n 

argitaratzeko noski, itz goxotan goresten zuen elantxobetarrak 

bilbotar aldizkari eragingarri onek zegian lana. Eta 

Azkue'k bere kautan: «Umeai egiten iakezan palaguak eta agurai 

egiñiko ariguriak edo osekioak legez artu daroaguz egiten 

iakuzan ondo-esanak: ezpanetan barrea, umeak legez, ta biotzean 

esker ona, aguren antzera, doguzala. Ez aaztu, urrunetako 

euskaldunak, zeuen Ama zaar onezaz» (Euskalzale, 1897, 

178 orr.).

Eta andik urte betera lez, ere, «Lora bateri» bialdu zionean, 

onela dio: «Nok esango euskun Filipinas deritxen ugarte-baster 

baten erneko zala euskaidun koblal

Nozko dira leorturik 

jarriko nire begiak? 

Noz jaio nintzan erriak 

euren estuntzak ausirik? 

Noz euskaldunak baturik 

bakezko besakadeak 

anaia arteko aserreak 

alde batera itxirik? 

Aski bekigu emen olerki-atal auek aipatzea. Auetatik errez 

asma dezakegu nolako koblakari dugun. Ez zirtzilla iñolaz ere, 

barne-gunez eta gaiñ-azalez bikainki onduta bait daude biribildu 

zizkigun guztiak. Bere alaba Jule bizkorra ari da aspaldidanik 

aren lan osoakin liburu eder- bat gertu naiean. Orrela bedi aida 

baten. 

(Ikus goian aitaturiko agerkariak, «Euskalzale»^ «Ibaizabal» eta 

«Euzkadi»; S. Onaindia, MEOE, 310 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 

222 orr.}. 

••F " • — P ^ — 

JgcJWtfJBSKA irnTA 

Aski ugaria genuan euskal literaturan apaiz argi au. «Tabira» 

erabiiii oi zuen bere lanak izenpetzeko. Durango'n jaio, 

bizi ta ÍDEL 

EUSKAL LANA. -Erderaz ere zerbait egokitu zuen arren, ona 

beronen lan zerrenda alik eta biribillena, euskerazkoena noski. 

1) Bizkai-luteliztija (Bilbao, 1914). «Euzkadi» aldizkarian 

dator, XI, 201 orrialdean. Ortxe berton dator erderazko lan au 

ere: «De unificación euzkérica. Una opinión y un proyecto», 

270'garren orrialdean. 

2) Anb oto'ko Damia (Zornotza, 1923). «Jaungoiko-Zale»ren 

idaztiak. 16 orrialde, apaingarriekin.

3) Goznarrena erraza (Zornotza, 1921). «Jaungoiko-Zale»ren 

idaztiak, 

4) Esakun-txorta (Donosti, 1925). «Euskal Esnalea»-ii dator, 

XV, 173 orrialdean. 

5) Gaixkane (Zornotza, 1925). «Jaungoiko-Zale»-ren idaztiak. 

16 orrialde, apaingarriekin. 

6) Esakun-fxorta (Donosti, 1926). «Euskal Esnalea»-n dator, 

XVI, 25 orriaidean. Gipuzkoa'ko euskeraz. 

7) 'Gardoztokiko gogo gaiso-aldez bederatziurrena (Bilbao, 

1927). Verdes'enean. 27 orrialde. 

8) Oitura onuragiñak (Zornotza, 1926). «Jaungoiko-Zale»ren 

idaztiak. 

9) Sendi Deunari bederatziurrena (Bilbao, 1928). Verdes'enean. 

18 orrialde. 

10) Urkiola'ko Andoni (Antonio) Deunari hederatzi-urrena 

(Bilbao, 1926). E. Verdes'enean. 31 orrialde. 

11) Zugatza (Bilbao, 1930). E. Verdes'enean. 20 orrialde. 

12) Orapil ala Goxorapil? (Bilbao, 1933). «Euzkerea» aldizkanan 

dator, 1933, II, 279 orrialdean. 

13) Zarrak zar (Bilbao, 1935). «Euzkerrea»-n dator au ere: 

1935, III, 783 orrialdean. 

Idazkeraz aranatarra dugu, eta amorratua izan ere. Jakingarria 

benetan Bizkai'ko lutelesti edo geografiari buruz osotu 

zuen lantxoa. Irakur zazu atalño au: 

«—Zeintzuk dira uri Nagusijak? 

—^Nagusijena, goiturija, Bilbao (100.000 biztanle), Bizkai'ko 

amaboskarren Jaun López de Haro'tar Didaka'k irasija. Ondartza'ko 

egurastolujan uriko ozterik geyen biltzen da; ixenak dikurran 

lez, lenago ondartza baño etzan, gaur polito apainduta 

dago, baña. Gran Via ixenaz txaide ederra dau. Udaletxia ta 

Diputau-etxia uri gitxitan ikusten diran lakuak dira, bata baño 

bestia ederraguak eta ondo apaindubak. Txadonak ugari ta 

ederrak, batez be Deun Jagoba'rena. Bere egurastokijetan iru 

gomutaki dauz: bat Epaltza'ren alargun, Iturriza'rar Kasilde'ren

goraitzerako; beste bat uri irasliarenerako ta irugarrena neurtizlari 

bikain eta ipuinlari atseginkor Trueba'tar Andoní'renelako. 

Ongitetxiak be ederretarikuak dauz, batez be Basurto'ko 

eritetxia. 

»Gañera, goguangarrijak dira Orduña, Durango iru anei bat 

notin artualelzo elizpe ta Ezkurdi'ko egurastoki politan, euzkeltzaie 

bikain Astarloa'ren antzezkijaz, 5.000 biztanle; urak, naiz 

edatekuak naiz osterantzekuak ugari be ugari, bultzi, txímistburdi 

ta bitxabalak edonorako. Biarba, uri au da Bizkai'ko politena. 

Gernika, Batzar-etxe nagusi ta Zugatzaz ospetsuba; 

4.225 biztanle. Markiña, 1.716 biztanle. Balmaseda, 3.220. Bermeo, 

9.000, ta entzutetsuba da bere arrañakaitik, batez be lebatza. 

Lekeitio, Zaidibar, Somorrostro, Portugalete, Zornotza, 

Algorta, Deusto, Josulaunen Ilrastetxe nagusijaz. 

»—^Lugintzarik ba-da Bizkaya'n? 

»—Bai, bai-da Bizkaya'n lugintza ta ondo aurreratuba, toki 

gitxitan lez. Bilbao, Durango, Gernika ta Markiña aldietako lugiñak 

oso langilliak dira lurrari urte gustijan emon-erazota. 

»—Zertzuk artzen dira Bizkaya'n? 

»—Bizkaya'n gustitik artzen da. Gari, arto, lusagar, barazki 

ta abar; aspaldijon, barriz, lantzar ta bedartzeak ugaritubaz 

duaz, igarri dabelako lugiñak orixe dala eskuartia geitzekua, aberiak 

lodituta. 

»Matsa ta sagarra ainbat dago, lenenguaz txakoliña ta bigarrenaz 

Durango'ko zeyen, ta enparabetan be bai, guragaña salduta 

gero, sagardao gozua, saneurri onian saltzen dana egiten 

da, txakoliñak saneurri obia ixaten dau baña. Durango'tik Zor 

notza artian guragaña pipar artzen da. Asko da negurako eukiteko 

pipar-ola bat bat-edo-batek ez iragitia, ikusita Logroño'ra 

daroela, eurena baño obia dalako. Antziñetik, barriz, lurpetik 

ataretan da bere olaetarako, baita atara bidaltzeko naiatza. Bilbao'ko 

iztadarretik ixontzikadeak sarri juaten dira Doitxe ta 

England'era» (Euzkadi, aldizkaria, 1914, 202 orr.).

Durango'n idatzia da, 1914-9-29'an. «JaungoÍko-Zale»-n, 

«Euzkadi»-n, «Euskal Esnalea»-n, «Euskalerriaren Alde»-n eta 

«Euzkerrea»-n idatzi zuen batez ere. 88 urtekin il zanean, lantxo 

batzuk utzi zituen euskeraz ta erderaz. 

(Ikus G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1961,i%6 orr.; J. San Martin, 

Escritores euskéricos, Bilbao, 1968, 55 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliographia, 

1, 538 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 358 orr.). 

20.-JUAN BAUTISTA ARROSPIDE OMAGOXEASKOA 

(1869-1952) 

Muxika'ko osagille zenbait urte egin zituen gizaseme sotil 

au Busturia'n jaio zitzaigun, San Kristobal auzoan, 1869-10- 

7'an. Bere gurasoak: Jose Anjel, Busturikoa, ta Josefa, Kortezubikoa. 

Aitaren aldeko aiton-amonak: Juan Jose Arrospide, Busturikoa, 

ta Maria Josefa Gerekiz, Morgakoa; eta amaren aldekoak: 

Juan Omagoxeaskoa ta Maria Sarrikolea, biak kortezubiarrak. 

Mariano Amunategi prailleak bateatu zuen biaramonean. 

Jesus Uruburu'k, Muxika'ko seme ta gaur Busturia'ko txaunburu 

jaun danak, 1973-10-18'an bialdutako zeaztasunak dituzu 

auek. 

Gernika'tik urbil dagoen Muxika erritxoan egin zuen batez 

ere osalaritza. Gernika'ko alaba zan Tiburtzia Basabe'kin ezkondu 

zan. Nire Milla euskal olerki eder liburuak —baita San 

Martin'en Escritores euskéricos'ek ere— gaizki dakar busturiar 

onen bigarren abizena: «Basabe», bere emaztearena duzu. Ta 

abizen au aitatu dugun ezkero, aipa dezagun emen orozbat Jon 

Arrospide Basabe, Muxika'n jaioa ta Gernika'n, Madrid'en, Paris'en 

eta Berlin'en sendakintza estudioak amaitu ondorean, Bilbao'n, 

biriki ta biotzekiko berezitasunean batez ere, oso ospetsu 

izan zana. Euskaitzale bizkorra gendun au ere, ta amaika joanetorri 

egin zuen Bilbao'ko eleizetan euskal mezak jarri bear zirala-ta. 

Gazterik alde egin zigun, tamalez. 

ÍK

Iñor zintzorik baldin ba'da, zintzoa gendun J. B. Arrospide. 

Maitekorra oso. Zegokiona beteten alegiñik etzuen mozkindu, 

gaitzak atz-artean zeukana gorputz eta arima ezagutu, poztazi 

ta adoreturik. Bein, esate baterako, ama gaizki zeukan alaba batek 

esan omen zion: —«Emaiozu inyizio bat il ez daiten»—. Eta 

Arrospide'k erantzun: «Inyizio ori euki ba'nu, nire andrea ere 

etzan ilgo. Nik egingo dut alegiña; otoitz egingo dut, bai, eta 

zuek ere egin orixe, Jaunagan uste ona izanik». 

Urkoai on egin bearrez bizi zan. Maite zitun euskal gauzak: 

lur, ekandu, lege, elizkizun, jolas, bertsolari ta abar. Gai otaz 

zekiena besteai irakatsi ta ematen etzan sekula zabar-zuri agertu: 

Kepa Enbeita, Muxika'ko urretxindosrari etzion gutxi lagundu 

osasunean eta argi-bidean. Arrospide'k zirikatuta egin 

zan Kepa batez ere bertsolari. Zenbat toldtara eraman zuen! 

Biak ibilli ziran sarritan, erriz erri, bata izlari ta bestea bertsolari. 

Aitor dezagun, bai, euskaltzale porrokatua zan Arrospide, 

ta bertsolaritzari arnas eman ez-ezik, berak ere eio zituen neurtitz 

beroak. 1925-9-14'an, «Eskualzaleen Biltzarra»-k Axular'en 

omenez eratuta, euskal jaiak ospatu ziran Sara erritxo pertxenta 

orlegian. J. B. Arrospide'k eskuratu zuen Mayi Elissague Donibanekoak 

eskeiñitako makilla. Zortzi ahapaldi ditun poema batekin 

irabazi zuen. Ona lenengo irurak: 

Euskaldunak, zatozte ba gaur Sara'ko zelai aldera; 

artu txapela eskuan eta jatsi belaunak lurrera, 

eta pozaren pozaz pozarren begiraturik ortzera, 

dedar; «Axular, Axular!, atoz jai ontan geure artera». 

Orra nun laiño zuri eder bat agertutzen dan ortzean, 

eta mendian zear or dator: Axular dakar gañean. 

Eta Axular'ek eskutik atso zartxu bat eri antzean, 

ama-semeak dirudiela eritegira bidean.

Agur, Axular !, erritar zintzo eta mintzalle onena; 

Agur, Axular!, ala bear-ta erriko seme maitena. 

Agur, Axular !, euskal idazle bikañenetan irtena. 

Axular!, zure «Geroko Gero» betiko betin aurrena. 

Edozein elerti-bildumatan ez letorke mergal «Axxilar-Eguna» 

deritzaion poema poliki asmatu au. 

(Ikus Karmen'go Ammen Egutegia, 1953» 74 orr.; S. Onaindia, 

MEOE, 1954, 849 orr.; J. San Martin, Escritores euskéricos, 39 orr.; 

Auñamendi, Literatura, III, 331 orr.). 

21.-JULIO URKIXO ETA IBARRA (1871-1950) 

Au dio Luis Aranburu-Altuna'k: «Gizon handia zan Urkixo 

eta bere lanen itzala are handiagoa nabari daiteke egun ere. 

Enor gutti da gure kondairaren zehar, Euskal Kulturari hainbesteko 

aupada eman dionik» (Egan, 1973, 1-6, 3 orr.). 

BIZI-BERRIAK TXIKIRA.—Bizkaitarra dugu J. Urkixo, sendiz 

karlista zan famili baten altzoan jaioa, ots, Deusto'n 1971-4- 

3'an, Jesuiten Ikastetxe nagusitik bertan. Ikasgu ontan ari izan 

zan bost urtetan ikasi ta ikasi; aita Julio Cejador izan zuen irakasleetatik 

bat, izkuntzalari ospetsua, Astarloa ta onakoen antzera 

izkuntza guztiak euskeratik zetoztela uste zuena. Onek 

eta garai artako beste maixu batzuk eraginda, ardura aundiz 

artu zuen J. Urkixo'k izkuntzen ikastea, eta amazortzi urte zitularik 

liburu bat argitaldu zigun berak ere: «Konils Volapukik» 

(Bilbao, 1889), Volapük izkuntzaz; esperantoaren gisakoa dugu 

izkuntz au, Schleyer apaizak asmatutakoa, lurbira osoan ulertua 

izan zedin. Ondoren Salamanka'n amaitu zitun bere ikastaroak, 

1892'an lege-gizon bezela lizenziaturik. 

Eteusto'n izan zituen izkuntza zaletasunetik atera dezakegunez, 

Urkixo izkera orokor baten billa zebilkigun gazte-gazteta-

tik. Baiña, etxekoa ere etzala baztertuta utzi bear eta, Azkue'k 

eta Arana-Goiri'k bultzatuta itxura danez, euskeraz ikasten asi 

zan Deusto'n bertan, eta irakurri ta iilertzeko beste ikasi ere 

egin zuen. Gero, J. Vinson'en Essai d'une Bibliographie de la 

langue basque (Paris, 1891) ta Les Etudes basques de 1901 a 

1905, eta Azkue'ren Iztegi nagusia eskuratu zitun. Eta onek 

ipiñi zuen osorik euskal alorrean lan egiten. 

18y4'an, Donibane Lohitzun'en ezkondu zan Bizenta 01azabal'ekin, 

eta bizitzarik geiena antxe eman zigun bere «Urkixo-baita» 

deituan. Txit liburu zale zebillen orduko: erriz erri 

joan oi zan, politika atxakiz, or ta emen galdezka liburu zarren 

billa. Idazti asko aurkitu zitun baserri ta eliz-artxibuetan, Zarautz'en 

batez ere. Orduantxe erosi zuen, gaiñera, oso-osorik 

Jose Manterola'ren liburutegi baliotsua; orrela J. Vinson'ek ezagutzen 

etzitunak ere ainbat eslzuratu zitun, eta orrelaxe, aberatsa 

bait zan, ezagutzen zitun idazti ta edizio guztiak etxeratuz, 

azkenerako iñork izan duen euskal liburutegirik ederrena 

osotu zigun. Liburutegi ura, Urkixo il zanean, Gipuzkoa'ko Aldundiak 

erosi zuen, eta gaur-egun euskaltzaleok daukagun altxorrik 

bikaiñena dugu. 

1905'tik gora batez ere entzute zabaleko egiñik dabil bere 

izena. 1907'en RIEV —Revue Internationale des Etudes Basques, 

Revista Internacional de los Estudios Vascos- sortzen 

du. Espaiña'ko Kortietako Diputadu birritan izan zan, 1903'an 

eta I932'an. 191 l'an Euskalerriaren Alde aldizkariaren sortzailleen 

artean dago; 1918'an Euskaltzaindia irasi zanean, euskaltzain 

dugu asiera-asieratik. Espaiña'ko «Real Academia de la 

Historia»-n lankide zan aurretik ere, ta 1927'an, Azkue ta biok, 

«Real Academia de la Lengua Española»-ko akademiku izentatu 

zituzten. Beste dedu-egire askoren artean, omenaldi bizi bat 

egiten zaio ta iru aleko dedu-liburua (Donosti, 1949) argitaratzen 

da. Donostia'n ilten da, 1950-10-30'an. 

EUSKAL LANA.—Aitor dugunez, bizitza guztian gogaitzerik 

gabe ari izan zan liburuak biltzen, aztertzen eta ikasten, egun-

doko idaztitegi eder baten jabe zalarik. Ba-zuen lan egiteko gogoa 

ere: bear-bearrezkoa noski. Au ere ba-zekin: euskal arloko 

jakituria euskalduna! zor ziela, ta zor ori ordaintzeko liburu 

oietan zeukana besteai emateko garra sortu zitzaion barnean. 

Zer egin ortarako? Nundik asi? Aurkitze baliotsuak egin zituen: 

Sara'ko Joanes Etxeberri medikuaren lanak idoro zizkigun Zarautz'eko 

komentuan; eta Axular'ren Gero, eta Beriain, eta 

besteak. 

Aldizkari bat sortazi zuen euskaldun jakintsuai berariz bear 

zutena opatu al izateko. Euskaltzale ta euskalari asko ziran Euskalerrian 

eta Euskalerritík kanpora; baiña bakoitza zebillen bere 

bidetxigor berezitik zear, maiz batak bestearen lanik ezagutzen 

ez zutela; sasi-jakintsuak ere ba-zebiltzan beren jakin-uzta 

merke-xamarrik saldu naita. Benetako aldizkari bat bear zan 

ortaz, euskerari buruzko lanak —eta euskerazkoak- argitara 

emateko. 

Xede au aurrera ateratzeko, RIEV sortu zuen. Langaillu 

onen bitartez, ziur zegoen bera, euskal landako azterketa lanai 

oiñarri sendoak ipiñiko zízkien. Bera zan aldizkari orren jaun 

eta jabe, zuzendari ta banatzaille: edonork idatzi yevaVpan he-tan, 

zentzunez ta jakintsuki, eta '& zuzen ere 1907'tik 1936'rarte 

bertan datozten lanak taiuz, eraz ta zientzi-legez oldoztu 

ta egiñak dauzkagu. Etxeko ta atzerriko euskalari asko inguratu 

zitun. Atzerritarren artetik gogora izen auek: G. Lakonbe, asieran 

idazkari bezela asko lagundu ziona, J. Vinson, Jaurgain, 

Herelle, Meillet, Dodgson, Meyer-Lüke, Schuchardt, Linschmann, 

Winkler, Farinelli, Uhlenbeck, eta gaiñerakoak. 1922'garren 

urtean, Euzko-Zkaskuntza-kbere aldizkaritzat artu zuen. 

Eta L. Aranburu-Altuna'k onela: «Iñoiz ez halako bultzada 

izan zuan Euskal Kulturak, eta egun ere aupada haren fruitu 

gordin eta indartsua hasnaur daiteke gure artean». Eta arazo 

ontan egin zuen urratsik bereziena, au da, euskal jakintza ta 

kulturari egin zion mesederik aundiena, auxe izan zan: antziñaetako 

liburuak, ots, aurreko gizaldietan idatzi ta erdi-galdu- 

T4C

ik zeuden liburuak berriro argitara ateratzea, batzuk iñoiz irarri 

gabeak eta beste batzuk auts-artean umeiduta zeudenak. Batzuk 

banazean atera zitun, liburu bezela, ta beste batzuk RIEV 

aldizkariaren orriaideetan. Ona sailtxo bat : 

1) Obras Vascongadas del Doctor labortano Joanes d'Etcheberry 

(Paris, 1907). Billaketa leratsuan zebiliela—esan dugu- 

Zarautz'en aurkitu zitun saratar idazle azkarraren eskuidatziak. 

Ale ederra, oso txukun irarrita. 

2) . RIEV aldizkarian eman zituen auek beintzat: Axular'en 

Gero; Beñat Etxepare'ren Linguae Vasconum primitiae; A. 

Oihenart'en olerki ta esanak; Zubero'ko seme Tartas'en Onsa 

hilceco bidia-y Los Refranes y Sentencias de 1596 dalakoa; Zalgiz'en 

errefrauak; Aita Añibarro'k bizkaieraz ipiñi zuen Gueroco 

Güero; A. Juan M. Zabala'ren Alegiak; Grazian Adema'ren 

olerkiak; Txomin Agirre'ren Garoa, ta abar. Argitalpen 

auek txit garbiak dituzu, egillearen lana ematen dizu ezertan 

ere ikuturik egin gabe. Ontan omengarri dira euskal zelaian 

etengabe lan egin zuten J. Urkixo ta R. M. Azkue, eta gaur ere 

ortan ari zaigun J.. M. Barandiaran ataundar jakintsua. 

3) Los Refranes de Garibay (Donostia, 1919). Titulu onekin: 

«Refranero vasco», lenengo alea. 

4) Un juicio sujeto a revisión. Menendez Pelayo y los Caballeritos 

de Azcoitia (Donosti, 1925). Santandertar jakintsuak 

Voltaire zaletzat jo zitun, bere Heterodoxos deitu liburuan, 

Peñaflorida ta bere lagunak; liburu edo iritzi orren aurka idatzi 

zuen J. Urkixo'k. 

5) Beste ainitz lan, lendabizi RIEV'en atera ta gero separata 

bezela emanak: Ibarguen-Katxopin'en Kronika, Lelo'ren 

kanta ta besteak. 

Langille alazokoa dudarik gabe, ta txalogarria dugu naiz 

lingvástika ta bibliografi aldetik, naiz eia kondaira ta gizarte aldetik 

begiz jo, euskai gaiai ekarri zien onuragatik.

KANPORA BEGIRA?—Iñoiz edo beste esan da, baita idatzi 

ere, orokortasunezko aizeak berotuta zebiliela, 1920'tik ara batez 

ere. Lendik egia, ba-zigun olako zerbait Volapük saiera 

biribildu zunean, Europa guztirako bederik izkera bat bera gura 

izanik. Prantzia'n, adibidez, ikusten zitun bretoi ta oc-izkuntzak 

euskeraren antzera bizi eziñik, izkuntza sendo ta iraunkorragoak 

iraun-tresna guztiak zituztela ta besteak muga-ertz estuetan 

ito bearrez. Gaitz gogorrak oratu ta atxillotua zeukan gure 

euslzera. Orixegatik, «Urkixoren barrena -dio L. Aranburu-Altuna'k— 

erdibiturik zen unibersalista eta euskaltzale zen 

alderditik. «Volapuk» hizkuntza unibersala landu eta euskaraz 

hain iraunkorki borrokatu ziren biak, gizon bakarra osatzen 

zuten: Urkixo. Urkixoren jokaera eta saiera asko aztertzean, ez 

genezake ahaztu bere gutizia bikoitza» (Loe, cit). 

Ogeigarren mende ontan, gerra ta era askotariko zalaparpak 

dirala-ta, aurrerapideak ezeze, aldakuntzak ere izugarriak ikusiak 

gara aberri, enda, izkuntza ta olakoai buruz. Eta guztiok 

gara geure aldiko seme ta laster, lasterregi bear bada, joten 

dugu or-emen azaldu oi diran berrikeriak besarkatzera. Baiña 

J. Urkixo, aize-bolara orrek astindua, ots, Volapük izkuntza orokor 

orren alde arduraz jokatu zuena, izkuntza orren aurrelariekin 

ibillia izan arren, azkenez amets-bide oietatik aldendurik, bere 

izkuntza —euskera.— landu, aztertu ta sendotze lanari lotu 

zan gogo ta zain. «Urkixo gizon praktiko zen —diosku berriz ere 

alegeriar idazle gazteak— eta berehala jabetu zen hizkuntza 

haren arduraz ez zuela funtsik. Urkixok, hildo bereizi eta konkreto 

bat behar zuan, eta euskaran aurkitu zuan bere ezin egonaren 

atseden. Euskaran aurkitu zuan bere gose eta egarrien osagarria. 

Euskarak errota egin zuan. Eta nola bait ere Urkixok, 

Euskara bere hesi hertsiatikan at jarri zuan» (Idem, 11 orr.). 

Labur: zabaltasun ondorio legez elebitza edo bilinguismua 

gura zuen Urkixo'k; geure baitan itoazi gabe, ingurumari ditugun 

bi zibilizazio izkuntzen erdian, euskera ere europear maillan 

gura zuen. Asmo au, baiña, nola iritxi? Beste izkuntzakin

artu emana ta bizikidetza izanik: daukagunetik emanaz eta ez 

daukaguna aietatik artuaz. Bearrezkoa zerizkion ortarako euskaikien 

batasuna. Zergatik ote doia galduten gure euskera? Ona: 

euskaldunok gutxi garelako, euskera!? laguntzarik ez duelako, 

euskalki askotan zatituta dagolako, guk ere beraren alde egiazko 

ekintzarik ez dagigulako. 

EUSKALDUN BERRI?—üorago aitortu dugunez, Deusto'n ikasi 

zuen J. Urkixo'k euskeraz. Zerk eraman zuen ortara? Orduko 

irakasle batzuen izkuntza giroak, ziurrik asko. Beste askok ere 

orrela egin genduan ikasle giñala: maixuak zernai irarri dezake 

aurraren gogo-miesan. 

Au ere, orraitio, aitortu bear dugu: naiz-ta euskera susterrez 

ikastea zailla ez izan, Urkixo'k etzuen iñoiz ere itz-egiteko beintzat 

erreztasun aundirik lortu. Ta idazteko? Ezta. Etzuen beinik 

bein euskai lan jator esatekorik egin. Au dala-ta iñoiz aitorpen 

barragarri batzuk egin izan dituzte norbaitzuek. Idazle zaarren 

lanak mamiz ezagutzen zitula? Ditekena. Eta aien idatziai 

buruz eman zuen iritzia, beste zenbait euskaltzale jatorrena baiño 

egiazkoagoa ote? Emen errezki laban egin genezake. Beraz, 

obe guztiok ere zentzun geiagoz mintzatuko ba'giña; ez-Jakiñez 

edo, orraitio, maiz ibiili oi gara arraiñari igerika erakusten. 

Ala ere, bego emen au euskaldun berrien pozerako: badu 

ark erakusgai bat euskeraz idatzia, ta bertan aitortzen digu euskeraz 

idazteko duen gaiztasuna. 1910'an «Euskal Esnalea»-ren 

aginduz osotu zuten Esku-Egundiya; ementxe datoz garai artako 

61 idazlek egiñiko lanak, baita J. Urkixo'ren Zaharren 

erranak deritzaiona ere. Luzea ez da-ta, irakur zazu osorik. Berak 

erabillitako ortografiaz doa. 

«Ezta Euskaltzaletasuna gauza berria, hainitzek uste duten 

bezala. Iragan diren mendetan euskalzale batzuk bizi ziren, eta 

hekien artean Claberia Apheza, guti ezagutua dena. Jaun hunek, 

Etcheberrico Joanesi eskainiritako hitz neurthitzetan, erraiten 

dio:

Burlatzen naiz Garibaiez 

bai haiaber Echabez, 

denak mintzatu baitire 

erdaraz Eskaidunez. 

Ezen zirenaz geroztik 

eskaldunal< hek biak, 

eskaraz behar zituzten 

egin bere bistoriak. 

Eskaraz egin ditutzu 

Etcheberri, zure obrak, 

ohoratu nahiz zeure 

ahalaz herritarrak. 

Zer errefau eder baita 

hitzkuntza arrotzetan 

hura aditzera ematen 

daroezu beretan. 

Esker bada eta aithor 

duzula berezia 

zeren choratu duzun 

herritarren mihia. 

Egia handia da hori. Haurdanik euskara ikasi ez dugunek 

ez detzakegu gure liburuchoak euskaraz eskriba, bainan Aitoren 

hitzkuntza dakitenek, zergatik eskriba lezakete erdaraz?» 

(Ikus Homenaje a don Julio Urquijo (Donostia, 1919); G. Garriga, 

Bol. Amer. E. V., 1950, 176 orr. ta 19573 125 orr.; Euskera, iy54, 

34 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 307 orr.; L. Aranburu, Egan, 

1972, 1-6, 3 orr.).

22.—ÊUJENIO BENGOA AKORDAGOITIA (1873-1952) 

Euskal idazle ta mixiolari. Nabamiz, Gabika ta Ereño, Arrolapeaii 

egutera dauden iru erritxo, gaiñ-gaiñ Maruelexa, aintziña 

bateko itxuraz gaztelu zarra dutelarik. Ementxe, Erefio'n 

jaio zan Aita prantziskotar au, 1873-3-4'an. Bere gurasoak: Gregorio 

ta Josefa. Umetxo zala Gernika ondoko Errenderi auzunera 

aldatu zan Bengoa familia, ta Eujenio'k antxe egin zituen 

bere len-ikasketak. Ondoren Aita San Frantzisko'ren ordenan 

sartu, bear ziran estudioak bukatu ta meza berria esan zuen 

1901'an. Mixiolari ibilli zan ia bere bizitza guztian, Txina'ko 

Hupé Sortaidean batez ere; ainbat euskal ian idatzi zuen andik, 

Bilbao'ko «Ibaizabal»-en eta Donosti'ko «Euskal Esnalea»-n 

baitik bat. Bere lekaide-probintziara itzuli zanean, Andaluzia'n 

bizi izan zan. Aita nagusiaren idazkari. Sevilla'ko San Buenaventura 

komentuan il zan, 1952-5-17'an. 

BERE EUSKAL LANA.—Gure aldizkarietatik ageri danez, ainitz 

mixiolari dituzu euskal miñak jota bizi ziranak. Eta nolabait 

min orreri arnasa eman nairik, idaz-egatsa erabilli izan dute 

ortarako. Aita Bengoa'k Txina'ko berriak bidali oi zitun, esan 

dugu, Ibaizabal (Bilbao, 1903) eta Euskal Esnalea —«Txina'tik 

berriak»— aldizkarietara. Ona zatitxo au Txina'ko U-pe-tse'tik 

igorria; erri artara joan zanean, i903-6-22'an noski, nolako 

arrera egin zioten aditzera ematen digu. 

«Etxe atatik —dio— eleiz-alderaiño prozeziño baten antzera 

joan giñean. Lenengo joiazan bi edo iru bandera aundi batzukaz, 

euren urrengo beste gizon bat txupiñazuak botaten tresna 

bategaz (aztu egin jat esatea; emen bolandera edo zizirikorik 

eztago, ezpada tokoak berakatz-txortea legez kordel baten ipinten 

ditue, ta su emonik ertz batetik ataraten dabe zarata bat, 

milla gizon era batera tiro-tiroka asiko balira legez, eta onelako 

toko edo tiro txortarik ezpadago, emen eztago fiestarik), bada 

onelakoak bere naikoa erre zituezan etxe atan eta bidean; baiña

eleiz-aldera eldu giñeanean, Somorrostro-ko atakean bere etzan 

izango emen zan lako tiro-tirokarik; bada zarata guztia, tokotxorta 

eta txupiñazuakaz. Eskopetarik ez euken .bi baiño, ta 

eurak Matusalen-en denporakoak edo antxiñagokoak, illinti edo 

metxa su emoteko bear dabeenak. 

Orko errietan, adiskidea, Obispo jaunari berari onelako arrerarik 

eztot uste egiten deutseenik; da gero esango dabe Txiñan 

txarto tratetan gaituela. Egia da txarrak (da emen geienak dira) 

eskubidea baleukee, samak ebagi ta biotza jan bere laster egingo 

leuskiguela. Orain iru urte makiña bat milla kristiñauri egin 

eutseen au; baita bost edo sei Obispo jaun eta beste Misloneru. 

askori be». Bigarren abizenez izenpetzen zituen bere lanik 

gaienak. 

(Ikus Ibaizabal, 1903, 87'gn. geia, I orr.; Euskal Esnalea, 1916,177 

orr. 1917, 179 orr., 1919, ig orr. ta abar; L. Villasante, HLV, ^17 

orr.; Auñamendi, Diccionario casco, IV, 458 orr. 

23.—^ZESAREO MIANGOLARRA ABERASTURI 

(1874-1958) 

Gernikarra. 1874-5-7'an munduratua. Bere gurasoak: Aita, 

Gregorio Miangolarra Axuriagoikoa, Muxika'ko semea, ta ama, 

Manuela Aberasturi Renteria, Gernika'ko alaba. Apaiz-ikasiak 

bukatu ondoren, Bilbao'n bizi izan zan urteetan; eta, azkenez, 

Gernika'n Asilo Kaltzada deritzaneko kapeilau zalarik il zan 

1958-12-3'an, goizeko lauretan. 

Erderaz ta euskeraz idatzi zuen. Euskeraz: Artzain-abestijak 

(Bilbao, 1912). Abestiok Bergili'ren Unai-kanta edo bukoiikak 

dira, lendabizi «Euzkadi» aldizkarian urrenez urrengo argitara 

emanak noski. Erderaz: Quejidos de mi salterio (Bilbao, 1930). 

Gaztelaniázko poema sorta bat, latiñezko batzukin nastean. 

Luzetxoa izanda ere, irakur zazu Polion deritzan laugarren 

egloga au. Bergili'ren ezagunena nunbait. Aur bat jaio da, ta

laster dator urrezko aroa, ta garaipena. Aurra aziaz dijoala, gizaizakera 

onduko da, ludia ere nare jarriko oso. Ederki biribiltzen 

ditu oldozkunak. Txasta: 

«Beresietáko Maitagarriak, abestu dagiguzan eresi mamintsuagoak. 

Ezteritxoet eder beti artzain apalen kantari, artzaintxuen 

kantak abestutekotan, izan beitez Konsulentzat alazokoak. 

Eldu zan oraiñezkero Kumas'go aztuak azaldutako aldi azkena: 

urte luzeak igazita itzuli dator garai zoriontsua. Oraiñezkero badator 

Neskutsa ta Satornoren aginmenak: zeru goitik jatsiko da 

enda barrija. Beraz, zu, burdiñazko gizaldija ezereztuta, urrezkoa 

ludi gustijan zabalduko daun Umeari, adi zakioz jaiotean, 

Luzine garbija; zure Apolo da orain agintari. Aintzak zeuri, 

Polion jauna, zeure konsuladu-aldijan irazango da garai ospetsu 

au, ta agertuko dira ille luzeak. Zure mendepean, gure obenutsak 

geratu balira, laster, ludija azkatuta, ikaraturik iges egingo 

dabe. Berau izango da jainkuen odolekua, ikusiko ditu gizon 

ospetsuak jainkuen aldamenean, eta eritxiko yako euren arteko 

bat: eta gurasoen ekanduetan zainduko dau bere egapean ludi 

baketsua. 

Eta zeuri, Umetxu orrei, eskiniko dautzuz lurrak lelengo 

oparitxuak, untzorrijak, berez erneta nunnai ta ugari, betiloreagaz 

aikartuak, eta rnollorika (akantu) atsegingarriakaz nastauta 

jazintoak. Esnez beteriko erro jatziakaz etxera biurtuko dira 

auntzak: leoitzarren bildur eztira izango ardijak: bitxiloraz erneko 

yatzu zatzan kumatxua bera. Pizti deungea galduko da: 

bedar gaiztoa galduko da, eta euren ordañez lekuan lekuan sortuko 

da Asiria'ko amomua. 

Baña gizon txalogarrien lauduak, eta asaben egiak irakurri, 

ta zenbaterañokoa dan indarra ezagutzeko adiña dozunean, egun 

beratan galburu-landak orituko dira geldiro geldiro eldutez ba^ 

rean, sasilarretatik dindiliz mats-mordoak ikusiko dira, arte gogorrak 

be eztia jarijongo dabela, iñuntzia bezela. Geratu lirakez 

orraitiño oben zarreko erpe txarren batzuk; edo ontzijakaz itxasoa 

aratutera dabilkenen bat, edo urija arresiz inguratuko leu-

kenen bat, edo goldakaz lurrak iraultzen ari litzakena. Aurkitu 

lirake bearbada beste Tifisen bat, eta gízon berarizkoak daroakezan 

Argos: izango dira gudaen batzuk, eta Akiles indartsuak 

joko dau barriro Troyara bidea. 

Baña gizon garakua eldu zaizenean, ezta ikusiko itxasoan 

markarik (ontzi) geiago, ez itxasostekoakaz salerosietan dabilkenik, 

edonun da oparo aberaskijak idoroko diraiako. Ezta izango 

goldakaz lurra zetan landu, ez zetan iñausi igitayaz mastia; ta 

basetxeko morrosko gordiñak basoratuko dituz, azkatuta, buztarridijak. 

Ezta izango ur gorritan artulea sartubearrik margoztutako; 

dabiltzazan mendijan margoztuko yakoz akerrari 

bere uleak naiz dala gorriz, purpurea bailitzan, naiz dala oriz 

basa-zafrana bezela, ta bildotsei bedarra jaten diarduen zelaian 

nabartuko yakez euren üíe kizkorrak. 

Oh, bazentoze lenbaitlen, egun senti ederrok! Bazentoz, 

geiago luzatu barik, txaluak jo ta aintzak esan daizuguzan, jainkuen 

jatorrizkoa zaran laztan ori, Jupiter'en endako seme itzaltsu 

ori! Ara, zelan dagon dardaraka, zure pozean, ludi gustija, 

zeruko odeietatik eta itxasoko ondarretaraño. Ene poza, luzatu 

albanei neure zartzaroa, ta bear nukean añako etorrija izan, zure 

gurendak abestu negikezan. Eleuskide irabaziko itzneurtuak abesaten 

ez Orpeo Traziokuak, ez Liñok^ nai ta baldin lagundu 

batoni Kaliope beren Amakj eta beste orrei Apolo galantak. 

Pana bera, alkarren leian nigaz asartuko balitz, Arkadi zain 

gendukela, Arkadik emongo leuskit garaitz ziñaipena. 

Asi zai, txikitxu ori, irribarrean ezagutzen zeure ama, amar 

illabeteko nekeak emon zeuntsazana. Asi zakit, polit ori; bestela, 

gurasoak irribarrerik egiten eztautsoen Umea, ez jainkoak 

artu gura dau maian, ez Junok magaltxuan». 

(Ikus «Euzkadi», 1914 376 orr.; Andima Ibiñagabeitia, JBer^'t'KVen 

Idazlanak osorik. Bilbao, 1966, 23 orr.; J. San Martin, Apéndice a 

Escritores vascos, Bilbao, 1969, 26 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 

361 orr.). 

1^

24.-ZIRILO ARZUBIAGA ETXEBARRIA (1874-1966) 

Askotan etzaigu errez gizona dagianetik ebaztea: ez jakiñez, 

edo ta gogo txarrez ere bai, gaur ta biar uts-egin oi dugu. Makurretan 

ez jausteko zintzotasuna ta iraupena bearrezkoak dira, 

noiznai ta nunnai. Gaitasun oiekin edertua genduan Zirilo Arzubiaga 

apaiza: apaiz bezela zintzoa, ta euskalduntasunez leiala. 

«Euskera bitartez, euskaldunen artean Kristoren apostolu ta 

kristiñautasunaren zabaltzalle adoretsu, nekatu eziñekoa» izan 

zitzaigun. 

Bizi-ZEAZTASUNAK.—Otxandio'n Jato zan 1874-6-22'an. 

Abade izan nairik, latiña ta gaiñerakoak, apaiz-karrera osotzen 

dutenak alegia, Zornotza'n ikasi zitun, Legutiano'ko seme zan 

Jorge arabar apaiz entzute aundia zuenarekin. Bizimodua ateratzeko 

edo, eskribau bati laguntzen ei zion goizero, ta arratsaldean 

—gaurko gazte askoren antzera- ikasgaietan arduratzen 

zan. Orrelaxe iru urtetan; eta gero, Gazteiz'ko apaiz-ikastetxean 

sartu zitzaizun. 

Abaderatzarako bear zitun ikasiak bukatu ondoren, 1899-6- 

1'an artu zuen apaiz-maillako duintasuna, bere jaioterrian lenengo 

meza emanik. Azkue jaunak egin zion itzaldia, eta Arrese-Beitia'k, 

bertako olerkari erneak, «Neure adiskide maite Zirilo 

Arzubiaga-tar jaunari bere meza barriko egunean» deritzan 

olerki sentikorra eskeiñi zion. Ogetalau ahapaldi ditu lan 

orrek; ona bi, seigarrena ta zortzigarrena: 

Lenengo aldiz ikusi zaitut, adiskidea, 

Golgotan jaso eben Mesias zuk jasoten, 

lenengo aldiz ikusi zaitut nik gaur altaran 

ze eskubide andia dozun agertuten, 

lenengo aldiz: «Jauna zuekaz izan bedi» gaur 

meza-entzuleai begiraturik dei egiten, 

ta eurak leial: «zure espirituz izan bekigu» 

bereaiaxe zelan eutsuen erantzuten.

Lenengo aldiz emon deuskuzu bendeziñoa, 

Jaungoiko aundi itzaltsuaren izenean, 

irudituaz ostarku eder zu ziñeala, 

bere su eta gure erruen bitartean; 

lenengo aldiz baita eskiñi bake dontsua, 

zorionakaz lurrean bizi gu gaitean, 

urte askotan egin daizula beste ainbeste 

lotatik zoli goiz guztietan jagitean. 

Onelaxe, aundikiro, neurtitz sail ederra abestuaz, poza ta 

mesede erreka opa dizkio Kristo'gandik, beretzat eta bere erriarentzat 

(Ikus Euskalzale, 1899, 187 orr.). 

Arimazai arloari loturik, Karrantza baillaran bi urte egin 

zituen aurretik, San Esteban deitu errixkan. Beste urte pare bat 

bezela egon zan gero Orozko'ko San Martin eleizan. 1903'tik 

aurrera, Zornotza'n bizi izan zan gerraidirarte (1936), emengo 

parrokiko eginkizunetan batez ere. 

1912'an —esango dugu- alkarte bat sortua izan zan Bizkai'ko 

abadeen artean-eta : «Jaungoiko-zale» bazkuna. Kardaberatz 

zanaren esana artu zuten ikurrintzat. «Euskerak burua 

jasotea, Jainkoak nai du». Bai, Jainkoaren naia da euskaldunai 

euskeraz mintzatzea, naiz eleizan naiz errian zer irakurri ematea. 

Bazkune onek ba-zuen izen bereko aldizkaria ere: «Jaungoiko-zale» 

iilorokoa. Ta bion idazkari Zirilo Arzubiaga izan 

zitzaizun. Zornotza'n bere etxetik makiñatxo bat orri ta liburu 

argitaratu zitun euskaldunen artean zabaldu zitzaten. Gabirel 

Manterola, J. O. Eguzkitza ta J. G. Ibargutxi zituen batez ere 

laguntzaille bizkor. «Jaungoiko-Zale»-k aldizkari bezela 1912'tik 

1932'rarte iraun zuen, urte onetan «Ekin' izenarekin asteroko 

biurtu ta 1936'rarte gisa ortan jarraiturik. 

Berak gertatzen zitun gaiñera umetxoen dotriña-sariketak 

ere. «Erririk-erri, olako egunak atontzea zan Zirilo'k gogotsuen 

egiten eban lana —diosku Amuxalde'k—. Olako ume-jaialdi baten, 

umeen artean, dana poz eztitan aurkitu zan Arratiako erri

aten, 1936-ko garillaren emeretzian. Goiz atan, Lemona'tik aurrera 

joiala, bazterrak txapel okerrez oi baño betetago ikusi zituenean, 

ez eban bere biotz onak sutan asirik zan gerrate luze 

odoltsuaren usaiñik asmatu» (Zeruko Argia, 1966, uztailla, 31). 

Usterik gabe sorturiko burruka zala-ta, erbestera jo bear 

izan zuen umetxo mordo bategaz, urte batzuetan Inglaterra'n 

bizi izanik. Irurogeta bi urte zeuzkan. Guda amaitutakoan euskalerriratu 

zan berriz ere, ta lengo lanari eldu zion gogo berotsu. 

«Zarata aundi barik -dio Amuxalde'k-, ixiltxorik, ori 

bai; baña txiri txiri, jo ta jo, ekin bai ekin, bere elburura beti. 

Ez eben atzeratuko ez urteen aztunak, ez nekearen gogaikarriak, 

ez askoren ez-jararnon eta erantzunik ezak». 

Begoña'n zeukan bere lantegi berria, ta ogibidea: klaratar 

mojen kapellau zan eta auen etxean jarri zuen bere eguneroko 

bear-tokia ere: ((Ediciones Religiosas)) sortu ta ementxe jarri 

zuen beronen egoitza. «Nekeak neke ta miñak min, ikustekoa 

zan larogei urtetik gorako agure makur begi-zolia, Zabalbide'n 

bera, bere oin errenaz (errena zan bada), titirri tatarra, inprentarik 

inprenta, liburutegirik liburutegi, ezek nekatu eziñik, bere 

liburuak atera ta zabaltzen». 

Egiteko ontan zebillela sarri ikertu nuen nik. Aren poza! 

Bere euskaltzaletasuna ta lanak aintzat artzen zirala jakitean, 

batez ere. Bakarrik lez aurkitzen zan, urteetan aurrera zijoan.. . 

Lagun gazte batzuk nai zituen, bere lanari ekin eta euskal liburu 

arazoa aurrera aterateko. Autu bikaiñekoa zan, iñoiz aspertzen 

ez ginduzana. Bizitzea igarri gabe urtu ei zitzaion; osasun 

ederra zuen, baiña urte-sorta eskerga bizkar gaiñean, eta 

nai ta ez, laster, munduari agur egiñik, besterako bidea artu 

bear. Izatez baikorra gendun, eta beti zebilkion loratan irribarrea. 

Iñork galdetzen baldin ba'zion nola bizi zan orren luze ta 

alai, ortarako iru osakai zitula erantzun oi zuen: gutxi jan, ez 

iñoiz bordarik erre ta pozik lan egin. 

Azkue'ri asko lagundu zion. Euskaltzaindi'ko urgazle izan 

zan.

Eta azkenez, Begoña'n bertan il zan 1966-7-ll'an, 92 urte 

zitula. Goizean il zan, eta arratsaldean, ixil-ixillik, lurra eman 

zioten bere gorpuari Derio'ko iltegian. An datza, gorputzez, 

Zirilo Arzubiaga, «jaun agurgarria, euskal arloetako langille gogatsu 

ta ezin aspertua»; aren arimak, ordea, artua du aspalditik 

Goikoak guzuontzat gertu daukan betiko argiaren atsedena. 

IDAZLE.—Liburu bezela argitaratutako lan jatorrik etzigun 

utzi On Zirilo otxandiotarrak; ia etzuen ortarako astirik ere 

izan. Baiña euskal idazle ona zan. Ederto zekien euslzeraz, bere 

sorterriko ibar zabalean ikasita. Eliz-gizon egin ordukoxe, oraindik 

ikasle zala, asi zan «Euskalzale»-n idazten: 1897'garren urtekoa 

da bere lenengo lana. 

Ba-dute piñermiña aren lumak ustu zizkigun izkirimiri, olerki, 

ipui, albiste ta besteak. «Arzubiaga», «Otzandio», ta alakoak 

beintzat erabilli zitun bere lanak izenpetzeko. Olerkari lez 

ere agertzen zaigu, ta ez txepetx gisako alegia, Arrese-Beitia 

bere erkidearen arnasaz baizik. «Mariari bere sorkunde garbian» 

deritzaionean, ona noia asten dan: 

Amaitua da gaua ta Febok 

buztartu dituz zaldiak, 

abietan da bere burdian 

ia igo dituz mendial^; 

arro panparroi a ikustean 

zabaltzen txipart argiak, 

dakust benetan gaur dakazala 

barri on ta pozgarriak. 

Amabi aapaldi ditu neurtitz onek, eta danak borobildu zitun 

ederki, olako beaztopo ta eragozpen aundi gaberikan. (Euskalzale, 

1898, 387 orr.). 

T55

«Jaungoiko-zale» ta «Ekin» aldizkarietan, berriz, lan ikaragarria 

burutu zuenik ezin dezakegu ezetz esan. Artezkari batek, 

iñork siñistu ezin bezelako buruko miñak artu bear izaten 

ditu askotan, bere ardurapeko aldizkaria ganoraz kaleratu dedin 

loari berari ere ordu ederrak kendurik. 

LIBURU - ARGITARATZAILLE.—«Jaungoiko - Zale» bazkunak 

bere irarkola zuen, emen Zornotza'n, gero gerra denboran erre 

ta sakabanatua. Ogetaiau urtetan konta ezin-ala iiburu, olerki 

ta musika argitara eman zizkigun berak. Eta, besteak beste, lan 

geien'orren ardatz Arzubiaga jauna izan zan. Onexek atera zitun 

J. Gurutz Ibargutxi abadearen idatziak: Bost iiburu mardo, 

«Kristifiau-Ikasbide-Atzalbena» izenburutzat dutela. 

Liburu-argitaratze ontan Kristau-Ikasbidea, dotriña zan barrena 

geien irrikatzen ziona. Ta gudu aurretik eta ostean, Bizkai 

eliz barrutiko apaizkideai erakustearen nekea alik eta biguntzearren, 

ainbat argitapen osotu zitun. Gerra ostean erbestetik 

etorri ondoan ere, bere ustez lanik bearrezkoena orixe zala-ta, 

zeregin orrexeri eldu zion gogotsu. Gazteiz eliz barrutiko dotriña 

agortua zan; beraz, ber-argitaldu ta zabaldu bearra zegoen, 

Bizkai'ko arimazaiak batez ere zer irakatsi izan zezaten. Errena 

izanagatik —barne-irritsak gorputzari sakatzen-, ainitz oinkada 

eman zitun, ara jo ta ona jo; gaur Gotzáiagana ta biar apaizengana. 

Neka-gaitza bait zan, apurka apurka, joan-etorri guzti oien 

ondorena bere biotzak gura zuena eskuratzea izan oi zan. Etzuen 

zarata aundirik ateratzen, apai eraginkorra zanez; zaratea, izan 

ere, ezta gauzak eramateko giltza: ez dugu itz utsik bear, itz 

utsak ebakitzean keiiiulari alper baiño ez gara, ta keiñuka ez 

dugu ezertxo ere lortzen. On Zirilo'k ba-zekien au. 

Amaitzeko, «abade adintsu, biotz-gazte ta langille etengabekoa» 

genduan Arzubiaga. Bein, 81 urteko zala, A. Irigoien'ek 

itz-aspertu goxoa euki zuen berarekin, eta azkenez galdetu zion 

Irigoien'ek: «Nola ikusten duzu gaurko euskal zeregiña?» Eta

Arzubiaga'ren erantzuna: «Bear dugu abadeak ardura apur bat 

ar dezaten. Predikaziñoa bakarrik ezta naikoa, irakurten ere zaletu 

bear da erria. Ortik dator kultura, ta gaiñera bear bearrezkoak 

dira liburuak fedea indartzeko eta obeto ezagurzeko. Leiduteko 

zaletasuna biztu ezkero, liburuak ere ugaritu egingo lirake 

ta eskatu jenteak. Bestela erlejiñoak eztu iñoren bururik 

bear den bezala lantzen» (Egan, 1956, 2, 67 orr.). 

(Ikus Anayak, 1939, I, 3 orr.; S. Onaindia, MEOE, 311 orr.; A. 

Irigoyen, Egan, 1956, 2, 64 orr.; L. Villasante, HLV, 393 ta 395 oir;^ 

ta Euskera, 1968, 280 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliografia, I, 359 orr.; 


25.-JUAN GARATE ZUBILLAGA (1874-1948) 

Aita Juan Martin karmeldarra, Markiña'n jaio zan 1874ll-ll'an. 

Larrea'ko komentuan artu zuen karmeldar jantzia 

1890-12-3'an. Eta eliz-karrera amaitu zuenean, apaiztua' izan 

zan 1898-3-5'an. 

Txile'ko komentuetan bizi izan zan luzaro, arima-zaintzari 

zoli jardunik. Arteza zan zer guztietan, eta txeratsua ta edonori 

on egiteko beti gertu zegoena. Gerra aurretik Logroño'ko Ifekeratxean 

zegoen, baiña 1937'an Frantzia'ra iges egin bear, eta 

an iraun zuen urte batzuetan. Azkenez Donosti'ko komentura 

itzuli ta ementxe il zan 1948-9-9'an. 

EUSKAL IDAZLE.-—^KanpotiR ibilli zala ere, maite zuen euskal 

lurra, ta maite zuen berariz euskera, gure izkuntza. Naikoa 

idatzi zuen, bai bertsoz bai itz lautan, Bilbao'ko «Euzkadi» izparringian 

batez ere. T a zentzunez ari oi zan beti, euskera goxo 

errezean. Ona zatitxo bat euskaldun berriai —^Jemein'dar Keperin'i- 

zuzendua: 

ta garbi. An esan zebanagaz gustiz batera gagoz. Geure asabeak, 

' ikastedunak batez be, euzkeldunak ixan arren, jaurtika erabilten 

eben gure Euzkera gaxo au, abertzaiiak etziran-eta! Aldi atan, 

gure irakaslia agertu zan arte, danok giñian erderazaliak, eta 

Euzkera gaxua, laban batetik, arin-arin jausten zan, baña len 

esan dodan lez, Jaun-Goikua'k bidaldu euskun, indarraz beteta 

gure Sabin, eta Aberrija gaizkatzia, laster erabaki eban bera 

zelan eguan ikusi ebanian. 

Orduban, euzkotarrak garala ta beraz abertzaliak ixan bear 

garala irakatsi euskun; abertzaliagaz, Aberrija gaizkatuko dogula, 

Euzkerea maite ixaten, Aberrijaren maitasun bidia dala-ta; 

euzkeltzaliagaz bakarrik eztala naikua. Orregaitik, zuzen-zuzen 

dago, zuk esan zenduna; amaren altzuan Euzkerea ikasi ebenak, 

ez eben Euzkerea benetan maite ixaten ikasi, euren burubak 

abertzale egin arte.. . Zer diñosku onek? Sabin'ak esan euskuna 

: «Abertzaletasuna zabaldu egixu ta Euzkerea zabaiduko da». 

Ondiño, Euzkerea abertzalien artian zabalagotu biar dogu, ia 

Euzkerea baño ez itz-egiten elduten garan eta orduan erraz 

igarriko litzake nortzuk diran euzkeltzale egokijenak» (Euzkerea, 

1930, 452 orr.). 

IZLARI BIKAIN.—Izlari errimea zan, ots, eíiz-sermogille bizkorra; 

Txile'n eta Euskalerrian makiñatxu bat itzaldi eder egiña. 

Aldikada baten Aita Garate genduan olako jai aundietan mintzatzen 

zana, euskaldunen jaietan batez ere. Iñaki Deunaren eguna, 

esaterako, ospe aunditan egin oi zan Bizkai'ko uriburuan, Euzko- 

Gastediak eralduta geienez. 

Arako baten, 1930'garrenean, adibidez, Begoña'ko eleiz nagusia 

jendez bete-beterik zala ospatu zan Iñaki Deunaren jaia. 

Juan Azkuenaga'k esan zuen meza, Bartolome Ugarte'k eta 

Jñaki Orbea'k lagunduta. Valdes-Goikotxea'ren «Angelis» euz 

eresia, abestu zan, Aranbarri maixuak jo ta Orue Jon'ek korutik 

eta Ortuzar'tar Imanol apaizak beetik zuzenduta. Erri osoak 

abestu zuen. Eta gero itzaldia. Ta zelakoa gero! Aita Garate 

zan izlari. Ona zelan goratzen duen Enbeita'tar Imanol'ek:

«Garate'tar Jon Martin Abea, txonizlari errimia da gero. 

Alako itzaldirik! Erderaz egin eban; tira, erderaz asi zan, euzkeraz 

amaituteko. Berez danari, barrutik euzkotarra danari, azkenerako 

euzkeriak urten biar, baita, baita.. . !, miña euzkerarako 

lokarriz lotuta exikita be! Garate Abeak euzkeria, erderiagaz 

batera erabiltiak, euzkeria goi-gora jasota ipiñi eban, erderiaren 

urrengo oguzten euzkeria ba, zelaiko bedar erkiñen artetik, 

lerden eta jori!, edurra baxen zuri ta eder agertu oi diran zitori-lilijen 

antzera agertu euskun-eta. 

Iñaki Deuna asko goraldu eban, baña akatzak be idoro eutsozan; 

ez idoro bakarrik, idoro ta zeintzuk akatz ebazan be, argi 

ta garbi esan euskun-eta. Garate Abeak eztau minian ugerrik 

egijak esateko, jauntxuben otsein ez edo, da; arek ba urari URA 

deituten dautso, ta ardaubari, ARDAUA. Garate Abea zer esaten 

daben dakijana da.. Iñaki Deunari be akatzak idoro eutsozan, 

akatzak! Aundiki-zaletxuba ei zan, aundiki-zaletxuba Iñaki!, 

gaur-eguneko euzkotar askoren antzera. Ta, jakiña!, aundikijari 

eder egiten ibilten ei zan... Baiña Iñaki Deuna, Urtziren 

otsein egiñagaz, bere aberkidiakaz be adizkidetu egin zan, eta 

Josu'ren Lagundija irasi eban, Urtzi-zaletasuna ta euzkotarren 

ixena ludiko baster gustijetara eruateko. Ludijan ixan Donerik 

entzutetsubena, Iñaki Deuna da! epaitu eban azkenian. Euzkotarra, 

Garate Abeak iñoanez, 'ixakeraz da azke-zalia, ta buztarrijak 

min egiten dautso, min buztarrijak!, batez be, neurrineurri 

barik egin eta etxetik atazkoren batek ezarririko buztarrija 

ba-da» (Euxkerea, 1930, 423 orr.). 

(Ikus S. Onaindia, MEOE, 684 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 

292 orr,). 

26-J. A. ETA A. «BIARGIN BAT» (...1902...) 

Sasoi onetan Bermeo'n ba-zan idazle aski ona, baiña apaia 

nunbait ez bait zigun bere izena azaldu nai. IbaizabaVen asi zan

idazten, Kirikiño'k bertso-batzaldiak sortu zitunean. 1902'n, 

. zortzigarren geiean onela dio: «jGaur amabost jal

Ainbat lan eder ditu Ibaizabal'en, Bermeo'ko albiste ta goraberak 

geien bat: aren edo onen bizimodua, izkirimiriak, igar- 

Hziinak, arrantzaleen istiliuak.. . Txalupa baten ondamendia zala-ta, 

onela dio: «Txalupatxua topau dabe guztia egur, otzara, 

trabol, txamarra, soixe, ta beste guztiakaz bata besteari sokakaz 

lotuta, eurek arexeri eldu ta euren ganian zelanbait egon albailirean...» 

Aurreko egunean eguraldi ederraz itxasoratu ta batbatean 

izugarrizko ekaitzak arrapatu zituen; alere, bat ez txalupa 

guztiak etorri ziran portura. Urrengo egunean bat orren 

billa joan eta orrela aurkitu zuten, «amar gizon gazte gordin 

indartsuak itxaso gaiztoak iruntsita». 

27.—«EUSKALZALE» ETA «IBAIZABAL» 

ALDIZKARIAK 

Biok, Azkue'k eta Kirikiño'k zuzenduak. «Euskalzale» astean 

asteango albistari edergarriz eta eresi-lanez ornidua, iru urtetan 

-1897-99- atera zuen lekeitiar gartsuak. Azkenean isuna 

ezarri zioten, gogor xamarra, 100 pezetako multea, orduko 

prentsa-zeetasunen bat beteten etzuelako, ta lan guztiak euskeraz 

ta erderaz ematera beartu. Gero, bi urte ixillik eman ondoren, 

«Ibaizabal» sortu zuten bien artean. Kirikiño jarri zan 

zuzendari. Bizkaitarrez eta gipuzkoarrez egiña, igandero irtetzen 

zan, 1902'ko ilbeltzaren 5'tik 1903'ko lotazillaren 27'raiño; 

103 gei guztiz. «Euskalzale»-ren moldagintza ta liburutegia: 

Jardines kalea, 10 ta 12'garren etxeetan; eta «Ibaizabal»-ena: 

Dendari kalea, 19, Jose Astui'renean. 

Bi aldizkarion asmoa berdiña izan zan. Onela dio «Euskalzale»-k 

bere lenengo errian: «Erderazko gauzarik ezta ezer 

agertuko, guztia izango da euskeraz egina. Onetarako alik garbien 

da errazen agertuko dira euskerazko berbaak. Bentanea, 

aillea, pareta, confesinoia, pñmeráko billetea, ferrokarrileko estazinoia, 

hábitazinoiák, fondak, jardinak eta euron antzeko berba

guztiak oraindixek pilotuten asiko gara; ta iru urte barru, lenago 

ezpada, euron ordezko berba garbi ederrak zabaldu daizanean, 

su emongo iako erderakada-pilo orreri». 

Eta elburua irikiagotuz, darrai: «Izenak berak dinoanez, euskerea 

zabaldutea izango da gure arazorik berarizkoena ta arduratsuena. 

Baita arimarako egi egokiak bere aleginez erakutsiko 

doguz. Ganera ipuiñak, asmoak, ikusimakusiak, euskalerriko 

ta erdalerrietako albistak eta iazoerak; eta noizean bein zirt 

zart moduz da polito polito bear dabenari emotea bere izan leike» 

(Euskalzale, 1897,1 geia). Berauxe zan «Ibaizabal»-en asmo 

ta xedea ere, eta ezingo du iñork ukatu al izango, bi albistariok 

aztertzera ezkero beintzat, bai batak bai besteak zintzo bete zutela 

beren egitekoa. Gaur ere, gaurkoak eta guztiz jakingarriak 

dituzu oietan datozen lanak. 

Idazleetan batzuk ezagunak dira, beste batzuk ez ain ezagunak. 

Ona «Euskalzale»-n geien idazten zutenak: Azkue, Txomin 

Agirre, Felipe Arrese-Beitia, Urruzuno, Maguregi, M. A 

Antia, Iriondo, Etxegarai (K. ta B.), Iñarra, B. Mokoroa, S. Erkiaga, 

J. Artola, Zamarripa, J. K. Gerra, Z. Arzubiaga, J. I. 

Arana, E. Arrese, B. Iraola, E. Madina, J. Izurrategi, Gorgonio 

Errenteria (Errebido), Arriandiaga, Kanpion, Mokoroa, Frantzisko 

L. Alen, E. Bustintza, R. Gelbentzu, Irure, J. Larreta- 

Azolain, Zugazaga, Iturrioz, Jauregi, Otadui, Peña, Txistular, 

Unamunzaga, Urain, Peru, Ur-zale, Azkoitia, Amorrotsen Aistia, 

Arenaza, Barreneko iVlatxin, Bordagarai, Madinabeitia, Tertzadun 

bat, Zutagape, ta abar. 

«Ibaizabal»-en, berriz, auek idatzi zuten: Azkue, Kirikiño, 

Felipe Arrese-Beitia, Emeteri Arrese, Pepe Artola, P. M. Urruzuno, 

R. Gelbentzu, Kaietano S. Irure, Simon Erkiaga, Akordagoitia, 

B. Iraola, Praisku Arriola, Enrike Elizetxea, Ramos Azkarate, 

Paulo Zamarripa, Jose Elizondo, Pedro Enbeita, Errebido, 

Eugenio Urroz, J. I, Uranga, Rosario Artola, Jenaro Elizondo, 

Manuel Enbeita, Ramon lllarramendi. Ta ez-ezagunago 

auek: Bermeo'ko Tertzaduna, Abade-Gaztea (Zumetza), Eloiz

Zarauz (Zumaia), Kurloia, J. Agirrezabalaga, Aitor-en Alaba, 

Larreategi (Eibar), Juli (Donostia), Redes (Gernika), Erramonetxu 

(Markina), Gregorio Mujika (Bergara), Juan Migel Orkolaga 

(Igeldo), Jose J. Alberdi (Bilbao), Atraka, Jose Ramon 

Jauregi ((Aretxabaleta), Egaña (Deba), Karlos eta Andres Amonarriz 

(Tolosa), Saizar (Tolosa), Oregi (Durango), Markuerkiaga 

(Ondarru), Jose Abalia (Azpeiti), Errota, Pedro Okariz, Izagirre 

(Errenderi), Arrue (Aretxabaleta), L. Oia (Zumaia), Pello 

Agirre, Domingo Besaita-Ormatxa (Onbe), A. L. Aranbeaskoa, 

Jauregi Denbolinterua (Errenderi), Ajtnalio Am-, Jose Galcloz 

(Donostia), Muxulu (Durango), Akerra (Beizama), Luzio 

Azkona, J. I. Lezokoa, Leontzio Galdos (Aretxabaleta), J. M. 

Eleizegi, Florentino Abarrategi (Mondragoe), Iturrioz (Beasain), 

Josepa Antoni Aranberri, Ozkozel, Jose Berga, Irisasi, Izengordea 

(Tolosa), Barritsu, Enpla (Ondarru), Burduntzi, Gregorio 

Sasieta (Bergara), Erreka-Itxaso, Eleuterio Arozena (Lasarte), 

Benito Larrabeiti (Laukiniz), Eliztxori, Pantalion (Durango), 

Kukutxua, Artatxori ta Eliztxori, Tente (Azpeiti), Maria Oses 

(Mendaro), Praisku Amurrategi, Jose Migel Azkue (Donosti), 

Jose Maria Laborda (Usansolo), Nartzisa Gordobil (Mondragoe), 

Txistu-Burni, Joxe (Lekeitio), Katillu-Kirten (Tolosa), 

Praiska-Antoni, Izarraitz, Jeronimo Elizegi eta Arrillaga, Goierriko 

Txoria, ta abar, 

Esan dugunez, lan baliotsua guztion artean osotzen dutena. 

28.^—LEKAIME EUSKALTZALEAK 

Leon Xlii'garren Aita Santuaren urrezko eztaiak zirala-ta, 

Euskalerriko idazle ta olerkariak ere, Kristo'ren Ordezkariaganako 

beren biotz-txera ta maitasuna erakutsi nairik, askoren artean 

egiiiiko euskerazko liburu bat bialdu zioten. Liburu apaiñaren 

titulua: Euskal-Erriak Aita Santuari (Tolosa, 1887). Liburu ontako 

poesi-lan askoren artean bizkaitar koplakariok ere -B. 

160

Garita-Onandia, J. M. Ampuero, Isidoro Ruiz Arbiilo durangarrak, 

Elorrio'ko Kapelastegi, Otxandio'ko F. Arrese-Beitia ta 

Ermu'ko Ezekiel Etxebarria- agertzen dira. 

Baita Durango'ko Gaíxotegiko San Bizente Paul'en alabak 

ere ipiñi zuten beren aletxoa, ta olerkizkoa ipiñi ere. Durango'n, 

1887-6-2'an, izenpetzen zuten Sor Maria Joaristi, Sor Maria 

Josefa Albizu, Sor Maria Pagóla, Sor Lorenza Etxeberria, Sor 

Frantziska Zendoia, Sor Maria Barbara Intxausti, Sor Josefa 

Arozena ta Sor Dazia Herrero monjak euskerazko olerki txukun 

bat, beren eskintzari bezela Leon XlII'garrenari (1810-1903) 

bere urrezko ezteguetan eskeiñirik. 

Ona iru laukoak osorik: 

Zer da, Jauna, munduan guk dakuskuna? 

Biraua ta pekatua zabaldurik; 

Baña geiyen biotza minduten deuskuna 

Da Zu ikustea larri ta estuturik. 

Guri biotza poztuko deuskun gauzarik 

Ez da ezer jazoko aurten munduan? 

Bai, ospatuko dira pozez beterik 

Zure urrezko ezteguak abenduan. 

Igituko da orduan mundu guztiya 

Euren eskinzariyak egiteko; 

San Bizenteren Alaben gurariya 

Da bizitza emon, zurea geituteko. 

Lekaime danen artean egiñak ote dira aapaldi auek? Ala 

besteren batek, eta berak izenpetu? 

(Ikus N. A. G., Egan, 1970, 1-3, 98 orr.).

29.-ETA BESTE AUEK 

Euskalariak gaur, leenago bezela, begi-zoli dabiltza paper 

zaar billa. Ta gutxien uste danean alboko sasitzatik edo saskara 

artetik jaiki ta egaz dagi oiUagorrak; beste batzuk, maltzurrak 

bait dira, luzaroan billa jardun arren, ez dute bururik azaltzen. 

Orrelaxe gure idazti zaar batzukaz ere: nunbait ba-dala, baiña 

ez agertzen. Oietakoak dira, bizkaitar barrutian, ondorengo batzuk. 

1) Bermeo'ko Debotoa, Onela ezagutzen dugu XVIII'garren 

gizaldiko liburu baten egillea. Nor dugu? Ez jakin; baiña 

euskalariak aipatzen dute. Liburuaren titulu osoa, onela da: 

Errosariyo, edo Coroa Santuban ofreciduco dirian misterioac: 

saspi gozocoac: saspi gloriosoac; errepartiduric guero esaten dan 

moduban, Via Crucis, edo Vide Sagraduba Calvariyoco pausuben 

ofrecimentubac, Acto edo eguite. Fede, Esperanza eta Caridadecoac. 

Devoto batec, gusíijac, apaindubac San Francisco 

Bermeoco, Venerable Irugarren Orden daco, seinnec salduten 

daben libruchu au (Bilbao, 1780). 94 orrialde. Nundik nora 

dabil idazti au? Aita Uriarte frantziskotarrak onela idazten zion 

Bonaparte'ri Markiña'tik, 1856-11-5'an: «Oraindik ez dut nere 

eskuetan Bermeo'ko Irugarren Ordenakoen «Errosariyo edo 

Coroa Santuba»-z (Ikus BAP, X, 236 orr.; Vinson, Essai d'une 

Bibl., 11,119 zenbakian; G. Lakonbe, RIEV, 1910, 41 orr.; Jon 

Bilbao, Eusko Bibliographia, III, 168 orr.). 

2) Echebacocheco cristinau edo familiyac eguiteco esquintzariya 

(Durango, 1844). 4 orrialde. 

3) Deboto batek. Ez dakigu nor zanik, baiña liburu au 

argitaratu zuen : Jaungoikoaren Ama Birjiña guztiz Garbiaren 

bizitza (Durango, 1895). 66 orrialde. Durango'ko idazle Urkizu 

bera ote dugu? Onek, dakigunez, «Liburu Virgina Santisimien 

Errosario santuena» (Iruña, 1737) idatzi zigun. (Ikus A Pérez 

Goiena, Ensayo de Bibl, III, 429 orr.; Euskal Literatura, !> 

236 orr.). 

ia

4) Ezekiel Etxebarria. Bigarren alean aitatua. An esanaz 

gaiñ, auek ere idatzi zituen Donostia'ko «Euskal-Erria»-a: 1) 

Olerkia, Aita Santu Leon XlII'garrenari bere urrezko ezteietan 

(1888, XVIII, 229 orr.); 2) Puntos oscuros en el verbo vasco 

(1881, IV, 211 orr.); 3) Sobre el apellido Guisasola y sus análogos 

(1882, V, 226 orr.). 

5) A. M. A. Erkindea, eskola txikiko umeentzat laburtsu 

eratua (Bilbao, 1900). Amorrortu, Kortina ta lagunen irarkolan. 

6) Bermeo'ko Tertzaduna. «Ibaizabal»-en idatzi zuen onek 

(1902-1903), sarri samar, eta beti gatz-ozpiñez gaiñezka. Bermeo'ko 

izparkari lez genuen, ango goraberak, alkar arteko liskarrak, 

auteskundeetako otz-erakusteak, garbantzu-errikoen muturkak, 

ots, «Enbidiako arkea sekula bete bagea» euskai esakunaren 

birako berriak, zeatz eta ederld batu ta eioak bialtzen zituna. 

(Ikus Ibaizabal, 1302, irugarren geia, 3 orr.). 

7) Eusquerasco doctriñe otsaindigoago (Bilbao, 1849). 

8) Exercicio santua errecetaco Calvarioco (Bilbao, 1849). 

10) Marijaren vijotz garbijaren cofradija pecaíarijac... 

11) Jesucristo gure Jaunac gizonaren eraste edo redenci- 

(Bilbao, 1854). 

noiagaili... (Bilbao, 1854). 

12) Doctrina cristiana en el vascuence de Llodio (Londres, 

1858). 81 orriaide. 

13) Gurutzietaco icustamenac, eusquerazco vmba neurtubetan 

R. E. Durangecuac ipiñita (Gazteiz, 1864). 

14) Comunio Ordantzallea (Gazteiz, 1869). 29 orrialde. 

15) Eguiquera onerazcoac gorde ta gueituteco mistñoe 

santuen frutua (Bilbao, 1885). 96 orrialde. 

16) Confesinoco ta comuninoco sacramentu santuac ondo 

prestauric artuteco erregu eta arguibideac (1891). 464 orriaide. 

17) San Antonio Urquiolacuari bederatzi urruna (Durango, 

1896). 40 orriaide. 

18) Jesusen Biotz guztiz doatsua (Durango, 1883). 68 

orriaide.

30.—ÊGUNEROKO ETA ALDIZKARIAK 

Garai onetan euskal amasa gorde ta bultz-eragin zioten eguneroko 

ta aldizkariak aipatzea ere eder zaigu. Ona sail bat, Bizkai 

aldekoak bereziki. 

-El Bascongado (Bilbao, 1813-14). Kandido Pérez Prieto'k 

sortu ra zuzendua. 

—Ariel (Baiona, 1844-52). Txaho'k zuzendua. 

—El Lirio (Gazteiz, 1845). R. Ortiz de Zarate'k arteztua. 

—Revista Vascongada (Gazteiz, 1847). Erti ta jaintzazko 

aldizkaria. Bi ale. 

—Irurac Bat (Bilbao, 1850-1882). Egunerokoa. 

—El Eco Vascongado (Bilbao, 1861) Egunerokoa. 

—Laurac Bat (Bilbao, 1873). Errepubiikanuen egunerokoa 

- El Nocticiero Bilbaíno (Bilbao, 1875, 1936). Manuel 

Etxebarria Torres'ek sortua. 

—El Lau-buru (Bilbao, 1877). 

-Revista Euskara (Iruña, 1878-1883). 

—Fedeco propagacioneco urtecaria (Baiona, 1877), urte askotan 

iraun zuena. 

—Beti bat (Bilbao, 1880-83). 

-Le Journal de Saint-Jean de-Luz (Baiona, 1881). Udaran 

aseerokoa ta bi illetik beingoa bestetan. 

—Batasuna (Bilbao, 1880-83). Karlisten egunerokoa. 

—Revue de Basses Pyrénées et des Landes (Paris, 1883). 

Euskeraz, bearnesez, gaskoiñez eta frantsesez. 

—Baiona'ko La Revue, La Nivelle ta Le Pays Basque 

(1883). 

—El Basco (Bilbao, 1884-1898). Katolikuen egunerokoa. 

—Laurdk-hat (Buenos Aires, 1884). 

- El Aurrera (Bilbao, 1885). Karlisten egunerokoa. 

-El Diario Bascongado (Bilbao, 1890); «La Unión Bascongada»-ren 

ordez atera zuten.

—El Diario de San Sebastián (Donosti, 1873-1887). Zuzendari: 

Jose Manterola. 

—Apis (Bilbao, 1888). 

—El Diario de Bilbao (Bilbao, 1888-99). Liberalen egunerokoa. 

-Revista del antiguo Reino de Navarra (Iruña, 1888). A 

Kanpion'ek zuzendu zuen. 

-La Abeja (Bilbao, 1889-90). Erti ta iakintzazko illerokoa. 

- El Nervión (Bilbao, 1890-1936). Egunerokoa. 

-La Cantabria (Bilbao, 1890-97). 

-La Galerna (Donostia, 1890). Asterokoa, euskeraz ta erderaz 

Pepe Artol'a'k, J. Iñazio Uranga'k eta beste batzuen olerki 

ta izkirimiriak dakaz. 

-La Unión vasco-navarra (1880-1890). Eguenrokoa. 

-La República (Bilbao, 1890-1904). «El Norte»-ren ordez. 

Egunerokoa. 

—El Liberal (Bilbao, 1891-1936). Egunerokoa. 

- El t'uerista (Donosti, 1891-95). 

—Bizkaitarra (Bilbao, 1893-95). Asterokoa: 32 zenbaki. 

Arana-Goiri'k sortua. 

—Cálifornia-ko Eskual-Herria (Los Angeles, 1893). Asterokoa, 

euskera utsean, J. D. Goj^no'k zuzenduta. 

-La Baskonia (Buenos Aires, 1893). Jose R. Uriarte'k sortua. 

—El Eco de Bilbao (Bilbao, 1893). Asterokoa. 

—Indicateur general de Biarritz (Baiona, 1893-1911), iñoizka 

izena aldaturik. 

-El Cántabro (Tolosa, 1893). Karlisten aldizkaria. Frantzisko 

Zeberio'k zuzendua; euskeraz eta erderaz. 

-La Unión Bascongada (Donosti, 1893). 

-La Avalancha (Iruña, 1894). 

—Boletín de la Comisión de Monumentos históricos y mtísíicos 

de Navarra (Iruña, 1894). 

-Arenal (Bilbao, 1894-8-12). Asterokoa.

-El Diario de Álava (Gazteiz, 1895-2-5). 

-El Porvenir Vasco (Bilbao, 1896-1917). Arratsalderokoa. 

-Biblioteca Bascongada (Bilbao, 1896). Fermín Herran'ek 

zuzenduta. 

—Euskalzale (Bilbao, 1897-99). Asteroko albistari edergarriduna. 

Dana euskeraz. Zuzendari: R. M. Azkue. 

•—Baserritarra (Bilbao, 1897). Asterokoa, S. Arana-Goiri'k 

sortua; 18 zenbaki. 

-El Vizcaino (Bilbao, 1898). Egunerokoa. 

—Lenengo Egutegi bizkaitawa (Bilbao, 1898). Arana-Goiri'k 

atera zuen. 365 orrialde. 

-La Voz de Vizcaya (Bilbao? 1899-1902). Egunerokoa. 

-El Correo Vasco (Bilbao, 1899-6-4). Arana-Goiri'k sortua. 

103 zenbaki. 

-La Democracia (Bilbao, 1899). Errepublikanuen asterokoa. 

—Euzkadi (Bilbao, 1901-191 5). Arana-Goiri'k sorturiko 

agerkaria. 

-La Patria (Bilbao, 1901-03). Arana-Goiri'k sortu ta zuzendua. 

-La :Gaceta del Norte (Bilbao, 1901-10-11). 

—Ibaizabal (Bilbao, 1902-03). Asterokoa, euskera utsean, 

Kirikiño'k eta R. M, Azkue'k zuzendua. 

—Hl Diario de Navarra (Iruña, 1903-2-25). 

El Pueblo Vasco (Donosti, 1903). Rafael Pikabea'k sortua. 

-Patria (Bilbao, 1903-03). Sabino Arana-Goiri'k sortua. 

130 zenbaki. 

—Euskaria (Buenos Aires, 1906-1921). Asterokoa, Juan B. 

Vicenty'k zuzendua. 

-La Aldea (Bilbao, 1904). Baserritarrentzat amabosterokoa. 

—-Irrintzi (Buenos Aires, 1906). Illerokoa, N. Olariaga'k 

arteztua. 

16é

^tûxkoa 

«Euskaldunenak egin du, euskera 

galdu ezkero, euskerak egin baikaitu 

euskaldun: Erri bezala irautekotan, 

euskera iraunerazi bear dugu, egunean 

eguneango iardunean, edonori eta edonoiz. 

Gure arbasoékin eta gure gurasoekin 

alkar gaitun biotzezko lokarria 

dugu euskera. Euskalerrian euskaldunak 

izango dira egun eta beti, zein bere 

etxeko nagusi ta jaun, euskerak 

irautekotan. Non gure ibar eta zelai 

ederrak baino obeki ikusiak? Euskerak 

euki baikaitu beste gizamota guzietutik 

bereiz, eta lengo euskaldun zindo ta 

zintzoen odol garbiak baitirau oraindino 

gure zainetan. Nor euskaldun iatorra 

baino lainko-zaleagorik?» 

(Zaitegi-Plazaola'tar Jokin)

Eguzkiak danori berdin argi egiten digu, baita beroa eman ere. Ta 

indar-neurri berdiñak izan arren, nolako tartea zer batetik bestera. Au 

esan nai det: busti ta bero, berdintsu duen baratz-xerrenda baten, 

zergatik ikusi oi dira urteak zear lili guriak eta lili erkiñak? Danak ez 

al dute kaizu berean azteko bear dutena? Literaturan ere orobat galdetu 

genezake. 

Arakatzen ari geran urte-sail au berpizte naiarena dugu, zalantzik 

gabe. Dakarkigun berriz ere gogora Orixe'k esana: «Mintzatu zen 

Bizkaia, ta itzetik ortzera «inbido» otsegin zigun beste euskaldunei. 

Gogonduri ta buru-ernari gelditu zen alditxoz Gipuzkoa, ta atzenik 

«ordago» iardetsi». 

Egi utsa dio. Bizkaitik sortu zan argia, ta indarra; Gipuzkoa, alditxoz 

buru-zut gelditu zan, naiz eta gero «ordago» bota. Zer esan nai 

du onek? Gipuzkoa'k buru ernari geratu zan bitartean, etzuela bestelako 

idazlerik eman? Baliteke. Geroago, bai, ordagoka asi zanean, idazle 

bikaiñak jaiki ziran bere altzotik. «Ordago» arin bota zuela dirudi, 

alan ere; garai ontako giputz-idazle erreskada ezta beintzat ain urria, 

teatru-arloan batez ere. 

I." Idazleak,—Ez dira gutxi, gorengo maillakoak ezpaditugu ere. 

P. Orkaiztegi, Serafín Baroxa, A. Daniel Apaolaza, A. M. Zabala, P. 

E, Mortara, Jose A Ugarte, J. K. Gerra, J. I. Lertxundi, Jose J. Kortazar, 

Inozenzio iVIunita, E. Arantzadi, L. Eleizalde, naikoa ugari ta 

onak ditugu. Baita apalago auek ere: Gaspar Oregi, Lopez Alen, F. 

Apalategi, J. M. Azkue Goñi, Toribio lriondo, Meltxor Garai, M. 

Mujika, J. I. Garmendia, B. Landa, F. Apaolaza, Iñazio Belaustegi, 

A. Zaloña.

2." Teatrugilleak.—Bi menderen arteko garaiak bere emankortasuna 

erakutsi zuen teatru-zelaian. i88o'an M. Soroa'k girotuta, teatruuzta 

joria zioan erne ta goratuaz. 1882'an, Donostiko Lore-Jokuen Batzarrak 

teatrulanik onena sariztutzeko asmoa artu zuen; eta sariketa 

oieratik sortuak dituzu geien bat euskal teatrua goi-erpiñean jarri zuten 

antzerki-idazle auek: Marzelino Soroa, esan genduanez, ainbat 

sari beregandua; Bitoriano Iraola, Iruña'n eta Donostia'n sariak jasotakoa; 

Jose M. Aiesta, Jose Elizondo, Marian Arzak, Bruno Olazabal, 

Iribarren; Pepe Artola, errikoseme txalo ederrez maiz loreztua; J. I. 

Uranga, eta Elias Gorostidi, 1895'an Zumaia'n ospatu ziran euskal 

jaietan sariztuak; B. Mokoroa, Zapirain, J. Ganboa, R. Illarramendt, 

A. Barriola, ta abar. Eta, guenez aipatua izan arren, guztion gaiñetik 

Toribio Altzaga nabari da, konta-ezin ala teatru-lan idatzi, antzeztu ta 

itzulitakoa. 

Labur: onetxek dituzu euskal teatru modernuari asiera eman eta 

aurrera, loratze bikaiñean, eraman zutenak. 

2.0 Olerkariak.—Âuetatik ere ez dira makalak, euskal bertsolari 

antziña batekoaren bidetik zebiltzanak noski. B. Iraola, K. S. Irure, 

Jose ta Rosario Artola, M. A. Iñarra oiartzuar apaiz gazterik illa. Karmelo 

ta Bonifazio Etxegarai, J. Kasal Otegi, Enrike Eleizetxea, Ramon 

Gelbentzu, Emeterio Arrese ta beste. 

Inguruak beti kutsutu oi gaitu, ta olerkari auetatik ere batzuk, zerbait 

bederen, euskal poesian belu xamar sartua zan erromantiku-eraz 

ari izan ziran. Baiña, egi dana aitortzeko, gure olerkariak lengo tradizio 

zarrari jarraiki ibilliak dira geien bat. Aro ontako bi olerkari, gaiñera, 

biak pixkaka pixkaka gurenduz joan ziranak, euskal poesi modernuari 

asiera eman ziotenak dituzu: M. A. Iñarra ta E Arrese. - ^ ^ ^ 1 

4.° Bertsolariak.—Bertsolariak ez ditugu emen, labur jokatzearren, 

gutxitan baiño aipatzen. Gai ontarako or dituzute «Auspoa» ta nire 

«Gure Bertsolariak». Bi aldiz gauza bera ez daukagu zertan esanik. 

Ala ere, bigarren alean Bilintx eta Xenpelar bezela, oorezko aulkian 

jarriko ditugu emen Otaño ta Txirrita, orduko bertsolaritzaren bi aita 

nagusiak. 

5." Ipuilariak.—Iru besterik ez ditugu aitatu: Urruzuno, Arrióla 

ta J. Larreta, Urruzuno bera naiko genduan, orraitio, urte sail ederra 

osatzeko. Ipuilari umoretsua berau. Oker aimdi barik esan genezake 

-dio A. Arrue'k- «Euskalerriak idazle gutxi izan dituala, oso gutxi 

ere, Urruzunok bezela «umore» berezi ori beren lan-egiñetan irauli 

dutenak».

1.-PEDRO JOSEP ALDAZABAL MURCIA 

( -1779) 

Debatarra. 1728'rantza jaioa. Iruña'n egin zituan antza danez, 

eliz-kaskizunak, antxe mezakotu zan beintzat 1752-12- 

23'an. Gero, Deba'n bete zuen arimazaintza luzaro samar. 

1775'an «Real Sociedad de los Amigos del País» deritzan alkartekoa 

zan. Gizon jakitun onetaz lenengo aiean ere aipamena 

utzi genduan, baiña bioa emen zerbait geiago. 

Nik eskatuta, gaur Deba'ko txaunburu dan Anastasio Arrínda'k 

aztertu ditu ango liburuak. Eta ona zer diostan: «Parroki 

ontako artxibuan aurkitzen dan Hermandad Sacerdotal del Cabildo 

deritzan l'go liburua aztertu det eta liburu ontan urte 

barruko goraberetan agertzen da Pedro Jose Aldazabal'en izena 

ere; 1750'tik aurrera 1778'raiño bere eskuz firmatzen du. 

Urrengoan, ots, 1779'an, Frantzisko Iñazio- Emasabel'ek ematen 

ditu urteko kontuak, eta dio: «Eun erreal Emasabel jaunari, 

Pedro Jose Aldazabal'en eriotz ostean, erdi benefizioan 

sartu dalako». Ondoren datoz P. J. Aldazabal'en illetetako gastuak, 

ogitan eta ardaotan eralgi zana, ta abar. Beraz, emendik 

atera dezakegunez, 1779'garrenaren biran itzaU zan Aldazabal. 

IDAZLE.—Lau liburu idatzi ta argitara zizkigun, bat euskeraz 

ta iru erderaz. Ona: 

1) Ama Virjina Santisima Iciarcuaren bederatci uwena.. . 

Deboco Beneficiadu, len bicarioak ateratzen debana. Beardan 

bezala (1768). Bigarren irarkaldi bat ere izan zuen (Tolosa, 

in

1790); Fermín Huarte'ren etxean. 33 orrialde. Antonio Arrue 

euskaltzaiñak adeitsu bialduta ikusi al izan dudanez, euskera 

polita du. 

2 Novena de la Santísima Virgen de Iciar.. . precedida 

de una breve noticia sobre su milagrosa aparición (Tolosa, 

1766); Mendizabal'en Alargunaren etxean. IX-24 orrialde. Goikoaren 

itzulpena duzu. 

3) Breve historia del más luminoso astro y brillante estrella 

de la mar, la Milagrosa Imagen de Maria Santísima de 

Iziar. Singularísima protectora de los navegantes, con algunos 

de sus prodigios, sacados de los escritos, que acerca de esta 

Santísima Imagen, dexó en su muerta el M. R. P. Fr. Joseph 

de Jesus Maria y Araquiztain, Provincial que fue de la Provincia 

de S. Joaquín de los Descalzos del Carmen, Difinidor G. 

por la de Indias, y Secretario del Difinitorio, que con otras 

muchas noticias adquiridas da a luz pública don Pedro Joseph 

de Aldazaval y Murguia, Vicario propio y perpetuo, que ha 

sido de las Parroquiales de La Real Iglesia Sta. Maria Matriz 

y Anexas de la N. y L. Villa de Mont-Real de Deva en la 

M. N. M. L. provincia de Guipuxcoa (Iruña, 1767); Rada'tar 

M. J.'ren etxean. 253 orrialde. 

4) Compendio heráldico: arte de escudos de armas, según 

el método más arreglado del blasón y autores españoles 

(Iruña, 1773); Rada'ren Alargunaren irarkolan. 283 orrialde. 

Onen antzeko argitalpenak urrengo bi urteetan ere agertzen dira. 

(Ikus S. Onaindia, Euskal Literatura, 1, 2io orr.; Jon Bilbao, Eusko 

Bibliographia, I, líxj orr.; N. A. G., Egan, 1970, 1-3, 99 orr.). 

2.-JOSE INAZIO GERRIKO URKÍOLA (1806-1883) 

Zerain'go Aizpa auzutegian jaio zan Gerriko, 1806-7-30'an, 

Bengoetxea zeritzan etxean. Jesus'en Lagundian sartu zan 1827- 

in

8-6'an. Eta Filosofia ta matematikak irakatsi zitun Madrid'en, 

an bertan eta Nivelles (Beljika)'n jesuita sar-berrien maixu ere 

izanik. 

Gero, mixiolari ibiili zan euskal errian barrena, ta orduantxe 

idatzi ta argitara eman zigun, dirudienez, euskerazko liburu 

bat: Misio Santuaren Oroipena Jesusen Compañiaco Misionisiac 

eman zuena (Tolosa, 1853). Sorarrain'ek dakarrenez, ba-da 

beste liburuxka Bit ere, titulu onekin: J. H. S. San Ignacio Loyolacoa 

Jesusen Companiaco misionistac eman zuen misio santuaren 

oroipena (Bilbao, 1853); Delmas'ek atera zuen, eta 16 

orrialde ditu. 

1859'an Filipinas ugartera aldatu zan mixiolari. Lan ikaragarria 

burutu zuen an, arimen onerako. Bertan il zan 1883-12- 

23'an. 

Aita Migel Maria Zubiaga jesulagunak euskeraz osotu zuen 

A. Gerriko'ren bizitza, baiña esku-idatzi ori galdu egin zan 

itxuraz, azken gerratean. 

(Ikus J. Vinson, II, 599 orr., 259 zenbakian; Xav. Baranera, Cartas 

de Filipinas, VI lib., 309-339 orr.; Sommervogel, Bibliothéque de 

la Compagnie de Jesus, III alea, 1917-18 bilduma; H. V. B., BAP, 

1963, 97 orr.; N. Kortazar, Cien autores vascos, 87 orr.). 

3.-PATRIZIO ANTONIO ORKAIZTBGI (1840-1924) 

Andoain ez dugu, berriz esanik ere, euskaltzaleetan urria. 

Apaiz agurgarri ta egiazko euskalari au ere, angoa duzu; 1840- 

3-17'an munduratua. Artzain on bezela arima-zaintzan eta euskal 

arloan lan egin zuen etengabe bere bizitza osoan. Beiñola 

ilik idatzi nuen: «Azkarra, zuzena ta biotz onekoa; goikoak eta 

bekoak guztiz maite izan zutena. Euskaltzale porrokatua ta 

matematiko ernea». Garraxika dasa ori bere bizitzak. 

Eliz-deiak barnea dardarazi zion ezkero, ortarako estudioak 

osotu zitun Arantzazu'n, Iruña'n eta Gazteiz'en. 1865'an apaiz- 

173

goa artu ta Sorabilla'ra bialdu zuten bertatik. Urte latzak ziran 

aiek: Isabel Ii'garrenak bere jaurlaritza utzi zuen, eta Juan 

Prim jeneralaren bitartez Italia'ko Saboia etxeko Amadeo'k artu 

zuen Espaiña'ko koroia; urte gutxirako alere. On Karlos'ek bada, 

1872-5-2'an, Azkain'go oianetan zear Naparrua'n sarturik, 

Rera urian azaldu zuen ozenki bere burrukarako deia. Eta emen 

dauzkagu karlistak eta liberalak, euskaldun mendietan alkarri 

muturlza, 1876'raiñü iraungo duen burrukaldi ta kizka gordiñean. 

Dorronsoro, Santa Krutz, Olio, Lizarraga, Belasko ta olako 

gerrari ta jeneralen egunak ziran. Orkaiztegi'k, ere, Santa 

Krutz apaizaren laguna baitzan, 1876'n, gerra bukatu zanean, 

Prantzira igesi joan bearra izan zuen. 

Zana zala, Sorabilla'n egon zitzaigun aurrenik arimazai ta 

ondoren (1870) Altzo-Goiko'n. Gerra amaitzerakoan Elgoibar'ko 

txaunburu egin zuten, eta bi urte geroago (1878) Mondragoiko 

artzipreste. Etzuen emen luzaro jarraitu, 1880'an bada 

Tolosa'ko artzipreste izendatua izan zan, eta kargu orrekin 

emen bizi izan zitzaigun 43 urtetan; 1923'an laga zuen aginpide 

ori, ta urrengo urtean azaroaren 7'an il zan. 

EUSKALTZALE.—íiogorazi dut jadanik, apaiz ta euskaltzale 

genduan Orkaiztegi, eta bi izantza auen bitartez oso errikoi gertatu 

zan Euskalerrian: ezagun-ezaguna zan. Apaiz zan aldetik 

jator jokatu zuen beti, bere egitekoa arduraz aurrera eramateko 

bizi-adorerik beiñenak zirkin-azorik; bere begi-nini bezela maite 

zitun Tolosa ta tolosarrak. Eragin errimekoa zan-eta, askotan 

jarri zuen palzea eleiztarren etxe ta arimetan. «Gizaseme ona 

ta laua, zabalik zeukan beti -dio G. Zumuarregi'k- bere tángela 

apal azpiz-gaiñekoa, arnas-billa zijoazkion mailla ta uste 

guztietako jendearentzat. Buru-ukale esku-zabal beti, amaika 

laztasun arindu zuen, ta naigabeak upelka gozatu». 

Zernaitakoa zan, eta zemaik kezkatua zebilkigun, erriko 

auzi ta arazoetan, jakiña. Artzaiñaren ardurak ez al du dena 

artu bearra?

EUSKAL IDAZLE,—Tolosa'racü ta laster asi zan idazten, 

1882-I90rra «Euskal-Erria»-n Ianak argitara emanaz. Bilbao'ko 

Kristau-Ikasbidea txukun nai zuen, eta olakoen itzulpen 

txarto egiñak gogoz zigortzen ditu liburuxka baten. Beronek 

ere osotu zuen onako bat euskera garbi ta egokian. Antzerkitxo 

ta dotriña-azalpenak, sarri edatu oi zitun, Eguberri jaiak ziralata 

batez ere, ikastetxeetako gazteak antzertu zitzaten. Labur: 

berak zeramana nai ta ez enparauai ere erantsi bear. 

Itz-jostun ona agertzen zaigu beti. Ona zein ederko lotzen 

ditun ondorengo txatal onetako esaerak; Txardiñ berriak deritzan 

bakar-jostaketatik artuak dituzu. 

«Biba gipuzkoatarrak 

Biba Kantabria ! 

Kosta onek balio du 

Munduaren erdia: 

Legatz eta bixigu 

Txardiña berria: 

Ondo bizi izateko 

Biba Euskalerria. 

Castilla alde ortatik onera udaran asnas-billa datozen jende 

oiek, gure mendi biribil-txiki politai begira jarrita, goitik bera 

zearka zearka zillar bizia bezela datozen errekatxuak ikusita, 

probintzi au paraiso txiki bat dala diote. Ta nik ori aditzen 

dietedanean kantatzen diet; «Santa Agedatik Alzola-ra; Alzola-tik 

Deba-ra,,. atozte, atozte lenbait-Ien bañu gez-gaziak artzera. 

Ta ni Aia-tik barrena banua, banua txardiñak saltzera. 

Txardiñak, txardiñak; salerot-erdikoak! 

Zarauz-tik Tolosa-ra, 

Aizea bezela, 

Arrai preskuarekin 

Goizean goiz an gera. 

Gu asten geranean 

Bizi-biziak dira ! 

Sagardotei guziak 

Irikitzen dira.

Aizazu, Josiñazio: Sagardua edateko ta napar-txikia proatzeko, 

txardiña berria bezelako plater piñik eztezu! Aizu, Praisku: 

gerriku ori.. . jajai! ikusiko zenduke onoko mutil paparaundi, 

kolko-zabal, papa-moskas dirudian au? Zoazkit emendik 

amonari txanpona kentzera; eztegu emen barómetro bearrik. 

Aizazu, Josepiñazi: Josepantoni Goikoetxe-aundikoa sekulako 

arrokeriakin danbolin-soñuan eztuela dantzatu nai. Orixen gertatzen 

zale, enetxoa, gaurko egunean askori: Iru edo lau urte 

Madrillen pasata or datozkizu sedazko soiñeko bata goante txuriakin, 

eztutela dantzatu nai baserritarrakin. Baiña ixil-mllik 

utzi nuan esan nionean: Panparro ikeri asko ta errenta gutxi... 

aundi-nai, baiña beti txiki-txiki... pasatzen zaio gaurko eguneko 

polka dantzariari. Orrelal

(Euskal-Erria, 1882, 41 orr.); 3) Donostian Manterolari (Donosti, 

1884, 59 orr.); 4) Pekatariyari (Euskal-Erria, 1886, 247 

orr.); 5) Kristauaren sinismena (Euskal-Erria, 1886, 273 orr.); 

6) Gau ondmengo egun aritzari (Euskal-Erria, 1886, 441 orr.); 

7) Tolosa eta inguruko erriyak milla zortzireun larogei ia seigawen 

urteko agonean, Loyolarako erromeriyan kantatzen dituzten 

neurt-itzak, Birgiña Ama Izaskungoari (Euskal-Erria, 

1886, 276 orr.); 8) Ave maris stella euskeraz (Euskal-Erria, 

1886, 496 orr.); 9) Txardin berriak (Euskalzale, 1899, 346 

orr.)5 10) Ordaintzera! (Euskal Esnaiea, 1908); 11) Bagaramazki 

(Esku-Egundiya, 1910, 91 orr.); 12) Euskal dantzak 

(Euskal Esnalea, 1914, 157 orr.). Adar-jotzaille bizi agertzen 

zaigu Ian askotan. 

Gure Orkaiztegi il zanean, bertako seme Arrese'tar Emeteri 

olerkariak, oroitz-zurrian, lan sentikor au ondu zion. 

Euskoen Ama negarrez dago, 

negarrez bakar-bakarti.. ., 

malko samiñak eldu zaizkio, 

poz-ate guziak itxi. 

Zoritxar beltza gaurko zoria.. . 

itun gaude, kupigarri, 

eriotzaren arnasak orain 

sugar maite bat itzali... ! 

On Patrizio jaun laztangarriya : 

egizu zerutik argi, 

zure gogoak piztu gaitzala 

euskaldun geranak beti! 

Aren eriotz-ostean, Tolosa'ko Udaletxeak, literatura sari bat 

jarri zuen, ots, «Orkaiztegi Saria». 

(Ikus G. Zumuarregi, Euskal Esnalea, 1924, 230 orr.; Jesus'en 

Biotzaren Deya, 1924, 381 orr.; Jose Arana, Euskal Esnalea, 1926, 154 

orr.; S. Onaindia, MEOE, 781 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V. 1955, 

173 orr.; N. Kortazar, Cien Autores vascos, 33 orr.; Auñamendi, 

Literatura, II, 29 orr.).

4. -JOSE MARINO ARRIETA (. .. 1895...) 

Onen lanak maiz agertzen dira Euskal-Hrna aldizkarian, 

1892'tik iwyra. bitartean batez ere. Olerki aberkoietan saiatzen 

da, ildako adiskideen oroipenez ere banaka batzuk ondurik. 

Eta itziüpenak, ez gutxi. 

Teatru ianda ere jorratu zigun. 1896'an aurkeztu zan aurrenik 

Donosti'ko Teatru Printzipalean; Umezurtza drama saio 

bat zan, Juan Iñazio Uranga'rekin batera egiña, ta 1896-12- 

2l'an emana. 

Bilbao'ko «Ibaizabal»-en itz lauz osotuta ditu lan batzuk. 

Euskera errikoi, lau ta unkikorra du. 

(Ikus Euskal-Erria, 1892-1905; Ibaizabal, 1902, 19'garren geia, 3 

orr.; A. M. Labaien, Teatro Euskaro, Il alea, 160 orr.; Auñamendi, 

Literatura, II, 126 orr.). 

S.-SERAFIN BAROXA ETA ZORNOTZA (1840-1912) 

Euskal idazle jatorra. Baroxatarrak, Araba'ko Peñazerrada 

ondoan dagon Baroxa basaurian dute belun-etxea. Rafael Martinez 

Baroxa Haro'n jaio zan 1770'an, eta Karlos IV'garrenaren 

garaian atera zueu etorki-agiria Gipuzkoa'n bizi izateko. Pio 

Baroxa Oiartzun'en munduratu zan ISOS'an, eta onen seme 

Serafín Baroxa Donostia'n, 1840'an. Eta Serafin'en semea zan 

azkenez Pio Baroxa ta Nessi, osagille ta nobelagille ospetsua, 

1872-12-28'garren. urtean Donosti'n jaio zana. 

Minetako injeneru ikasi zuen. Bere meatz-epaiketa lanak 

Riotinto'n asi zitun; meatz-zulo aueri gero, ingeles alkarte batek 

guna ta mamia atera zien. Geroragoan,, Huelva'ko miñaobien 

ardura ere izan zuen. Era, alzenik. Bera urian il zan 1912- 

7-16'an. 

Sorterritik urrun samar ibili zan arren, biotz-mamian beti 

zekarren ondo itsatsita euskaltzaletasunaren lera, eta nun-nai

izi, asko idatzi zizun euskeraz ta erderaz. Erderaz, adibidez, 

ainbat ipui ta iraisurgai orduko izparkarietan; Gazi-gezak —erderaz 

ta euskeraz—, Mis ocho alojados, A los Auxiliares de Bilbao, 

Marcha de San Sebastián eta abar. 

EUSKAL LANAK.—1) Gaci-guezac (Donosti, 1875). 62 orrialde. 

2) Manterola'ren Cancionero Vasco-n datozen olerkiak 

(Donostia, 1977). Ai, au dolmea! ederki bíribildua duzu baitik 

bat, lau aapaidikoa. Mariano Zuazabar'ek —injeneru au ere— 

ipiñi zion musika. Olerki ta musikari buruz au dio J. Manterola'k: 

«Biok Gipuzkoako seme, ta biok ondore ederrez landuten 

dute, origatik euren ogibideko ikasketa-lanak bazter utzi gaberian, 

batak olerkia ta besteak musikea. Baroxa'ren olerkia jatoi 

bikaiña da egiaz; gaiez naiz ebaki bereziz demandar balada bat 

dirudi; musikeak, bere igiera (ritmu) ta amai doiñutsuz, berebat 

arabiar kantua ematen du» (Cancionero Vasco, 1877, II, 

19 orr.). 

3) Almanaque bilingüe para el año 1879 (Donostia, 1878). 

4) Pudente (Donostia, 1878), J. A. Santesteban'en musikaz. 

Lenengo opera edo euskal drama eresitua. Ekintza Riotinto'n 

gertatzen da, erromatarren garaian. 

5) Santo Tomaseco feñya (Donosti, 1878). Berdin: Nury 

(Irun), Hernaniri, Guetariarrai, Asto-contuac, San Marcosiy Cecea 

suscoa. 

6) 11 riíorno di Don Stefano, zarzuela, ta Mis ocho alojados, 

erderaz. 

7) Iruña'ko Revista Euskara-n idazten du. 

8) Himi, ama alabac (Iruña, 1882). Isturiz'en irarkolan. 

Bi ekitaiditako drama, bertsoz; itz lauz erderazko itzulpena. 31 

orrialde. 

9) «Euskal-Erria»-n, 1880-1912'ra, olerki auek firmatzen 

ditu: I) Asto-kontuak (1880); Madalenen arrazoia (1880); 

Arrats izugarria] 1813'garren urteko abostuaren azkenengo ga-

ari (1880); Sarjento zar dan bat zegoan (1880); Zezen-suzkoa 

(1881); Metamorfosis (1881), Manuel de la Revilla'ren «Metamorfosis)) 

olerkia euskeraz jarrita; Jaungoikoari (ISSl), Ahriman'en 

«SDios» olerkia euskeraz; Donostiari (1883); Ez dago 

gaizki esana (1882); Puigcerdarí (1882); Erriko seme donostiawa 

(1882), amalauko saritua; Akelarren larunbata (1883); Azeria 

eta akerra (1883); Il da maisuba! (1884); Juan Jose Saniisteban 

musikalari il-berriaren oroimenez (1884); Bagera... ! 

(1885), Donostiako martxaren letra; Oroit bat Kalderon Aundiari 

(1912), Calderón de la Barca'ren «Cuenta un sabio que 

un día» amarduna euskeraz, eta Ai, au dolorea! (1912), lau 

seiko, bere olerkietatik ederrena bear bada. 

10) Berak zuen Santisteban'en Luchi opera izkiz omitu; 

berdin egin zuen 13 ekitaldi ditun Amairu damacho zarzuelarekin 

ere, berak jarri zion euskerazko letrea. 

11) Serafín Baroxa'k zuzendu zitun «El Urumea» (Donosti, 

1879) ta «Bai, jauna, bai» (Iruña, 1883) izparringiak. 

Poliki idazten du euskeraz. Umore onekoa zan bere idatzietatik 

atera dezakegunez. Bein, adibidez, ordu betetik gorako 

itzaldia egin zuen, A izkia zala-ta. Onela margozten dugu 

Awats izugarria] deritzanean, 1813'eko dagonillaren gauean 

ingles, prantses eta abarrek Donosti erre ta suntsitzean egin 

zutena: 

«Gizon ordi taldeak askai likitsan 

etxerik etxe dabiltz leian iñoren 

diru irritsan, 

onraren zale, burniz pasatu ondoren 

arpegi eman duen aita, semea 

edo gizona 

iltzen dagona, 

sentiturik batean agoní epea 

ta ansi triste larri bat deitzen diona».

Onelaxe, latz eta bizi dagi orduko lotsa ta ilkintzaren lauH 

erdiragarria, bederatzi ahapaldi luzetan. Irakur bukaerako au 

ere: 

«Asaba zar gureak joanak mundutik, 

Numanzitar errutsu aien modura 

bizia emanik, 

igo ziñaten zuzen zeru altura! 

Jaunak bere saria dizute ematen 

ordu ezkero; 

bai, errauts bero, 

martireak bezela igo ziñaten 

sugar Donostikotik pasa ta gero!» 

(Ikus Eushal-Erria, 1912 ta 1913; J. Manterola, Cancionero Vasco, 

1877, II, 17 orr. ta 1880, 248 ta 320 orr.; J. Urkixo, RIEV, 1912, 569 

orr.; S. Mujika, Geografia P. V. N. Guipúzcoa, 724 orr.; Jose Iriart, 

Euskalerriaren Alde, II, 749 orr.; S. Onaindia, MEOE, 363 orr.; N. 

A. G., Euzko-Gogoa, 1956, 98 orr.; H. V. B., BAP, 1961, 99 orr.; A. 

M, Labaien, Teatro Euskmo, II alea, 162 orr.; Auñamendi, Lzteratura, 

II, 174 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliografía, I, 460 orr.). 

6.-BIKTORIANO IRAOLA ARISTBGIETA 

(1841-1919) 

«Euskal Esnalea»-k Iraola'ren il berria ematerakoan, onela 

idatzi zuen: «...Makiña bat ipui, izkirimiri ta gauza alai idatzita 

joan zaigu Iraola gizarajoa... Olerkiak idazten ere ederki 

zekien. Emen bertan agertu ziran Euskalerriko txoriyak eta 

beste asko. Idazti batzaldietan ere sari ugari irabazi zitun donostiar 

jator onek.. . Oso donostiarra zan Iraola, Donosti'ko 

euskera zan berea; Donostia zarreko ipui ta gertaerak ederki 

zekizkian; arrantzale, txardiñ-saltzalle, zeladore ta orrelakoak 

ondo ezagutu zituan,,, Il da, il onen 19'garren egunean. Urte 

asko zituan, bañan sendo ta tente zebillen oraindik».

Blzi-ZEAZTASUNAK.—Pasaí San Juan7en jaio zan 1841'an; 

baiña Iraola gaztetxo zala Donosti'ra aldatu zan famili osoa, ta 

Biktoriano'k ementxe igazi zuen bere bizitza guztia. Azpeiti'ko 

alaba Katalin Alvarez'ekin ezkondu ta Legazpi kalean egon zan, 

beiñola Pio Baroxa bizi izan zan etxean. Arri-idazkola edo litografia 

bat zeukan bere etxean eta, makiñak erabilteko, asto 

bat moldatzen zizun tipirrika barruko aterpe larriñean. Udaletxeko 

kontzejal izan zan bein baiño geiagotan eta olako kargudun 

zala, gaur uri aldea edertzen duten millazka zugatzak 

landatu zitezen eskatu zutenetariko bat Iraola duzu. 

Gizakume men eta langillea. Eguneroko jardunari berea 

eman ondoren, idazteari oratzen zion guztiz jorantsu: litografi 

ta idatzi zeregiñean atertu gabe il arteraiño ari izan zitzaizun. 

Etzan bezuza ta erregalu zale. «San Tomasetan edo, iñor 

erregaluekin etortzen bazan, bera etxean bazan, ateondora joan, 

etorritakoari ostikoa eman ta eskalletan bera bialtzen zun bere 

erregalu ta guzi». Ez omen zan egurasten ibilten, alper-ontzitzat 

ar etzezaten. Bein, 1899'an, Paris'era joan zan ango Erakusketa 

ikustera, ta globo batean igo ei zan. 

Gorputzez lodi ta altua zan. Urte askorekin ere, sendo ta 

tente zebillena. Donostia'n il zan, azkenez, 1919-9-19'an. 

EUSKAL IDAZLE,—Idazlari ugaria duzu. Lanak argitaratzean, 

bere izen-abizenak ez-ezik, Txuri ta Sei izengoitiak ere 

erabilten zitun. 1880'tik asi zan Iruña'ko Revista Euskará'rí 

idazten; errez, alai ta errikoi beti. Berein gai ta gauza urratu 

zitun bertsoz ta itz askatuan, baiña par-eragitekoak zitzaizkion 

begikoen. Orduko aldizkari danetan agiri dira bere lanak : «Euskalzale»-nj 

«Ibaizabal»-en5 «Euskal-Erria»-n, «Euskal-Esnalea»-n, 

«Euskalerriaren Alde»-n, «Baserritarra» ta olakoetan; 

Buenos Aires'ko «La Baskonia» bera ere Iraola'ren izkirimiri, 

ipui ta bertsoz baterik dago. 

Irutan banandu ditzakegu aren lanak: a) Kontuak; b) Olerkiak, 

eta d) Teatru-xatiak. 

le

a) Kontuak.—«Auspoa» bertso-bildumak (1962) ager-azi 

zuen B. Iraola'ren Oroitzak eta beste ipui asko. 27 ipui dira 

guztiz, eta 1906'tik 1908'ra Donostia'n atera zan «Baserritarra» 

aidizkaritik artuta daude denak. Onela dasa sarreran: «Ipuiak 

ere asmatu oi zitun. Par-eragitekoak denak edo geienak. Artara 

zun bere joera. Emengo denak ere alakoal; dira». 

Ementxe jarri genitzake, baita, aren izkirimiri sail aderra 

ere, ateraldi zorrotz eta beste milla gauza alaiekin. Ona Katea 

deritzaion igarkizuna, polito biribilduta: 

Igarkizun guzia 

ezta ez, aria, 

ezta kordela, soka, 

ezta listaría, 

baña katea dala 

somatzen banazu, 

orduantxean ederki 

amolatu (?) nazu. 

b) Olerkiak.—Iraola'ren olerki asko dauzkagu garai artako 

agerkarietan. Batzuk baiño ez aipatzeko, ona «Euskalzale»-n 

eta «Ibaizabal»-en datozenak. Euskalzale (1898-1899): Nekazaria, 

ogei aapaldiko lana, 1898'garren urtean Zestua'n ospatu 

ziren euskal festetan 80 pezeta ta bitezarra (diploma) irabazi 

zituna; Ama baten negawa —geroago Buenos Aires'ko «La 

Baskonía»-n ere azaldua— 80 makur ta bitezarra Zumarraga'n 

(1899) irabazitako rnoldaera. Ibaizabal (1902-03): «arrantzalea», 

«Kejak», «Dendan»; «Konsejari on bat», «Nexka ta periak», 

«Lore lotsati bati», «Nere kabien oñean», «Itsasoan», «Bide 

onez», «Ala ote da?», «Nere txakurra», «Bapo ziok!», «Sardiñ 

saltzallia», «Utsa», «Anjelatxo», «Aritzaldeko alaba», «Elurtea», 

«Ama aurrari siaskan luak artzen», «Amaren naitasuna», 

«Gipuzkoatarren eta Erromakoen antziñako kondaira», «Uso 

gaxoa!», «Aita semiak», «Erretxinola», «Gaisuak!», «Amatití», 

«Ama baten penak», «Juana eta Martin», «G». 

!»•

Olerki liburu bat atera zuen: Kontuchoak (Donosti, 1886). 

187 orrialde. 

d) Teatru-zatiak.—Landa ontan ere saiatu zitzaizun, Izomeriak, 

zarzuelak eta bakar-izketa xaluak osoturik : «guziak 

alaiak, far-eragitekoak, joxemaitarren izaera agertuaz». 

1) Komeriak: a) Ardita beti ardit (Donosti, 1884), Pelayo 

Castillo'ren «El que nace para ochavo...» euskeraz jarrita, 

1884'an San Martin jaiak zirala-ta Iruña'n egiñiko batzaldian 

sariztatua ta 1889-12-26'an lenbizikoz aurkeztua; b) Petra xardiñ 

saltzallia (Euskal-Erria, 1888), 1886'an Sarriegi'ren musikarekin 

Donostiko Teatro Printzipdean !en-aldiz emana; d) 

Txomin Donostiyan (1892), D. N. Luzuriaga'k eresitua; e) 

Onenzaro gaba (Donosti, 1894), 1882'ko donostiar euskal lorejokuetan 

sariztutako ekitaldi bateko antzerlua; f) Ergobiyan, 

ekitaldi batekoa, 1902-12-2ran, Donostiko Teatru Printzipalean 

lenengoz jokatua; g) Karmen, gaztain saltzallea ta Zeladore 

baten estuasunak ekitaldi bateko jostailluak ere bereak ditu. 

2) Zarzuelak.—a) Bi itxubak (Donosti, 1884), bertsotan, 

A. Barbieri'ren musikarekin; erderatik itzuliaz b) Pasayan, 

1888'ko euskal jaietan saritua ta Raimundo Sarriegi'ren musikaz, 

Donostia'n, lotazillaren 26'an, lendabizilzo aldiz emana; d) 

Leokadia (Donosti, 1891), erderatik euskeratua, D. N. Luzuriaga'ren 

musikarelun; e) Gabonetan, «Euskalzale»-k sariztatua 

3) Bakar-izketak.—a) Joxemaritarrak; b) Xordo (Euskal- 

Erria, 1890), 1889-12-26'an Donostiko Teatru Printzipalean 

lenengoz antzeztua; d) Pulpuba, Donostiko Lore-Jokuetan, 

1892'an saria eraman zuena; e) Ixkiña Mutrikun (Donosti, 

1909); f) Txokolo; g) Xardinak.. . 

IRITZIAK.—Êzin dezakegu iñolaz ere ukatu idazlari jatorra 

dugunik. Ba-dute piperra Iraola'ren ipxii, bakar-izketa, antzerki 

ta olerkiak. Nabarmena dugu olerkien artean Euskalerriko choñyak 

izenburuarekin «Euskal Esnalea»-n, 1912-1914, txori ba-

koitzari eskeiñitako bertsoak. Auek kantatzen dizkizu: «Erretchinola», 

«Txiua», «Pintxana», «Txantxangoma», «Martin 

arrantzalia», «Mika», «Irrairra», «Txepetxa», «Enada», «Txirita», 

«Sosua», «Txoka», «Txiniskla», «Gurita», «Bordoia», 

«Iskiñosua», «Tariña», «Pirripiyua», «Lar txoria», «Pareta txoria»^ 

«Ontza», «Kukuba», «Belia», «Karnaba». Poliki osotuak 

dauzkazu. 

Gregorio Mujika'k (Euzkadi, egunerokoan, 1920-11-10) au 

diosku: «Nolabait Bilintx'en gogoaren jarraitzaille izan genduan». 

Eta nik beiñola idatzi nizun: «Goi-goikoak izan ez arren 

be, atsegiñez irakurri oi ditugu, olako zirrada gozo-eztia nabaituaz 

biotz barrenean». Eta gaur orrezaz gaiñera esango nuke 

B. Iraola'k, neurtitz askotan beiñik-bein, gure Arrese-Beitia 

ctxandiotarraren antza duela. 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Busque, II, 634, 637 ta 651 orr.; 

G. Sorarrain, Catálogo... 1.371 ta 1.244 zenlDakietan; Euskal Esnalea, 

1919, 192 orr.; Euzkadi egunerokoa, 1920-11-20; S. Onaindia, AlEOE, 

798 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1960, 96 ta 140 orr.; Auspoa, 

9 alea; A. M. Labaien, Teatro Euskara, Donosti, 1965, I, 44 orr. ta 

II, 169 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 236 orr.). 

7.-KAIETANO SANTXEZ IRURE (. .. •1916) 

Ez da idazle makala. Aren egunetan ere, euskerak iraungo 

ba'zuen, idaz-lanari lotu bearra zitzaien orduko euskaltzaleai, ta 

Donostiko ta Bilbao'ko aldizkarietan jartzen dizkigu Irure'k 

bere bertsozko ta itz-lauzko lanak. Ezelan ere ezin ixil-azi al 

izan zuen sorterri miña, ta luma erabilliz utsitu zigun bere 

biotzondoa, esku trebez biurrituaz bertso-zerrenda apaiñak. Donostia'n 

bizi izan zan; baita il ere 1916-8-24'an. 

Orduko aldizkari geienetan idatzi zuen, ta lan asko idatzi 

ere; au da: «Euskal-Erria»-n (1904-1915), «Baserritarra» zeritzanean, 

«Euskalzale»-n, «Ibaizabal»-en, Buenos Aires'ko «La

Baskonia'n... «Euskal Lore-Joku ta jaietara ere lan auek beintzat 

bialdu zitun: Zumaia (19íXl), Aiton bat eta ni; Oñati (1902), 

Nere ametsak; Elgoibar (1907X Gure mendiyak; Donosti (1912) 

Doakabeak, eta abar. Berea du: 

Ama euskera berdindutzeko 

eztezu beste izkuntzik, 

Ama euskera orain artian 

dago guzien ganetik; 

ondoretikan ibilli arren 

etsai asko aspalditik, 

beti onela bizituko da 

etsaiari gogor eiñik. 

Teatru-lan bat ere eratu zuen: Azken beltza. Zati bateko 

eres-antzerkia, melodrama; Donostiko Udaletxeak 1915'an antola 

zuen batzaldian saritua ta lenengo aldiz Donostiako Teatru 

Zarrean 1917-12-21'an antzeztutakoa. 

Ba-zuen trebetasuna bertsuak gatz-pikorrez txipriztatzeko. 

«Euskai-Erria»-n dator Rosario Artola'ren olerki bat Kaietako 

S. Irure'ri eskindua. 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Busque, II, 804 orr.; Euskalzale, 

1899, 363 orr.; Ibaizabal, 1902, 4'garren geia, 2 orr.; Euskal Esnalea, 

1916,227 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1950, 127 orr.; S. Onaindia, 

MEOE, 784 orr.; A. M. Labaien, Teatro Euskaro, II, 170 orr.; 

Auñamendi, Literatura, II, 191 orr.). 

8.-PEDRO MIGEL URRUZUNQ SALEGI (1844-1923) 

Euskaltzale kementsu onen eriotz ostean, au zioan Jesus'en 

Biotzaren Deya'k: «Gure Pedro Aükel jaun agurgarria ta onona 

il zaigu. Jainkoak ala nai, ta bizitza onen betebearrak ondo 

bete ondoren, joan zaigu: danok uste degun bezela, ludi zirzil

onetik, amairik ez daukan aberri gozoaruntz. Elgoibartarra zan 

bera, ta bere jaioterriaren maitalle bikaña. Ia larogei urte bete 

zituan, berrogei ta amar baño geiago apaiztasunean, gogo-lanketan, 

alde guzi ta bazterretan onbidea erakusten ekin zituan. 

A ze sari ederra artu dun dagoneko! A zein gogozki laztandu 

dun bere Jainkoak alako apaiz agurgarri ta ongille au! Elgoibar'ko 

elizburu edo parrokua izan zan aspaldian, baño zartu 

zanean, Mendaro'ko mojatxuen ardura zeukala, bizi zan». 

BIZITZAKO ZERNTQLAK. Elgoiliar'en jaio zan Urruzuno 

l844-4-29'an, Arrabal kaleko llO'garren zenbakian. Bi gurasoak 

ere bertakoak ziran: Juan Bautista, errementaria, ta Manuela. 

Berdin aitaren aldeko aiton-amonalz ere, Migel Urruzuno 

ta Lorentza Kruzelegi, biak elgoibartarralz; amaren aldetik, 

ordea, aitona, Prantzisko Salegi, Astigarribia'koa, ta amona, Josefa 

Antonia Mugertza, Elgoibar'koa. Pedro M. gaztetan nunbait 

Lesaka'n bizi izan zan, «bere ipui batzuk Naparroako erri 

ori dute gerta-tokitzat». 

1870'an apaiztu zan, eta aurrenik Elgoibar'ko eritegian daukagu 

gaxoak zaintzen, gero bertako eliz aundian arimen argitzaille; 

azkenez, Kilimon erreka ertzean Mendaro'ko Garagartza'n 

izan zuen zar eta gazteen ardura, «mutil eta neskatxen 

aingeru izanik». Iriondo'tar Toribio'k Urruzuno'ren eztei egunean 

(1920-10-2'an) onela: 

Ume-umetatikan 

zure biotz dana 

Jainkoari zendukan 

oparo emana: 

Elgoibar ta Lesaka'n 

ezagun ziñana, 

apaiz egiñik igo 

ziñan Jesus'gana.

Berarekin artu-emana izan zuen elizgizon batek dio: «Apaiz 

asko joaten giñan beragana mesede eskatzera, ta sekula etzigun 

ukatzen. Musikan ere bazuan bere apiziotxoa. Eliz-kantak, gabon-agurrak 

eta beren bertsoetako laguntasuna, berak egiten 

zituan. Mojatxoak asko maite zituan; baita auek ere bera. Auzoerrietako 

organistak ere, askotan joaten ziran Urruzunogana, 

idazkien billa beren musikai jartzeko. Guziak lagun zituan. Etzegoan 

arentzat ez aberats eta ez pobrerik. Guziak berdiñak. Ta 

euskaltzale bezela, sartzen zan bere etxetxoan, da iskribitzen 

asten zan. Zenbat bertso ta zenbat ipui idatzi ote zuan! Makiña 

bat parre egiñalz gera aren lanekin. Ta dana euskeraz. Gutxi 

izango dira Don Pedro Migel ainbat lan gure euskeraren 

alde egindakoak». 

Garagartza'n Agustiñetan egon zan kapellau. Eta ementxe 

zegoela osotu zitun batez ere bere ipuirik eta neurtitzik ederrenak. 

Bego esanik au ere: «Euskaldunen artean ez da oraindik 

sortu Urruzuno apaiz jaunak, bañon ipui geiago asmatu ta argitaratu 

dunik». Norentzat idazten zitun? Jakintsuentzat ez, 

ain 2uzen; baiña bere erritarrentzat. Iruña'n atera zan Urruzuno'ren 

ipui liburuaren argitaratzailleak onela dio aitzinsolasean: 

«Euskalzale, izkuntz garbi uts berri-zale bakarrik ba zera, 

garbi esango dizut, ez natorrela zuregana. Akats asko, itz ezezagun 

gutxi neregan arkituko dituzu-ta. Zuk, euskera ikasle 

aurreratua zeranak, jakintsuen izkuntza leun, txukun ta landua 

bear dezu. Ni ez naiz malla ortara iristen. Nere aitak txukundu 

ninduan bezelaxe nator. Ez diate pitxi sail billatu ta landurik 

ezarri. Erreka bazterrean jaio, ta erreka inguruan dabiltzan nekazari, 

arotz, argin, ermentari, ijito ta beste ez ikasi guzien izkuntz 

samur, errezez jantzia nator. Oiek errez ezagutuko naute 

beraz, ta beren kidekoeri bezela abegi ona egingo al diate... 

Beste nere egikizuna da, euskaldun guzien artean irakurtzeko 

zaletasuna piztea. Ortarako gauz errez ta atsegiñak bear dira 

oraindik. Gauza zail ta landuaz aspertu ta nazkatu egiten baitira 

euskaldun geienak. Lotsagarria bada ere, egia ezin ukatu!» 

1^

Egoki derizkiogUj izan ere, Urruzuno lakoxe idazleak ezagunazi 

nai izatea. Euskaldunok, beraz, zerbait zor diegu gisa ontako 

gizaseme gurenai. 

EUSKAL IDAZLE.—Aitortu dugu gorago: beste iñor ez dugula 

izan euskal alorrean Urruzuno'k aiña ipui —bertsoz ta 

itz-lauz- mamitu duenik. Indar berezia omen zuen ipuiak asmatzeko, 

ta garai artako aldizkariak aren ipui ta olerkitxoz beterik 

dagoz: «Euskal-Erria», «Euskalzale», «Ibaizabal», «Euskal-Esnalea», 

«Baserritarra», «Jesus'en Biotzaren Deya», «Zeruko 

Argia», «Argia», ta abar. «Urruzuno», «P. M.», «Urzale» 

ta olakoak ziran bere, lanen azpian jartzen zitun izenabizenak. 

Ona lan oietako batzuk: 

1) Meza Santua zer dan (Durango, 1915), Florentino Elosu'ren 

pentzura aterea. Martin Cochem'ek álemanez jarri ta 

beste izkuntza batzuetara ere itzulitako liburua, Urruzuno'k 

euskerara biurtu zuen. 

2) Anima ondo damutua eternidadeko gauzak konsideratzen. 

«Zeruko argiya edo Ondo pentsatu!» berriya (Tolosa, 

1921). Aita Baudranek atera zuena Urruzuno'k euskeraz. 

3) Gramatika parda ta Pilosopia (Euskal Esnalea, 1921). 

4) Urruzuno'tar P. M.'en Ipuiak (Iruña, 1930). Neketako 

Ama Birjiñaren irarkolan. 147 orrialde. 49 ipui. 

5) Euskalerritik zerura ia beste ipui batzuk (Auspoa liburutegiak, 

1961). 144 orrialde. 14 ipui. 

6) Iru ziri (ipui ta bertso) (Auspoa, 1965). 144 orriaide. 

21 ipui. Jose Mari Etxaniz Urruzuno, gure apaiz idazlearen 

illobaren itzaurrea dakar, ipuilariaren bizitzari buruz mojatxoak, 

apaizak, sakristauak, baserritarrak, argiñak, ijitoak diotena azalduaz. 

7) Ur-zale baten ipuiak (Auspoa, 1965). 129 orrialde. 19 

ipui. «Ur-zale batek» izenpetu zitun lanok «Euskal-Erria» aldizkarian 

datoz, 1890 urteaz lendik. Au irakur dezakezu itzaurrean: 

«Urruzuno'ren asi-berri garaiko lanak dira, eta bai one-

netakoak ere, gure ustetan. Eta ipui auek liburu onen erdi bat 

aña osatzen duten ezkero, izengoiti orretaz baliatu gera ipui 

sorta oni izena emateko». 

8) Eliz-kantak {Ituna, 1904). 70 orrialde. Iruña'ko Eüz-Eoletin'ak 

(1905, 127 orr.) dioanez, liburuxka ontako kantarik 

geienak. Pedro M. Urruzuno'renak dira. Ikus A Pérez Goiena, 

Ensayo.. . IX, 511 orrialdean. 

Urruzuno'ren lanak, izkera errikoian eta euskal umore bizibizian 

eginda daudelako, merezi lukete argitara ekartzea. 

IRITZIAK,—Hntzuñ lenen Jesus'en Biotzaren Deya'ri: «Euskera 

ederki zerabillen nai zuenean. Baita noiz edo noiz errez 

itz egin ere danoi zesana adierazi nai zienean! . . . Pedro Mikel 

jaun ona zan, apaiz onenetarikoa, euskaldun bikaña, ta euskal 

idazle argi oso ta mamitsua». 

Antonio Arrue'k: «Urruzuno'k bere lan-egiñetan erabiltzen 

zituan izkuntza ta idaztankera errikoi jatorrak ziran.. . Gaiñontzean, 

eta Euskal-umoreañ buruz, esan genezake oker aundirik 

gabe, Euskalerriak idazle gutxi izan ditula, oso gutxi ere, 

Urruzuno'k bezala umore berezi ori beren lan-egiñetan irauli 

dutenak : Mogel «Peru Abarka»-n, Domingo Agirre «Garoa»-n, 

Bustintza ta... beste bat edo bi, geienaz». 

G. Mujika'k: «Euskera errez, leguna du; mami atsegin, 

gai labur, bixi ta alaiak guziak». Berriz ere: «Bere ipui, gertaera-esate, 

egi-antzeko gezurrezko asmaketa, ijito-kantu, senaremazteen 

alkarrizketa, ta... ta gañerakoak ez dira errez aztutzekoak» 

(Euskal Esnalea, 1930, ilbeltza, 21 orr.). 

Aita L. Viiiasante'k: «Orrela dira Urruzuno'ren idatziak. 

Euskera errez ernkoiak oso, askotan gai arrunt eta parre-eragilleak 

zutointzat arturik. Ots aundikoak egin zaizkigu ijitoeri buruz 

osotu zizkigunak. Baiña aldizkariaten zabaldutako lan aundi 

ortan, ba-dira erlijiozko lanak ere; esan dezakegu, beraz, ark 

T9Í

nai zuena iritxi zuela, au da, erriak iralcurria izatea. Eta au lortu 

zuen ark batez ere, erriaren izkuntzan eta menean zeuden eta 

atsegin zitzaizkion gauzak ziralako», 

K. Etxenagusia'k: «Izlari ona ez baiña, sermoi-idazle bikaiña 

ei zan. Idazle lez, Ipuin-asmatzaille joria, ugaria: orduko euskal 

aldizkaririk geienetan argitaratu zituzan ipuiñok, «Auspoa 

Liburutegiak» batu ta eskeiñi deuskuz barriro (nn. 5, 47, 51). 

Erriarentzat egiten eban, eta orregaitik bere euskera ta joskera 

oso ernkoi, bizi, argi ta aberatsak dira». 

A. Irigarai'k: «Bidasotar izkelgiko esaerak eta itzak darabilzki 

Urruzuno'k, Lesaka'n bizi izan zan garaia oroituz bear 

bada». 

(Ikus Ir. Biotzaren deya, 1923, 156 orr.; Euskal Esnalea, 1923, 114 

orr.; A. Mgarai, RIEV, 1931, 642 orr.; XJrruzuno'tar P. M.'en Ipuiak, 

Iruña, 1930; S. Onaindia, MEOE, 418 orr.; L. Villasante, HLV, 323 

orr.; Egan, 1957, 178 orr.; L. Mitxelena, HLV, 153 orr.; Auspoa, 5, 

47 ta 51 zenbakiak; K. Etxenagusia, Euskal idazleen Lorategia, 158 

orr.; Auñamendi, Literatura, li, 283 orr.). 

9.—ÂNTERO DANIEL APAOLAZA ARANGUREN 

(1845-1908) 

Idazle ontaz San Martin'ek idatzi zigun beiñola: «Euskaldun 

izakera itzetan lander eta egiñetan eder egiazkoa bada, ez 

gera erromantikutarakojaioakj ta gaitz zaigu ere ori irentsitzea. 

Baiña, arritzekoa bada ere, gaurko idazle askok daramate erromantiku 

kutsua.. . Apaolaza, ordea, aurreratutako Barojatarra 

genduan. Eta Barojak bezela, ukatu ezindako euskotar gogoa 

zeraman bere barrenean txertaturik» {Auspoa, 8, 17 orr.). 

BIZITZA.—UrretxuaTñ munduratu zan, 1845-1^3'an. Bere 

gurasoak: aita. Antonio Maria urretxuarra ta ama, Maria Isabel, 

Antzuola'koa. Botikariotzarako ikasi zuen Madrid'en, eta ango 

Ikastetxe Nagusiko «Claustro de la Facultad de Farmacia»-k

eman zion titulua, 1869'an. Urrengo urte-guenean bere botika 

jarri zuen Bergara'n; 1873-12-15'anj ordea, bertako alaba Felipa 

Azkarate Lizeta'rekin ezkondu 2an. 

Iritziz ta ideiaz, garai artan ondo ikusiak etziran liberal oietakoa 

genduan. J. San Martin'ek: «Bere botikak liberalen biltoki 

fama omen zuan; an biltzen bait ziran erriko liberal inteletualak, 

ta ori ez zan fama ona orduango Bergaran». Aundi- 

Mak oraindik indar asko bai zuten. Ta aundiki oiek, konserbadore 

bikain bezela, beti agertu izan dira lenari loturik». Antero, 

beraz, aurrera egin nai zuenetarikoa zan. 

Erriko agintaritzan ere sartua dugu. Naiz-ta agiririk aurkitu 

ez, 1881-7-2'an Bergara bertako alkate izentatua izan zan. Baiña 

bere iritziak, edo-ta izakera zitai samarrekoa zalako, etzan 

luzaro kargu ortan egon. J. San Martin'ek berriz ere: «Ez dakigu 

arritzekoa dan garai aretan liberal bat izatea erriko agin" 

taritzan, baiña arritzen ez gaituana da idea oietako gizonak 

agintaritzan asko ez irautea». Dana dala, urte orretan, zergaitik 

ez dakigula, utzi bere Bergara'ko botika, utzi baita bere konsej 

altza —orrela agertzen da 1881-9-29'an-, eta botika ta guzti 

Antzuola'ra, bere amaren errira joan zitzaizun. Antxe, Antzuola'n 

il zan 1908-12-21'an. 

EUSKAL LANA.-—Onela darrai J. San Martin'ek: «Antzuola'n 

bakardade aundian bizi izan zan Antero. Bere ideak orduango 

Bergara'n ez baziran ontzat artzen, Antzuola etzan izan 

erri obeagoa. Berak jenio zitai xamarra omen zuan eta bere 

emaztea ere ez omen zetorren zearo bat. Aurrerantzean etzuan 

Anterok bere buruarentzat, eta batez ere bere gogoarentzat, 

pakerik arkitu. Ingurukoak etzituzten bere ideak ongi ulertzen. 

Baiña, bere bakardadea eztitze alde edo, zartzarora, literaturari 

ekin zion txolarte libreetan». 

Bakartadea ona da, beti ere, lanari ekiteko. Apaolaza'k ondo 

zekien euskeraz eta euskerazko lanak osatzeari eman zion. Gisa 

ortan zertuak ditu ainbat lan jator eta itzulketa. Itzulien artean 

19£

at Patxiko Txewen, arenetik gaur ezagutzen dugun bat-bakarra. 

Beste guztiak, liberalkeriz loituak ziralako edo, Antero il 

zanean, erre egin zizkioten bere senideak. Lan oietatik asko 

bertsoz egiñak ziran, antza. 

Zer dugu Patxiko Txerren (Bergara, 1890) au? Trueba'ren 

«El Judas de la casa» euskeraz. Naiko irakurria; geroztik ere 

bost argitalpen ezagutu izan ditu. Itzulpen onek ba-du bere 

edertasuna; tokiz aldatzen zitun gertaerak, Galdames ta inguruak 

barik Antzuola aideak agerleku egiñik. Gertaerak, gaiñera, 

laburtu egin zizkigun, «prosa arinduz, baiña gaia laburtu gabe». 

Trueba'ren idazkera astun xamarra zerizkion eta berak «eralgiz 

kendu zion zaia». Eta eibartar idazle aitatuak: «Itzultzaille batek 

orretarako eskubiderik ez badu ere, «El Judas de la Casa»-kj 

Apaolaza-gandik atera zanean asko irabazi zualakotzat gaude. 

Jatorrizko bera baiño obea da irakurtzeko» (Ibidem, 17 orr.). 

Bost argitalpen ezagutu ditu; 1) Bergara, 1890, Juan Lo 

pez'en etxean; 2) Ibaizabal, 1903, 60 gela, 3 orr.; 3) Irun, 

1915, J. Diaz'enean; 4) Donostia, 1917, Martin, Mena y 

C.a'ren irarkolan, «Euskal Esnalea»-ren separata bezela; eta 

5) Auspoa, 1962, 8'garren zenbakian. Alikel Arrutza euskaltzaiñak 

ere itzuli zuen, Etxe-kalte (Bilbao, 1934) izenez Verdes 

Atxirika'ren irarguan argitara emana. 

Esaera politak ditu, erriaren agotik jasoak; izkuntza apartekoa 

du, literaturarako guztiz jatorra. Azkue zanak lau bider aitatzen 

du bere «Morfologia»-n. 

(Ikus Azkue, Morfología, 1923, 809 orr.; J. San Martin, Auspoa, 

8, 9-19 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 164 orr.). 

10.-ALFONSO MAIUA ZABALA ETXEBERRIA 

(1847-1919) 

«Benetako euskaltzalea zan —dio Euskal Esnaleak, Zabala'ren 

il berria iragartzerakoan-. Urteak gogo beroenak ere 

m

oztu ta indar aundienak ere makaltzen dituzte, ta Zabala jaunak, 

zarra zalalw, etzeukan orain laneralzo bere gaztearoko kemen 

eta indarrik. Gogoz, ordea, biotzez, egi-egizko euskaltzalea 

zan orain ere. Zartzean lan-gaietan gazteai toki egin zien; 

gogoz, beti bezela, aurrekoen artean zijoan» (1919, 278 orr.). 

BlzrTZA-PUSKETAK.Êzldoga'n j5o zan lg47-l-24'an. 

Ataundarra zan bere aita Pedro Manuel, eta Zegama'koa bere 

ama Josefa Antonia. Aitaren aidetiko aitonak; Frantzisko IñaziOj 

Ezkioga'n jaio ta Ataun'en bizi izana, ta Maria Santos Aranburu, 

Ezkioga'ko alaba. Amaren aldekoak auek ziran: Andres 

ta Maria Fermina Berasategi, biak zegamarrak. Alfonso Maria'ren 

gurasoak Zegama'ra joan ziran bizi izaten. 

Gazterik sortu zitzaion eleiz-deia, ta Gazteiz'en burutu atun 

apaiz-eskolak. Biurrikeri asko egiña omen dugu apaiz-gai 

zalarik. Esate baterako, ezin etsi iñolaz ere Zegama'ko jaietan 

errira gabe, ta, bein, ikastetxea utzi, kalera irten eta, dirurik ez 

bait zuen, kalean txakur-kume bat galtzarpean artu, saldu ta 

txanpon aiekin bultzikoa ordaindurilz, errira etorri omen zan. 

Amak laster bialdu ei zuen berriz ere etorri zan bidetik. 

Azkenengo gerratean karlistetan ibiili zan kapillau, «txapel 

txuri» ta «gizon bikain». Apaiztu ta bertatik Ondarrabi'ra bialdu 

zuten; gero Zegama'ra erretore. An aldikada bat egin ostean, 

Donostiko Artzai Onaren elizara etorri zan laguntzaille, ta azkenez, 

1901'an, Ernani'ra erretore. Ementxe il zan 1919-8ll'an, 

gabeko amaiketan, garnu-odolez. «Zenbat jaiotze, ezkontza 

eta eriotz idatzi ote zitun Emani'ko elizako agiri-liburuetan, 

Jaxmgoikoak bakarrik daki. Bere eskuz idatziak daude danak, 

iya bere eriotzako eguna arte» (Auspoa, 16, 22 orr.). 

Euskal sua zeraman barrenean, eta egon zan erri guztietako 

zerbait daukate aren idaz-lanak. Ondarrabi'n Guadalupe'ko 

Amaren kondaira moldatu zuen. Zegama'ko izkera darabii ipuiñetan 

batez ere. Donostiko integrista gazteriak eskatuta edo

«zer aurkeztua izan zezan egiñak» ditu bost-sei komeri. Maiz 

egin bear izan zun epai-maiko ere, Kanpion, Manterola, Otaegi 

ta olakoakin. 

EtJSKAL LANA.—Guda iskanbillak ito ziranean, laster asi 

zan euskeraz idazten: 1880'tik aurrera agertzen dira bere lanak 

Donostiko «Euskal-Errias-n. Eta itz-lauz moldatu zitun 

bere kondaira, ipui ta komeriak. 

1) Ondarrabi-ko Ama Guadalupekoaren kondaira (Euskal- 

Erria, 1884). Ziilarrezko luma batekin sariztatua izan zan 

1883'an Donostiko Lore-Jokuak antolatu ta Ondarrabi urian 

egin zan idatzi-batzaldian; urrengo urtean, 1885'an, Tolosa'n 

berriz argitaldu zuten: 103 orrialde. Geroago, Azkue zanak ere 

-argitara eman zuen Euskalzale-n (1899, 281 orr.). 2) Ipuiak. 

Ipui asko urkuldu zitun. Umore-sail bat zeukan Euskal-Erria'k, 

lenengo urteetan baitik bat, izen onekin bataiatua: «Neguko 

arratsetan su ondoan kotnu-kontari». Atal orretantxe idazten 

zuen Zabala'k, aldarte oneko. Gabon gau bat lanarekin saria eskuratu 

zuen 1887'n Donostia'n jaitu ziren Lore-jokuetan. Badu 

Goierriko usaia. 

3) Komeriak. Euskal Esnalea'k: «Beste idazlan guziak 

baño obeto, antzerkiak egiten zituan Zabala jaunak. Erreztasun 

aundia zeukan ortarako, ta berez, indarrik gabe, ateratzen zitzaizkion 

burutik. Alaiak, atsegiñak, parreragilleak dira antzerki 

guziak.. .; or dabiltz erriz erri». 

Ona batzuk: a) Apari merke, atal bateko komeria, Donostiko 

gazteri integristari eskeiñia ta bertan, 1911-1-6'an lenaldiz antzeztua; 

b) Periyaren zalapartak, au ere integrista gazteriari eskeiñia 

ta bertan 1911-12-17'an aurrenik emana; d) Jauregierroíaifeo 

astoa. Bakar izketa (Donosti, 1912); integrista gazteen^ 

tzat idatzi ta 1912-1-21'an lenengoz egiña; e) Urruti-izketa 

(Donosti, 1918); f) Melitona'ren bi senarrak (Donosti, 1918); 

azkenengo irurok Euskal Esnalea'k atera zitun.

Bera ere integrista bait-zan, alderdi oietakoek Donosti'n 

zeukaten talde azi xamarraren atsegiñerako egin zitun komeri 

auek ba-dute, egia esateko, gatza ta piperra, gazterik osotu 

zizkigun ipui ta irakurgaitxoai ezer kendu gaberikan. Erritar ta 

bizkor ustu zizun noiznarik bere barren erosko ta josta-galea. 

(Ikus J. Vínson, Essai d'une Bibl. Basque, II, 639 orr.; Euskalzale, 

1899, 281 ta abar; Euskal Esnalea, 1919, 278 orr.; G. Garriga, Bol. 

Amer. E. V., 1958, 95 ta 1961, 38 orr.; Auspoa, 16, g orr.; A. M. Labaien, 

Teatro ..., II, 181, orr.; N. Kortazar, Cien autores vascos, 45 

orr.). 

11,—^PIO EDUARDO MORTARA (1851-1940) 

Aita laterandar urduri au Bolonia'ko seme genduan, an bait 

zan argitara etorri 1851-8-27'an. Sendiz judutar zan; baiña, 

aur txiki zalarik, il arriskuan aurkitzen zala-ta, etxeko neskameak 

bataiatu zuen ixillean. Gurasoak etzuten ori ondo artu ta 

Pio iX'garren Aita Santuak babespean zuela, aunditu zanean 

laterandarren komentura bialdu zuten. 1867'garren urtea zan, 

eta eliz-ikasketak bukatu ostean 1872-12-20'an apaiz-ordena 

artu zuen. 

Orduko goraberak zirala-ta, eramankizun aimdia bear izan 

zuen bizitzako garraztasunari arpegi egiteko: gurasoak eta gobernuak 

gerra gordiña leporatu zioten luzaroan: Italia'tik eta 

Frantzia'tik bota egin zuten. Ordun Espaiña'ra zuzendu zan 

bi lagun italiarrekin, eta beti gogotsu Otúclana, Kadiz'ko probintzian 

jaso zuten beren bizitegia, San Telmo izenez. Ondoren 

Euskalerrira etorri ziran eta an-or ta emen aztetxe (nobiziadu) 

bat eraikitzeko leku egoki billa alegiñak egin ondoren, Gazteiz'ko 

gotzaiñak eskeiñita Oñati'ko Seminario txikia eramaten asi 

ziran, bertoko Ikastetxe ospetsuan noski. Laster ugaldu ziran 

ikasleak: geroago Gazteiz'ko gotzai izandako Mateo Muxika 

Urrestarazu jaunak ere ementxe ikasi zuen.

Urteak joan urteak etorri, beren komentua ta eliza eiiki 

gura-ta, ortarako bearrezko ziran urratsak ematen asi ziran; 

eta gogotik lan egiñaz. Aita Mortara'k batez ere, 1891'rako etxe 

ta elizaren jabe biurtu ziran. Apaiz ikastetxe txikia Gazteiz'era 

aldatu zuen Piérola gotzaiak, eta Oñati'ko gaztetxoak eskola 

gabe gelditu ez zitezen, aurreko mendearen azken amar urteetan 

laterandar prailleak izan zuten erriko eskolen ardurea. Oneri 

buruz irakur Osa'tar Eusebio'k dioskuna; «Pio IX-garren Aita 

Santuak bere zaipean artzean bere izena ezarri zion judutar 

ume bat izan zen Oñati-ra bidea artu eta emen laterandar kanonigoen 

oiñarriak ezarri zituena. Judutar arek euskeraz ederki 

ikasi zuan iru illabetean eta euskerazko itzaldiak barra barra 

egiten zituan.. . Arrezkero amaika Oñati-ko seme egin da laterandar 

apaiz. Ego Amerika eta Ipar Amerika zear zabaldurik 

dabiltzan kanonigo geienak Oñati-ko semeak dira. Judutarrak 

azi ona erein zuan eta frutuak ugariak izan dira» (Zeruko Argia¡ 

1967, urrillak 1, 9 orr.). 

Aita Mortara, beti langille porrokatu, Euskalerrian ibiiii zitzaigun 

1910'raiño lez, ara ta ona ostera asko egiñik ere. Erreztasun 

aundia zuen izkuntzak ikasi ta itz-egiteko; beraz, sarri dakusgu 

Italia'n, Frantzia'n, Inglaterra'n, Polonia'n eta Ego Amerikan 

ere bai, mixioen aldeko laguntasun billa, izlari trebe. Aurreragotxotik, 

ala ere, Bressoux-Lieja'n, Bouhay abatetxean jarri 

zuen bere egonlekua; andixik edatzen zuen, argi-ontzi ederra 

iduri, bere biotz ixiotuaren galda goria, bai otoitzez bai 

mintzo kartsuz. Egun ederrak ikusi zitun, baita goibelak ere, 

orduko gerra ta istillu beltzak zirala-ta. Ogetamar urtez bizi 

izan zan oraindio, bere apaiz-lanari iñoiz ere muziñik egin gabe. 

Azken orduan ba-zuen gurari bizi bat: Italia'n il nai. Ortarako 

egin zituzten gertakizun guztiak, 1938-39'garreneko neguan Liguri'ra 

ekarteko alegia, baiña gain erori zan gudak asmo ura 

aurrera eramatea debekatu zuen. Bouhay'ko abatetxean itzali 

zan Aita Pio Mortara mixiolari nekagaitza, 1940-3-1 l'an, 89 

urtekin.

EUSKAL LANA.-Irugarren Errepublikak onarturiko legeak 

bide, Gipuzkoa'ra eldu zan Mortara, labur, Oñati'ra. Tokian 

tokikoa bear zalata, euskeraz jabetzeari bertatik asi ta, esan dagunez, 

iru illabetean gure izkeraz jabetu zitzaizun eta, 1884'an 

euskerazko itzaldi bat egiteramo jabetu ere: urrengo urtean argitaratu 

zan itzaldi ura. 

Idazteari ere eman zion, eta 1888-1891 bitartean aren lanak 

agertzen dira «Huskal-Erria» amabosterokoan. Maite zitun 

gure gauzak, eta 1908'an olako dei samur bizi bat zuzentzen 

dio Euskalerri osoari, ta Gipuzkoako Aldundian bereziki, euskera 

piztu zedin asmo zabal baten barruan lan egin bear zala 

aolkatuaz. 

Aita Pio'k ba-zekian bere sentipenak bertsoz adierazten ere. 

Nik nere olerkí-bilduma osotu nuenean, aren poesi polit bat, 

Arantzazu'ko Amari deritzaiona, pozik sartu nizun bertantxe 

(Milla euskal olerki eder, 402 orr.). Dirudienez, begiko zitun 

Oñati inguruak, lurrez ta arimaz ta edertasunez. Eta guztion 

zaindari Arantzazu'n ikusten du euskaldunen erregiña, Andre 

Maria. Euskalerriak ba-ditu —noiz ez?— etsaiak, baiña aitz 

gogorrak bezela dira eurok. Ala ere.. . 

Betoz aize, euriak, 

turmoiak orruka : 

Euskaldunak ez dira 

izango beldurka. 

Arantzazu'n dugu arantzan Maria; euskal erriak izan ditu, 

ta izango arantzak ugari, barnetik eta kanpotik; baiña arantzan 

dagonak maite izanik, euskaldun erriak ez du federik galduko. 

Ez orixe! 

Poliki ikasi zuen gure mintzaira, aren idatzietatik atera dezakegunez. 

Ez bildurtu, beraz, euskaldun berriok! Ark egiña, 

zergatik guk ez?

1886'an Durango'ko euskal jaiak, garillaren 2 4 25 ta 26'an. 

Ogeta bostgarren eguneko meza nagusian euskerazko itzaldia, 

Aita Mortara'k egin zuen. 

(Ikus S. Onaindia, MEOE, 402 orr.; irarkolako kajistearen aldrebeskeri 

ez-usteko bategatik, Aita onen Isizi-zeaztasunak Serafín Baroxa'ri 

ezarriak dauzkazu; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1957, 122 orr.; 

M. Unamuno, Contra esto y aquello, Austral, 144 orr.; Osa'tar Eusebio, 

Zeruko Argia, í9^ urriiiak 1, 9 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 

223 orr.), 

12.-DANIEL LIZARRALDE (1853-1923) 

Tolosarra, 1853-4-l'an jaioa. Medikuntza ikasi zuen, eta 

Argentina'ko Tandil, Adrogué ta Buenos Aires'en ari izan zan 

osagille bezela urte mordoan. 

Euskaltzale jator zurrian, Argentina'ko «Laurak-Bat» alkargoko 

lenengo lendakari ordezko izan zan. Entzute zabala 

ekarri zion batzoki ontan, euskal legezarrak ezer-eztu ta kentzea 

zala-ta, 1901'an eman zuen «Orain eta Gero» zeritzan itzaldiak. 

(Buenos Aires, 1901). «La Baskonia»-ren zuzendari 1902''tik, 

Grandmontagne'ren ordezko. 

Buenos Aires'en il zan 1923'an. 

(Ikus Gabin Garriga, Bol. Amer. E. y., 1950, 128 orr. ta I953J 124 

orr.; Auñamendi, Literatura, II, 293 orr.). 

13.-JOSE MARIA AGESTA (...1915...) 

Donostiarra. Teatru-lanak osotu zitun, baita antzerki ta 

teatruari buruz iritzia ematen trebe jokatu ere. 1915'tik 1920'ra 

dozena bat antzerki-lan biribildu zizkigun, euskeraz: jostirudiak, 

zarzuelak eta komeriak.

Ona tituluak: 1) Mutil koxkorrak, gizasemeentzat bakarrik 

ekitaldi bitako zarzuela; 2) Senargai ona, komeria ekitaldi bitan; 

3) Zein da emen}, bi ataleko antzerkia; 4) Osagai ona, aur-jostaiílua 

bi ekitalditan; 5) Festara, aurtxoentzako zarzuela laburra; 

6) Jesu'ren Jaiotza, iru jardun-aldiko aur-zarzuela; 7) 

Auxen da eguna, jostirudi bitxia ekitaldi baten; 8) Prixkita, 

ekitaldi bateko josta-antzerkia; 9) Itxura ta ezer ez, jostirudia 

ekitaldi baten; 10) Ni bezelakoxia, jardun bateko jostaillu; 11) 

Sorgiña, gizonezkoentzat jostaillua; 12) Herodes'en jauregian, 

ekitaldi bateko zarzuela. 

«Luxe-mendi» ez-izena reabilli oi zuen sarri. 

Bein baiño geiagotan egin zuen maiko edo epaikari olerki 

ta kantu batzaldietan; 1914-6-2'an Donostia'n, esate baterako, 

Miramar'eko aretoan eratu zan idazte, irakurtze, kantu ea kristau 

dotriñeaz nor geiagoan, kantu-saillean Agesta, Buenabentura 

Zapirain eta Silberio Zaldua izan ziran epaia eman zutenak. 

(Ikus Antonio M. Labaien, Teatro Euskara, II, 173 orr.; Auñamendi, 

Enciclopedia ilustrada del País Vasco, I alea, TJT orr. ta Literatura, 

II, 309 orr.). 

14.—FRANTZISKO ARRIÓLA JUARISTI (1855-1911) 

Elgoibar'ko seme genduan. Bere gurasoak: Alejandro ta 

Ana Mari, elgoibartarrak auek ere. Zarautz'en bizi izan zan 

luzaro, estazioko buru edo jefe zalarik; ementxe il zan 1911-1- 

26'an. Ezkongea. 

Maite zuen bere izkuntza, ta lan mordoa argitatu zuen 

Ibaizabal'en. Zarautz'etik bialtzen zitun lanok, Praisku Arriola-k 

izenpeturik. Au ere Kirikiño'k egin zuen idazle, onen 

bertso- batzaldietara lanak bialtzen asi zan beintzat. Bigarren 

batzaldirako igorria dugu au: 

201

2(E 

Ardotegia degu 

adierazi nai, 

ara juan ezkero 

laister gera alai; 

beta gertatu giñian 

nagusi ta morroi, 

iñauteri egunez 

egiñikan guk jai 

ia ardo ona zuben 

etxe artan salgai; 

beriala erantzun zuan 

taberneruak «bai»; 

atera zazu dio 

gure nagusiak 

gelan dituzun ardo 

bikaiñik guztiak. 

Laister jarri zituan 

bi ontzi betiak 

eta. guk gure eztarriak 

legorrak, tristiak 

alaitu giñituen 

jarririk bustiak; 

andik aurrera ziran 

gerekin nastiak. 

Sartutzen egin degu 

alegin ugari; 

ardo ureztatu ark 

ozpiña dirudi; 

begiakin kiñuka 

guk biak alkarri 

eranta kolpe egiñik 

atxur ederrari,

eta arrek baliatu 

ozpin ta urari 

osasun ta sakelen 

bien kaltegarri. 

Edu onetan idatzi zitun, iñoiz ere aspertu gabe, or-emengo 

izparrak, ipuiak;, ele-meleak eta igarkizunak, bertsoz eta itz lauz. 

15.- JENARO ELIZONDO (1858-1914) 

Errenderi'ko semea. Bere gurasoak: Manuel eta Antoni, 

Errenderi'n jaioak. Zarautz'en bizi izan zan aidi batean, bertoko 

alguazilla zaia; berton il zan 1914-7-22'an. 

Ibaizabal'en idatzi zuen, 1903'an urtean. Euskal kezkak 

jota zebillen au ere. 54'garren geian onela idazten du: «Badira 

beste euzkaldun batzuek gaurko esnaera ikusi eta diotenak: 

sasoi onean asi dira IBAIZABAL ta bere jendea bear dutela bizitu 

euzkara, bada agonian edo albetan dagoan gaisua sendatzen 

zailla da, ori gertatzen da euzkararekin. Nik esaten diot erdaizaie 

arro orri, beñere ikusi edo entzun ez al duen agonian edo aibetan 

ustez zeuden gaxoak sendatu izan dirala, zergatik sendakin 

onak billatu eta eman dizkaten, eta guk eztaukagu sendakiña 

billatu bearrik, euzkaraz ernegatu eztegunak sendakiñak daukazkigu 

eta saiatuko gera gaisoari ematen eta ziur gaude sendatuko 

degula. Ontarako samin asko eman bearrian arkituko 

gera, menturaz gerok artu ere bai, baña dana eramango degu 

Jaungoikoaren laguntzarekin gozotasunez» {Ibaizabal, 1903, 54 

geia, 4'garren orrialdean). 

Lan politak ditu, zentzunez egiñak.

16.-PELLO MARI OTANO BARRIOLA (1857-1910) 

Euskal senak urduri zekarren bertsolari gaillena. Ibiltaun 

berebiziko gendunez, Ameriketan ondu zituen bere bertsorik 

geienak. L Unzurrunzaga Aitak onela: «Bertsoak zitun bere 

naigabe, urruti-min atsekabeen izkuntza maitea; or uzten zitun 

bere barru-gogamen biotzekoenak. Euskeraz eta bertsotan izaten 

zitun emengoekin artu-emanak; aitonak eta osabak jatorki 

erantzuten ziotela» (Pedro Mari Otaño'ren Bertsoak, 1959, 

12 orr.). 

BIZITZA.—Zizurkil'en munduratu zan 1857-1-26'an. Bere 

gurasoak Juan Pedro ta Juana Batista izan ziran, eta aiton-amonak, 

Pedro Mari Otaño ta Mikaela Lasa, bertsolariak auek ere, 

Joxe Bernardo bere osaba bezela; gaur ere ospetsuak dituzu 

Ameriketatik 1889'an oneri bialdutako 22 aapaldiko zortziko 

nagusiak; baita itxasoz bestaldetik etxeratu zanean, Errekalde'ko 

ate-aurrean bota zituenak ere. Bai, aitona, Pedro Mari 

Otaño —«errekalde zarra» ta «Larraul'ko baria» deitzen ziotena- 

entzute aundiko bertsolaria garai aretan, eta Alikaela Lasa 

amona, bertsolaria berau ere ta ez edozelakoa. Osaba, ordea, 

Joxe Bernardo, orduan jairik jai bertsolari ibilli oi zana dugu, 

kantari azkar-azkarra. 

Otaño familia, Pedro M. gazte zalarik, Zizurkil erria laga ta 

Donostiko Amara kalera etorri ziran bizitzen. Emen lanean asi 

zan, baiña gauzak ez irten berak nai bezin ondo; beste aldetik 

naikoa eraman bearra zeukan Euskalerria odola zeriola ikusiaz. 

«Au da txoria gari tartean goseak egon bearra», diosku berak. 

Eta naskatuta bezela, beste euskaldun asko lez. Ameriketara 

joan zitzaizun. Arako ontzia Pasaiko kaian artzean, jendetza 

aundia, Txirrita bera ere bai, agur egiten joan zitzaion. San 

Polikarpo eguna zan, 1898'ko urtarriliaren 26. 

Bitan egin zuen Ameriketarako joan-etorria. Ona baten Mari 

Madalen Alberdi'rekin ezkondu zan Donostiko Jesus'en Bio- 

301 

.

tzaren eleizan: sei seme-alaba izan zituzten. Argentina'n bizi 

izan ziran geien bat, Buenos Aires'en eta Santa Fe probintziko 

Rosario urian. Buenos Aires'eko «Laurak bat» gizartean euskal 

gaiak erakutsi zitun, baita «Zutik» gizartean itzaldi bero txalotuak 

egin ere. Emeterio Arrese'ren adiskide miña zan. 

Rosario Santa Fe urian il zan 1910-5-5'anj itsara danez. 

Euskalerrira biurtzeko asmotan zebillen, baiña uste gaberik, 

etxeko eskeiliaretatik jausita artutako kaskako batek eraman zigun 

beste mundura, 52 urtekin. 

EUSKAL LANA.—^Bertsolari leunetarikoa zan Otaño, errai barruraiño 

iristen zana. Ez zuen eztarri ona; edozer kantatzen asi 

orduko eztulak ematen zion, diotenez, eta «katarro» deitzen 

zioten. Auxegatik edo, Otaño'k idatzi egin bear izaten zitun 

bere bertsoak. I. Unzurrunzaga'k au: «Bertsoak idatzi bearrak, 

bestela baiño apaiñago orraztera beartzen zion. Orrezaz gaiñera 

mundu asko ibillitakó gizona zan eta orrek asko erakusten du. 

Otaño'ren bertsoak gutxitan arkitu oi diran jakin, armoni, olerki 

dariote ta kezka izaten naiz batzutan Pello Mari'ren zenbait 

bertso olerki ala bertso ote diran» (Ibidem, 6 orr.). 

Bi liburu utzi zizkigun, berak argitara ekarriak: 

1) Artzai mutilla (Buenos Aires, 1906). Euskal opera, 

Felix Ortiz eta San Pelayo'ren musikarekin Buenos Aires'en 

(1906'an, Eugenia Teatruan) lenengoz antzeztua. 

2) Alkar (Buenos Aires, 1904). 82 orrialde. Bertso bilduma, 

geroago ere (Donostia, 1930) bigarrenez argitaratua. 1959'an, 

berriz, Zarautz'ko «Kulixka Sorta»-k 33 poesiko ale bat 

eskeiñi zigun, Otaño'ren bertsoz osotua. 

Bi liburu auek ba-dute ezin-ukatuzko une goxoa. Alkar-en 

—^gero Pedro Mari Otaño'ren Bertsoak- datozen lanak izkera 

garbi, errez, oparoan dagoz; biotz-ondo ta sentimentuz gilgil 

dauzkazu, esaterako, «Aitona giza-gaixoa», «AiiMtasuíia*, «Aitasemeak».. 

. Euskera, il-zorian ikusten zuen eta itxasoz andik 

bizita ere, gogor eutsi nai dio. Ederki darasa Basarri'k:

O, Pedro Mari, zure bertsoak, 

urrezko letratan daude, 

ta irakurtzen ari geranak 

ezti miazkatzen gaude. 

Biotz osoa agertzen dezu zuk, 

etzenduan ezer gorde; 

atseden gabe lan egiteko 

gure izkuntzaren alde... 

Ai, Europa ta Amerikan gaur 

Otaño asko baleude ! 

Amaika euskaldun ba dago egon ere Euskalerritik urrun! 

Aberri miñak esetsia zebillen Otaño. Artzaintzan arrantxu ondoan, 

onbu eder bat duela aldamenean. Eremu ikaragarri artan, 

bere erriko pago ta aritz tantaiak ditu gogoan; eta itzal aundiko 

intxaurra. Onbu aren sustrai gaiñean jartzean bere jaiotzetxeko 

intxaurpean dagola uste du gaixoak. Onela abesten digu: 

Nere lagunak maitatuena 

Ombu laztana, zu zera, 

argatik nator zure kolkora 

ni malkuak isurtzera, 

iduriturik naramazula 

atañko intxaurper... 

Beti izango zaitut gogoan 

baiñan joan nai det ostera, 

Euskal lurreko zuaizpe artan 

nere ezurrak uztera. 

1897'an, Oiartzun'go euskal jaietan Otaño'ren Anaitasun- 

Pakea neurtitzak jaso zuen bertsolarien sailleko lenengo saria. 

(Ikus K. Etxegarai, Euskal-Erria, 1906, I, 2^6 orr.; S. Onaindia, 

MEOE, 405 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1955, 161 orr.; J. Unzurrunzaga, 

Pedro Mari Otaño'ren Bertsoak, KulisJsa Sorta, I959J 31-32 

alea; L. Mitxelena, HLV, 133 orr.; ta «Egan», 1960, 118 orr.; S. 

Onaindia, Gure Bertsolariak, 1964, 231 orr.; Auñamendi, Literatura, 

11, 164 orr.),

17.—JOSE ANTONIO UGARTE (1860-1935) 

Aita prantziskotarra. Angiozar'en jaioa, 1860-3-16'an. Eliz 

gizon izan nairik, 1883-6-20'an artu zuen Frantzisko deunaren 

jantzia, urrengo urtean —bagillaren 21'an— profesa egiñik. 

Legeak eskatutako ikaskizunak amaitu ostean, 1889-10-6'an 

apaiztu zan. 

Kementsu lan egin zuen Ordena barruan, San Frantziskoren 

Irugarrengoen alde berariz; Kantauri probintzian auen Ordezkari 

izan zitzaigun 30 urtetan gutxienez. Kargu onek erakutsi 

zion edo beartu zuen larderia ta kemen izugarrizko gizona izaten 

: Konpostela'ko, Madrid'eko Irugarren Ordenakoen batzarretan 

esku artu zuen; eta Euskal Erri barnean ere ainbat lekutan 

—Tolosa, Zarautz, Bergara, Segura, Donostia, Aia, Itziar, 

Zumarraga, Beasain, Durango, Gernika, Estibaütz, Lekunberri— 

eratu zitun Irugarrengoen batzar bereziak, ots eskergadunak 

beti ere. 

Beste asmo bat ere bere garaian eta berak bultzatuta, egiztatu 

zan: gaur ain ederto lanean ari dan Arantzazu'ko irarkola 

(1920) sortzean, etzan nagi ibilli ura antolatzen eta arnas ematen. 

Zarautz'en il zan 1935-5-7'an, 75 urtekin. 

EUSKAL LANA.-Euskeraz ta erderaz idatzi zigun, ia dana 

Irugarren ordenakoai buruz. Ona liburuetatik batzuk: 

1) Lezoco Peregrinacioraco Cantac (Tolosa, 1900). 

2) Irugarrengoen Irakaslea (Zarautz, 1917). Aldizkaria duzu, 

Irugarren ordenakoentzat urte-mordoan argitara ekarria. Aita 

Ugarte ilda gero ere, Tolosa'n atera zan aldikada batean, Aita 

Leon Madariaga'k eta Aita Juan Ruiz Larrinaga'k atera ere, 

Aita I. Omaetxebarria'k eta A Demetrio Garmendia'k lagun'duta. 

3) Aita San Frantziskoren Irugarrengoentzat Eleiz kantak 

(1918), gipuzkeraz eta bizkaieraz. Badu beste antzeko bat ere.

4) Zeruko Mana gozoa (Tolosa, 1924). 816 orrialde. Ongi 

artua izan zan, bederatzi milla ale bi urtean saldurik. Bi urteren 

buruan, beraz, bigarren aldiz argitaratu zuen, titulu onekin: 

Zeruko .Mana Gozoa, Irugarrengoentzat Eleiz-lihurua (Zarautz, 

1926) V 740 orrialde. Juan Ayerbe'k egin zion sarrera ta Urnieta'ko 

arimazaiak ziona aitatzen digu bertan. «Lenengo aldiz 

—dio— argitaratzean liburu eder au, esaten nuen gauzik bearrena 

otoitz gogotsua egunero egitea dala. Eta orretako zaietasun 

bizia sortzen dala irakurtze onak goizero buruz erabillita. 

Irakurtze egokienak ugari liburu onetan zeudelako, uste nuela 

irakurle asko ta asko izango zitubela. Ala gerta da. Bederatzi 

milla liburu bi urtean saldu dira. Beraz, ondo irabaziak dauzka 

egilleak anima zaindarien txaloak» (Sarrera, 7 orr.). 

5) Lore Smta edo San Frantziskoren 3'gn. Erregla, 

6) Bederatzi-urren batzuek (Tolosa, 1928). 76 orriaide. 

Zazpi bederatzi-urren datoz: 1) JesusJen Biotz maitagarriarena; 

2) Praga^ko Jesus Aurrarena; 3) Iru Avemariena; 4) Miraria!; 

5) Ama Mariari... noiz-nai beragandik mesede aundiak irtsteko; 

6) Ama Birjiñaren Zeruratze ta Koroatzeari; eta 7) Arantzazu'ko 

Andre Mariari. 

NOLAKO EUSKERA ?—Êrriz erri ibilli zitzaigun predikari, ta 

baliteke izlari lez izkera ozen xamarrekoa izatea, gizon gartsu, 

eratu ta azkarra baitzan. Aren euskera errez ta berdintsua da, 

garbi ta bizia. 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Basque, a 249; Sorarrain, Catálogo...) 

651 orr.; Ruiz Larrinaga, Homenaje a la seráfica Provincia d^ 

Cantabria, 153 orr. ta abar; G. Garriga, Bol Amer. E. V., 1952, 191 

orr., 1960, 141 ta 1961, 89 orr.; N. Kortazar, Cien Autores vascos, 94 

orr.; Auñamendi, Literatura, II, 509 orr.). 

18.-JUAN KARLOS GERRA (1860-1941) 

J. K. Gerra'k euskal olerki zarrai buruz egin zuen itzaldian 

au aitortzen digu: «Donostiarra naiz, Santa Mari'ko pontean 

209

ataiatuba... bañan emen, Irutxulueta eder zoragarri ontan jaio 

banintzan ere, izatez basatiar jaio nintzan, eta gazterik biurtu 

nintzan basora, nere gurasoen jatorri zarrera, eta an bizi naiz 

berrogei urte aubetan, Udaiaitz'eko aize garbiak amasa zabalagaz 

arturik eta bere indarragaz ango izketa nere aboan darabildaia... 

euskera gordiña, bertako arkaitzak bezin gogorra eta 

latza» {Itzaldiak, Donostia, 1922, 116 orr.). 

Donostiar zan, bada, J. K. Gerra, jaiotzez; baiña jatorriz 

Arrasate aidekoa. Nikolas Gerra Goenaga, Felipe Il'garrenaren 

zenbalari izana Urretxu'ko Gerra-Aundia etxekoa zan, eta onen 

ondorengoa genduan gure Gerra. Jatorriz basatiar zala orixegatik 

diosku, urikoak leiñu argiagoak bai liran! Otsak otsari ta 

odolak odolari lez, barne zekarren baso-ariak dei egiñik beat 

bada, Arrasate'ra etorri zitzaizun gazterik, eta ementxe bizi 

izan zan, baita il ere, 81 urtekin. 

Lege-gizona —^letraua— zan, eta gaur ere ango jendeak 

dionez, amaika buru-auste, korapillo askatuaz, erriko ta erriingurukoai 

laguntza baliotsua eskeiñi zien. Aski lerden zan gorputzez. 

Bizarra uzten zuen. Eta etxetik irtetean, bere emaztearekin 

irten oi zuen geienetan. 

BERE LANAK.-—Lirain idazten zuen dala erderaz dala euskeraz. 

Itzaldi goxoak mintzatu ere bai. Euskelerriko gauza zarzale 

porrokatu zan eta bertoko, ots, Erdi-Aroko une illunik asko 

argitu zizkigun. Arlo onetan burutu zuen lanagatik guztiz estimagarria 

dugu Gerra: gure arteko ikurdi, eraidika ta leiñugauzetan 

aituena lez jotzen dute gaur ortan jakitun diranak. 

Ikusi atera zitun lan batzuk: 

ERDERAZ.—1) Estudio de Heráldica vasca (Donosti, 1918); 

2) Viejos textos del idioma. Los Cantares antiguos del Euskera 

(Donosa, 1924): baita Euskalerriaren Alde'n ere; 3) Ensayo de 

un padrón histórico de Guipúzcoa según el orden de sus familias 

pobladmas (Donosti, 1928); 4) Armorial de linajes has- 

20Í

congados (Geografía del País vasco-navarro daiakoan argitaratua); 

5) Oñacinos y Gamboinos. Rol de banderizos (Donosti, 

1930); 6) Ilustraciones Genealógicas de los linajes bascongados 

contenidos en «Las Grandezas de España)), compuestas fof 

Esteban de Garibay (RIEV, 1908-1912, ta J. Kerexeta'ren Diccionario 

onomástico y heráldico vasco (Bilbao,. 1970) dalakoan 

geigarri bezela). 

Liburu auetan aipamen berezia merezi digu Viejos textos 

deritzanak. Iru zati dauzka lan orrek: a) oiñaztar eta ganboatarren 

arteko liskarrak ziraia-ta mamitu ziran kanta zarrak; b) 

illeta eresiak, garai artan ñdakoren bat goratzeko egiñak, eta 

3) gerta kantak. Nundik jaso zituen? Garibai'ren lanetatik, 

Ibarguen'en kroniketatilr eta Puerto de Hernani ta Floranes'en 

edesti-idatzietatik. A. Viliasante'k onela: «Gerra jaunak lan 

onekin mesede ikaragarria egin die bai izkuntza kondairari bai 

euskal literaturari. Begi aurrean jartzen dizkigu geure aurretikoen 

bizi-laukiakj baita olerkari, eleberri egille ta antzekoai goiargi 

iturri izan ditezken gaiak txairoki azaldu erew. 

Mogel eta Humboldt doixtarrak beren garaian argitu zuten 

Lelo'ren kantu, esate baterako, luze ta sakon aztertzen digu 

J. K. Gerra'k. Kantu au baliteke aurretiko aiek zioten bezin 

zarra ez izatea, baiña Gerra'k dionez, bizkaitar batek, Txanton 

Bedia'k bíribildua dugu gudu-abesti ori; lan osoak, bada, Bizkai'ko 

izkelgi usaia ta jasa du. Onela Gerra'k: «Liburuai eta 

iztegiai begira naikua Ian egin ditut alper-alper» (Itzaldiak, 128 

orrialde). 

Ipuiaren asiera ta zeaztasunak poliki adierazten dizkigu. 

Troia'tik garailari biurtu zan Agamenon'n kondaira edestu ondoren, 

au dio: «Kontu guzi oiek Italia'n zabal eta sarri aitatzen 

ziradenean, ibilli zan toki aietan, eta Alemania'n eta Flandes'en 

ere bai Arraua'ko zaldun pizkor bat: Txanton Bedia, Zirarrusta'ko 

nagusiya. Karlos V'garren enperadoaren morroya zan, 

eta oso maitatua. Eskutitz batean Erregek deitzen dio bere morroi 

leyai eta maitatua. Orrek, nere ustez, euskerara biurtu nai

izan zuan Agamenon'en kondaira eta otu zitzaion esatea Lelo 

zala euskaldunen gudalari azkar bat, aide-nagusien buru, eta 

erromarren aurka gudan ari zan bitartean bere emazte Tota 

adiskidetu zala Zara deitzen zan gazte batekin, onek Lelo gudatik 

etorri zanean il zuala Lelo, eta euskaldunak naigabeturik 

bota 2Ítuztela erritik kanpora arrika Tota eta Zara, eta Lelo'ren 

izenak beti-betiko iraun zezan erabaki zutela kanta guzien asieran 

aipatutzea bere eriotza negargarriya. Ortarako itz banakatuak 

bere asmoaren erara maneatu zituan. Ala geratu zan euskerazko 

kanta zarra euskaritxoa guztiz eraldatua. Eta onen ondoren 

asmatu zun eta jarri zun bere egilleak Kantabriarren 

kantua» (Loe. cit. 124 orr.). Lan garrantzitsua. 

-ikusi dezakegunez, lirainki idazten zuen bere 

asaben naintzairan ere. Eta gisa orretan dauzka bi lan beiñikbein: 

1) Ama Birjiña Aranzazukoaren Kondaira (Donostia, 

1890). 34 orrialde. Azkue'k ere argitaldu zion «Euskalzale» 

(1899, 14, 19, 35, 56, 59 ta 71 orr.) aldizkarian. Donostiko Lore-Jokuetan 

sariztatu zioten lan au; 2) Arrasateko dragoia (Euskalzale, 

1897, 90-99 orr.). Lan polita; 3) Gure Olerki zar-zarrak 

(Euskal Esnalea'ren Itzaldiak, 1922). 

«Euskal-Erria»-n, «Euskalzale»-n, RIEVen eta «Euskalerriaren 

Alde»-n datoz batez ere Gerra'ren idazlanak. Ba-ditu 

poesiak ere. 

J. K. Gerra'ren euskera nolakoa zan jakin dezazun, irakur 

ondorengo txatala. Ipui zarrak. Arrasateko dragoia dalakotik artutakoa: 

«Santxo Abarka napartarren Errege eta Gipuzkoako 

Jaun zan aldietatik ezaguna zan Arrasate: erri aberatsa, biztanle 

langillez betea; almendun-ormaz gogor barrutitua eta gaztelu 

garratz batekin ondo gordea; orduan Leintz-ko ibar guztiaren 

buru. Bere inguruko lurrak estaltzen zituen meatz ugariak, bere 

mendietako agor-ola eta erreka basterretako ola-masukarietan 

burdin eta galtzaidu biurtzen ziradenak, eman zioten beste aldamenetako 

erri guztien gaiñ nagusitasun egiazkoa. Au da, la-

naren bidez, besoen indarrakin, bekokien izerdiaz eta buruko 

zentzuna pizkortuaz, nobleki irabazten dan ondasuna. Jainkoak 

bedeinkatzen du, egiñik ondasun ori lana bezin iraunkorra. 

Orregatik zintzoen etxeak, gauza gitxireldn bada ere, beti txutik 

ikusiko dira. Nagienak berriz eroriko dira ezereztasunean» 

(Euskalzale, 1897, 90 orr.). 

(Ikus Euskalzale, 1897, 90 ta 99 orr., ta 1899, 14 ta abar; J. Urkixo, 

RIEV, XV, 380 orr.; Itzaldiak, 1922, 111 orr.; L. Mitxelena ta A. Rodríguez 

Herrero, BAP, 1959, 371 orr.; L. Mitxelena, Textos arcaicos 

vascos, 66 orrialdetik aurrera; L. Villasante, HLV, 355 orr.; G. Mujika, 

Juan Carlos Guerra, «Euzkadi» egunerokoan; S. Onaindia, 

MEOE, 403 orr.: Euskera, 1953, 35 orr.; Auñamendi Literatura, III, 

233 orr.). 

19.-JOSE MANUEL LUXANBIQ «TXIRRITA» 

(1860-1936) 

Bertsolari askoren aita bezela dugun ezkero, merezi du Txirrika'k 

aipamen goxo bat. Ernani'n, Urumea ibaiaren sakonean 

datzan Latze baserrian jaioa zan, 1860-8-14'an. Ementxe bizi 

izan zan amairu bat urterarte. Zazpi neba-arreba ziran. Geroago, 

Errenteri aldeko Txirrita baserrira joan zan bizi izaten famili 

osoa. Etxe ortatik datorkio ospetsu egin zuen izena, 

Etzan orduan nolanaiko basetxea. Aita Zabaia'k onan: «Txirrita 

antziñako baserria da. Baserria ez ezik, antziñako jauregi 

zarra ere bai. Zabala ta aundia da, eta euskaldun etxe bezela, 

guztizko tankera jatorrekoa. Lendabizi bere egutera aideko alderdia 

agertzen da. Alderdi ontan bi arkuzko ate dauzka, bata 

dana borobiiia, bestea puntaduna. Oien gañean alde batetik besterañoj 

etxeari aurre guztia artzen dion balkoia^ bere zurezko 

baranda zarrarekin. Baikoi-peko pareta guztia arrizkoa da, goikoa 

berriz ladrilluz ta abe zarrez egiña. Goien, tellatuaren ertzaren 

parean uxoentzako zuloak ageri dira. Ipar aidean, atzeko 

aldean, beste arkuzko atea du, ta San Markos aidean ere bes-

tea. Barrenean berriz, ukullu zabala, jiran saeta-zulo bat edo 

beste duela, mandioa, ta ontan tolarea. Ederra da, batez ere, 

balkoitik ageri dana: inguru guztian berdez jantzitako muñoak. 

Aietan an ta emen baserriak. Ta atzean mendiak: Aiako Arria, 

Urkabe, Bianditz, Landerbaso, Aldurako gaña...» (Auspoa, 18- 

19, 22 orr.). 

Baserri ontan lan egin zuen Txirrita'k luzaro xamar; baiña 

egun batean nekazaritza utzi ta argintzan asi zan. Toki askotan 

ibilli zan: Donostia'n, Bilbao'n, Zaragoza'n, Frantzia'n.. . Eta 

ibilliz asko ikasten baita, makiña bat mañaz jabetu zan bizimodu 

berri ortan. Ortik piztu zitzaion, ain zuzen, berezkoa 

zuen bertso-indarra. Mutil zarra zan, eta ezkongai izate onek 

aukerako gaia egokitu zion par-algara ederrak ainbati eragiteko. 

1897'an ots aundiko jaiak ospatu ziran Oiartzun'en, uztaillaren 

3'tik 7'ra bitartean. Bertso-saioan Pello Errota, EHzegí 

anaiak, Saiburu, Esteban Eiola, Artzaia, Lexo, Joakin Urbieta 

ta Txirrita ari izan ziran; azkenik. Txirrita ta Pello Errota geratu 

ziran txapeldun. 

Garai artako bertsolari geienen adiskide zan. Pello Mari 

Otaño'rekin berriz barru-barrukoa. Onek azkenengoz Ameriketara 

joateko, 1898-1-26'an, Pasaiko kaian ontzia artu 2uenean, 

an zan Txirrita ere, ta ari agur egiterakoan bota zituen bertsoak 

bai samurrak! Pello Errota, Gaztelu, Txintxua, Artzai Txikia, 

Saiburu, Erauskin, Pello Zabaleta, Prantzes-Txikia, Jose Bernardo, 

Telleri-Txiki, Elio ta olakoekin amaikatxo kopla ondu 

zizkigun. 

Gaia? Orduan, sagardotegi ugari zan Gipuzkoa'n eta Bizkaia'n, 

eta olakoetan abestu oi zitun, eztarria legun ta barnea 

dardar, bere biziko bertsoak. Arrasti, gau ta goiz osoafe eman 

oi. Zorrotza zan bere erara. Ona gertaera bat. Bein Ondarribi'ko 

sagardotegi baten aurkitzen zan bere lagunakin; bare bi ikusi 

zituzten aurrean, bata zuria ta bestea beltza. Sagardo-erronda 

egin zuten apustu, zein bate lenago eldu alako lekura: bera 

bare beltzaren alde ta lagunak zuriaren alde. Zer egin zion 

. ''^? 

213

Txirrita'k bare beltzari ariñago egin zezan? Ur-tantoak bota 

aurretik, errezago irrixtatu zedin. Onek irabazi zuen. Eta Txirrita'k 

lagunen: «—^Baiña, ez al zenekiten bare zuria baiño 

motelagorik ezer ez dala?», 

Gisa ontakoa zenun Txirrita, beti aoz-aozko bertsotan, ateraldi 

bikaiñez bere koplak oroitzen zituna. Gomutan dugu oraindik 

ere 1935-1-20'an Donostiko Kursaal antzokian ospatu zan 

Bertsolari-Eguna. Bertsolari auek artu zuten parte: Basarri (Zarauz), 

Zepai (Errexil), Txirrita (Alza), Txapel (Azpeiti), Lujanbio 

(Alza), Abarrategi (Bizkaia), Telleri-Txiki (Errenderi); Nekazabal 

(Zarauz), Sarasola (Antigua, Donosti), Mintegi (Ordizia), 

Erauskin (Ordizia), Kortatxo (Itziar), Zabaleta Pello 

(Errenderi), Zabaleta Juan (Errenderi), Sorozabal (Aiete), 

Etxeberria (Aiete) ta Uriarte (Bermeo). Basarri'ri eman zioten 

lenengo saria; baiña Txirrita'ren bertsoak ere goi-goi geratu 

ziran. 

Urrengo urtean berdin, 1936-l-l9'an, Bertsolarien eguna. 

((Victoria Eugenia» antzokian ospatu zan. Bertsolari auek artu 

zuten esku: Zepai (Errexil), Dargaitz (Otsondo), Etxeberria 

(Andoain), Harriet (Aldude), Uztapide (Zestua), Lujanbio 

(Errenderi), Mutuberria (Eltzaburu), Txapel (Azpeiti), Iriarte 

(Irurita) ta Txirrita (Alza). Basarri'k zuzendu zuen saioa. Txirrita'ri 

eman zioten lenengo saria. (Yakintza, 1936, 20'garren 

zenbakia). 

1936-3-22'an, Errenderi'n, omenaldi ederra egiñik, makilla 

eman zioten. . Eta, azkenez, zaartua, Gaztelu-ene zeritzan Altza'ko 

baserri baten bere arreba gazteenakin bizi zala, Goizueta'ra 

bertsotan egiten zijoala gaixotu ta- 1936-6-3'an ü zan. 

(Ikus «Auspoa», 18-19, Txirrita, MEOE, 1.162 orr., ta Gure Bertsolariak, 

31 I orp.).

».~J05E GASFAft OREGl "^"7^^^ 

Donostia'ko Artzai Ona deritzan elizan luzaro egon zan 

arimazai. Bere gisakoa omen zan, eta zaartxo zalarik, iñar-kirten 

bat erabilten zuen, diotenez, eusgarri bezela. Zeukan diru guztia 

gaur Donostiko eliz nagusi duguna jaso ta berriztatzeko eman 

ei zuen. 

Euskaltzale zan osoz oso, ta entzute ez gutxikoa. Ospe aundia 

edatu zuen Maria Kristina erregiñak Donostia'n; eta udaldietan, 

Aiete jauregian zegoela euskeraz ikasten asi zan, bertakoekin 

artu-emana izan nairik. Oregi apaizak eman zizkion ortarako 

bear zitun asi-orraziak. Bein batean, aipu danez, Oregi 

Astarloa zalea izan eta, Erregiñari esan omen zion: —«Gaur, 

Erregiña, Adan'ek eta Eba'k paradisuan itz-egin zuten izkuntza 

erakusten asiko natzaizu». Izutu omen zan Erregiña. Oba ez! 

Au zala-ta, onela idazten Genaro Elizondo'k, 1902-12-23'an: 

«Donostiako albistari batean irakurri det jaun Jose Gaspar-ek 

erregiñari egin dion eskutitza gure euzkara doatsuaren 

gañean, esaten diola beste askoren artean gure izkuntza maitagarria 

dala Paradisoko izkuntza. Poztutzen da biotza ekustean 

jaun Jose Gaspar Oregi bezelako apaizak gure euzkara itzalgabearen 

alde; bai, apaiz jaunetan dago euzkarari indarra emateko 

biderik onena. Ara emen izpillu ederra jarri Oregi jaunak jarraitu 

nai dubenari euskararen alde: ziur egon euskara gorrotatzen 

dubenak, ala berean egingo ditubda apaizak» (Ibaizabal, 

1902, 52 geia, 4'garren orrialdea). 

Barrukotasun beroa zuen orduko euskaltzaleekin. E. S. 

Dodgson ingelesak, adibidez, bertso batzuk eskeiñi zizkion lapurtarren 

izkeraz onduak «Oregiko Jose Gaspar Donostian dagoen 

apez jaunari donkituak» dio berak. Amar bertsoko poesi 

alaia duzu, gauzarik gorenenak itz ausartez irabiatzen ditula. 

Ona : 

Apostoluen gaiñean Pentekosten egunean, 

Jautsi ziraden miien artean gurea ala zen?

Baietz jardestekoa galde ori irudi da: 

Biotzetan dela garra Mariaren agurtzera? 

Espiritu Saindu Jainkoa! begira darokuzula 

Mariaren Euskara! ura gabe ez deus gara! 

Victoria Reginari irur ogei ta amazazpi 

Garren sor eguna dala, Biarritzen nagoela, 

Mendekoste igandean, goizeko laur orenetan, 

Jaunaren baiaz koplaek egin dititzut Dodgson-ek. 

Oregi'k ondo ezagutzen zuen gure izkuntza, ta, itz neurtuz 

batez ere, lan doiñutsuak utzi zizkigun, sakon eta giartsu egiñak. 

Amar ahapaidi ditu, adibidez, Zeruko giltza deritzaionak; 

irakur zazu lendabizikoa: 

Iriki nairik daude zeruak! Otoitz umilla da giltza! 

Biotzetikan otoitz gozoak ezpanak iriki bitza. 

Jaungoikoari egiteko, bai, gure erreguen eskintza, 

Aingeru ederrak beren egoak astindu nairik dabiltza! 

Euskal-Ema'n azaldu zitun geien bat bere lanak. Olerkiak, 

gaiñera, zortziko nausitan egiñak daude, ia denak. Ozentsua bait 

genun. 

(Ikus Euskalzale, 1899, 158 orr.; S. Onaindia, A4E0E, 389 orr.; 

J. Artetxe, Camino y Horizonte, 147 orr.). 

21.-TORIBIO ALTZAGA ANABITARTE (1861-1941) 

Donostiarra. Aguztuaren 31 deritzan koxko zaleen kaiean 

j aio zan 1861-4-16'an, urteal< aurreratuz, euskal teatrugillerik 

bikaiñenetakoa izango zana. Euskaltzaindikoa. 

Anai arteko gerra (1873-1876) bitartean mugaz bestekaldetik, 

Ziburu erritxoan bizi izan zan, batxiller karrera ere bertan 

osoturik. Antxe asi zan antzerkiak egiten: amairu urteko muti-

ko zala, Marzelino Soroa'ren agindupean Iriyarena komeria lenengoz 

eman zutenean, Altzaga'k ere parte artu zuen. Antxe 

idatzi zuen baita bere aurrenengo antzerkia: Aterako gera 

(1888); saritua, maiz antzeztua ta amabi aldiz beintzat argitara 

emana dugu berau. Altzaga'k geroztik 30 bat lan egin zizkigun. 

Ekaitz-zaparrada ondoren Donosti'ra itzulirik, euskal joerazko 

antzerki-mota guztietan eslzu artu zuen. Santa Maria'ko elizsaletan 

eta katoliku biltokietan, eurotakd bazkide eragille baitzan, 

makiñatxu bat gau-batzar eta jolas eder, berak bere pentzutan 

eratuta sarri, ospatu zuen gazteen artean. Aren korneri, 

jostaillu ra operak euskeraz ziran beti. 

Are geiago: Donostiko izkera-jardunen eskolako zuzendari 

izan zitzaizun bizitza guztian, eta bertako Lore-Jokuak eta 

«Euskal-Erria» aldizkaria ere, zati baten beintzat, bere ardurapean 

ibilli ziran. 1930'an erri-omenaldi eder bat izan zuen Donostia'n. 

Eta atzenez, urtez abailduta, bertan il zan 1941-5- 

27'an. 

-Buru belarri euskerari emana zebilkigun, 

baiña atsegin zuen teatrua, ta berak erakusten zien antzezlariai 

nola bete bear zuen bakoitzak berari zegokion papera. Idatzilanari 

buruz, gorago esan dugunez, 30 bat lan antola zizkigun, 

itzuliak eta jatorrak. Ona A. M. Eabaien'ek damakigun izenzerrenda, 

komeri, zarzuela, bakar-izketa ta abar, danetatik zerbait 

: 

1) Aterako gera (Donosti, 1888). Ekitaldi bateko komeri 

Donosti'an ISSS'ekp Lore Jokuetan sariztatua, ta Teatru Zarrean 

1888-12-26'an lenengoz antzeztua. 

2) Martin Tiñaku (Donostia, 1888). 

3) Santo Tomas feriya (Donosti, 1894) Ekitaldi bateko 

antzerkia. 1892-12-30'an lenengoz aurkeztua. 

4) Txanton Piperri (Leipzig, 1899). Iru eidtalditako opera. 

Bonabentura Zapirain'en musilzarekin. Donostiako BiltoH 

katolikuan 1899-1-6'an lenengoz emana.

5) Anboto. Argitaratu gabe. B. Zapirain'ek jarri zion musika. 

Iru ekitaldi ditu. Lenengo biak Donostian 1906-7-12'an 

antzeztu ziran, euskal jaiak ziraia-ta; osorik Bilbao'ko Arriaga 

teatruan eman zan 1909-5-20'an. 

6) GU komamenti. Argitara gabe. Ekitaldi bateko opera 

barregarria, B. Zapirain'ek erestuta. 

7) Asentxi ta Kontxexi (Donosti, 1914). Neskatxentzat alkar 

izketa. Euskal-Erria aldizkarian dator, «A. Darra»-k izenpeturik. 

Ordizia'n aurkeztu zuten lendabizi, 1914. 

8) Bemaiño'ren larriyak. (Donosti, 1923). Ekitaldi bateko 

tarte-solasa. Donostiko Teatru Printzipalean eman zuten 191S*- 

12-21'an. 

9) Oleskari barriya. Argitaratu gabe. Jardun bateko tarte 

solas irrikoia. Donostiko Teatru Zarrean 1915-12-21'an lenengoz 

emana. 

10) Etxietan (Euskal-Erria, 1918). Neskatoentzat alkar izketa. 

Donostiako Teatru Printzipalean 1923-1-20'an lendabizi 

emana. 

11) Txibiribiri (Donosti, 1922). Ekitaldi bateko tarte solas 

parregarria. Donostiako Teatru Printzipalean 1918-2-ll'an egiña. 

12) Ramuntxo (Auspoa, 1961). Iru ekitaldiko komeri, bakoitza 

launa laukitan zatituta. Rodrigo Figueroa'k egiñiko lana 

euskeraz atondurik. Donostiko Teatru Printzipalean antzeztu 

zan lenengoz, 1920-2-lean. 

13) Biozberak. «Izarra» bilduman dator. Jardunaldi bat 

du. Donostiko Teatru Printzipalean emana 1920-12-21'an. 

14) Andre Joxepa Tronpeta. Argitara gabe oraindik. Iru 

ekitaldi dauzkan sorgin-komeri, ekitaldi bakoitza zortzi laukitan 

bananduta. Donostiko Teatru Printzipalean antzeztu zuten lenen, 

1921-2-7'an.

15) Eleizatxoko Ardazlea. E. Gorostidi'ren «La hilandera 

de la capilla)) euskeraz. Iru jarduneko drama, jardun bakoitza 

iru laukitan banatuta. Donostiko Teatru Printzipalean egin zan 

aurrenik, 1922-1-20'an. 

16) Arpuxa kalean. Argitaratu gabe. Bakar izketa. Tolosa7ko 

teatru-zineman aurkeztu zan lenengoz, 1922-6-5'an. 

17) Bost urtian (Donosti, 1929). Bi jarduneko antzerkia. 

Donostiko Teatru Printzipalean 1922-12-21'an emana. 

18) Zalaparta. Argitara gabe. Jostairudi parregarria, ekitaldi 

baten. Donostiko Teatru Printzipalean, 1923-12-2ranj 

aurrenik egiña. 

19) Amantxi (Donosti, 1924). Bi jardunaldiko antzerkia. 

Donostiko Teatru Printzipalean eman zan lenengoz, 1923-12- 

21'an. «Euskal Esnalea»-k ere argitara zuen, 1924, 25-33, 44- 

54, 73-79 ta 87-96 orrialdeetan. 

20) Tantarrantan. Argitara gaberik. Iru ekitaldi ditu. Donostiko 

Teatru Printzipaiean 1923-12-21'an aurrenik antzeztua. 

21) Zanpanzar. (Tolosa, 1932, Antzerti'n). Jostirudi irrigarria, 

bi jardunetan. Donostiko Teatru Printzipaiean 1924-3; 

3'an lenengoz emana. 

22) Neskazar. Argitara gabe. Jostirudi irrikoia, iru ekitalditan. 

Donostiko Teatru Printzipalean eman zan lenengoz, 1924- 

12-21'an. 

23) Irritsa. (Donosti, 1926). 72 orrialde. Eusko-Ikaskuntza 

alkarteak argitaratua. Shakespeare'ren Macbeth trajeria duzu 

euskeraz. Iru ekitaldi dauzka ta itzaurrea. Donostiko Teatru 

Printzipalean eman zan lenengo aldiz, 1924-12-21'an. 

24) Burruntziya (Donosti, 1931). «Izarra» bilduman, 22'^ 

garren zenbakia. Jardun bateko antzerkia. 

25) Beste auek: a) Babalora; b) Mutilxar; d) Urdallko; e) 

Gizon ona; f) Osaba; g) Ezer ez ta festa, M. Soroa'rena berriztuta, 

eta abar. 

Teatru-lan guztiok, gerora ere, 1926'ra baitik bat, sarri 

emanak izan ziran, eta Victoria Eugenia antzokira zijoaztenak

gogoz txalotu oi zituzten. T. Ntzaga'ren lanak ba-dute egiazko 

olako zer berezia, ta beralz ere, 19l5'tik aurrera, ots, garai artan 

Udaletxeko ziñegotzi zan Abelino Earriola'k sustatuta Euskal 

Iztunde-Ikastola sortu ta buru jarri zutenetik, lan ikaragarria 

egin zuen eirskai antzerkiari adore berria ezarten. Beraz, ezin 

dezakegu au uka: euskal teatrua, bai lanez bai ekitez, goí-gaillurreraifio 

iritxi zala egun aietan. 

Antzerkiak ba-du guna, ba-du egimena. Baita gaur ilko ez 

ilko daukagun euskerari bear duen osakaia jarteko ere. Antzerki 

bitartez, ederto lan egin dezakegu geure mintzairaren alde. 

Ta egin bear dugu : teatru-lanak ugalduaz, aurrenen, eta errietan 

emanez, urrengo. Gisa ortan iñarrosiko dugu euskai giroa, 

ta euskera zabal-azi. Irakur oni dagokionez zer dioskun Biona'k 

(Gregorio Mirjika'k): «Nere iritziz, antzerkiena, onenetako bidea 

da euskera zabaitzeko. Irakurtzeko gogorik ez dutenak 

ere, komen bat ikustera pozik joaten dira. Irakurtzeko astirik 

ez dutela esaten dutenak ere, antzerkia ikustera joateko 

astia artzen dute. Ta irakurtzen ez dakitenak? Oiei, begietatik 

ezin sartu zaiete euskera: belarrietatik bai ordea» (Euskal 

Esnalea, 1919, 117 orr.). Beste orrenbeste esan dezakegu mezatara 

datoztenengatik eta bertsolariai aditzen daudenengatik 

ere. 

lElTZlAK.—Teatrti-gille ontzat jo izan dute beti T. Altzaga. 

Sail orretan gaur ere oberena dugula dirudi; zabal dabillena 

da iritzi au, ta ezin dezakegu ukatu zentzuz ta pixuz betea dugunik. 

Altxor ederra bai aren lan osoakin egiñiko sorta! 

«Orixe»-k onela: «Euskal-teatroa Altzaga'k oial-zapietatik 

atera digula esan diteke; oiñez ere ederki erakutsi dio, ta bide 

sendoan yarri; kozkortuxe ere egin dala esan genezake, ta edozein 

erritako teatroaren maillera laister igoko dan uste ona degu» 

(Bol. de Estudios Vascos, 48, 33 orr.). 

«Elertizko alderdi onak -dio A. M. Labaien'eketa bere 

lanen drama-balioa oraingoz beintzat ebazten asi gabe, lan oekin 

teatru xume bezin biziari aparteko indarra eman zion, du- 

J2C

darik gaberikan. Tepsis'en euskal gurdia ibillian jarri zuen; 

tolesgabe ta aspaldikoa izango da bear bada, baiña euskal antzez 

ertiaren azalpen eta osotwunerako bidea zabalduz, bultzada 

ederra eman ere bai. Literaturazko edo edertasun aundiko 

lanak, zori txarrez liburutegietako IHl-zokoan geratzen diran 

oietakoak baiño lenago, lan bizi errikoiagoak bear ditugu, 

teatru-ertiaren asieran batez ere, jendeak bere giroa mamituta 

ikusi dezan, au da, bere esku mendean dauden agerpen, buruauste 

ta korapilloakin kezkatu, poz-arazi ta alaituta nabaitu dedin. 

Auxe da, nere ustez, Toribio Alrzaga'ren teatrua; olaxe 

bultz-eragin dio aurrera euskal antzerkiari, baita gaur egunean 

beronek duen arnas aundiari ere, osertz edatuago ta asmo jaikiagoetara 

saka-egiñik» (Teatro Euskaro, 1965, I, 51 orr.). 

Eta L. Alitxelena'k: «Toribio Altzaga'k —donostiarra au 

ere Soroa ta Baroja bezela- gipuzkoar teatruaren edertasuna 

jasotzea iritxi du, bere errikoi izatea kendu gabe alegia, antzerki 

jator zerrenda eder galantaz eta beste itzulpen batzukin (Macbeth, 

Ramuntcho).. . Komeri atsegiñak idazteko bere aurretikoak 

baiño teatru-zentzun, irri-gatz eta antzez lagun bakoitza 

nordantzeko begi obea zeukan» (HLV, 139 orr.). 

(Ikus Euskal-Erria, 1899, 504 orr., ta 1916, 261 orr.; «Orixe», Bol. 

de la Sociedad de E. V., 1930, 31 orr.; Auspoa, 6 ta 29 zenbakiak; G. 

Zapiain, Toribio Alzaga y el teatro vasco (Donosti, 1955); A. M. Labaien, 

Teatro Euskaro, 1965, I, 48-51 ta II, 155 orr.; L. JVlitxelena, 

HLV, 139 orr.; L. Villasante, HLV, 591 orr.; Jesus M. Arozamena. 

«.Donostia» Capital de San Sebastián (Donosti, 1964); Auñamendi, 

Diccionario, A. Amuzti, 559 ta Literatura, III, 225 orr.; Jon Bilbao. 

Eusko Bibliografía, I, 130 orr.). 

22.-JUAN INAZIO URANGA BERRONDO (1863-1934) 

Bere aldiko gizona. Ikastetxe ta onako zarata gaitz gabe, 

ainbat euskai gauza eder aurrera eraman zitun, berez zuen jakituriaz 

baliaturik.

Errenteri'ko seme izan arren, amabost urtetik Donostia'n 

bizi izan zan San Jeronimo kalean; eta ementxe il zan 1934-4- 

24'an. Bizar-kentzaille zan langintzaz; ontan eta idazten eman 

zuen bere biziaren 71'raiñoko guztia. 

Euskal idazle txit ugaria. Olerki, aiegi, izkirimirij jostaketa 

ta osterantzeko artikulu, eunetik gora izango dira «Eüskal- 

Erria»-n datozenak. Aldi aretako girotan zebillen bizi-bizi, M. 

Soroa'k, Artolatarrak, Gelbentzu'k, Elizondo'k eta besteak sorturikoan 

noski, konta-ezin beste jostiruri, komeri ta lan berezi 

sortu ta argitara eramanik. 

Olerkari ta antzerki-idazle gendun, bai, batez ere. «Euskal- 

Erria»-n, «Euskalzale»-n, «Ibaizabal»ên eta «Euskal Esnalea»-n 

agertzen dira aren itz-lauzko naiz bertsozko lanak. 

IDAZLE.—Lan polita egin zuena. Eta nolako sariak eskuratu 

zituen. Ona batzuk: 1887-12-26'an Donosti'ko Lore-Jokuetan 

bere olerki «Urtearen lau erak» jaso zuen saria; bere «Ama 

Euskera»-k 1890'garren urtean ere. Donostiko Udalak eta Aldundiak 

eratu zuten jaian Uranga'ren «On Antonio Okendo-ri 

bere talluntzaren aurrean» irabazi zuen saria, 1894-12-21'an; 

berdin 1899-9-16-17'an Zumarraga'n ospatu ziran euskal jaietan 

ere, bere «Enadaen alkartasun maitatiya»k artu zuen acce^ 

sit, eta 1902-9-27'tik aurrera ospatu ziran jaietan ere accesit 

merezi izan zuan bere «Uda berriya» lanak. Eta orrelaxe Irun'en 

(1903), Ordizia'n (1904), Donostia'n (1906), Kanbo'n (1907), 

Ernani'n (1909), Azkoiti'n (1910), eta abar. 

Antzerki-saillean bereak ditu auek : 1) Añtzaren zumo gozua 

(Donosti, 1896). Jardunaldi bateko drama-saioa, Donostiko 

«Euskaldun Fedea» bazkimak zuen jaialdian Tolosa'n (1896- 

4-5) lendabizikoz antzeztua; 2) Umezurtza; drama saioa. Jose 

Marino Arrieta'rekin batera idatzia, ta Donosti'n (1896-12-21) 

aurrenik emana; 3) Manu (Donosti, 1901); jardun bat du; Zumaia'ko 

euskal jaietan sariztatua, ta Donostia'n (1900-12-21) 

lenengoz aurkeztua; 4) Ero algara (Euskal-Erria, 1908); 5)

Amets bat dirudi! (Euskal-Erria, 1909); bakar izketa; 6) Euskaldun 

bat (Euskal-Erria, 1909); bakar izketa; 7) Au mundua! 

(Euskal-Erria); 8) Ostatuan (Euskal-Erria, 1909); bakar izketa; 

9) Maitasuna (Euskal-Erria, 1909); bakar izketa; 10) Gizon 

galanta (Euskal-Erria, 1909); bakar izketa; 11) Osasungaya 

(Euskal-Erria, 1909); barrizketa; • 12) Nekazañya (Euskal- 

Erria, 1909); alkar izketa; 13) Mari-Mielka (EuskaHErria, 

1910); bakar izketa; 14) Mami (Euskal-Erria, 1910); bakar iz'keta; 

15) Nere diruak (Euskal-Erria, 1915); bakar izketa; 16) 

Zein da nere zala? (Euskai-Erria, 1915); bakar izketa; 17) 

Sorgiñak (Euskal-Erria, 1915); bakar izketa; 18) Aideko txoriya 

(Euskal-Erria, 1916); bakar izketa; 19) Mari (Euskal-Erria, 

1917); bakar izketa; 20) Manu dantzari (Euskal-Erria, 1917); 

bakar izketa. 

Bakar izketa auek ez dagoz gaizki loturik, bizi ta giar euskera 

garbi ariñean baizik. Eredu dugu ontan. Apain letozke 

auek denok bilduma pertxenta batean. 

Olerkari bezela txairo opiltzen zitun bere bulkoak. Irakur, 

merezi du-ta, Autsa deritzan onen bost aapaldiak. 

Xinist gentzake dala guztia iduripen bat bizitza, 

Zeñaz iñola ezin liteken iñor egiazki mintza: 

Lan bearrian arkitzen danak urruti oi du agintza, 

Estalirikan dagon landare ark duen bezela intza. 

Gure bizitzak iduritzen du daia urrezko baratza, 

Al litzake kendu ezkero lan egin bear garratza. 

Egunak nola oi du berekin lagungarritzat arratsa? 

Bizitz gureak ere ala du zuzengarrizko ardatza. 

Bizieraren luze laburra ezin liteke neurtu, 

Bada askotan jakintsuenak ditu lan onek bigurtu; 

Gure iduri txoro guztiak oi dira amets biurtu, 

Jela gogorra oi dan bezela aize epelakin urtu.

Zergatik gera gure bizitza maitearekin jostatzen? 

Eta zergatik jarritzen gera gauzik onena jokatzen? 

Malíurtzen gera asten danian indarra zerbait ukatzen, 

Ikusirikan nola dijuan asnase ona bukatzen. 

G u e emengo biziera da bestearekiko utsa, 

Betikotasun ederrarekin ote niteke ni kutsa? 

Azaltzen zaigu oso illunki eriotzaren bisutsa, 

Gorputza illik biur dedien lendik zan bezela, autsa. 

Oar ontaz ere: ogibidez bezargin izanik, nolako artistak ziran 

gure euskaldun zarrak, esan nai nizun. 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Basque, II, 665 orr.; Euskalzale, 

1897, 327 orr. ta 1899, 371 orr.; Esku-Egundiya, 1910, 94 orr.; S. 

Onaindia, MEOE, 377 orr.; A. Aizola, «Egan», 1963, 4-6, 247 orr.; 

N. Kortazar, Cien autores vascos, 41 orr.; A. M. Labaien, Teatro Euskara, 

1965, II, 179 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 502 orr.). 

23.-JOSE ARTOLA ELIZETXEA (1864-1929) 

Pepe Artola, neurtizlari fina, Donostia'n jaioa duzu, 1864- 

1-4'an, eta San Bizente elizan bataiatua. Gurasoak: Ramon eta 

Manuela. 

Zer bizimodu izan zuen? Ona Aita Zabaia'k: «Pepe ta bere 

bi anaiak (Pako ta Ramon) aitaren bizimoduari segitu zioten, lenternero 

ta pintatzaUe. Denda Puyuelo kalean (gaur Fermin Calbeton) 

zuten, gaurko Restaurante Rodtt'tn aurrean. Bakoitzak 

bere lana artu zun. Ramon linternero zebillen tellatuetan ta 

guzi. Pako dekoradoak ta orrela egiteko. Pepe, berriz, etxez 

etxe kristalak, ispilluak ta paretan papera jartzeko. Pintatu ta 

barnizatu ere bai. Langille batzuk ere izaten omen zituzten 

bere mende. Artista xamarrak izan bear zuten. Bein aita ta iru 

anaiak Frantzitik deitu zituzten Baiona edo Burdeos aldeko 

eliz bat pintatzeko» (Auspoa, Ustez lagun detan, IV, 11 orr.). 

m

Zizurkil'go alaba Joakina Urkola'rekin ezkondu zan 1887- 

10-29*an. Bi alaba izan zituzten: Rosario ta Modesta. Azken au 

jaio ta laster il zan. Pepe aiargundu ta berriz ezkondu zan Zarautz'ko 

alaba Gertrudis Gartxotenea Larrañaga'rekin: bi alaba 

euki zituzten, Ramona ta Pepita. 

Donostiko aiderdi zarreko saltza guztietan sartzen omen 

zan, nagusiakin zein umetxoakin beti alai ta umore oneko agerturik. 

Etzan antzerki-idazle bakarrik, baita antzezlari erne ere 

Donostia'n bertan eta errietan, bere papera ondo egiten zekiana. 

Musika gauzetan ere aitua gendun, Orfeoi donostiarran eta 

Bandan esku artzen zigun; eta ostera asko egin zituen ara ta 

ona Orfeoiakin, Zaragoza'ra, Paris'era, Bilbao'ra, Toulouse'ra, 

Barzelona'ra ta abar. Etzekin iñori ezetzik esaten, eta orduko 

musikalari askori lagundu Wen euskal letrak jartzen: Otaño'ri 

Suite Vasca'rako, Usandizaga'ri Mendi-mendiyan'erako.. . 

«Euskaldun Fedea» alkartearen su-emaille. 

Bizitz azken aidera begi bat galdu zuen, lauso-laiño urraketa 

zala-ta. Berezkoaren ordez kristaiezko bat jarri zioten. Eta iñork 

esaten ba'zion: «Kaixo, Don Pepe!)), berak erantzuten zuen: 

«Ni ez naiz Don Pepe, geratu nintzalako begi-pe». 

Donostia'n il zan 1929-4-20'an, 65 urtekin. 

EuSKAL-LANA.—Amazortzi urtekin asi zan idazten, eta etengabe 

ekin zion orrela bere bizitzaldian. 1.880'tik 1918'ra bitartean 

makiñatxo bat ipui ta bertso atera zuen Donostia'ko «Euskal-Erria»-n, 

«Euskalzale», «Ibaizabal», «'Itun-tton», «Baserritarra», 

«La Galerna)), «Pueblo Vasco)), «La Brecha)), «Novedades)) 

ta Buenos Aires'ko «La Baskonia»-ren ateak zabal zabai 

zeuzkan bere lanak ateratzeko. 

Bertsoz idatzi zuen geien bat. Eta folio neurriko 580 orrialde 

utzi zituen bere eskuz idatzita. Bere idazlanak kopiatzeko 

oitura zuen urrean, nun eta noiz argitaratuak ziran ere jarririk. 

Auetatik sail bat Auspoa'k azaldu zigun, Pepe Artola'ren lana 

beste liburu batzuk osatzeko ere arrobi aberatsa zala gaiñeratuaz.

Bereak ditu antzerki auek: 1) Legorreko arrantzalia (Donostia, 

1898). 44 orrialde. Jostirudia, bakar eta bi zati atal berean, 

bigarren aldeera Zestua'n irabazitakoa; 2) Bixente (Donostia, 

1901). 52 orrialde. Jostirudia bi egintzetan; 3) Xabiroya(Donostia, 

1903). 40 orrialde. Jostirudia, jardun batean; itz neurtu 

ta itz laburrean dago. Oñati'ko euskal jaietan sartitua. Eta bakar 

izketa auek: 1) Praixku (Donostia, 1902). 2) Pello kirten 

(Donostia, 1906); 3) Motxa erriyan (Euskal-Erria, 1913), Elgoibar'ko 

euskal jaietan (1907) sariztatua; 4) Joxepa ta Bittori 

(Euskal-Erria, 1909, 166 orr.); 5) Maria Iñaxe nerea (Euskal- 

Erria, 1912). 

Onez ostean, kontu, izkirimiri ta ateraldi zorrotz ontzaille 

bezela ere omen aundia irabazi zuen; arte-gaietan aitua genduan, 

eta olako zerbait zan tokian, an zegoen Artola ere. «Euskal Esnalea»-k 

bein (1921) omenaldi ederra egin zion Donostia'n. 

(Ikus Euskal Esnalea, 1921, 117 orr.; S. Onaindia, MEOE, 353 

orr.; L. Villasante, HLV, 441 orr.; Auspoa, 4'garren zenbakia; G. 

Garriga, Bol. Amer. E. V., 1961, 188 orr.; A. M. Labaien, Teatro 

Euskara, I, 42-45 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 407 orr.; Jon Bilbao, 

Eusko Bibliographia, 341 orr.). 

24.-ROSARIO ARTOLA ELIZETXEA (. ..1896...) 

Dakigunez, Pepe Artola'ren arreba ta Ramon Artola Larrañaga 

koplari j orlaren alaba dugu emakume euskal idazle argi 

au. Sendi osoa gendun, eskierki, bame-muiñeko olerki-senaz 

oartzen ziranak. 

Aita ta nebaren jitari jarraituaz, 1887'tik lez asi zan idazten, 

bere bizitzan ainbat olerkitxo txanbilen buruturik. Goxo ta bizi 

adierazten dizkigu beti bere sentipenak. Irakur 1889'garren urteko 

otsaillean mamitu zuen Nere guitar-choari deritzaiona:

Nik gitartxo bat baidet 

maite eta lagun, 

au juaz pasatzen det 

denbora txit legun; 

nola denok grazi bat 

zerbaitetan degun, 

berarekin pentsatzen 

nago g£\u ta egun. 

Eta onelaxe beste iru aapaldi, oso ederki aren emakume-biotzak 

eginda. Gitartxoarekin ba-du naiko festa, triste dagoanean 

ere bera du pozgarri, «soñua juaz eta gañera kantari», ezta 

kezkarik, ez goibeltasunik, berarekin bai du «zorion guziya arkitzen». 

Zer ote zuen kantagai? Biotzak zemakiona, ta emakumebiotzak 

batez ere ixurki asko ditu dariela, baita Rosario'renak 

ere. T a Jainkoa kantatu zuen, eta Andre Maria; lorak eta txoriak 

kantatu zitun, eta saguak, astoak, katuak, axeriak, erriko 

xemeak.., bere anaiak, A. Arzak, F. Lopez Alen, J. Zapirain, 

Migel Salaberri, M. Soroa, R. Sarriegi kantatu zitun; baita udaberria, 

umezurtza, urtebeteak, naigabea ta zoriona ere. 

Txoragarria zan, bai, bere gitartxoari ateratzen zion soiñua. 

Eta soiñu xamur orren oiartzun meiak zorarazten zizkigun 

bazterrak. Errosario'ren kopla legunak irakurriaz, onela abestu 

zuen bein B. Iraola pasaitarrak: 

Onen bertsoak eta ipuiak 

naukate beti zoratzen. 

Dama izanik, gure izkuntza 

zer asko duben maitatzen! 

Onen izena paperen batek 

diran aguro aitatzen, 

nere biotza, triste ba'dago, 

pozkidaz da betetzen. 

.

Ipui eta neurtitz, berrogeitik gora dituzu «Euskal-Ema»-n 

bakarrik dauzkazun aren lanak. Sariak ere eskuratu zitun; esate 

baterako, Oñati'ko euskal jaietan (1902) bere Aranzazuko Ama 

Birjinari deritzan olerkiari aipamen dedugarria egin zioten; 

Irun'ekoetan (1903) bere Ama Birjiña Guadalupekoari deritzanak 

irabazi zitun berrogei pezeta ta bitezarra; Donostia'ko Lore 

Jokuetan (1913) bere Ama Birjinari eman zioten saria. 

Sendikoak ondo alkar artzen zutenak ziran. Baita bertsolanak 

alkarri eskaifíi ere bein eta berriz: aitak -R. Artola-k— 

bat beintzat Nere alaba Rosario-ri (Euskal-Erria, 1884) eskeiñi 

zion; Rosario'k bere anaiai eskeiñiak bi ditu; Anayari ongietorria 

(1891) ta Nere anai Franzisko-ri bere egunean (1889). 

Pepe'k ordaiñez, zortziko txiki au atera Uon: 

Gure arrebatxua 

polit egokiya, 

neskatxa jakintsua 

biziro aundiya, 

guztiz liraña eta 

begiragarriya, 

aingerua dirudi 

goitik etorriya. 

(Ikus La Baskonia, Buenos Aires, 1899-9-10; S. Onaindia, AdEOE, 

358 orr.; Auspoa, 4'garren zenbakia, 82 orr.; Auñamendi, Diccionario 

Enciclopédico, III alea, 87 orr., ta Literatura, li, 309 orr.; Jon Bilbao, 

Eusko Bibliographia, 1, 344 orr.). 

25.-MIGEL ANTONIO INARRA (1864-1898) 

Idazle azkar au il zanean Azkue zanak idatzi zuen: «Iñarra 

biotz andikoa ta burutsua izan da: gogamenetan sakona, esakeretan 

illun samarra, egikeretan biurri bakoa» (Euskabale, 

1898, 158 orr.).

Gazterik kendu zigun Goikoak euskal arloan ain gogotsu 

lan zegian apaiz ernea. 33 urteko zala, gar erdikoa noski, utzi 

zuen gaizko eremu au, ezpirituzkoen egoitzean zorion bete-beteaz 

jabetzeko. Itxaropentsu zetorren eta damuz esan bear naitaez. 

Oiartzun'go «Etxe txiki» deritzan etxaguntzan jaio zan, 

1864-9-28'an; urrengo egunean bataiatu zuten. Bere gurasoak: 

aita, Frantzisko, Oiartzun'go semea, ta ama,. Maria Zeledonia 

Mitxelena, ere oiartzuarra. 

Baserri aberats artan igaro zitun bere aur-egunak; ba-zeuzkan 

ugari belardiak, lauak eta muiñoak begien asegarri; jolasleku 

ederrak ere berdintsu. Elizarako mendua erakutsi zuen 

txikitatik: jaiegun arratsaldetan, bere kideko mutil kozkonduak 

jolasari ziarduelarik, bera bezperetara joaten omen zan. Gurasoak 

ortan etziotan andarririk ez eragozpenik bideratu, barnesenari 

betetasuna ematea, albait, ondo dagola-ta. 

Urbilxe zegoen —Ûmieta'n— apaiz jakintsu bat, elizarako 

griña zuen gaztetxoari lenengo así-orraziak eta latiña erakutsi 

zizkiona: Antia jauna. Au izan zuen lenengo irakasle, ta gero 

Oñati'ko apaiz-ikastetxean eman zitun filosofia, ta azkenik Gazteiz'en 

amaitu zuen eliz-karrera. 1891'an olio santuz igurtzi ta 

apaiztasuna artu zuen, andik laster Durango'n meza berria emanik. 

Geroztik Pasaia'ko Doniane elizan egon zan apaiz-laguntzaille. 

Eta arima-zaintzan eta euskal barrutian zirti-zarta ari 

zitzaigula, 1898-4-26'anj balbe zitalak keiñu egiñez eraman zigun 

bestaldera. 

Naparroa'ko Diputazioak aurreko urtean, ots, 1897'an, euskal 

irakasle on bat autatu nairik, batzaldi edo konkurtso bat 

egin zuen Iruña'n; ara jo zuen Iñarra'k ere, beste laukin batean, 

baiña ordutik kanpora. Azterlariak, bostak ongi maxiatu 

ondoren, M. A Iñarra aukeratu zuten nai zuten egitekorako. 

Oiartzuarra, alare, gaixorik zebillen eta irakas-aulki ura artu 

aurretik eraman zigun Jaunak bere atsedenera.

EUSKAL LANA.—Ikasle zala asi zan idazten. Azkue'k onan: 

«Ezin csan-alaite beste dira beren lumatik urtenik© euskerazko 

irakurkizunak». 

Donostia'ko «Euskal-Erria»-n agertu ziran bere lenengo lanak. 

Gero, Bilbao'ko «Eüskalzale»-n. Ona «Euskalzale»-n datozen 

olerki, ipuin, izkirimiri ta irakurgaiak. 1897'an: «Euskalzale-ren 

artezkari jaunari», «Zabal zabal», «Zer egin!», «Ezaguera», 

«Esaiera berriak», «Izldrimiriak», «Somaketa», 

«Maiatz-azkeneko Salbatorez», «Sinis eresia», «Berri bi», «Asmo 

mamitsua», «Euskerazko prega», «Ikaskuntzak», «Leenkeria», 

«Legazpi-ri», «Ama Teresaren biozketak», «Izen-kontua», 

«Lan ederra! », «Buruzkuntz bi», «Sukalde-sendagaiak», «Gerta-argia», 

«Eritzi bat», «Umiltasunezko itzak esate ituztenen 

gaiñean», «Sortze garbia», «Jesus Aurran». Eta 1898'an: 

«1,000.800.90.8.», «Toki onean», «Palce-zorionak», «Beti asto», 

«Mozorroa», «Txirrist-entzat», «Jose Santua», «Doloretako 

Amari», «Jesusen neke-eriotzan», «Gazte aingerutarrari». Beste 

ainbeste ba-ditu «Euskai-Erria»n, Buenos Aires'ko «La Baskonia»k 

ere argitara zizkion batzuk, «Arrantza» eta «Lan ederra! s 

baitik bat, 1907'garren urtean. 

Burutsua zala esan digu Azkue'k. Agerbiderik? Ainbat igarkizunetan 

zorrotz azaltzen zaigu. Berak asmatuak dira, beste askoren 

artean, esakun giar auek ere: 

- Ura dabiilen tokian, ixtiila maiz. 

- Arrizko makilla, kraskakorra. 

- Bost beatz eskuan, ta eskurik ez. 

- Iltzeko bezperan, oraindik bizi. 

- Odei artetik eguzkia, ta galtzaren zulotik larrua. 

- Ni barrenan ba'nago, etxea utsik ez, 

- Ozka-zaleak bere lepoari bekio. 

- Mairik seguruena, ankik gabea. 

- Idiak kolpea eman, ta adarrak e man. 

- Ur zuria baiño ur utsa garbiago .

- Arantzak eldu ta larrak itxeki. 

- Ederrak aztu ta ubela gelditu. 

- Ur-oilloak ankak beltz, garbi guzia txuri ez. 

- Zelairik ez, ta astoa saltzeko. 

- Barea joanean, zaldia egonean baiño leen iritxi. 

- Ziria eskatu, makilla eman ta aia artu. 

- Senarra txingarra, emaztea ezpaia, beti etxean sua 

piztua. 

- Diru batek otsik ez, ta gutxik asko. 

OLERKARI.—Berezkoa zuen eder-sena. Ta idatziz eio zizkigun 

lanak eder-bitsa dariotela daude guztiak. Esakeretan illun 

samar dala? Ez dugu danok adiera berdiña ta illunxeak geiago 

gara argiak baiño. Gogaiak zerbel samar uztea, gaiñera, jakiñez 

ta naiz naira egin oi dugu askotan, gaur batez ere. Iñarra, beraz, 

aurrea artua dugu. 

Aren olerkiak poliki taiutuak dira. Irakur aiegitxo au, ao-gozagarri. 

Amu-arrai Hraña, 

ur-begi garbian 

pilist-palast egiñez 

goizaren argian 

zabiltzana, esazu, 

zeren bildur zera? 

bada ni ikusita 

gorde egin zera? 

Ai! ai ! ori galdeera! 

Zure antzekuak 

beren esanez, onik 

onenerakuak, 

231

atzo egon nenguan 

eta ikustian 

'arria ta jotzera 

erauntsi zirian. 

Nik zer egiten nion? 

traba edo min eman? 

Ur juanaren gañían 

egon ba flenguan! 

Orra bada gizona 

naiz zu ura ez izan 

zergatikan esanik 

siniste ez dizudan. 

Jantzi berexgaidunik 

daramanák, arren, 

arren, hegira beza, 

zer egiten duen. 

Loraiileko mao gorria iduri, bizialdi laburra izan zuen. Euskal 

literaturarentzat itxaro ta ustantza bikain zana gazterik itzali 

zitzaigun; alare, egin zuen lanagatik, ondo merezia du berton 

dagiogun aipamen gartsua. 

(Ikus Euskalzale, 1898, 158 orr.; S. Onaindia, MEOE, 366 orr.; 


26.—KARMELO ETXEGARAI TA KORTA (1865-1925) 

Etxegarai munduratu aurretik, lauso ta triste omen zegoen 

euskal egoera: edestiaren otsa ixillik, zerraldoan otz eta geldL 

Goiz batean, baiña, K. Etxegarai jalgi zan, eguzki bezela, gure 

gauza zarren iraultzaille. Orrela kantatzen du E. Erkiaga'k:

Gure Erri zarraren kondairagillea, 

larru lerinduen irakurzalea, 

anaien burruken adierazlea, 

gure gauzetara gogo-esnaiea 

zure lanetan dot mardulik, alea. 

Bai, naiz-ta guk ere ark Euskalerriaren eta Aitor'en izkuntzaren 

alde egiña erdi aztuta euld, lan ikaragarria egin zuela 

lau aizetara zabal-azi bearrean aurkitzen gara. Esker ona zor 

diogu euskal alorrean ainbeste leiatu zan gizaseme argituari. Nor 

bere artean Idribildu ta lan egitea, bizitza osoan bear bada, ba 

liteke ospeari norbere gogoz agur egitea: R. Etxegarai, berriz, 

bere bizi guztian egon zan zurkuiilu ixillean euskal lurrari ta 

beronen gauzai lotua ta eratsia. Etzan txalo-min, eta beste aslzok 

—berton jaioak noski- gure gauzak erderaz adierazi ta goraltzera 

jo oi dutelarik ere, Etxegarai'k ementxe lan egin zuen 

apal eta biziro. Eredu bikaiña! 

BlzlTZ-APuiíitAK.—Azpeiti'ñ jaioa dugu, 1865-7-3'an. Joakin 

Etxegarai, bere aita, pasaitarra, Zumaia'ko portuan kapitain 

zana, 1880-4-26'n il zan, eta ezeren laguntza gabe geratu 

ziran aren alarguna, ama zarra, alargunaren aizpa bat eta bi 

seme: Karmelo, amabost urteko mutikoa, ta Bonifazio, bi urte 

egindakoa. Zer egin? Karmelo, egia esan, mutil argia zetorren, 

baiña gazte zan oraindik ezer egin al izateko. Santander'en bizi 

zan Joakin'en anai bat —Karmelo'ren osaba, beraz- , gizon 

eldu ta zurra, saldu-erosiari emana. Onek berean artu zuen mutilla, 

ta beronen adimen argi-zoliaz konturaturik, kultura zabal 

baterako bear zitun ikasketak osotu zitzan erreztasun guztiak 

ematen asi zitzaion. Mateo Lopez Carbajal'ek irasitako ikasguan 

sartu zuten eta antxe ikasi zitun Karmelo'k, 1880-1882 ikastaroan, 

ekonomi politikua ta ingeles izknutza, ta urrengoan, 

prantsesa; ta iru jakin-gaiotan lenengo saria eraman zuen.

Ezbearra berriz ere: osaba il zitzaion 1883'karrenaren erdirantza 

ta Zumaia'ra etorri bearra izan zuen etxeoen artera; ta 

orra gure gaztea ikasteak laga ta etxekoai lagundu bearrean. 

Edu ortan zegoela, Zumaia bertako elizburua zan Manuel Beobide'k 

lagunduta, Euskal Lore-jokuen ofizinan bear egin eta 

zerbait irabazten asi zan. Luis Maria Eleizalde zan bazkune 

ortako buru ta onek Aldundiari eskatuaz, ango artxibuaren zai 

jarri zuten Etxegarai. Ortan asi zan lanean, bizitza guztikoan 

nunbait, eta gogoz asi ere: egunetik egunera obeto ikusia zan, 

eta diruz ederki ordaintzen zioten zegian lana. 

Artxibua ta liburutegia atondu ta zaindu ez-ezik, kondaira 

ikerpen asko ere osotzen zitun Etxegarai gazteak. Eta Diputaziokoak 

au ikusirik, Madrid'era bialdu zuten ango artxibu ta 

idaztitegiak arakatzen. Ara joan zitzaigun 1892'gneko ilbeltzaren 

azkenerantza. Iker-gaiez antxe idatzi zuen bere lenengo liburua, 

Euskalerriko gauzakaz zer-ikusia zuten dokumentuak begi 

aurrean zitula: «Investigaciones históricas referentes a Guipúzcoa», 

Gipuzkoako Diputazioak 1893'an argitaratu ziona, 

Beste liburu batzuk etorri ziran ondoren, eta guztiok txit ospetsu 

egin zuten sail ortako lanetan. 

Azkenez, Bizkai'ko Aldundiak batez ere ortara bultzatuta, 

Bizkai'ko, Araba'ko ta Gipuzkoa'ko euskal probintzietako Kronikari 

izendatu zuten K. Etxegarai. Izendatze-agiriaz jabetu 

ordukoxe Gernika'ra aldatu zan, eta ementxe, egotzi zioten 

arloari oso-osorik lotua, erioak atzaparra ezarri zion arte iraun 

zuen. Bien tartean amaika paper zar astindu zuen, liburu meta 

galant bar ere idatziaz. «1925'garren urteko dagonillean 

—G. Muxika'k dioskunez— Orozko, Orduña, Menagarai ta 

beste arabar toki batzuk ikertzera urten zan, ango artxibuetako 

edesti-gai billa; baiña ortan zebillela gaitzak artu zuen batbatean. 

Bere lanari ekin zion, ala ere. Gaitzak, orraitio, geiago 

egiñik, etxera itzli bear izan zuen. Gero, betikoa.. . sendagilleengana, 

oea, berri lazgarriak, gaitza aurrera, azken urren naitaez*-

koa. Azaroaren 4'an, arratsaideko bost t'erdietan il zan. Eta 

6'an lurra eman genion Gernika'ko illerrian, begiak zekusena 

siñistu eziñik gu geratzen giñala». 

Euskaltzaindikoa izan zan. 1922'anj Eleizalde'tar Koldobika 

il zanean, R. Etxegarai izentatu zuten aren ordezko, ta andik 

iru urte barru Karmelo itzali zanean, onen anai Bonifazio egin 

zuten euskaltzain. Karmelo'k Euskaltzaindian sartzerakoan irukurri 

zuen «Iru Mogel'etzaz» deritzan lan ederra. 

Bere omenaldiak izan ditu. Bat, esaterako, 1928-4-3'an, Eusko 

Ikaskuntzak antolatuta Azpeiti'n ospatu zan, eia bertan Santiago 

kaleko Tgarren zenbakian, idazkun an jarri zitzaion: «Karmelo 

Etxegarai jauna etxe onetan jayo zan 1865'ko Uztaillaren 

3'an. Bere erriaren jakintza aidezko adimen gogotsuari oroimen 

au eskeintzen dio Eusko-Ikaskuntza'k». 

ZER IDATZI zuEU.—Auxe zan K. Etxegarai'k euskai Aldundien 

aginduz burutu bear zuena: 1) Euskal kondaira gaien berri 

Diputazioai eman; 2) Fidel Sagarminaga'ren oiñordekoak Bizkai'ko 

Aldundiari emandako liburutegia zaindu ta atondu, eta 

3) gure artxibu ta idaztitegiak obeto antolatzeko bear ziran bideak 

adierazi. Iru zerok, danok dakigunez, ondo baiño obeto 

bete zituen. Eder zitzaion, izan ere, Euskalerriari buruzko edesti-lana. 

Asko idatzi zuen, eta beti ederto, erderaz ta euskeraz. Liburu 

batzuk bakarrik aitatuko dizkizut emen. 

a) Erderaz: 1) Memoria presentada a la Diputación de 

Guipúzcoa sobre organización de archivos (Donostia, 1891); 2) 

Los vascos en el descubrimiento y colonización de América 

(Donostia, 1892); 3) Investigaciones históricas referentes a Guipúzcoa 

(Donostia, 1893); 4) Las Provincias Vascongadas, a fines 

de la Edad Media (Donostia, 1895); 5) Trabajo de un Cronista 

(Bilbao, 1898); 6) Archivos municipales de Guipúzcoa 

(Donosti, 1898); 7) Apéndice a la obra «Noticia de las cosas 

memorables de Guipúzcoa» de D. Pablo de Gorosabel (Tolosa, 

1901); 8) De mi Paz's, miscelánea histórica y literaria (Donostia,

1901); 9) El maiz. Conferencia acerca de la época en que se 

introdujo en el País Vasco y la influencia que tuvo en sus costumbres 

(Donostia, 19U5); 10) Iztueta (Donosti, 1905); 11) 

Introducción del Cristianismo en el Pazs Vasco (Donostia, 

1905); 12) Los Archivos municipales cinto fuentes de la de 

Guipúzcoa (Donostia, 1905); 13) Monografía histórica de VEllafranca 

de Guipúzcoa (Irun, 1908); 14) De mi tierra vasca 

(Donostia, 1917); 15) Informe acerca de los documentos referentes 

a la historia vasca, que se contienen en archivos públicos 

(Donostia, 1919); 16) Monumentos religiosos de Guipúzcoa 

(Donostia, 1921); 17)Monumentos civiles de Guipúzcoa (Donostia, 

1921); 18) Vizcaya (Barcelona, 1921); 19) Compendio 

de las Instituciones forales de Guipúzcoa (Donostia, 1925). 

Ontaz gaiñera, eundaka orrialde kondairazko, literaturazko, 

kritika ta iritzi emate ederrez beterik daudenak osotu zitun 

iñoren idaztiai itzaurreak jartean ere. Azkenik etziran gutxi izan 

or-emen irakurri zitun itzaldiak. Ogeitamar bat aitatzen dizkigu 

G. Muxika'k. 

b) Euskeraz: Bai, euskeraz ere lan bikaiña egin zigun Etxegaraik, 

guk asko ezagutua ez izan arren. Amabost urtekin asi 

zan euskeraz idazten. Santander'en aurkitzen zala. Auxe duzu 

andik igorri zuen lenengo lana: «Eguzkiyaren irteera ta Mogeltar 

izkribalari bikaiñei oroipena» (1882-11-10); 12 aapaldi dira 

zortziko nausitan, ederki egiñak. Gizonki agertzen du egunsentia, 

izadiko sorkari guztien bizinaia ta poza kolore ñabarrez 

margozturik. Ur azpitik jaikiaz dator eguzkia. 

Uren azpitik azaldutzen da 

izar danetan nausiya, 

bere urrezko errañuekin • 

lilluraturik guztiya; 

apaingarriro jantzitzen ditu 

zeru rnirari garbiya, 

itxaso aundi orrolariya 

eta lorezko zelaya.

Aztertu gabe dago oraindik azpeitiar olerkariaren euskal 

sailla. T a oso eskerga da Etxegarai'k gaztetan egindal

euskal festetan (1925), saria irabazi zuen il

naren antza: erreztasuna, asmamen bizia, muin goxoa. Ederki 

dio R. Intzagarai'k: «Iñork baño obeto ikusi zituen Amaren lurraide 

ta alorrak: Euskalerriko lorategiak, Euskalerriko garimeta 

ori-oriak. Zugatz, aritz ta ametzak, jauregi eskaratz-urren 

asabak ereinak, zeazki ezagutzen zituen; ta edesti 

akesdunak edozein orritan tartez-martez uzten dituen aide murriak, 

Etxegarai'k bete zituen, edo lorez, edo gariz edo tantaiez» 

(Euskal Esnalea, 1925, 222 orr.). 

Neurtízlari bezela onan ikusten du «Orixe»-k: «Markiña'ko 

euskal-jaietan oraino ume zelarik sariztatu zutenean, itxaropen 

zuten euskal poeta bikaina aterako zela Etxegarai. Gaiekoa zen 

poesirako, bere gainerako idaztietan noizpenka nabari denaz, 

Gaia egokitzen ba zekien, izkuntza berez etorritsua zizun, esaera 

txukuna, neurtitza erreza eta ongi ebakia. Zergatik utzi zion 

poesi egiteari? Eztakigu. Mingarri da bere bizieran geiago ez 

ari izaitea» (Euskal Esnalea, 1927, 235 orr.). 

Euskera bikaiña zerabillen zein joskeraz zein iztegiz. 

(Ikus J. Manterola, Euskal-Erría, 1882, 493 orr.; G. Muxika, Euskalerriaren 

Alde, 1925, 403 orr. ta Homenaje a C Echegmay, Donosti, 

1928, 677 orr.; J. M. Estefanía, Euskalerriaren/IZde, 1926, 129 orr.; 

R. Intzagarai, Euskal Esnalea, 1925, 221 orr.; J. K. Gerra, Euskalerriaren 

Alde, 1925, 441 orr.; J. Urkixo, Euskalerriaren Alde, 1925, 416 

orr. ta 1926, 129 orr.; A. Kanpion, Euskalerriaren/IWe, 1928, 153 orr.; 

F. Etxegarai, BAP, 1950, 469 ta 1951, 417 orr.; S. Onaindia, MEOE, 

383 orr.; L. Villasante, HLV, 329 orr.; K. Etxenagusia, Euskal Idazleen 

Lorategia, 201 orr.; Auñamendi, II, 296 orr.). 

27.-JOSE ELIZONDO LOPEZ (1865-1943) 

Tolosarra. 1865-9-14'an jaio zan. Tolosa'n garai aretan batez 

ere nabari zan euskal giroari amor egiñik, gaztetxo zala antzerki-zaletu 

zitzaigun. Bere bizi-unearen erdirantza nunbait, 

1911'an, idazten asi zan «Euskal-Erria»-n, «Euskal Esnalea»-n 

eta «Vida Vasca»-n baitik bat. Orla jarraitu zuen 1929'rarte. 

1943-4-18'an il zan, 78 urtekin.

EUSKAL LANA. -Zernaitan ari izan zan, olerki, ipui ta axolazko 

láñale taiuturik. Sari 'galantak ere eskuratu zizkizun: 

1907'anj adibidez, Elgoibar'ko jaietaiij «Udabarriko goiz batís 

{Ibaizabal, 1902, 17 geia, 2 orr.) aipatu zioten; Eibar'koetan 

(1908), «Eibargatikan» deritzana; Segura'n (1911), euskal opera 

gaian, Jose Eizagirre, Emeteri Arrese ta Jose Elizondo izan 

ziran saria artu zutenak; Zarautz'koetan (1912), «Larrosa ta 

Lauziri»; Donostikoetan (1912), «Ontza eta Gitza»* Donostiko 

Lore-Jokuetan (1916), lotazillaren 25'an, «Joaire» deritzanak 

aipamena merezi izan zuen. 

Alaz eta ere, teatru lana zuen oroz-gain begiko, eta ontan 

ekiña dugu. Irakur: 

1) Zdartzako jauna (Donosti, 1907). Egintza bateko jostirudia. 

Elgoibar'ko euskal j aietara aurkeztutako 27 lanetatik bat, 

saritu ziotena. 

2) Amets gozuak (Donosti, 1910). Ekitaldi bateko antzerkia. 

1909'an Ernani'n egindako euskal jaietan sariztatua. 

3) Alkate ona (Donosti, ta Bilbao, 1912). Antzerkia. Bilbao'ko 

Euzko Gaztedi) ak 191 l'an iragarri zuen teatru-batzaldira 

gipuzkeraz idatzi ta Aztiya tituluarekin bialdu zuen, bigarren 

saria irabaziaz; Bilbao'n Txomin Arrayo izenarekin agertu zan 

bizkaieraz. Donostiako teatru Printzipalean eman zuten lenengo 

aldiz, 1912-12-21'an. 

4) Atsegea. Drama. 1813'garréneko eun urte-betea zala-ta, 

1913'an Donostiko Udalak eratu zuen batzaldian sariztatua. 

5) Atzertokiya. Egintza bateko komeria. Donostiko Teatru 

zarrean antzeztu zan lendabizikoz, 1916-3-6'an. 

6) Dollorra. Iru ekitalditako drama. Donostiko Udaletxeak 

1916'an antolatutako batzaldian sariztatu ta urte berean, lotazillaren 

2rn lenengoz emana. 

7) Omena. Iru egintzetan komeria. Donostiko Udalak ospatu 

zuen batzaldian, 1917'an saritua. 

8) Il nai Ia il ezin. Egintza bateko jostirudi. 

TAC

«Zuretik ezpala» dio gure esakune zarrak. Idazle oneri buruz 

ere ez datorkizu gaizki onako esana: ba-zuen zura, egurra 

ta ez makala. Aise darabil luma zemai adierazteko, ixurbera 

dugu oso. Nik MEOE-an apaiza zala ipiñi nuen oartzaka. Bego 

au ere. 

(Ikus S. Onaindia, MEOE, 788 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 

1956, 62 orr. ta 1957, 186 orr. ta 1958, 143 orr.; A. Maria Labayen, 

Teatro Euskara, II, 166 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 249 orr.). 

28. - FRANTZISKO LOPEZ ALEN (1866-1910) 

Donostiarra. 1866-1-9'an jaioa. Donosti'ko Udaletxeko li- 

Ait'a lez semea ere, Udal-idaztitegiko zuzendañtzatik bizi izan 

zan; bidenabar uriburuko kronikalari genduan. Kondaira gauzetan 

txit aitua izanik, Gipuzkoa ta Donosti aldeko gauzetan 

baitik bat, «Real Academia de la Historia» ta «Bellas Artes de 

San Fernando»-ko laguntzaille izentatu zuten. Donostia'n itzali 

zan, antza, 1910-7-24'an, 44 urte baiño etzitularik. 

IDAZLE.—Donostiko «Euskal-Erria» aldizkarian idatzi zuen 

batez ere, erderaz ta euskeraz. 

Ona erderaxko batzuk: 1) Okendo'ren biografi bat (Donostia, 

1894); 2) Iconografía biográfica de Gipúzcoa, Galerias de 

Guipuzcoanos (Donosti, 1898) dalakoan azaldua; 3) Estudio 

históñco-artistico del convento de San Telmo (Donostia, 1905); 

4) Memoria artística de San Sebastián y descripción de las 

Fiestas Euscaras (Donostia, 1906); 5) Biblioteca Municipal de 

San Sebastián (Donostia, 1908). 

Eta euskerax. 1) Josecho (Donostia, 1896), euskal poema 

«La Voz de Guipúzcoa»-n argitara emana; eta 2) olerki ta beste 

lantxo asko «Euskal Erria»-n, «Euskalzale»-n, «Ibaizabal»-en, 

«Esku-Egundiya»-n eta abar. Ona «Esku-Egundiya»-n atera 

zuen Gure izkuntza deritzaiona, euskerakiko maitasunez borbor, 

«Euskal-Erria»-ren Zuzendari zala egiña.

«Emen eta an^ euskerarekin au edo ura egin bear dala aritzea 

baño zenbat obea litzakean guziok euzkeraz itzegitea. Ala, 

aditzera emango genuke gure euskera zarra banetan eta biotzetik 

maite degula. 

Gauza samingarria da askotan eta maiz ikusten deguna: 

menditik datozen gizon ta emakumeak, uri aundietan bizi diranean, 

mendiez eta euskaraz errazki aztutzea, basterrean uzteko 

gauzak balira bezela. 

Entzun bedi euskera, mendietan ezezik, uri aundietan ere. 

Itzegin bezate euskeraz, nagusiak ta morroiak. Euskeraz euskaldun 

guztiak mintzatzen badira, euskaldunak dirauten artean, 

euskerak iraungo du. Eta euskaldunak, antziñatik datoz, eta 

urrutiko egunetaraño iritxi bear dute. Euskaldunak iraungo dute 

beti, beti, beti. Iraun beza berekin, gure euskera zar maitagarriak. 

Bai, milla bider, bai!» (Esku-Egundiya, 1910, 47 orr.). 

Olerki-konkursuetan 1887'gnko lotazillaren 26 «Teatro 

Principal»-ean ospatu zan neurtitz-batzaldian asi zan sariak irabazten 

bere Atzo ta gaur Donostian lanarekin, eta gero 1888 

(Kanbo, Gazteiz, Donosti), 1889 (Donostirn, 1890 (Donosti), 

1891 (Yurreta), 1893 (Azpeiti), 1894 (Azpae), 1895 (Ezpeleta), 

1896 (Arrasate, Maule), 1897 (Bilbao, Oiartzun), 1898 

(Zestua), ta abar, atera zitzaizun sari-irabazle. 

Beste griña bat ere ba-zuen: gizaseme landua zanez, margo 

ta kolore ertiaren ixilpekoak ere ba-zekizkin naikoa ondo: margolari 

genduan. Bere itzaldi ta laukiak ederezeko, ainbat irudi 

marraztu zitun. Bereak ditu sail onetan Donostiko Udaletxe 

zarreko ormak, amazazpigarren gizaldiko jazokunakin apaintzen 

dituzten pintura-lanak. 

(Ikus Euskál-Erria, 1910; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1952,123 

orr.; S. Onaindia, MEOE, ^00 orr.; Auñamendi, Literatura, 11, 166 

orr.). 

3C

29.-FRANTZISKO APALATEGI (1867-1948) 

Sarri itandu oi dugu. Benetako euskaldun ote naiz? Zertan 

ikusi ote liteke ori? «Nik uste dut —dio Peli idazleak-, Euskal 

Herriaren alde egunero, astero, hilero, urtero, bakoitzak al 

duanean, ordu batzuk sartzen ez dituana, benetako euskalduna 

ez dela. Beronek euskalduna dela esango du, baina «ez ua^ 

esango nuke nik» (Zeruko Argia, 1973, urriak 14, 3 orr.). 

Apalategi Aita jesuita genduan, Donostia'n jaioa 1867-10- 

29'an. Amazazpi urtekin sartu zan, 1884-8-7'anj Jesus'en Lagundian. 

Eliz-ikasteak amaitu ta apaiz egin ondoren, Vailadolid'eko 

jesuiten ikastetxean urte asko eman zituen Kondaira irakasle. 

Azkenengo urteak, alaz ere, Loiola'n igaro zitun: osasunez 

makal xamarra izan zan biziera guztian. Loiola'ko santutegian 

artu zuen betiko loak, 1948-2-24'an. 

EUSKAL LANA.—Naiz eta erbeste zear ibilli, ba-zuen barnean 

gorde-eziñeko sua: euskaltzale zan guztiz zintzoa. Eta 

beti, eskuan luma, gertu ta prest zegon edozein gertakari naiz 

ipui jasotzeko. Aita Zabala'k onako pusketak bildu ta «Auspoa» 

bilduman eman zizkigun titulu onekin: «Euskal mutillak armetan!» 

Karlista ta liberalen bigarren gudako istilu ta goraberak 

aizatzen ditu geien bat. 1922'garrengo urtea ezkeroz, ortan 

saiatua dugu, au da, ari ta oni. aspertu gabe galdezka garai artako 

berri mordo galantak batu zizkizuuj bere ingurrazti ta kuadernoetan. 

A. Zabala'k itzaurrean onela: «Euskerazko zeozer ere argitaratu 

zuen, bañan bere euskeraren aldeko lanik onena oraingo 

au dala uste degu.. . Gaur agertzen diranaz gañera, beste orrelako 

asko bildu zitun. Argitaratuko ditugu oiek ere.. . Kontaeraz 

gañera beste paper ta berri asko bildu zun. Orain Gipuzkoa'ko 

Diputazioan daude bere paper danak. Paperaz gañera karlisten 

gerrateko oroipen asko bildu zun. Orain oiek San Telmo'n 

daude».

Euskera ona darabil: bizi ta labur azaltzen ditu or-emengo 

joan-etorriak. Garbizale gendun, itxuratan. Aita Zabala'k: «Noizean 

bein badaude itz batzk gerran ibillitakó agure zar aiek 

iñola ere esango etzituztenak. Adibidez : «karlotarrák», «izkillu».. 

. Ez ditugu iñola ere ikutu nai izan» (13 orriaidean). 

L. Alitxelena'k au dasa: «Ezta noski gauza bera Pirala baten 

liburu larriak irakurtzea eta Aita Apalategi'ren kuadernoetan 

barrena sartzea. Eztira emen ikusten ez gerraren gora-beera 

andiak, ezta arkitzen ere egintari ta buruzagien asmo eta usteen 

berririk. Bada ordea besterik, Pirala'k eztakarrenik: egun 

emen eta biar an, nola eta zertarako eztakiela geienetan, dabillen 

edo darabilten soldaduaren nekeak, naigabeak, usteak, pozak 

eta damuak... Norbaitek novelaren bat egin nai baldin balu 

garai ortaz obeko du «Auspoa»-koei eskerrak eskuetara dizkiguten 

joskurarik gabeko oar oek irakurri bestelako liburu lodi asko 

baiño. Eta historia egin nai duenari ere, barrengo eta zifiezko 

historia baldin bada, eztio kalterik egingo oriek astiro ikustatzeak 

(Egan, 1961, 1-3, 144 orr.). 

(Ikus Auspoa, 3'garren alea, 1961, ii orr.; L. Mitxelena, Egan, 

1961,1-3,144 orr.; J. San Martin, Escritores Euskéricos, 1968, 28 orr.; 


30.-EMETERIO ARRESE TA BAUDUER (1869-1954) 

A. Ibiñagabeitia'k onelan: «Nork ez du gure artean Arrese 

ezagutzen? Antxiñatik aren olerkiak atsegin-eztitan irakurtzen. 

Gazterik olerkari apaiñak darion argi-xotillak beretu gindun, 

eta nere biotzak zirrara osasungarrienak nabari oi zituen aren 

neurticz ozenak darion poesi goitarra urrupatzean» {Euzko-Gogoa, 

1949, Uztaila-dagonila, 27 orr.). 

Tolosa'k len eta orain asko esan nai du gipuzkoar bizitzan 

—kapitala izan zitzaizun garai baten- eta euskai literaturan. 

Bertakoak dazauguz ainbat gizakume jator: XV'garren, esate- 

244

ako, euskal foruen dde lan txalogarria burutu zuen Domenjon 

Andia, tolosarra genduan, oiñaztar eta ganboatarren arteko takela, 

liskarkeri ta istilluak ixillerazten alegindu zana; Migel 

Aranburu, Gipuzkoa'ko probintziko lege ta enparauak artez jarri 

zituna, ta onen seme Jose Basilio —Villafuertes'ko kondeaguda-gizon 

gartsua, ta Felipe Dugiols, Filipinas'en egintsari 

aundiak burutua; P. Eleizalde, Rarlos V'garrenaren kutuna; 

Eugenio Azkue margolaria; Pablo Gorosabel (1803-1868), Gipuzkoako 

kondairari buruz ainbat liburu eder osotu zituena; 

Alfonso Idiakez, Karlos V'garrenaren idazkaria; Modesto Letamendia, 

musikalari leuna; Juan Sagues eta Martin Zatarain taillugilleak. 

Eta gaairkoen artean: Eduardo Mokoroa musilzdaria; 

Ramon Artola ta Ramos Azkarate bertsolari ta teatru-gilleak; 

Baleriano Mokoroa ta onen seme Justomari, euskaltzale porrokatuak; 

Antonio Maria Labaien antzerkilari goxoa, Antonio 

Zabala, bertso-argitaratzaille bizkorra, eta besteak. Eta auen artean 

aulki berezia merezi du Arrese'tar Emeteri olerkariak. 

BiziTZ-ZEAZTASUNAK,—Tolosa'n munduratu zan Arrese, 

1869-3-3'an; il ere bertan il zan 1954-4-7'an. Aita tolosarra 

zuen, baiña urte mordoak Gazteiz'en igarotakoa; ama, berriz, 

etorkiz prantsesa zala ere, Gazteiz'en sortua. Tolosa'n, Aita 

Eskolapioetan ikasi zitun bere len-asi-orraziak; irakasleak, alaz 

ere diotenez—,, ez zitzaizkion txit begiko izan, ikastaro aieta- 

I z o egunak gibelmin pixkat utzi bait zioten biziera guztirako, 

noski. 

Euskaldunok sorterri maitale ez garanik ezin liteke beingoan 

ukatu. Geiegitan, ordea, etxe4okarriak autsi ta zori-eske dauzkagun 

urrutiko itxas-bidetaz ibilliak gara, gisa ontako arrotzak 

bezin azkar, nik uste. Itxasoa maitagarriz edertua iduritzen migu, 

ta asagokoa negarrik gabe, pitxi gordegaillu. Ipur-dantzari 

ta zori-zale biurtu oi gara, onik onenean. 

Edu ontakoa dugu Arrese. Lan' jakiñerako baiño andik ona, 

aldiak zer ekarriko, bidalari jarduteko zima ta sen geiago zuen

iñola ere. Bere izakera urduri, ameskor, arranguratsuari amor 

emanik, lur berrial< ikusi naiean, oindio gazte, Ameriketarako 

bidean jarri zitzaizun. 48 bat bider igaro omen zuen Atlantik 

itxasoa. Zergatik orrenbeste joan-etorri? Pelota-zale ere ba zan, 

eta lenengo Habana'n eta Merida'n, eta gero New York'en 

eta Buenos Aires'en eta abar, frontoiak jaso, alkarteak sortu ta 

euskai pelota zaletasima Ipar eta Ego Ameriketan zabaltzen 

alegindu zitzaigun. Lan oei mamia ateraziaz, buruko min artean 

izanik ere, dirutza ederrak eskuratu zitun; sosa, ala ere, 

edo ezkurra, labankor izaki, Arrese maiz aurkitu zan itxasoa 

igarotzeko ere sakelean txintxiñik gabe. 

Arrese'n bizitza etzan samurra izan. Ia beti garraztu xamar 

zebillen, bere poesi-lanetatik ere agertzen zaigunez. Gizartetik 

igeska lez ibilli zan, berez biozti ta adeitsu zalarik. Ezkongai 

bizi ta il zan, eta onek ere, litekena da, beaztun poxi bat 

ipiñiko zion bizi-bidearen bi egaletan. Gizasemea, baiña, Jaunak 

etzuen egin balzarrik bizi zedin, eta utsune ori zerbaitekin bete 

bear. Erri-miñal< joa zebillen, bere olerkietatik dakusgunez; bazuen 

beste elgai bat, gazte urteetan batez ere: giza-bizia 

eman zion. «ama». 1903'an, Habana'n aurkitzen-zala il zitzaion; 

ií-berria artu zuen egun berean idatzi zuen Ama deritzaion poesi 

samurra. Etorkizun obe billa urrutiratu zan Euskalerritik. Une 

zorigaiztokoa, ziñez ! Eta dio: 

Geroztik ez det iñoiz arkitu 

iñoiz ez lengo pakea; 

damu garratz ta zatilariyaz 

ergeldu zait megopea. 

Orain urruti, arnarik gabe, tristura illungarriz beiñere kentzen 

eztanez ingurratuta. Gau-giro larria! 

Ama zan lenaz nere penaren 

sendakai on txit biguna, 

ta ura gabe gaur ezin nezake 

garaitu bizitz astuna.

Ama bizia eman ziona utzita, joan zan urruti. Ta orain 

maikotan dago semea. Jaunari diotsa: 

Jauna, barkatu; penaz aitu da 

ni gabe soil arki zana! ; 

il da lo negon irten-goizean 

alboraturik nigana, 

mwu emanda ezpaiñ tartean 

maiko bat utzi zirana! 

Eta berriz erc bakartadea, sorterriko mugaldeai buruzko 

irudipenez asea; «eritu baten antzera» egin nai luke bere jira, 

zorabio ta kezka artean, «uts-utsa dagon kabira». Eta amaren 

pwkak dauden obi gaiñean otoitz egin «zeruetara begira». 

Zerbait dau olerkaria, izan ere, kezka utsa besterik ezta, 

Arrese'k, bere giza-ama ez-ezik, sorterri-ama ere maite zuen; 

eta, ez baita noski arrigarri, orren kezkak ere larri zerabillen. 

1895'an asi zitzaigun idazten «Euskal-Erria» ta «Euskalzale» 

aldizkarietan, baiña aurretik ere ba-zitun poesi-lan batzuk, Aurrera\!, 

adibidez, bertso-paper bezela, 1886'an Tolosa'ko Gurrutxaga'ren 

moldiztegian azaidua. Erromantikuen garaia beerantza 

zijoan iraiz batean, eta gurean, gure literaturan, Azkue ta 

Arana'ren aro kezkatiak —pizlûnde giroak^— zegian erlantzdirdira, 

Tolasarraren olerkiak bietatik du zerbait. Laister oartzen 

gara aren lana irakurriaz, ark ba-duela gure len-bertsolarien 

kera ta erromantikuen kutsu berezia, barrokorantza oben egiñik. 

Gerora, urteak joanik, Lizardi, Orixe ta Lauaxeta'ren bidera 

jo zuen, igarteko bestean. Joera guztiok urratzean agertzen 

zaigu txit minbera ta biotz-ukigarri naiz zar-zale naiz izadia 

goratuaz ozen ta barrenkoi. Olaxe, bidenabar, sorterria kantatzen 

du, bere zer guztiakin, gero ta gartsuago, itxasoz andik 

dabillela batez ere. Euskera aidetik Arana-Goiri'ren eskolakoa 

genduan.

Are geiago; ama ta aberria eman dizkigun Jainkoaren kezka 

bizia zebilkion tai gabe izate barrenean koskalari. Noiz edo 

bein arpegira bota zioten bere Jainkoarekiko axolik eza. Zertako 

iritzi eske? Misterio uts ez al da giza-barnea? Biziera 

orron ta iperloka sarri izan oi da, ez gogo ez soin, ardurarik 

ezerako bide pitzatua. Arrese'n biotza, alaz ere, amagana zijoan 

unero, ordu larrietan baitik bat; berak onela: 

Jainkoa'ren urren ama guk ordu 

zalletan aipa deguna. 

Gure olerkariak ortaz Jainkoari dei zegion lenen, ta amari 

gero. Izatez nolakoak geran jakiteko, idatzietara jo oi dugu: 

Arrese'ren poesietan eurrez didorogu Jainkoaren aipamena. Aita 

Salbatore Mitxelena'k eman zizkion azken orduan eliz-sakramentuak, 

eta, giza-bizitza Jainkoaz ta gizarteaz aseari al giñoan 

bukaera emanik, goirantza jo zuen «illak bakarrik entzuten duten 

izkera maitagarrian» ama zanari adieraztera bere «koita guziyak». 

Pello Otaño (1857-1910) bertsolariaren adiskide barrukoa 

zan, onek eragin bait zion euskera ta olerkigintza maite izatera, 

1887'garren urtetik ain zuzen ere. Urteak joan urteak etorri, 

Buenos Aires'en egin zion ikertaldi bat; eta, 1952'an, Donostiako 

uriak Pedro Mari'ri opatu zion goratzarre-omenaldian Arrese'k 

irakurri zuen txerazko itzaldia. 

Bizitz azkenerantza Donosti'n bizi izan zan luzaroan; 80 urte 

zitularik alaz ere, Donostia utzi ta Tolosa'ra aldatu zitzaigun. 

Ementxe il zan 1954 jorraillaren 7'an, 85 urteko. 

EUSKALDUN OLERKARIA.—^Pixu aundiko olerkaria da neretzat 

Arrese tolosarra, ezta sekula ere alabaiña bear bezelako 

arduraz aren lana aztertua izan. Egia aitortzera ezkeroz, ba-ditugu 

beste poeta batzuk ere orrelaxe erdi-azturik utziak, sakon 

bezin zabal aztatu ta ikasteak merezi luketenak noski. Itz neur-

tuz bestera ere idatzi zuen zerbait, baiña aren lanik beiñena 

bertsogintza izan zan. Orduko aldizkarietan —«üuskai-Erria», 

«Euskalzale», «Ibaizabal», «Euskal Esnalea», «Aranzazu», 

«Eusko-olerkiak», «Yakintza» ta «Eüzko-Gogoa»— irakurri 

ditzakegu aren poesi errotsuak. Eta argitaratu zitun liburuetan. 

Lanok geien bat Ameriketan mamitu zizkigun; arat-onat 

zebillela, egon-ezin gordiñak jota egiñak, gaztelar olerkari J. 

Ramon Jiménez baten antzera noski. Barneak zer xeatu, uraxe 

dardarazten zigun bertso-kordetan. A. Ibiñagabeitia'k au: «Yakiña 

da, olerkariak bere barneko auziak ere azaiera bear dituala 

gogo-giro betea irakurlearen baitara aldatzeko. Gaurko olerkariak 

aidorki nabarmentzen ditute barne-muinak urra oi dizkien 

auzi latzak, gureak aldiz, argi ta apalki, gogoz irakurriko lukenak 

atzemateko eran. Arrese'k poesi-indar berbizikoa txertatu dio 

gure euskerari. Ortan gutxi izan dira gure artean ain lan ederra 

egin duenik. Aren eskuetan poesi-tresna egin-egiña duzute gure 

izkera: apain, egoki ta neurrikoa; pin eta zailua» (Euzko-Gogoa. 

1952, 7-8, 28 orr.). 

Iru liburu dauzka argitara emanak: 

1) Nere Bidean (Tolosa, 1913). 200 orrialde. Tolosar gudul-etxeak 

berak ordainduta egin zuen argitalpen au, 1913'garren 

urteko erri-jaietarako bezuza bezela. Emeteri'k berak itzaurrean: 

«Aspalditik neukan nere bakar-aldietan ernetako ametsloreak 

sorta batean bildu ta argitaratzeko asmoa. Bañan ez dakit 

noiz arte egongo nitzan ala beti asanotan, baldin Tolosa'ko zaindari 

dauden Batzarkide jaunak nere burxiko txokotan ipurtargien 

antzera illunean zeuden gogotar egazale gaxoak: aldi oberik 

etzitzaiekien aurtengo Euskai-Jaiak, emen ospetu bear diranez, 

dakartena baño». 

Olerkiok nola gatzatuak diran ere, argi ta garbi dio: «Udazkeneko 

txori-negarrak orbel tartean banatzen diran bezela goititz-osto 

zurbil oietan mintsu dijoaz, ez dakit nora!, nere biotzeko 

eresirik geienak. Ez arritu; neke gabe, arin txoro, pozezko 

lorategian pinpilinpauxen eraz nebillela zirudin garaian poz-

eztia baño aldi geigotan arkitu izan det zorigaitzeko lixtorra. Toki 

gorde ta irixpide zallean dago nunbait bizitz ontako ezti 

leun ori». 

Irurogei ta amabost dira guztiz liburuan datozen poesi4anak. 

Gorago aitaturiko agerkarietan azaldutako banakaren batzuk 

ba-datoz berton, baiña geienak berriak dituzu. Gaia? Danetik: 

Basajaun, maitagarri, sorgin eca onakoak eder zaizkio; 

Sarasate, Elosegi, Tolosa, F. Dugiols, Pello Mari Otaño, J. Zabala, 

Etxeberria'tar Pello goratzen ditu; beste batzuetan abesteko 

eskatzen dizkioten letrak jartzen ditu, edo-ta aibum baten 

jartzekoak; ba-dauzka par-neurtitzak ere, ziri-jardunak eta abar. 

Onakoak gatzatu zitun 1900-1907 bitartean, Habana'n zegoela 

aiegia. 

2) Txindor (Donostia, 1928). 158 orrialde. Irakurleari 

diotsa: «Nere bidean aspertu ezik ostera len bezin ameskor eta 

zaietsu ibilli naizen aldiko gora-berak idazti batean ezarri ta 

beronekin gaur zugana abegi on esker nator. Emen darakustan 

olerki-sorta belaxka izan arren, nere gogozkiko arduraz urri ez 

dago beintzat. Ez ere txindor gaxoa ixil-ixillik, otzikaraz eta 

soraio beti, lei bero maitetsu batek papartxoa noizik-bein igi 

erazten dio. Neurtitz oek, beraz, onespen-gai izan 3 balitezke, 

nere arazoen saritzat lortu nezaken ordañik aberatsena orixe 

litzake: euskalzalearen biotzari deika alper-alperrik ibilli ez naizela 

jakitea. Idazti onen bidez ortaraño iritxiko baldin banitz, 

zorionean Txindor. . .• 

Irurogei ta sei poesi dira guztiz, ederki landuak. Maite 

ditu mendiak: Aralar, Uzturre, Aia, Ulia... Maite ditu lorak 

eta pinpilinpauxak, itxasoa eta itxas-errietako arraunketak.. . Eta 

illun-abarreko itzal-zoria, ta negar otoitza. Atsegin zaio euskal 

izeii politak asmatzea: «Maitiñe» lilien aizpa, «Izartxune» beti 

poz-jario ikusi nai lukena, «Zorentxu» begi-sorgin, «Maitagar» 

egodun aur itsua, «Abiñe ta Xumelar», «Aratziñe» mendiko 

ixillaren ama txuri, ta abar. Eder du baita illak goratzea: Jose 

Ganboa, Orkaiztegi, Patrizio, Larunbe'tar Rafael, K. Etxegarai.

3) Olerki berrizte (Zarautz, 1952). 1 1 1 orrialde. Berrogei 

ta bi olerki guztira. Adiskide batzuk zirikatuta diosku, olerki 

zarretatik berezitako mordoska bat antolatu zuen, 83 urte zeuzkala. 

Ona berberak itzaurrean : «Alperkerizko lastai bigunean 

etzinda ote negon edo zenbaitek ala uste izan arren, aldapa gogor 

zalletik ibili naiz. Gauz bat bi bider esan besterik ezpalitz, 

nekez ari bearrik ez nuen izango, errexean jardun eta nere arazoari 

laister azken emango nion. Aundi da baña olakotan gerta 

zaidana: garai batean idatzitako neurtizkiek argira jaso ta andik 

urte batzuetara akatsez itxusituak ikusten ditut. Ori dala-ta beren 

zimirrrik agerienak igurtzi, aldaketa bat edo beste egin, ustez 

beintzat egoki xamar ezarri ta ona emen, liburu txiki ontan, 

oraingo nere langintza». 

Egin zitun, bai, orrazketak bere lanetan. Baiña txukunago 

utzi ote zizkigun? Baliteke ezetz. Len-argitalpenean zeuden lez 

obeki agertzen dira, bear bada. Askotan gerta oi: berezko lanak 

apaiñagotzen ari oi gara, ta egin ziran uneko bereztasuna moztu 

egiten diegu, zeuden baiño baldanago utzirik. Beraz, akats eta 

guzti ere, berriz argitara nai ditugun lanak obe dakigu lenean 

utzi, ezertariko orrazketa gabe. Azal ta muin, begoz erdi-unetxoan 

ekarri zuten mardultasun sotillean. Artistaren lana, orraitio, 

beti dugu eder, ta Arrese'k eskeiñi zigun olerki berrizte 

oneri ere, lena berriro apaindu bearrak oker aundirik ekarri 

zionik, ezin dezakegu aitortu. 

Bertsotan idatzi zitun urrengo lanok ere. 

TEATRU-GILLE.—1) Aiton baten eriotza (Euskalzale, 1898). 

Bakarrizketa duzu^ bere adiskide Jose Artola'ri eskeiñia. Tolosa'n 

osotu zuen 1898-1-4'an. Gizonki edesten ditu aitonaren azken-uneak. 

Felipe Arrese otxandiotarraren Anjela gisa berean 

egiña dago. 

2) E. Mokoroa'ren Sentierák operak, 1900'garren urtean 

Iruña'n lendabizi aurkeztu zana, E. Arrese'ren letrea darama. 

Gero ere, Leidor tituluz argitaratu ta antzeztua (1936) izan zan. 

iil

3) Zara (Tolosa, 1913). Bertsotan egiña; iru ekintza ta 

azken zati bat ditu. Eduardo Mokoroa'k jarri zion musikea, ta 

zati batzuk beintzat, Tolosa'ko euskal jaietan (1913) ango abeslari 

taldeak abestu zitun. Liburuxka, «Euskalerriaren Alde»k 

saritua izan zan 19iran Segura'n ospatu ziran euskal jaietan. 

Polita da, ta «Nere bidean» liburuarekin (175-201 orr.) argitaldu 

zuen. 

NOLAKO OLERKARI?—Esan dugu: gutxi bat beintzat erromantizismuaren 

jarioz kutsutu, naiz-ta berandu xamar. Gizonak 

larogetabost urtean aldakuntzak izan oi ditu, ta, ezta batere 

arrigarri Arrese'k, azken aidera, zerbait pentsakeran eta idazkeran 

jantzi berriekin apaindu ba'zizkigun. Gizakumeok, orraitio, 

gaztetan artu kulturak eta azierak ematen dionean iraun oi du 

iñundikan ere. 

Uxu ta ibilkoi zanarren, beti zuen astia zerbait idazteko. 

Begi zorrotza zeukan eder aldetik, baita arima sentikorra ere. 

Oar-azi dugunez, ba-zuen ortan zenbait arrotz olerkari iper-lokaren 

antza, bai ibillaldietan bai osotu zitun kopla-lanetan. Arrese'ri 

bere neurtitzak irakurriaz igartzen zaio nolako barrena 

zuen, bertsoetan utsitu ziguna nunbait. Euskaierritik kanpora 

ibilteak ere zerbait lagunduko zion gauzai itxura ta iduri geiago 

ematen, naiz-ta, nik sarri idatzi dudanez, berton euki zer ugari 

senti dezakegun eder-galea nola ta zerekin ase-azi ta okitu. 

Iritzietara jorik, L. "\^llasante'k onela: «Federiko Zabala'k 

ederki esan duenez, Arrese erromantizismu ostekoa deitu dezakegunaren 

jarraitzaille da; giro au, ain zuzen, eunki ontako lenengo 

bi amarkoetako euskal olerkarien artean ere ainbat zabaidutakoa 

noski. Oni begira Lizardi dugu posromantizismua 

erabat gainditu zuena». 

A. Ibiñagabeitia'k: «Doai bat bereziki bulartzen zitzaidan 

aren poemak barna: izadia bete-betean kolore goxoenaz inguraturik. 

Gaur ere izadiaren olerkari dala esango nuke Arrese. Ez 

ordea izadi soil ta legorrarena, bere gogo-giro, arduraz, sendí-

menduz oretutako izadia damakigu olerkariarena baizik. Bere 

biotzondoaren ukitura. bizitz ta arnasaz jazten dakian poeta garaiarena. 

Ez da ez auxe beti ere eginkizun, eta poeta guzien ez 

dagoelako ainbeste ta ainbeste olerkari antzu ta aspergarri gertatzen 

zaizkigu. Natura ta naturazko oro norbere gogo-giroz 

erne-arazten dakian olerkaria olerkari gaillena noski. Eta ortan 

maizu andi ageri zaigu Arrese'tar Eraeteri» (Euzko-Gogoa, 

1952, 7-8, 27 orr.). 

Izadia, egitan, poesi-bizitasunez kuin-kuin agertzen zaigu. 

Ez du adimenik, ez du zentzunik,. baiña ba-du ederra Jainkoak 

ikusiz bakarrik ereiña. Onan zioan poeta batek: «Nere biotzetik 

irtetzen dan otoitza, adimenik eztun izadiaren pil-pilla duzu». 

Olerkariak izadia, adimen gabea baldin bada ere, biozdun 

egiten du. Irakur Arrese'ren «Nere basetxean», «Lore-jai», 

«Ulia», «Kayuak», «Itxasoa», «Artzaiaren abestia», «Txantxangorria», 

«Gau eder», «Basatiaren oiua», esanaren agerkai bezela. 

Entzun berriz ere Andima'ri: «Lur au —dio— argiz ikusten 

du gure olerkariak eta lur ontan, ortzi urdin ta itxas apartsuz 

inguratutako lur ontan, bere jauregia dauka oraingoa eta gerokoa 

ere. Maragall'eri beste ainbeste gertatzen zitzaion, eta ala ageri 

du «L'Oda al infinit» deritzan olerki giartsu artan. Olerkari au 

ere ludiaren edertasunak txundituta zeukan, ementxe egin gogo 

luke bere jauregi jatorra eta betikorra, urdin ta legorraren bitartean. 

Arrese'k ere naikari berbera ageri du bere olerkietan, eta 

gogo luken bezin argi adierazten ez ba'digu ere, irakurle ika^ 

siak laister atzeman dezake aren gogo barneko karnaba. Ez dut 

esango panteista danik, bai ordea munduaren, izadiaren ederrak 

menperatu olerkaria: antxen du bizitoki, antxen amets-kabi. 

Gorago? Galde-atz (interrogante) nabari bat islatzen da Arrese'ren 

olerkien gaiñean» {Loe. cit.). Ona elantxobetarrak dioanaren 

agerkari bat, «Kayuak»-en laugarren aapalditik artuta: 

Noizik-bein alde xamar 

ugina lertzen dan batez,

apar arroaz beren 

lumak busti ez ditezen 

bai arin goitu, bai errez! 

«Iñor bukolikoa —diosku Uxola'k-, iñork mendiei, basoei, 

bidexkei, txoriei kantatu baldin ba-dio gurean, iñor ori Arrese 

izan da. Pertsona ezagutu bear dala-ta gaurko olerkizale modernistak 

pertsonei gertatzen zaizkioten antipoesiak sudurretatik 

sartu nairik badabiltzaozkigute, poesi ori egiten ez dutenei atzeratuak 

eta mundu gabelzoak esanaz» (Zeruko Argia, 1969, 3, 

20, 12 orr.). 

Eta J. Artetxe'k: «Emeterio Arrese olerkari benetakoa zan. 

Olerkari jaio zan. Ortxen dago olerkaritzako giltza. Olerki doai 

goi graziaz ikutua izateko edo ez. Lenengoak, olerkiak egingo 

ditu; bigarrenak berriz, plomua baiño pixuagoko idazti-antzekoak» 

(Zeruko Argia, 1969, 3, 16, 3 orr.). 

(Ikus A. Ibiñagabeitia, Euzko-Gogoa, 1952, 7-8, 27 orr.; S. Onain- 

S% ME.E, 828 orr.; L. Mitxelena, Aranzazu, 1954, âaa orr.; G. Garriga. 

Bol Amer E. V, 1954,120 ta 1959, 47 orr.; L. Villasante, HLV, 

1961, 382 orr.; P, J. Bitaño, El Bidasoa, 1955-1-22, 10 orr.; J. San 

Martin, Escritores Euskéricos, 1968, 37 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliographia, 

I, 3q orr.; Auñamendi, Literatura, III, 335 orr.). 

31.-JOSE MARIA AZKUE GOÑI (1869-1938) 

Errenderi'ko seme, an baitzan jaio 1869-8-3'an. Gaztetatik 

barnean nabari izan zuen goi-deiari baietz esanaz, Asis'ko Frantzisko 

donearen jantzia artu ta saio urtea osoturik, profesa egin 

zuen 1892-2-6'an. Eta eliz-ikasketak burutu zitunean, apaizordena 

eman zioten 1899-3-13'an. 

Lekaide gazte sartu-berrien maixu izan zenun, baita Probintziko 

nagusiaren Aolkiilari ta komentu batzuetako nausi ere. 

Arantzazu'n itzali zan 1938-2-20'an.

EUSKAL IDAZLE,—-Liburu pranko atera zitun euskeraz, geienak 

erderatik biurtuak. Argitalpenok, N. Kortazar'ek dioskunez, 

milla ta zenbait orriaide osotzen dituzte, ta gizakume askok irakurri 

izan ditu aien lerro jakingarriak. Ona titulu batzuk: 

1) Aita Prantzisko Dontsuaren ta bere praillien loratxuak 

(Tolosa, 1923). 361 orrialde. Itzulia. 

2) Gurutz-Bidea (Arantzazu, 1923). Portu-Mauricio'k egiña, 

euskeraz. 

3) Zarauzko Zaindari Pelayo Donearen Bederatzirurrena 

(Zarautz, 1924). 

4) Asis'tar Prantzisko Donearen bizitza (Bilbao, 1925). 

A. J. M. Santarelli'k egiña, euskeraztuta. 

5) Padudko Antonio Donearen bizitza (Bilbao, 1929). B. y 

Gil'ena euskeraz. 

^\ Garbitokiko Animen Bederatziurrena (Bilbao, 1931). 

Dotxao-Uriguen'en etxean. «Azalez ta mamiz garbi ta txukuna: 

ederki irarria, ta argi ta errex idatzia» dala dio G. Muxika'k. 

7) Hungriako Isabel Donearen bizitza (Zarautz, 1931). 

63 orrialde. Euskeratua. 

8) Horta'ko Salbadore Dontsuaren bizitza (Zarautz, 1932). 

J. Fourget'ek egiña, euskeraz. 

9) Beste auek: Antoniotarren esku-liburua (Tolosa, 1923), 

Aita fose Donearen Bederatziurrena (Bilbao, 1928), Andra Mariaren 

Sortze Garbian. Bederatziurrena (Bilbao, 1928), Ama 

Nekatsuaren Bederatziurrena (Bilbao, 1929), ta abar. 

NOLAKO EUSKERA ZUEN,—«Loratxuak» idaztiari Lizarralde'tar 

Jose Adrián Aitak, Euskalerriko Andre Mariaren irudiai 

buruz liburu orren bikaiña osotu zuenak, egin zion itzaurrea. 

Onela dio bertan: 

«...Gure euskera samur Jatorrak egoki adierazi leiken ezertxorik 

bada, Aita Prantzisko dontsuaren eta bere Praillien Loratxuak 

dira. Eztia baño gozoagoak, esne zuria baño leunagoa 

zan biotzetik erne ta Prantziskoren aotik usai atsegingarria za-

aidu zuten Loratxuak dira; maitasun uts-utsa ama baten aotik 

jaioa dirudin izkuntza da gure ezpestelako euskera, bata bestentzako 

egiña izan bazan ere, etziran obetogo etorriko. Beste 

aldetik berriz, aspalditxo esan zan euskaidunen izakerak Frantzisko 

santuaren eta bere Prailliengandik datorkien kutsu edo 

txerta on bat badula. Nik ganeratu nezake, sinismendunak eta 

benetan Jainkozaleak diran euskaldunen bear onak Prantzisko 

santuaren eta berc Praillien Loratxuai egoki erantsi leizkenak 

dirala. Etzuan beste asmorik izan, nik maite-maite dedan Aita 

Jose Mari Azkuek, Loratxu oiek euskerara biurtzeko burubidea 

artu zuanean, kristau euskaldunen biotzak Prantzisko santuaren 

erara jartzea baizik. Izlari atsegiña da bera, sermoiegille txukun, 

beroa, liburutxu au eta beste batzuek euskerara egoki baño 

egokiago aldatu dituana. Lan setosoan saiatu da, baita euskerazko 

irakurgai ederrenetakoa gertatu ere egin digu». 

Atsegiñak dira «Loratxuak» dalakoan datozen irakurgai guztialcj 

ederki azaltzen du Asistar Santuak zein izaki mintzodunekin 

zein mintzogabeekin zuen uste ona. Gozoki-zatiak agoa bezela 

eztitzen digute biotz-barrena loratxo irakurgarriok. 

(Ikus Euskal Esnalea, 1931, 22 orr.; Juan Ruiz Larrinaga, Homenaje...) 

188 orr.; L. Vülasante, EDLV, 317 orr.; N. Kortazar, Cien 

autores vascos, go orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliográphia, I, 409 orr.; 


Euskal idazle leuna duzu. Asko ez, baiña zerbait idatzi zuen 

itz lauz ta neurtuz. Donostia'ko «Euskal-Erria»-n agertzen dira 

beronen lan batzuk, 1881-1912. Bilbao'ko «Euskalzale»-n lau 

lanok dauzkagu. Maiatzeko lmeak (1897, 156 orr.), Jesusen 

Biotz Jainkoari Letaniak (1899, 188 orr.), Getariarrak (1899,

256 orr.), eta Bila joan eta gabe etorri (1899, 270 orr.). «Ibaiza^ 

bal»-en ere agertu zitun beste batzuk. Iriondo'ren ordez, Irisasi 

goitizena erabilli oi zuen. 

Idazle ona dugu. Ona, adibidez, Billa joan eta gabe etorri 

deritzaion lana. 

«Eizezale gazte batek bi eper arrapatu zituan, eta pozez 

beste bere bi laguni berri au eman zien, esanaz, etxeko leioan 

zinzilik zeuzkala beste egun batean jateko asmoarekin. Lagunak 

au aditu zutenean, elkarturik, pentsatu zuten, gau artan, ^3 

ixillik joanta, bi eperrak xixkatu bear zizkatela, eta ala eiztaria 

oeratua izango zala uste zuten orduan, joan ziran biak aren 

atarira, eta abiatu ziran kaiñabera luze baten puntan kandelatxo 

bat piztuta, erretzen eperrak zinzilik zeuzkan lokarria, oik beera 

erori zitezen. Eiztaria ordea etzegoan lo; baizik somatu zituan 

xixtalariak zertan zebiltzan, eta ixiltxorik leiora joanta, aizeeman, 

eta itzali zien kaiñaberaren puntan zerabilten kandelatxoa. 

Kaiñaberadunak berezko aizeak itzali uste izan zuten, eta 

bigarren aldiz kandelatxoa piztuta, lengo lana bera egin zuten; 

baiña berriz ere leioko eiztariak itzali zien. Irugarren eta laugarren 

aldiz orobat gertatu zitzaien. Asperturik orduan kaiñaberadunak 

batak besteari esan zion: Alperrik ari gaituk, aize txarra 

zebillek. 

Au entzun zuanean leioko aize-emailleak, boz eder eta garbiarekin 

era onetan bersoa bota zien : 

Kandela-kaiñaberak 

dabiltzan artean, 

aize txarra izango dek 

leio bitartean; 

eper oiek jatea 

nai dezutenean, 

etorri, aize txarrik 

eztabillenean.

Eta bi xixkalariak lotsaturik, makur-makur egiñik, erantzuteko 

almenik gabe, eta eperrik ere gabe, ango aldiak laister egin 

zituzten. 

Maiz oi dana mundu onetan. 

Billa joan, eta gabe etorri». 

Liburu au ere argitaratu zuen: San Juan Bautistaren bederatziurrena 

(Tolosa, 1892). Itzulpena. 29 orrialde. 

OLERKARI.—Êrrez ta goxo matazatu zizkigun olerkitxoak 

ere, ormengo aldizkarietan argitara emanak. Koplarik geienak 

uzkurtz-zelaikoak ditu. Andre Maria'ri eskeiñiak nunbait. «Euskal 

Esnalea»-k, 1910'an, bere Esku-Egundiya atera zunean, orduko 

idazle garaien artean agiri zaigu Iriondo'tar Toribio ere, 

bere Agur Erregiña olerkiarekin. Azalez ta mamiz goragarriro 

egiña duzu-ta, bego emen gazikor bezela, zatiño au. 

Agur Erregin Ederrak dira 

goien-goiena, zure begiak, 

poz bikañena maitagarriak 

guretzako, dira guztiz, 

Zu zera beti, itziil itzatzu 

Ama maitea, beti gugana, 

zuzenbidea Ama laztana, 

zerurako. txit errukiz. 

P. M. Urruzuno'ri, 1920-10-2'an, bere jauparitzako urrezko 

eztaietan ondu zizkion zortziko txikitan egindako amalau aapaldiak 

ere, doiñutsu ta utsik gabe kateatuak daude. 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Busque, II, 653 orr.; S Onaindía, 

MEOE, 416 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 194 o r r .). 

li^

33.-JUAN A4ANUEL LERTXUNDI TA BAZTARRIKA 

(1870-1925) 

Tolosarra duzu euskaltzale bakan au, an baitzan jaio 1870- 

11-24'an. Eskolapioetan sartu zan gazte zala, Aragoi'ko probintziakoa 

zan Peralta de. la Sal (Hueska)'ko komentuan lenengo 

ziñitzal< egiñik. Ia beti, gaztetan batez ere, Euskalerritik kanpo 

ibilli zitzaigun eta ez da arritzekoa umetan zekien amaren magaletiko 

izkuntza aiztu ba'zitzaion ere. 

Eliz-ikasketak amaitu ta 1894'an mezakotu zanean, Zaragoza'n 

eta Jalza'n irakatsi ta arimazai egin zuen bost urtetan; 

1898'an Argentina'ra joan zan, eta 1903'an Txile'ra; 1908'an 

Euskalerrira itzuli zan, eta 19irrarte Iruña'n bizi izan zan, 

eta 11'tik 18'ra Barbastro'n; andik Tolosa'ra etorri zan 1918-5- 

25'an, gaixorik biotzetik eta arnas-estu gogorrakin: zazpi urte 

ta erdi ementxe igaro zitun oraindiño, ta azkenez berton il zan 

1925-12-8'an, arrats-beran, amarrean eortzia izanik. 

Egon zan ikastetxeetan, matematikak, fisika ta frantses izkuntza 

irakatsi zitun. 

EUSKAL IDAZLE.—Zoria gidari mundu zear ibilli bear izan 

duten euskaldun askori lez umetako euskerea aiztu, edo beintzat, 

erdi-aiztu zitzaiola esan dugu. Baiña, alere, egiazHro maite duguna 

ezin errezki neugandik uxa. Ori gertatu zitzaion A. Lertxundi'ri 

ere: bameegi zaiñafc egiña zekarren gure izkuntza, 

urrunaren erdoiz, osoan beintzat, aiztu al izateko. Ikasi egin 

zuen obeki, ta sustraiz ikasi ere. Eta lan ederra egin zuen euskal 

alorrean. Txalogarri dugu ontan. Ona bere lan auek: 

1) Poli ta Pello, bi euskaldun bikain da zintzoen kondaira 

(Donostia, 1910). 176 orrialde. Irakurgai polita, Argentina'ra 

joandako euskaidunen inguruan osotua. 

2) Euzkal-iztiya -Gramática baska- (Donosti, 1911). 

327 orrialde. Baroja'ren irarkolan. Era berri ta poUit batez adierazten 

da bertan euskal aditza. Onen aurretik doaz, baita, atziz- 

'255

H-andana ta itzaldiaren zatiak: mugitza, izena, izengoia, berezena 

edo izen-ordea, aditzkoia, bat-gillea ta esartea. Euskeraz ta 

erderaz dago; gerora etorri diran gramatikalariak izan dute, 

aurki, nun ikasi. Euskeraren alde egindako lan au, an Txile'n 

zegoela, lagun batzuk bultzatuta, asi zan pixkaka pixkaka osotzen, 

gero Iruña'n euskal irakasle zala argitaratu zuen, ango 

Diputazioaren dirulaguntzaz. Argitara orduko. Tolosa'n apaizburu 

zan Orkaiztegi'tar Patrizio A jaunari eraman zizkion «euskal 

aditz4aurkiak» ikusi zitzan. Eta Orkaiztegi'k, bere aldetik, 

onela zioan: «Pozik, eta osoro pozik, ikusi det Kaiasanz santubaren 

seme Lerchundi-tar Juan .Manuel-ek argitara emateko 

asmoan idatzi duen euskerazko Gramatika ederra. Ementxe dakust 

euskel-aditza oraindaño iñork, nere ustez, aldatu ta askatu 

ez duen lez erakutsiya. Besterik ezpalitz ere, esker ugariyak zorko 

dizkagu Lerchundi Aitari bere lan eder onegatik». IPlO'ga'rren 

urteko agorrean zan. 

3) Gauzen Ikuskizunak umientzako (Bilbao, 1925). Editorial 

Vasca'ren irarkolan. 121 orrialde. Durango'n eta 1921'garren 

urteko agorrean Euskaltzaindiak izan zuen lenbiziko Idazti-batzaldian 

saritua. Lan ederra. 34 ikaskizun dira guztiz, andik 

onako goraberak, lugintza, olkintza, sal-erosketak eta abar aurtxoen 

izketa arruntean argi azaldurik. Azkue ta Zabala-Antxieta'tar 

Joseba Tolosa'ko sendagille jaunari eskeiñi zion liburu au. 

Onela diotsa: «I izan aiz neretzat txikitandiko laguna: ikastoletan 

eta ire etxean alkarrekin ikasten ibilli izan gaituk gure 

aurtzaroan: emendik aldendu ta luzaroan urruti bizi ta gero, 

berriz Tolosa'ra etortzean, i arkitu iñutan beti bezela atsegin 

da maitetsu itzala: eta gaur, gaitzak jo ta makal samar arren, 

oraindik bizi banauk, ire maitetasun eta zaintze jakintsu bidez, 

bizirik natxebillek. Jaunak, bear eta nik nai ala, ordaindu dezaizkikela 

zor dizkiaten laguntzak! » 

4) Umetxoentzat. Ipui mordoa duzu, «Euskal Esnalea»-n 

1911-1923 bitartean argitara emana. Ba-zekien nolako gauzak

maite dituzten umetxoak; baita nolako izketa eder duten ere; 

ta olaxe, goxo ta bizi adierazten ditu gairik zaillenak ere. 

Joskera jatorra du; lasa darabil aditza, ezertariko oztopo 

gabe; nai zuka ta naiz ika. Euskai aditza ondo erabilteak ba-du 

bere garrantzia, naiz-ta geiegikeriak edozer gauza lez au ere 

zakartu. 

Guenik, A. Villasante'k au idatzi zuen: «A. Lertxundi'ren 

euskera, geienean. onesgarri ta legezkoa da, izen-arazoak zenbaitetan 

itz trabatsu ta ulergaitzetara daraman arren». Aranatarra 

dugu. 

(Ikus Y. Alzaga, Euskal Esnalea, 1914, 406 orr. eta 1925, 257 orr.; 

G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1958, 93 orr. ta 1959, 47 orr.; L. Villasante, 

HLV, 396 orr.; N. Kortazar, Cien autores vascos, 47 orr.; Auñamendi, 

Literatura, II, Scrj orr.). 

34,—MELTXOR GARAI TA ELEXPURU (1870-19.50) 

Aita kaputxiñoa, ordena barruan Eskoriatza'ko Meltxor Maria 

zeritzana. Erbestetik ibilli izan arren, euskai idazle ere bai. 

«Irugarren Ordenako Zuzenbidea» argitara zuenean, au aitortzen 

zuen Bilbao'ko Jesus'en Biotsaren Deya-'k: «Ondo dakigu 

euskaldunok gure artean diran langillerik sutsu ta bizkorrenetakuak 

dirala Aita Kaputxinoak. Orregatik asko zor diegu Frantzisko 

Donearen seme zintzo onei. Era liburutxo onekin zorra 

geitu egin zaigu. Izkera garbi, erraz eta gozo gozoan egiña dago; 

eta Irugarren Ordenakoentzat txit egokia ta bear bearrekua da. 

Irugarrendarrak ez diranak ere asko ikasi dezateke Aita Meltxiorren 

esanetan» (J. B. Deya, 1924, 245 orr.). 

BIZITZA PUSKAK.—Êskoriatza'n jaio zan 1870-1-6'an. Eta 

amazortzi urte zitula, 1888-5-ran, Ondarrabi'n, Arnute'ko kaputxiñoen 

komentuan artu zuen praille jantzia. Urte ortan bertan, 

nobiziadua amaitu baiño len, Bilbao'ra, Basurto'ko lekare-

txera eraman zuten eta antxe bukatu zuen azte-urtea 1889-5- 

5'an iru botoko eskeintza egiñik. Ogetabat urteko zala, ordenalío 

nagusiak mixiolari bialdu zuten Karakas'era, ta antxe sagaratu 

zan 1892-5-10'an, Erroma'tík baimena lortu ondoren. Eliz-ikasteak 

amaitu zitunean, Marakaibo'ra joan zan, an berberak jasotako 

komentu berrian lau urtez beintzat nagusi izanik. 

Euskal errira biurtu zan 1904'an eta Agintari nagusiaren 

zadorlari izentatu zuten; ondoren Amute'ko ta Saiamanka'ko 

komentuko buru izan zan. 1907'an, Venezuela, Puerto Rico ta 

Kuba'ko fraille kaputxino guztien nagusi egin zutelarik, 1907- 

1910 bitartean eginbide'ortan jardun zuen; 1910-1913'an, Karakas'ko 

komentuko nagusi-ordezko ta Venezuela guztikoen aolkulari 

egiñik, euskal errira itzuli ta Ondarrabi'ko ta Donosti'ko 

etxeetan egin zitun egotaldi batzui^:, eta 1921'tik 1936'rartekoa 

Ondarrabi'n eman zuen, txandaka nagusi ta nagusi-ordezko bezela, 

ta beti Irugarren Ordenakoen zuzendari. 

Gerra zala-ta. Gipuzkoa'tik Naparroa'ra bota zuten, lenengoz 

Iruña'n, gero Sangotza'n eta atzenez Muskaria (Tudela)'n 

bizi izanik. Ementxe il zan 1950-12-5'an. Iltzear zegoela, «Oi!, 

zein gozoa dan iltzea», esan zien bein ta berriz ingurumari zituen 

praille lagunai. Larogei urte ta amaika illabete egiñak 

zituen. Amar urtetik gora igaroak zitun Muskaria'n azken egonaldi 

onetan; jendeketa gaitza joan zan bere progu ta ilkizunetara. 

EUSKAL I ANAK.—Euskerazko lanetan berandu astea. Euskalerritik 

kanpora bizi zaiako izan zan; euskal lurrera zanekoxe, 

ordea, euskeraren alde lan egiteari eman zion. Irugarren Ordenako 

zuzendari zala, eskutitzak eta gaiñerako paper eta batzarrak, 

dana euskeraz egin oi zuen. Irugarrendarrentzako elizabestiak 

ateratzen zitun, beti euskeraz; baita areintzako lege ta 

araudiak izkera garbi, jator, errezean ere. Mintzatu ta idatzi beti 

euskeraz egiteko oitura zuen. «Zeruko Argia» (Iruña, 1918) argitara 

bezin laster, asi zan idazten euskera errikoi ta garbian.

Ona argitaldu zitun liburu batzuk: 

1) Crónica de las Misiones Capuchinas en Venezuela, 

Puerto Rico y Cuba desde el ano 1891 hasta el de 1909 (Caracas, 

1910). 114 orrialde. Ego-Amerika'n mixiolari zebiiiela egiña. 

2) Irugarren Senidetza (Donosti, 1924). Iñaki deunaren 

irarkolan. 362 orrialde. Ondarrabi'n aurkitzen zala isotu zuen 

Irugarren Ordenako senide ta beste kristau guztientzat oSo egokia. 

Mailla ortakoak jakin eta egin bear dituzten gauza guztiakin 

ornidutako liburu aukerakoa. Azkenerantza, 215'tik 322'ra, abesti 

pillo galanta dakar, soñuaz eta soñu gabe. 

3) Abestiak (Donosti, 1924). 36 orrialde. Frantzisko Doneari, 

A. Donosti'k eresitua; Eguberrietarako, A. Meltxor'en 

eresia, A. Elduaien'ek ereskidetua; Jose Doneari, A. Meltxor'ek 

eresia ta A. Elduaien'ek ereskidetuj Antonio Doneari, berdin, 

eta abar. 

4) Irugarren Ordenako Zuzenbidea (Donosti, 1924). Iñaki 

Deunaren irarkolan. Gero, berriro, Irun'en atera zuten 

1935'an, L. Valverde ta lagunen irarkolan. 

Olakoxea izan zan Eskoriatzar Aita Meltxior: mixioetan 

zegoenean, mixiolari; Euskalerrian, ostera, mixiolari ta euskaltzale. 

Argi ta errez idatzi zuen. 

(Ikus Jesusen Biotzaren Deya, 1925, 155 orr.; Aita Felipe de 

Fuenterrabia, Ensayo Bibliográfico.., 1900-1950). 

35.-MARTIN ARANBURU (...1895...) 

Deba'ko medikua. Manuel Bago Agirre lankide zuelarik, 

Manual de higiene y medicina popular (Bergara, 1895), idatzi 

zuen, gazteleraz ta euskeraz. 308 orrialde. 

(Ikus Auñamendi, Literatura, II, 126 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliografía, 

1, 426 orr.).

36.-MATE0 MUJIIZA ETA URRESTARAZU (1870-1968) 

Osma'ko, Imfía'ko ta Gazteiz'ko gotzai izan zan urrengoz 

urrengo. Nun-nai euskaltzale agertu zitzaigun eta, baztertxo 

apal bat bederen merezi du gure literaturan. 

Idiazabal'en munduratu zan 1870-9-21'an. Gazteiz'ko apaizikastetxean 

luzaro egon zan irakasle, ta eliz-barrutiko Boletinaren 

zuzendari. 1918'an, Benedikto XVgarrenak Burgo de Osma'ko 

gotzai izentatu zuen, eta urce berean, maiatzak emeretzi 

zitula, Aita Santuaren ordezkaria, Gazteiz'ko gotzai Leopoldo 

Eijo ta Garai ta Madrid-Alkala'koa zan Prudenzio Meló Alkalde 

alboko zitularik, erri-agintari ta eliztarrez Gazteiz'ko katedrala 

bete-beterik zegoela, sagaratu ta Osma'ko gotzaigoa eman zitzaion. 

1923'an Iruña'rako izendatu zuten, eta 1928'an5 Gazteiz 

eliz-barrutirako. Bai errepublika egunetan, bai gerra bitartean 

eta ostean, gorriak ikusi bear izan zituen. Iñor mindu nai 

ezak urrean, ondoren naigabetsuak ekarri zizkion, eta izan du 

bere jokabideak zer esanik naiko. «Oso-osoko gizon kementsu 

agertu zala, esango nuke —îdatzi zuen Jexus Gaztañaga'k-. 

Zuzenbiderako sen aundikoa. Zerk eragingo zion bestela, zerk 

eragingo, berak egindakoak zuzentzera. Goien dagonak, agintzen 

ari danak, ba-du arrixku aundi bat: guzti-guztiak iges 

egiten ez dioten arrixkua: zuzenbidea baño beren agintea maiteago 

izateko arrixkua» (Zeruko Argia, 1968, azaroak, 10, 6 

orrialde). Egizale ta zuzena zan, bai, ezmezik gabe. Urte mordoa, 

adiñeko ta itsu, Zarautz'en igaro zuen, eta atzenez berton 

itzali zan 1968-10-27'an, 98 urtekin. Gazteiz'ko eliz nagusian 

obiratu zuten, «berak zaitu eta zenbait aldiz itz egin zuan elizan, 

alegia», dio Jose Lasa'k. 

EUSKALTZALE.—Gaztetatik zekarren amak irakatsi zion euskeraganako 

joera. Ta goi-kargu askotan ibilli arren, naiñoz agertu 

oi zuen barnean zeraman zaletasun orren kurkutza. Ikus bere 

lanik beiñenak: 

26e

1) Kixote'ren XIII'garren atala, euskeraz (Gazteiz, 1905). 

J. Apraiz'ek argitaratu zion. 

2) Mateo Mujika jaunaren eliz-itzaldia (Donosti, 1911). 

l911-9-24'an, Segura'ko euskal jaietan, Gazteiz'ko katedraleko 

kanonigu irakasle zala egindakoa. 

3) Mujika ta Urrestarazu'tar Mateo Iruña'ko Gotzai jaunak 

here eliz-barrutikoai egiten dien Artzai-eskutitza (Iruña, 

1925). ((Acción Social»-ko irarldntzan. «Jantzi ederrez apainduta» 

omen zegoen; beraz, an ta emen argitara eman zuten. 

4) Donostia'ko «Argia»-k atera zuen eleiz Iiburu Argi Donea 

zala-ta idatzi zuena. (Ikus Jesus'en Biotzaren Deya, 1925, 

147 orr.). 

5) Gazteiz'ko gotzai zala Boletin'ean agertazi zitun Artzaieskutitzak. 

1928-6-17'an eliz-barruti ontako gidaritza artu zuenean, 

bere menpekoai egiñiko lenengo eskutitza euskeraz izan 

zan (Boletin E., 1928, 440 orr.). 

Izkera ona zeukan. Ona Segura'ko itzalditik arturiko zatitxo 

au : 

«Soziedadean. nagusitasun eta mene aundia jarri zuben Jaunak. 

Gauzak eta pertsonak, bizitza ta eriotza, batzuetan beintzat, 

soziedadeak bere menpean izan oi ditu. Jaungoikuak egin zuan 

gizona, nai ta nai ez bere anayakin bizi bearrekua; ortarako 

erakutsi zion izketan, ortarako eman zizkion lurreko ta espirituko 

gauzetan ain premi aundiyak. 

Jaungoikoak beti eman ditu goikuak eta bekuak gobernatzeko 

lege txit ederrak; beragatik, Jaungoikuak eskatu du, eta guk 

berari zor diogu, bakarrik eta denalc batian, izkutuan eta agirian, 

kulto edo begiraun donea, aldegun onena». 

(Ikus Euskal-Erria, 1911, 357 orr., ta 1918, 434 ta 440 orr.; Euskalerriaren 

Alde, 1911, 583 orr.; Euskal Esnalea, 1918, no orr., ta 

1929, 31 orr.; J. Arrue, «Aranzazu», 1923, 3, 214 orr.; G. Garriga, 

Bol. Amer. E. V., 1955, 166 orr.; Zeruko Argia, 1968, azaroak 3, I 

orr. ta 10, 4 ta 6 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 481 orr.).

Beste euskaltzale errime asko lez, Errenderi'n sortu zan J. 

I. Uranga 1863-10-24'an5 eta biaramonean bertako. Santa Maria 

elizan bataiatu zuten. Gurasoak: aita. Manuel Joxe, Aizama'ko 

semea, ta ama, Kandida, Irun'goa. 

Aldizkarietan maiz xamar agiri dira J. I. Garmendia'ren euskal 

lanak: irakurgaiak, bertsoak, ipuiak eta beste. Jaso zitun sariak 

ere; adibidez 1907-7'an, 27'tik 30'ra Elgoibar'en ospatu 

ziran euskal jaietan, bere Euskal-Erria la Guipuzkoa-ko bei 

aberen obetza izan zan saritua. Urrengo urtean (1908) Eibarkoetan 

ere, bere lañaren gaimenak eraman zuen saria. 19l0'an, 

Azkoiti'n, aren Gure familin eziera aipatua izan zan; 191 l'an, 

Segura'ko euskal jaietan, ango euskeraz osotu zuen bere lan 

Segurako euskeraren ichura berezia izan zan sarigarri. Berdintsu 

1912'an Donosti'n ospatu ziranetan ere, bere Ichasoan lanak 

jaso zuen saria; eta, azkenez, 1917-12-21'an Donosti'n egiñiko 

jaietan, 20 euskal lan aurkeztu ziran eta Garmendia'ren Euskaleche 

lanak deduzko aipua merezi izan zuen. 

«Euskal Esnalea»-n sarri datoz aren ipui, esan arrigarri ta 

autu-mautuak. Ba-du, zenbald-gaiez, beste lan sakonagi bat ere. 

Ona aren ipuintxo bat, Bakoitza'ren Buzkantza deritzana: 

«Bizitu zan Oñati'n izen goitiz Bakoitza deitzen zioten gizon 

bat. Igande otz batez meza nagusira zijuala, sartu zan ostatu 

baten eta eskatu zituan katillu bat salda ta txiki bat ardo, ta 

eseri zan sukaldean su-ondoan. Etxekoandreak alde egin zuan 

gelara. Ardi-lope edo buzkantz asko egosten zeuzkan pazi aundi 

bat zegoan laratzetik zintzilik, eta aietal

egun artan sermoya apaizak. Ala zion: —^Bakoitzak berak daki 

ondoen zer, nun eta nola ostu duen, eta jabeari bere gauza 

biurtu gabetanik barkamenik ez dauka.. . Au entzutean Bakoitzak 

erantzun zion: —Ori be jakin al d a ~ Ara, emen lajatzen 

dixot bere ori, ta gura dauena egin beza beorregaz». 

(Ikus S. Onaindia, MEOE, 795 orr.^ Auñamendi, Literatura, II, 

311 orr.). 

38.-BALERIANO MOKOROA SOTO (1871-1941) 

Tolosarra zalarik ere, Bilbao'n eta Donostia'n lan egin zuen 

urte mordoan. Zintzoa egiazki bere langintzan. Izatez seta onekoa; 

mazal agertu oi zan izketan, euskera errez, bigun bizian 

beti. 

Bizi-ZEAZTASTJNAK.—^'I'olosa'^ munduratu zan 1871-4- 

14'an. Justo Mari Mokoroa, gure gaurko euskal idazle bipilaren 

aita; eta, ez dago zertan esanik, gaztetatik zion griña beroa euskerari, 

Tolosa'ko Mokoroa'tar guztiak bezela. «Etzan estudiotako 

gizona —diosku Justomari'k-, bere eskola-lagunen artean 

lenengo maillan agertu bazan ere. Bizi-bearrak iñori barkatzen 

ez, eta gure aitak buru-belarri saiatu bearra izan zuan bereai 

mundu ontan aurrerapide on bana emateko». 

Mutilletatik asi zan teatruan lan egiten; 1895'an, esaterako, 

Ramos Azkarate'k Tolosa'ko iñauterietan bere Ijituen kontratuba 

eta ezkontza deitu antzerkia agertu zuenean, antxe genduan 

Baleriano ere antzezlari bezela. Azkue zanak Euskalzale 

irasi zuenean, bere ondora dei egin zion, eta antxe, Bilbao'n, 

gogotsu lanari emanda bizi izan zan agerkaria itzali arteño. Gerorantza, 

ala ere, etzuen beta aundirik izan idazteko. Tolosa'n 

il zan, 1941-4-16'an. 

Kristau bero bezin euskaltzale gartsua azaldu zan beti ta 

nun-nai. Ura il zanean, bere seme-alabak au jarri zuten oroiki-

zunean: «Zerura noa esanez utzi gaituzu, ordua iritxi zaizunean. 

Burutua zenduan zere eginkizun lurrekoa, eta lasa zeunden aspaididanik, 

deiaren zai. Or joan zatzazkigu begietatik, zere bizitza 

ederraren saria jasotzera. Ain gogo barrendik maite izan 

dezun Jainko Aundia, bera izango dezu Azkengabeko Sari. Aoa 

beteko kristau jator, fede sendokoa, otoitz-gilie asper-eziña, edozeiñi 

on eiteko noiznai. prest ziñana; zenbat ikaspide eder eman 

ote diezu, ezagutu zaituzten guziai, zere denboran! Zenbat anima 

arki ote da, zuri eskarrak, zeruan! Zure bizitz-eriotzen erraiñuak 

argi egiñik, zere pausoen ondotik jarrai gakizkizula munduan 

maite izan zaitugunok. Zeruan berriz ikusi arte!» Garai 

artako beste euskal idazle askogatik ere, orobat esan dezakegu. 

EUSKERAZKO LAÍÍAK!—-Êuskalzale» aldizkariaren orrialdeetan 

B. Mokoroa'ren zenbait idatzi agertzen dira, ipuiak, irakurgaiak, 

ele-meleak, olerkiak eta lan itzai aundikoa!?. 1898- 

1899'anj batez ere, guztiz langille dabilkigu euskera arloan. Geroztik 

berdin, naiz-ta ainbesterik ez, idatzi zuen or-emen, teatru-lanak 

bereziki. Ona garaienak: 

1) Damuba... garaiz (Tolosa, 1897). 37 orrialde. 1897'ko 

uztailiean, 3'tik 7'ra, euskal jaiak ospatu ziran Oiartzun'en; 

ba-ziran indar-neurtzeak ere idazleentzat, musikalarientzat eta 

bertsolarientzat, Donostia'ko Euskal-itz jostaldien Batzarreak 

Aldundiaren gurariz eta babesez jarrita. Egitarauak, 6'garren 

puntúan, onela zion:. «.Eun pezetako sari bat eta bitezarra, jostairuditar 

moldaerik onena, itz-neurtu edo larrietan eta Gipuzkoako 

euskal izkeran egiten duenari, gaia izan litekela ala negargarri 

nola pozgarri motakoa». B. Mokoroa'k jaso zuen sari 

au. 1909-12-21'an antzeztu zan lenengo aldiz Donostia'ko teatru 

printzipalean. Eta bere seme Justomari'k au: «Garai artan, 

etzan orain bezelako gauzarik bialtzen sari-billa 1 Ori ere aitortu 

bear degu... Ordun ezagutzera eman zuan bere izena Gipuzkoan; 

eta ori dala bide dei egin zion Azkuek ere bere ondora».

2) Aitortu egin bear!, edo Guraso baten estuasunak ! 

(Ibaizabal, 1902). Komeri polita. Ekintza bakarra du, ta amairu 

irudi. J. M. Mokoroa'k: «Damuba garaiz»-en eta «Aitortu egin 

bear» izeneko bigarren teatru lanean ikusten da garbi, zer tajuzko 

gizona zan, zentzuz, biotzez eta gogo-giroz: burutik beatzetarañoko 

kristau-euskaldun jatorra. Gizarteko joan-etorrietan, 

ezagutu zuten guztiak ao batez esango lizuteke nik baño obetoago, 

gure aitaren ondoan erzala arpegi goibelik iñon-asko 

ikusiko: ain zan iztun egokia, esale argi ta atsegiña, goieneko 

naiz beeneko maillakoekin noiz-nola jarduteko doai bereziduna» 

(Eskutitx batean). 

Ederki moldatzen ditu gaiak. Eta «Euskalzale»-n bakarrik, 

«Euskal-Erria»-n eta «Ibaizabal»-en argitara zitunak aitatu ez 

arren ere, 1898'garren urtean 36 lan ditu berak, eta 1899'garrenean, 

beste 30 bai beintzat. Bizi-bearrak nola muskiltzen 

ditun sarri gaitasunik bikaiñenak. 

KOPLARI.—Itz-neurtuz ere idatzi al zigun? Bai, ta ez gutxi! 

Aitaturiko aldizkarietan dauzkazu mordoka. Jario aundiko euskera 

du kopletan ere. Sakon eta giarrak dituzu aren oldozkunak, 

ideial^; esan nai duena garden esaten dizu, iguiñik gabe ulertzeko 

gisan. Gorputz-bizia eman zion ama ederki goresten du, 

eta sendikoak eta erritarrak; eta euskal oitura zarrak. Irakur 

Oitura zarrak piztu deitzen duenetik iru ahapaldiok: 

Euskal-izkuntza maitea, 

daukagu zauriz betea, 

seme doillorrak nai dutelako 

Ama lurpean sartzea. 

Ama laztana, Ama biguña, 

Ama erru gabekoa ! 

Zure bularra edandakoak 

kendu naiean lepoa.. .

Entzun utsak erdibi lezake 

biotz arrizkoa ! 

Nola ez irten erraietatik 

naigabezko deadarra, 

nabaiturikan Ama gaxoal 

begi-barrendik negarra? 

Ez, etzuen bere euskera ixekaz eta farraz betea nai. Esnatzeko 

danok —dio— ta begiak zabaldu, aintzin-oitura garbiak 

xuxpertu ta zabal-aziz. Otxandio'ko Arrese-Beitia aundiaren 

antzera, eztu nai «euskera gabe» bizi. 

(Ikus Euskal-Erría, 1897, 375 orr.; S. Onaindia, MEOE, 'jgi orr.: 

A. M. Labaien, Teatro Euskaro, II, 174 orr.; Auñamendi, Literatura, 

III, 232 orr.). 

39.—^JOAKIN LARRETA (. . ,1883...) 

Ipuizale genduan noski; orrela dagerkigu beiñik-bein bai 

Iruña'ko «Revista Euskara»-n eta bai Bilbao'ko «Euskalzale»-n. 

Lenengoak Amikuzeko Zubiya saristatu ta argitara eman zion, 

eta bigarrenak Lartaun irakurgaia azaldu. Ao-gozo bekizu 

ondorengo zatitxo au: 

«Illun dago guztia Ernion. Illun zerua, goibel eta izarrik 

gabe. Illun lurra, ez osto, ez lore, ez lurrin. Eta inguruetako 

baso, oiartzun eta landak baiño illunago, Kantabriatarren agintari 

ausarditsuaren anima. Guda-gizonak dabiltza, batetik bestera, 

ixilka mintzatuaz. Andre eta aurrak berriz, zer igaro dana, 

ezin jakiñez. Noizean bein, irteten da agintariaren txabola edo 

bordatik gudarien bat; zeiña abiatzen dan jauzika, amildua bezela, 

goitik beera, jaen ezer esan gabe; irixten da beeko errekara, 

eta gero, etsai Erromatarren artetik barrena, galtzen da 

Aia-mendiko baso marduletan.

lllunabarrean irazekitzen dute su aundi distizari bat Ernioko 

tontorrean, eta andik piskabatera, berez bezela, pixtutzen 

dira inguruetako mendi muturrak. Urrengo egunean, eta urrengo 

eta urrengoetan, iristen dira inguruetako anaiak, Lartaunekin 

batzarre edo billera guztiekiko bat izatera» (Euskalzale, 1899, 

33 orr.). 

Lan auek diotenez itzulpenak ba'dira ere, poliki moldatzen 

zaigu egillea nai duena azaltzeko. 

(Ikus Revista Euskara, 1888, 243 orr.; Euskalzale, 1899, 33, 43 ta 

53 orr.; Auñarnendi, Literatura, II, 128 orr.). 

40.'—^JOSE BENTURA LANDA (1871-1955) 

J. M. Lojendio'k onela: «Araba'ko Nanklares ondoan ba-dago 

Ollabarre esaten dioten erri koskor bat. Gauza ikusgarri gutxi 

du erriak. Nekazari-etxe batzuek eleiz inguruan bilduta, gari 

saillak an ta emen sakabanaturik, aize zorrotza neguan, eta udako 

bero galda, legorra ta lur egarri ugari. Nekazari zintzo aiek, 

asko maite zuten beren apaiza, argia, jakintsua ta biotz onekoa 

zalako» (Egan, 1956, 2 55 orr.). Ementxe, luzaro bizi izanda 

gero, il zan J. B. Landa apaiza, 84 urte beteta. Adin oneko 

zala, ara joan zitzaigxin osasunaren billa, gaizki bait zebillen. 

Ura etzan alere Ollabarre'koa; gipuzkoarra zan, Itziar'en 

munduratua, naiz-ta umetatik Tolosa'n azia izan. Eliz-karrera 

egin eta apaizgoa artu zuenean, Aretxabaleta'n eta Aulestia'n 

eman zitun urte batzuk arimazai. Ondoren Deba'ko bikario 

izendatu zuten, eta andik laster (1919) Bergara'ko apaiz-buru 

edo artzipreste. J. M. Lojendio'k: «Gizon ikasia, euskal izlari 

bikaiña^ ongi ezaguna —gero ta geiago- Gipuzkoa'ko baztarretan. 

Eta bat batean, osasunerako aize garbiagoak bear zituela-ta, 

orra, berak nai-ta, Bergara'ko Arziprestia, Ollabarre'ko 

apaiz biurtua! Ementxe bizi izan zan il arteraiño».

EusKAí.TZAlE.—Izlari jatorra zan. Eta Oliabarre'ko nekazarien 

artera bizi izaten joan aurretik, ainbat itzaldi eder euskeraz 

egiña genduan. Itzaldiakaz liburu bat osatu zigun, titulu 

onekin: Euskerazko landarak. Euskerazko Itzaldiak. Gure Zeruko 

Ama Maria euskeraz goratuba (Bilbao, 1907). Elexpuru'tar 

anaien etxean argitaldua dago, ta 221 orrialde dauzka. Orduan 

Gazteiz'ko «canónigo lectoral» zan Mujika'tar Mateo jaunari 

eskeiñia dator; onela dio: «Euskerazko Landa-rak» izentzat 

ipiñi diotan lan txiki au, donkitzen diyot, biotzetilz alaere, nere 

Meza berriyan lenbiziko itzaldiya egoki egin zuan lagun maite, 

euskaldun azkar ta Apaiz jakintsu Beasain'go seme Mugika-tar 

Mateo jaunari». 

Mujika'k egin zion itzaurrea, erderaz. Bene-benetan txalotzen 

du Landa'ren liburua: «Ez dakit nik zer jazoko dan 

—dio— nik Deba'ko arimazaiaren len-liburuari buruz eman 

dudan saio ta aburua, euskaltzale erruhgábeak beren iritzi zorrotzaren 

galbai estutik igaro-aztean; baiña oiek beren iritzia 

bota bitartean, utz nazazute Euskerazko Landarak-en egileari, 

Gerriko, Astarloa, Agirre, Axular, Lardizabal, Untzueta, Iturzaeta, 

Mendiburu, Mogel ta beste onelako euskaldun maisuen 

artean, lekua ematen». 

Euskal izlariengan oartzen ditun oker bi saiatzen ditu ondoren: 

«Gaitz bi dauzka gaur gure Euskerak, gure paregabeko 

izkuntzak. 1.°; Ez dakigu, ez dugu ikasten geure euskera; ez 

dute ikasten ondo, ezta erdizka ere, eleiz-zerbitzuan ortara beartuta 

daudenak eurak ere. 2'garren: Ikasi, jakin eta jabetu gabe 

itz egiten da euskeraz, ta erakutsi; baiña askotan txit gaizki 

itz egiten da, ta irakasten, eta gure esukaltzale eskergarrietatiko 

batek, errazoi aundiz alegia, salakuntza izugarri au egin digu: 

«geuk, apaizok daukagula errua euskera alperrik galtzen baldin 

ba'da». 

Liburuak darabillen gaia, irakurgarria duzu. Ogeitamar itzaldi 

dira, «guztiz egoki ta atsegiñak». J. M. Lojendio'k: «Ondo 

asmatuak eta ondo neurtuak. Bere euskera berriz, erreza, legu-

na, aberatsa, etorri aundiko iztunari dagokion erakoa. 1906'garren 

urtean ez zan itz egiten, orain itz egiten dan tankeran. Ez 

euskeraz, ezta erderaz ere. Ba-dira Landa jaunaren itzaldietan, 

gaur erdal-usaidunak iruditzen zaizkigun esakera batzuek. Baiña 

esakera oiek, neurriz erabiltzen ditu berak, izkera gozatu ta 

arindu naiaz bezela» {Loe. cit., 56 orr.). «Ogeitamar itzaldi bere 

224 orrietan dauzka. Guztiak gure zeruko Ama Mariaren ederkunak 

jakinduri ta maitasun aundiaz abestutzekoak dirade» 

jesus'en Biotzaren Deya, 1918, 63 orr.). 

Ona ataltxo bat erakusburutzat, «Ania Birjiñaren bigarren 

larria» deritzaion 22'garren itzalditik artua: «Maria —deitzen 

dio bere senar garbiak-: aguro ibilli bearrean gera, Herodes-ek 

il Bai digun Jesus izkutatzeko; errege gogor au, laister asiko da 

gure Umetxoaren bilia, ta bere atzaparretan erori ez dedin, 

oraintxe bertan irten bear degu Egiptoruntz. Oh, kristaubak; 

nork neurtu lezaken Mariak oraingo aldian artu duan estutasuna! 

Itz-aurre gabe, argi ta garbi bere senarrak gaubaren erdian 

albiste au eman zionean, idurituko zitzaion Mariari atai 

inguruan zeudela Jesus il nai zutenak. Oh, amaren estutasuna, 

ta Mariak izandu duan ordurik gaziena! Inguruan zeuzkan zapitxuakin 

alik onduen Jesus estali zuanian, geiagoko prestaera 

gabe, igesi dijuaz Ama-Semiak, Jose Santua laguntzalle dutela» 

{Itzaldiak, 151 orr.). 

«Esku-Egundiya» dalakoan ere Landa'ren Itxasua ta biotza 

dator, Deba'n, 1909, egiña. Aditza nasai darabil, ezertariko oztopo 

gabe. Joskera ona du. Gauzak eder-aldetik begiztatzen ditun 

arima gartsua salatzen dute aren idatziak. 37 urte zitun 

Landa'k liburu au osotu zuenean: etorkizun edena zeukan ñirñirka. 

Mujika jaunak ere ba-zuen geiago idatziko zuenaren itxaropena. 

Baiña etzuen, guk dakigunez, beste ezer argitaratu. Tamal 

aundiz artan ere! «Goizegi ixildu zan —dio Loféndíe^k—-, 

baño Debako eleiz korupean, bere euskera gozoaren soiñuak 

ez dira oraindikan itzali».

Aintziñako euskal liburuen izkera mordoillotik iges egiñik, 

XX'garren gizaldikoen antzera, jator bezin errikoi ari zaigu. 

(Ikus J. M. Lojendio, Egan, 1956, 2, 55-57 orr.; L. Villasante, HLV, 

313 orr.; S. Onaindia, Kardaberaz Aitari Omenaldia, Donosti, 1972, 

121 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 342 orr.). 

«Euskal-Erria» aldizkarian idatzi zuen, baiña erderaz. 

Auxe argitaldu zigun euskeraz: Iruchulo zar, Donosti herri 

(Donosti, 1896). 

(Ikus Auñamendi, Literatura, I, 574 orr. ta II, 126 orr.). 

42.-JOSE JUAN KORTAZAR SEGURA (1864-1925) 

Leintz arru edo araneko erri garbai Eskoriatza'n jaioa dugu, 

1864-5-16'an: biaramonean bataiatu zuten bertako Pedro deunaren 

eliz nagusian. Gurasoak Felipe Mari, Eskoriatza'ko semea, 

ta Maria Mikaela, Zarimuz'koa, izan zituen; aiton-amonak, 

ordea, aitaren aldekoak: Biktor Kortazar, Ofiati'koa, ta Maria 

Kerejazu, Garagartza'koa; eta amaren aldekoak: Andres Segura, 

Zarimuz'koa, ta Maria Mikaela Bengoa, Aretxabaieta'koa. 

Lenengo ikasketak bere errian egin zituen eta gero, elizgizon 

izan nairik, Oñati'ko Ikasketxean eta Salamanka'n, emen 

Irakasle edo Doktor titulua jadetsirik. Apaiztuaz bat, Angiozar'era 

bialdu zuten eta ementxe bete zigun bere apaiz-arazoa 

amazazpi urtetan. Gerokoz Gabiria'n egin zituen baita urte batzuk, 

eta azkenez, Argentina'ra jorik, an egon zan arimazai 1919- 

9-8'raiño. Bere errira itzuli zanean, Orue ta Kortazar sendiak 

2ñ

Eskoriatza'ko eliz nagusian zeukaten kapellautzaz fabetu zitzaigun, 

eta ortik bizi izan 2an, biotzeko miñez eritua ain zuzen, 

1925-4-ll'an Jainkoak beragana dei egin zion arteiño. 

Odol bizikoa omen zan. Buruz argia, gauzak laster ulertu ta 

atzemateko gaitasun aundia zuena. Izketan zorrotza, ta umore 

íxffl aldietan ba-zekien piper-nüñi jartzen. Kiriotsua, iñoiz toteltasunera 

ere eldurik. Azken urteetan, oian zegoelarik, etxean 

zeukan iiiobak idazten zizkion berak idaroki ta esandako eskutitzak; 

eta, bein, Argentina'n zeukan senitarteko bati karta egiñik, 

onela esaten ei zion: «Gauza eztan senidea ta ebakitzen 

eztuen aiztea, galduta ere, zer doakigu?» Arazoren bat eskatu 

ta bete ez ziolako, zesaion orrela. 

EtJSKAL LANA.—Angiozar, Bergara gaiñean eta Elgeta'tik urbil 

xamar dagoen errixka duzu. Beste orduz omena izan zuen, Elegamendi'n 

Andre Mariari eskeiñitako elizagatik eta bertoko aritz 

soin ikaragarridunagatik. Ementxe egin zuen Kortazar apaizak 

ere lenengo arimazaintza. 

Eta ementxe zegoela idatzi zuen bere Sermoe liburua (Bergara, 

1903), urteko igande ta jai guztietako itzadiakin. Bergara'ko 

«Santísimo Rosario»-ren moldiztegian atera zan. Ale bi 

ditu, lenengoak 434 orrialde dauzkala, ta bigarrenak 348. 

Garai artako euskera du, oraináik landu gabea, joskera erdel 

kutsuzkoan egiña. Iztegia, orraitio, arri-bitxi askoz jantzia 

du. Akats-doe auek dituzte izan ere euskal idazle askotxok, lengoak 

batez ere: ikasketak geien bat erdel-liburuetan egiñak dituztelako, 

erdel sunda dariela poliki euren joskeran; baiña eusko 

gogoaren jabe izanik, amaren magalean edoski zuten euskera 

dakitelako, gogo orrek igarri gabe ere bere iñarrak uzten euskal 

liburuak moldatzerakoan. Baita erderaz arita ere. Or Unamuno, 

Pio Baroxa ta abar. 

(Ikus Auñamendij Literatura, U, 128 orr.).

43.—^FRANTZISKO APAOLAZA AZKARATE (. .,1897.,.) 

Gorago esan dugunez. Antero Apaolaza Bergara'n eta Antzuola'n 

bizi izan zan bere botikarekin. 1873'an ezkondu zan 

Felipa Azkarate bergaratarrarekin, eta bi seme —^Frantzisko ta 

Erroman— eta iru alaba -Isabel, Frantziska ta Luisa-— izan 

zituzten. Azkenengo bi alabak, ots, Frantziska ta Luisa, Oñati'ko 

Santa Ana komentuan lekaime sartu ziran. 

Semeetatik lenena, Frantzisko, Oñati'n mediku izan zan 

luzaroan. Baita, bere aitak ortara bultzatuta bear bada, euskaltzale 

ere. Bertsoz eta lan politak mamitu zizkigun. Irakur, 

adibidez, Euskal-Erriañ deritzana, A4E0E olerki bilduman daukazuna. 

Ifar-aldera ikusten du poliki Euskal Erria, itxaso gaziaren 

egalera; mendiak eta ibarrak dakusazke ostoz ta lorez txit apainduak, 

eta auen artean banakaturik, etxeak, uso zuri gisara. Argia 

nun-nai, ta poza. 

Itzal otzanaren ezkutatuak 

iturri garbiak begira non-nai; 

artzai lirain, galai bortitzai 

eskañiaz señalpena-lekuak. 

Ondoren, begiak Gemika'runtz zuzenduaz, Arbola deuna 

dakus ostorik gabe, zauriz josia. Ona aren garraxia: 

Ainbeste mirabillen erdian 

arras zauritua, osto gabea, 

begira zaiogun arbola ari; 

ta guzti-guztiok Euskal-Errian 

ai!, arbola orren bertezardea 

eskatu zaiogun Jaungokoari. 

Ba-zekian bertsoak nola berdindu. 

(Ikus S. Onaindia, Mlla Euskal olerki eder, 394 orr.; Juan San 

Martin, «Auspoa», 8'garren alea, • orr.).

44.- J. KASAL OTEGI (. ..1890...) 

Bere aldiko seme leial, «Euskal-Erna»-n idatzi zuen 1890'tik 

1897 bitartean; baita Bilbao'ko «Ibaizabal»-en ere zerbait, Aur 

kontuak (1902) baitik bat. 

Ba-zerabiiien oindio izate barruan azkenengo karlatar gerrateko 

zertxobait; onen errenkura beintzat ondorengo laukoetan 

abesten digu: 

Guazen, anai maitiak. Gernika aldera, 

argal dagon Arbola mardul-araztera; 

guazen arin makillak menditik artzera, 

eta etsai guztiak berari kentzera. 

Errukarria dago aspaldi onetan, 

ostoz ezin jantzirik bere adarretan; 

indar guztiak gaitzen asi da zanetan, 

bañan euskal-semeak ez etsi oraindikan. 

«La tradition du Pays Basque» dalakoak argitaldu zuen Gure 

Ama m a i t ia (1899) deritzan olerkia, frantsesera biurtuta. 

(Ikus S. Onaindia, MEOE, 381 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 

126 orr.). 

45.-I'NOZENZIO MUNITA ARIZMENDI (1874-1958) 

Onela dio euskal esaera zarrak: «Baso ta ibaia, auzo; au ez 

duan etxea, gaizto». Emen dugu Munita, «Euskalerrian ezaguna, 

jaioa ta azkarra zuaitz eta baso-kontu ta arazoetan, ainbat 

lan eder egin duen jaun eta apaiz agurgarria». Euskal lurraldeko 

zugatz zarrak ak'tu ta pipiak jorik ikusita, gaztañadiak, areztiak 

eta pagadiak galtzen zijoaztela ©artuaz, itxaspifiua, «insignis» 

2r~

, 

ta beste ari naikotako landarak, aien ordez, ondo zetoztela ikusirik, 

ortan saiatu zan gogotik, leku askotan piñu-sail ederrak 

sartu-aziaz. Beraz, Kalamu azpiko Aginaga erritxoan deitzen 

ziotenez, «piñu-abadia» genduan Munita. 

Bizi-ZEAZTASUNAK.—^Tolosa'tík leku erdira lez datzan Leaburu'n 

jaio zan, 1874-12-27'an. Baserritarra noski, ango «Mitxelena» 

basetxean munduratua zanez. Eliz-karrera egin men, 

1900'garren urtean lenengo meza emanik. Eibar'ko aldean dago 

Aginaga elizaz, eta Eibar'ko parrokiko apaiz-laguntzaille joanberrienak 

erabilli oi du ango eliza. Troka onetako elizara joan 

zitzaigun erretore Munita. Oso langillea zan; eliza baldar eta 

kanpantorrea erloju barik aurkitu bait zituen, biak apainduten 

alegiñez alegiñak egin zizkigun aratu zanetik. Baita, apaizlanak 

albora utzi gabe, garai artan gaztaiña ta aritzetan zebillen 

auts-zuri edo erdoiak zegizkin kalteak zerbait arindu naiean, 

Adan de Yartza lekeitiarrak -XIV7garren mendean Gonzalo 

Perkaiztegi ernaniarrak artoa lez, onek piñua sartu zuen Euskalerrian- 

Bizkai'ko leku askotan egin zuena berak ere burutu 

nairik, Aginaga ta inguruetan piñu-sail aundiak sartu-azi zituen. 

Andoain'era aldatu zuten 1908'gn urtean. «An ere -irakurtzen 

dugu Gure mendi ta oianak liburuaren sarreran-, bere 

eleiz-lanak utzi gabe, jarraitu zuan mendi-zugaitz lanetan. Bertako 

ta inguruko baserritarrak berotu, ta mendi-sail galantak 

landarez bete zituan. Adibidez bat aitatuko degu; Andoain'go 

Sorabilla auzoan Aitz-heltz izena duan mendia. Lagun batzuek 

alkartu arazi, mendia erosi ta piñuz josi zuten. An egin zan aldaketa! 

Eta eman du iñork uste ez bezelako aberastasuna» (Gure 

mendi té oianak, 8 orrialdean). Emen, orraitio, mendi-zugatzak 

ez-ezik, fruta zugatzak ere ugari zabaldu zitun. 

1937'an, Arama'ra aldatu zuten, Zaldibi, Altzaga, Isasontío 

ta Ordizia tartean daukagun erri politera. Etzien emen ere bere 

lanai utzi, ez elizakoai ez mendikoai. Len gaztafiadi igertuz

ta ote zakarrez josiak zeuden mendiak, gaur lengo itxura goibela 

galdu ta piñudi gazte-ederrez dotoretuta dauzkagu. 1950'an 

omenaldi samurra egin zioten aramatarrak beren bikario jaunari; 

erriko sernetzat artu zuten, olakoetan oi danez, erakusgai 

sotil bat eskeiñirik. Orrez gaiñera, Munita jaunak zugatz-bemtu 

zuen Baso-beltz zeritzan mendiari, izena aldatu ta, arrezkero, 

erri-paperetan ere Muda-baso izango da. 

Arama'n bertan eman zuen azken amasa, 1958-10-25'an, 

84 urteko zala. 

EUSKAL LANA.-Bakoitzak du bere griña: baita Munita'k 

ere. Baserritarra izanik, aiazoko ta atsegin zitzaizkion baserri^ 

gaiak. Umezekarren joera ori, ta Adan de Yartza piñu-mota bereziak 

Ameriketarik ekarriaz Zenarrutza aldean batez ere sartzen 

si zanean, bera ere ortan arduratu zan; ez, ezin zuen ikusi 

soil-soil mendirik. 1784'an, erri-buruen aginduz, zugaitz 

zenbatza (estadistika) bat osotu zan Euskaierrian, 5.322, 665 

aritz eta tantai, 4.771.602 pago ta 894.683 gaztaiña aterarik. 

Gaiñontzeko arte, makal, astigar, aitz, zumar, urki, intxaur, 

sagar, madari, gerezi ta besteak etziran sartzen zenbaketa ortan. 

Esan dugu: Munita'k maite zitun euskai mendiak, baiña 

ez gero zugatz gaberikan. Auxegatik idatzi zuen bere lan ederra: 

Gure mendi ta oianak (Tolosa, 1952). Mugerza'ren moldiztegian. 

159 orrialde. Frantzisko Labaien'ek egin zion itzaurrea, 

mamitsu ta arrullo, egillearen bizitz-zeaztasunak eta liburuaren 

guna ederki aitzen emanik. «Zertarako lerro auek? —^galdetzen 

du ondoren egilleak ere- . Ez dakit zenbat bider asi ta 

utzi ditudan. Norbait asiko al daiakoan, eta iñor asten ez. Bestetik 

utsune aundi bat ikusten j gure mendi ta basoen oridamena 

ezin ukatu; zuaitz-gabeko erria, erria galdua dala jakin; laster 

surtarako egurrik gabe; ate-ondoan txakur-txabola bat egiteko 

ere makilik gabe izango ez ote geran bildur bear; laster iturriak 

agortu-ta, errekak leortu-ta.. . Ta, geldi egon? Ori ezin» 

(Gure mendi ia oianak, 13 orr.).

Amabost atal dauzka idaztiak. Ona: 1) Gure mendi ta oianak; 

2) Arbolak etsai asko ditu; 3) Nola zugaitz-zaletugizona?; 

4) Zuaitza ain bearrekoa ba'da, zer zuaitz-mota erabilli bear 

da?; 5) Piñua. Lerra (Erretxindunak); 6) Piñuaren gaitzak; 

7) Sekuoia-zugaitzak; 8) Pedro Ziga zanaren Bertiz'ko etxaldea; 

9) Nekazarien nagusi-maizter arteko ezda-baida zuatzari begiratuta; 

10) Erri-gizonai zerbait esan nai; 11) Artzaiakin itzaspertu 

bat; 12) Auntzak eta basoak; 13) Zotz eta abar; 14) 

Azitegi-muntegiak nola eratu?; 15) Irakurleari azken agurra. 

Jakingarri-) akingarriak dira atalok, onentzat naiz arentzat. 

Ederki sailkatu ditu gaiñera gauzak: atsegiñez irakurten da liburua, 

asi ta amaitu. «Ibillaldi gozo ta atsegiñak egin ditugu 

—diosku egileak—. Bai zuaitz ederrak ikusi ere. Ederrak benetan 

Leitza'ko gaztain eta izaiak; Lekeitio'ko aritz eta «insignis 

amona»; Tolosa'ko zedro ta Lawson zipresa; Albiztur, 

Ataun da Lizartza'ko pagoak; Arama'ko zuaizti gazte-lirañak; 

Ondarroa'ko «insignis» saill bikañenetakoa; Bertiz'go Ziga jauna 

zanaren etxalde zoragarria. Ogia, ura ta sua eskeintzen dizkigute. 

Ez al da ala? Baita, edertasuna, alaitasuna, pakea ta osasuna 

ere» (Loe. cit, 153 orr.). 

Euskera garbi ederra darabil, utsik ezagutzen eztuna, itzez 

zein joskeraz. A M. Labaien'ek: «Euskera jori ta errikoian 

idazten du; erabat argi ta aratza». Ona zatitxo bat: 

«Len zuaitzik batere ez dagon lur soil eta leorrean aritz 

landarea alperrik bezela aldatuko dezu. Aritz ta naiz pagoak 

lur leor eta soiUik ez du nai. Landare oiek biak lenengo urtetan 

beintzat babesa nai dute. Lendik zuaitz zarrak izanda ere babes 

pixka bat egiteko gaitz erdi. Bestela kaxkabetx txoriari eusteko 

aña ere nekez egingo zaizkitzu. Izatekotan errekondotan edo lur 

eze ta gizenetan etorri liteke beste babesik gabe. 

Aritz edo pago zalea bazera, lenago esan zaizu. Piñuarekin 

asi. Piñuaren babesean aritza naiz pagoa etorriko zaizu. Ugari 

antzean bada, bi illara piñu ta iUara bat aritza edo pagoa; ta 

orduan zure asmoak or nunbait beteko dituzu. 

2K

Baño goazen aurrera. Beste asko ere bai ta zu ere txanpon 

zale xamarra ote zeran nago. Ta, txanpon zalea zeraiako, etzaitut 

makillaz joko «esku zikiña» ez bazera. «Eskuak zikinduta» 

ekartzen diran txanponak «zorigaiztokoak» bai orain da bai gerorako. 

Etzaite izan beñere orretakoa. Zuzenez irabaztea oso 

da bidezkoa. Bada menditik txanpona ekarri nai badezu eta 

azkar, insignis piñua bezelakorik ez dezu». (Gure mendi Ta 

oianak, 106 orr.). 

IRITZIAK.—Â. Maria Labaien'ek iritzi emate bikaiña egin 

zion beiñola, onan ziotsaiarik: Euskera ugari errikoian idatzita 

dago liburua.. . Ale polit au bezuza duzu euskai literatura maite 

dutenentzat, idaztiak barnean ditun lerroengatik eta darabillen 

idaztankera jator, eskerl;su ta mendi-kutsu gozoagatik» (iJAl^^ 

1952, 262 orr.). 

Aita I. Omaetxebarria'k: «Liburu au zugatzak dakazkigun 

onura ta emaitzai begira egiiiiko jarduna duzu, ta mota askotako 

landarak, ots, aritz, arte, pago, lizar. intxaur, gaztaiñ, piñu 

ta abar, nola landatu egoki asko adierazten digun irakaspenez 

beterik daukagu. Gipuzkera idatzia; izkera naikoa garbian, baiña 

arrunt eta argia ere bai» (Euzkera, Zarautz, 1959, 257 orr.). 

(Ikus Antonio M. Labaien, Munibe, 1952, 259 orr.; L. Villasante, 

HLV, Bilbao, 1961, 399 orr.; N. Kortazar, Cien Autmes vascos, 24 


46.-ENRIKE ELIZETXEA ARRIETA (1873-1947) 

Errenderi'ko seme; 1873-7-14'an jaio zan, egun berean bateatua 

izanik; bere gurasoak Juan Maria ta Maria Josefa, biok 

Errenderi'koak. Bere jaioterrian il zan, 1947-3-29'an. 1895-1904 

bitartean naikoa idatzi zuen Donostiako «Euskal-Erria»-n eta 

Bilbao'ko «Ibaizabal»-en. Aldizkari auetan agertzen dira aren 

biotz-zauskadak. Etzan, noski, idazle punterengoa, baiña ba-

zeukan gatza ta ozpiña ipuiak, bertso-lerro yaukalak eta igarkizun 

politak eio ta biribiltzeko. Kirikiño'k eta Azkue'k pozik argitaratzen 

zituzten aren lantxoak, «Ibaizabal»-en batez ere. 

Gizonok geien batean aundi-zale gara: urlia onako jatorrikoa 

da, sandia arakotik datorkiguna. Ala ere, arrokeriak baiño 

igali obeak ez ote ditu ekartzen apaltasunak? Begira, beintzat: 

idazle au, beste askotxo legez, seaska apalekoa dugula dirudi, 

beronen idatziak irakurri ezkero. Ta orratik nolako bitxiz jazten 

dizkigun! Gure literaturan oraiñarte aipatu ere ez da egin beronen 

izenik, eta ala ere aínbatzu lan argitara zituen bere garaiko 

aldizkarietan. Usai gozoa izan oi du, bai, oroldi arteko 

bioltxoak ere. 

EUSKAL LANA.—^Donostia'ko «Euskal-Erria»-n asi zan idazten; 

1895'an agertzen da bere lenengo lana: On Antonio Okendxd, 

olerkia. Gero, beste 17 lan, olerki, ipui, izldrimiri, goraltza 

ta abar. 

Azkue'ren «Euskalzale»-n etzuen idatzi, baiña bai, eta ugari, 

«Ibaizabal»-en. Ona zerk eraginda asi zan. Kirikiño zan, 

Azkue'kin batera, bilbotar agerkari «Ibaizabal» zeritzaionaren 

artezkari, ta bere 6*garren geian, 1902-2-9'án, bertso-batzaldiak 

iragarri zituen. Bertsolarientzako gaiak aidizkariak berak jarriko. 

Lenengo gaia au izan zan: «Taberneruen bizimodua». Batzaldian 

esku artu nai zutenai aste beteko epea ematen zitzaien. 

Au ere esaten zuen: «Ez etorri, mutillak, negarrez edo serio; 

bertso aiai edo alegreak egin eizuez». Zein-geiagoka auek etziran 

Euskalerrian entzute aundiko ziran bertsogiñentzat, ezezagunentzat 

baizik. 

Bigarren batzaldiak gai oni buruzko bertsoak eskatzen zitun: 

«Tanbolinteruen bizimodua». Ainbat lan eldu ziran Bizkaitik 

eta Gipuzkoatik, baiña «euron artean bi dagoz ederto egiñak 

eta biai lenengo saria emotea erabagi dabe batzaldien ardurea 

daukeen jaunak». Gregorio Muxika ta Errenderi'ko Enrike 

Elizetxea ziran bi auek. Aurrerantzean, idazlan ugari azaldu 

zuen «Ibaizabal»-en, 1902-03'garren bi urteetan beiñik-bein.

1902'an auek agertzen dira: 1) Tanbolinteruaren bizimodua 

(11 geia 3 orr.); 2) Ipuiak, bertsoz: a) Aizak Praisku, ta b)joxe 

Lorentxo (11 geia, 4 orr.); 3) Aguazillaren bizimodua (13 geia, 

3 orr.); 4) Neskazarrak (15 geia, 2 orr.); 5) Ori griñai (16 geia, 

2 orr.); 6) Asto jabea (17 geia, 4 orr.); 7) Iru lapurrak (18 geia, 

2 orr.); 8) Zakur gaixua (18 geia, 3 orr.); 9) Neskazarrari (19 

geia, 1 orr.); 10) Karabineroak (19 geia, 2 orr.); 11) Nola...? 

(20 geia, 3 orr.); 12) Mutilzarrak (23 geia, 3 orr.); 13) Arkakusoa 

(24 geia, 1 orr.); 14) Errenteriatik (25 geia, 3 orr.); 15) Aizeri 

bi\ (25 geia, 4 orr.); 16) Sargentua eta soldadua (26 geia, 

3 orr.); 17) Mendiz-mendi (26 geia, 3 orr.); 18) Gau batean 

(26 geia, 4 orr.); 19) Bein (27 geia, 4 orr.); 20) Olloak eta 

arrautzak (28 geia, 1 orr.); 21) Egia ote da? (28 geia, 3 orr.); 

22) Jauregi danbolinteruari (29 geia, 3 orr.); 23) Mutil pizkorra! 

(30 geia, 2 orr.); 24) Ordikeria (31 geia, 2 orr.); 25) Errenteritik 

(32 geia, 3 orr.); 26) Gizon sinisgatx batek (34 geia, 

4 orr.); 27) Igarkizunak (36 geia, 4 orr.); 28) Bat bi (38 geia, 

4 orr.); 29) Bein topatu zuten (39 geia, 4 orr.); 30) Amagiarreba 

eta suia (40 geia, 2 orr.); 31) Bai-bi, igarkizuna (41 geia, 

4 orr.); 32) Gaitzik aundiena.. . (43 geia, 3 orr.); 33) Zijoazela 

(43 geia, 4 orr.); 314) Errenteritik (44 geia, 3 orr.); 35) Errenteritik 

(44 geia, 3 orr.); 36) Igarkizunak (45 geia, 4 orr.); 37) 

Ez dute ilko (49 geia, 3 orr.); 38) Errenteritik (50 geia, 3 orr.). 

1903'an, ordea, auek: 1) Karidadea (53 geia, 3 orr.); 2) 

Igarkizunaren epaiak (53 geia; 4 orr.); 3) Errenteritik (56 geia, 

3 orr.); 4) Errenteritik (57 geia, 3 orr.); 5) Errenteritik (59 

geia, 2 orr.); 6) Errenteritik (61 gaia, S orr.); 7) Beít euskaldun 

(62 geia, 1 orr.); 8) Errenteritik (63 geia, 4 orr.); 9) Donostiko 

Brechan gertatua (65 geia, 2 orr.); 10) Urte askuan (66 geia, 

2 orr.); 11) Izkirimiriak (66 geia, 4 orr.); 12) Bt gezurti (71 

geia, 2 orr.); 13) Albiste pozgarriak (73 geia, 2 orr.); 14) Izkirimiriak, 

bertsotan (73 geia, 4 orr.); 15) Propositu firmea (76 

geia, 2 orr.); 16) Sagardotegian (78 geia, 3 orr.); 17) Gertaera 

bat (80 geia, 2 orr.); 18) Santa Maria Magdalena (81 geia,

1 orr.); 19) Ztxasoan (82 geia, 2 orr.); 20) Errenteritik (85 geia, 

3 orr.); 21) Errenteritik (86 geia, 2 orr.); 22) Errenteríttk (88 

geia, 3 orr.); 23) Ama Birjiña Guadalupekoari (90 geia, 1 orr.); 

23) Errenteria (92 geia, 4 orr.); 24) Gema ta pakia (95 geia, 

1 orr.); 25) Euskal-fr antze sai, berrogei pezetako saria ta bitezarra 

Irun'en irabazitaltoa (99 geia, 2 orr.); 26) Santo Tomas eguna 

Donostian (102 geia, 3 orr.). 

Erdiak lez olerkiak dituzu, ta besteak, igarkizunak, Errenderi'ko 

izparrak, ipuiak eta abar. Poliki daki luma erabilten. 

Orduko oiturak ere txairo dizkigu mamitzen. Ona, eredu bezela, 

zati au, Sagardotegian deritzan lanetik arma: 

«Ezin ukatu IJteken gauza da zezenak, dantzak, biltoki edo 

teatroak, kafeak eta beste gañesako festa guztiak dituztela beren 

aldeko jende edo eskudatariak, pozez utziko lutekenak munduko 

edozein gauza, berak maitatzen duten jostaketa ura baño. 

Ori bera gertatzen da sagardo zaleakin ere. Ez luteke trukatuko 

ezerengatik sagardotegiko alkia. Oso euskaldun gitxi 

izango dira, parerik gabeko gure edari ederrarekin beren eztarri 

legorralz bustitzen ez dituztenak, eta egunero ordu bat e'do beste 

kupel inguruan igarotzen ez dutenak, batzuek umore ederrean 

kontatuaz askotan sinistu ezin litezken bolak, besteak 

jokatuaz tokan sagardotegi atarian baso edo edontzi batzuek; 

edo belar berde eta presko gañean eserita, kazuela aundi jakiz 

betetako baten inguruan; eta ez gutxi bertsolariak batbatentan 

moldatzen dituzten bersoakin gozatzen algara galanki 

egiñaz, bada gauza jakiña da bersolariak beti topatzea sagardotegi 

guztietan. 

Ezin eskatu diteke au baño berdintasun geiago iñon ere. 

Sagardotegian denak dira berdiñak. Boina, blusa ta abarketadunak 

ikututzen du bere ukalondoakin, txapela, txamarra ta zapataduna, 

eta batek ustutzen duan baso artan bertan edaten du 

segituan bestiak, urez betetako tiñakuan sartu-atera bat bakarra 

eginda, eta pozik kupelategiko atean txanda etorri ta arrapatzen

danean, basoa naiz ez izan betea, batak es besteak bulkaka erdi 

ustutzen dutelako! Eta au beti gertatzen da saltzen dagon sagardoa 

ona danean» (Ibaizabal, 1903, 78 geia, 3 orr.). 

Merezi luke lan guztiak bateratu ta «Auspoa» bilduman edo, 

argitara ematea. 

(Ikus «Ibaizabal», 15102-1903'an; Jon Bilbao, Eusko Bibliographia. 

111, TK¡ orr.). 

47.-INAZIO BELAUSTEGI ITURBE (1873-1952) 

Apaiza. Urretxua'n jaioa, l873-7-30'an. Bere aitamak: Jose 

Aingeru ta Anastasi. Gazteiz'en il zan 1952'an, 79 urtekin, eta 

bere jaioterrian lurra eman zioten. 

EUSKAL LANA.-Euskeraz ta erderaz idatzi zuen. Eder zitzaizkion 

euskal erriko gizaseme langille ta argiak, eta auek goratu 

zitun baitik bat bere idazlanetan. Donosti'ko «Euskal- 

Erria»-n azaldu zizkigun bere lanik geienak, 1899'tik 1905'ra. 

Ona batzuk: 

a) Euskerazkoak: Lenengo, 1899'an, iraillaren 16 ta 17'an 

euskal jaiak ospatu ziran eta Iñazio Belaustegi'ren lan auek izan 

ziran sarituak: 1) Zumarraga-ko erri eta here seme ospatsuben 

kondaira eta doayak eta 2) Antigua-ko eleizachoaren Kondaira 

(Euskal-Erria, 243 orr.). Gero, 1900'an, Zumaia'ko euskal jaiak, 

iraillaren 22'tik Z4'ra, Lore-Joku Batzordeak eta Gipuzkoa'ko 

Aldundiak eratuta. Erri osoak.ospatu zitun jaiok; erri-sarreran 

lore ta abarrezko uztai aundiak jarri zituzten onelako idazkunekin: 

«Bizi bedi euskera.—Gipuzkoako ekautari jaunari —eta 

Euskal itz-jostaldien Batzarreari- Zumayako erriyak». Eta besteok: 

«Erbesteko anayak: Ongi etorriak zaiteztela Zumayako 

euskal festetara». Era askotako saioak egin ziran: bertsolarienak, 

idazleenak, irakurleenak, aurren irakur-idazleenak, dantzarienak,

aizkolarienak eta abar. Idazleen artetik, Iñazio Belaustegi'ren 

Zumaya-ko erri ta bere gogoangarrien kondaira-k artu zuen lenengo 

saria. 

b) Erderazkoak: 1) Antonio Trueba. Estudio critico biográfico 

(Euskal-Erria, 1900); 2) Apuntes necrológicos. D. Justo 

Artiz y Alzola (E. E., 1900); 3) Euskaros ilustres. D. Francisco 

Ignacio de Lardizabal (E. E., 1901); 4) Echegaray, C: De mi 

país (E. E., 1901); 5) Gamboa, J.: Aitona, Aitona! (E. E., 

1902); 6) Gorosabel, P .: Noticia de las cosas memorables de 

Guipúzcoa (E. E, 1902); 7) Lizaso, D.: Nobiliario (E. E., 

1902); 8) Un bascongado y el autor del «Quijote»: Ipiñarrieta 

y Cervantes (E. E., 1905); 9) El Bardo Euskaro Iparragirre 

(Durango, 1920); 10) Noticia histórica de la Villa de Zumárraga, 

con la biografía de sus hijos ilustres (Tolosa, 1900^ eta 

abar. 

(Ikus Euskal-Erria, 1900, XLII, 530 orr. ta XVIII, 257 orr.; G. 

Garriga, Bol. Amer. E. V., 1952, 189 ta 192 orr.; Jon Bilbao, Eusko 

Bibliografía, I, 538 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 331 orr.). 

(1*73-1937) 

Donostia'n jaio zan 1873-4-16'an. Lege-gizona. Tolosa'ko 

eskolapioetan ikasi zitun lenengo ikaskizunak eta asi-masiak, 

gero Salamanka'n eta Deusto'n Eskubide ta Jakintza-elertietakoak 

osoturik. Gipuzkoa'ko Diputazioan letradu izan zan Bilbao'ra 

aldatu zan arte. 

Idazle punterengoa, erderaz batez ere. Zorrotz darabil luma. 

1907'an asi zan atertu barik idazten; euskal erriketa, gure jatorki-etxe 

ta baserri-arazoak, euskai gizarte auziak ziran biotzez 

maite zitunak. 

Auek dituzu aren idatzirik beiñenak: 

1) La Nación Vasca (Bilbao, 1918); Grijelmo'ren irarko-

lan. 195 orrialde. 1931'an argitaratu zuten berriz ere. Arana- 

Goiri'ri eskeintzen dio liburua, onela mintzaturik: «Ezpazindun 

Goiko-Jaunak bidaldu, euzko erria gaizkatzeko, aberritik urrun 

izango giñan gaur, gure ama zoragarri onen eriotziyan, parre ta 

algara jariyo, ero batzuek lez.. . Zuregatik aberriaren magal 

gozuan gaude gaur, bere umiak lez, ama bakarra maitatzeko; 

ta euzko semiak bere eskubidiak eta bere aintzaren aldez biar 

danari ekiteko». Pizkundia Euzko-Argitaldariak ager-azi zuen. 

2) La Casa Solar vasca (Zarautz, 1932). 324 orrialde. Paul 

deunak Timoteo'ri idatzi zizkion itzok artu zituen gai-burutzat: 

«Beretarren eta batez ere etxekoen ardurarik ez dunak, siñisteari 

uko egin dio, ta siñisgabekoa baño gaiztoagoa da» (Tim., 

V, 8). Zortzi ataletan ederki asko aztertzen ditu euskal etxeari 

ta abizenari buruzko gorabera guztiak. 

3) Ereintza (Zarautz, 1935). 351 orrialde. 

«Euzkadi» egunerokoan atera zitun millaka asko artikulu. 

«Kizkitza» izen-ordea erabilli oi zuen geien bat. Ederto zekin 

euskeraz; libururik, ordea, etzuen euskeraz argitara eman, naizta 

bai liburu-sarrerak, omenaldiak eta abar. Txasta ezazu Esku- 

Egundiya-n datorren gure eleari buruzko apurño au, «Maite 

degu» deritzana: 

«Euzko-abendaren elia dalako, Euzkadi'ren elia dalako, maite 

degu euzkera. Euzko-odola, Aberriyaren izakera, gure izakera, 

arrotz-kutsu guztiyagandik zaindu dubelako; itxaso loitsubak-gandik, 

gatz apur bat bezela, osorik, jator, abenda eder au, 

euki dubelako, euzkera maite degu. 

Euzko azkatasvma, gure lurrari berez zor zayona, erri guztiyen 

artian, gure Euzkadi'ri zuzen, agurgarri, txalogarri azaltzen 

laga diyon azkatasun ori, zaindu dubelako, maite degu euzkera. 

Gure oitura bikain errugabiak, zaindu ditubelako, euzkera 

maite degu. Sinismen katolikua, Euzkadi'ren sinismena, Aralar'ko 

elurra bezin zuriya ta garbiya, Itzarraitz'ko arkaitzak bezin 

sendua, Erniyo'ko baso loria bezin atseginkorra, Aitzkorri

ontorreko aide mia bezin osasungarriya, euzko soro, ibar, arro, 

erriyetan, zaindu dubelako, maite degu euzkera» (Esku-Egundiya, 

1910, 73 orr.). 

Bilbao'n, zeinbat urtetan lan egin zuen uriburuan, itzali 

zitzaigun, 1937-2-12'an, 64 urteko zala. 

(Ikus Esku-Egundiya, 1910, 73 orr.; Auñamendi, Diccionario Enciclopédico 

vasco, II, 249 orr., ta Literatura, III, 186 orr.; Bizkaiko 

begiragania, Bilbao, 1934, XVIII orr.; Libro de Oro, 1934; Euskalerriaren 

Alde, 1931, 281 orr.; Euskal Esnalea, 1930, XX, 125 orr.; 

Hermes, 1919, III, 415 orr.). 

49.-PEDRO LUIS ZALONA (1873^1944) 

Gizakume argi eragillea. Aretxabaleta'n sortua dugu 1873- 

2-10'an. Mutiko zala onbideralzo deia somaturik, prantziskotar 

jantzia eskatu zuen, 1889-3-20'an praille ziñitzak egiñaz. Elizikasketak 

azkar bezin egoki bukatutakoan, apaiz-mailla artu zuen 

1897-4-3'an. 

Gero, irakasle bezela, jakintza (filosopia) erakutsi zien urteetan 

ordenako ikasle gazteai; auen azle ta maixu ere izan zitzaigun. 

Orretzaz gaiñera, sei aldiz komentuko nagusi ta birritan 

Aita Probintzialaren Aolkulari, ots, Definidore.. 

EtJSKAL LANA.—Euskal sailletík pixkat aldendutako zeregiñetan 

ia beti ibillita ere, etzuen bere amak erakutsitako euskera 

gozoa aiztu, eta al zuenean euskerari ekiten zion, itzez ta idatziz. 

Ona aren lanik ozenenak: 

1) 1918'an, Zarautz'eko komentuan irakurri zuen Itzaldia 

(Euskal Esnalea, 1918). 

2) Birjiña Arantzazukoaren Kondaira ta Bederatziurrena 

(Bilbao, 1903). 96 orrialde. Bigarrenez ere argitaldu zan titulu 

onekin: Arantzazu'ko Ama Birjiñaren Kondaira ta Bederatziurrena 

(Arantzazu, 1921). 120-V orrialde. Itzaurrean au dio egilleak:

«Kondaira ez da luze-luzea; baña zuri, Arantzazu'ko gertaera 

miragarriez, zerbait berri emateko naikoa bai, liburutxo au 

lodiegi aterako zitzaidan bildurrak gauz asko ixil-erazo badizkit 

ere.. . Ezer ez dutela balio esango dezu, eta bidez noski; baña, 

barkatu, errurik geiena nerea ez da-ta: goiko aginduak artaratu 

ezpanindu, nik ez ffo3a iñoiz nere luma moldakaitza paperean 

ezarriko, ondo daki Jaungoikoak. Gañera, jakizu, liburutxo au 

idazti-batzaldietan saria irabazteko egiña eztala, Arantzazu'ko 

Ama Birjiñaren jayera Euskalerrian geitu ta zabaltzeko baizik; 

eta zure biotzean Ama maitagarri onenganako debozioa piskabat 

geyago sutu ta irazekitzen badu, euskaltzale ergel guzien esamesak 

ardura gabe naukate. 

Baña orregatik, Kondairari dagokionez, neronek asmatutako 

gauzen batzuek emen arkituko dituzunik, ez uste izan. Ez, idatziko 

dedan guzia, Arantzazu'ko kondaira ta idazti zar da berrietatik, 

kontuz eta arduraz, aterea izango da; eta orañagoko 

gertaerai dagokienez berriz, neronek ikusi dedana edo galdetuta 

idoro ta agertu dedana, bakarrik, aitatuko det. Beragatikan, gezurrik 

edo ipui konturik emen jarriko dedan bildurrik gabe, 

bazauteke». 

Euskera gozo, arin ta txukunean idazten dizkigu Arantzazu'ko 

gorabera guztiak. Arantzazu ezta edozein mendi, edozein 

toki, santutegi bat baiño; ara doazten erromesak, beraz, ba-dakite 

nola jokatu bear duten. 

(Ikus Juan Ruiz Larrinaga, Homenaje...; Ibaiz.al, 1.03-11-22; 

L. Villasante, HLV, 317 orr.; G. Garriga, Bol. Amer E. V, 1961, 41 


50.—^RAMON GELBENTZU TA IRIBAR (. .. 1897. • . ) 

Donostiarra dugu bi gizaldi uztartean olerkia txiraian zeriola 

bizi izan zan gizakume au.

I897'tik 1915'ra bitartean Donostiko «Euskal-Erria» aldizkarian 

atera zitun bere idazlanak. Bilbao'ko «Euskalzale»-nj ostera, 

olerki auek argitara zizkigun, 1898'an; «Auxen da burunastea!», 

«Lagundu al degun arte», «Txoritxuen naia ta una» 

ta «Maitea». Eta «Ibaizabal'en», (1902-03) auek: «Euskera bizi 

dedilla», «Zer naitasuna», «Euskal-Erriko Antza», «Rosario 

Artola», «Ez daude etorririk berriz Donostira», «Kirkirrak», 

«Fida adi!», «Soldadu baten etorrera», «Agur Oñati-ri», «P. 

M.'ri», «Kanpo santuan», «Aur zoragarriya!» ta «Mundu zoragarria». 

Esku-bizkorrez era-bitxituta dauzkazu denak. Ona, adibidez, 

zein xaloki azaltzen digun alargunak eta umezurtzak munduan 

dituzten sentipenak. 

Aur txikia nintzanean 

amatxoren magalean, 

besarka eta muxu artean 

egoten nintzan pakean; 

maite nuan biotzean, 

bai nik bera ere nerean. 

Baten kontu kontari 

amak esan ziran neri: 

«Zuk iiíabete izan baiñan len 

aitak muin emanik zuri, 

joan zan itsasora larri.. . 

Ta ezta oraindik etorri.. . !» 

Geroztik nik begiak 

nere egunen egiiíe ura 

ikusteko egarriak 

etxeratzen nau larriak.. . 

Ta erresatzera biak.. . !

T a gauero, uste osoz gaiiíezka, otoitz dagite amak eta semeak; 

baita txaluparik kaian sartzen baldin ba'da, aren ondoren 

ama ta biak abiatu ere. Ta aitarik ez ikustean, arra dute 

barnean ozka. Gomutagarri lez, ba-du umezurtzak irudi eder 

bat. 

Oroitza oso polita 

daukat aitatxok utzita; 

bera da Aita San Antonio 

lora fiñez estalita; 

gelan an daukat jarrita 

oroitzen didala... aita! 

Ba-ditu beste lan bitxiak, Ibaizabál'en eman zituen igarkizunak 

batez ere. Ona. zer da-ka asten dana. 

Bata, bia ta laua 

izanik gaxtea 

zer zeran esan eta 

ba-nua bestea. 

Irua eta laua 

gañera da lúa 

eta azkenik dezu 

dena Gaztelua. 

Azkue ta Kirikiño'k jartzen zituzten onako batzaldiak, jakingarriak 

noski. 

Garai aretan ospatzen ziran euskal jaietako norgeiagoka 

askotan irabazi zuen saria. Azkoiti'ko jaietan (1910) azkena, 

bere Gajua lanarekin. 

(Ikus S. Onaindia, MEOE, 391 orr.; Auñamendi, Literatura II, 

193 orr.).

5 1.-LUIS ELEIZALDE BREÑOSA (1873-1923) 

Eleizaide'tar Koldobika Bergara'n jaio zan 1873-6-Tan. Lenengo 

ta bigarren ikaskintzak bere errian osotu zitun; batxiller 

ikasten ere berton asi zan, gero, 189 l'tik 1894'ra Zaragoza'n 

amaiturik; goi-ikasteak Zaragoza'n eta Madrid'en egin zizkigun, 

Lizenziadu titulua lorturik. 1905'an, Gazteiz'ko Ikastetxe 

nagusian matematika-irakastegiairitxi zuen norgeiagoka larrian. 

Bizkai'ko Diputazioak, baiña, bertoko ikaskintzaren arduradun 

jarri zuen andik lasterxe, ta Bilbao'ra etorri bearra izan zuen 

bizi izaten. Pozik etorri zan Bilbao'ra, batez ere, berak esan 

zuenez, «emendik jaigitzen zan euskai bizitzazko eragin sendoagatik». 

Euskal arlo guztitaz kezkatsu, ementxe bizi izan zan langi- 

Ue, eriotzararte bizi ere. Orduko euskaltzale danakin zuen aremana. 

Urte luzeetan berak zuzendu zuen Arana-Goiri'k sorturiko 

«Euzkadi» aidizkari mamitsua. 1907'an asi zan RIEV-en 

ere idazten. Politika iritzietan, gaztetan karlatarra ba'zan ere, 

gero abertzale porrokatu egin zan, euskal erriari zion maite-sua 

aurrera erarnateko batez ere. Euskaltzain izentatu zuen Oñati'ko 

batzarrean, 1918-9-5'anj Azkue, Kanpion eta Urkixo'rekin batera, 

guztien abotsez. Idatzain egin zuten. Ondoren etorri ziran 

gaiñerakoak. 

Bilbao'n il zan 1923-7-24'an, et'a bere gorpuari Bermeo'n 

lurra eman zioten. 

BERE EUSKAL LANA.—Ainitz urretan izan zan «Euzkadi» ddizkariaren 

artezkari; ainbat iritzi-emate, arte-kontu ta zer bikain 

askoz gaiñera, lan asko atera zituen bertan, beti sakon eta 

maixuki. Axe izen ordea erabilten zigun sarri. Ona erderaz ta 

euskeraz azaidu zuenetik sailtxo bat: 

a) Erderaz: 1) Apuntes para una teoría de las figuras circulares 

(Madrid, 1904); 2) Notas acerca del léxico y de las flexiones 

simples del P. Mendiburu en su obra «Otoitz gayak-» (RIEV, 

2Ü

1907); 3) Raza, lengua y nación vascas (Bilbao, IFI1); 4) Morfología 

de la conjugación vasca sintética (Bilbao, 1913); 5) Paises 

y razas (Bilbao, 1914); 6) Landibar, cuadros novelescos del 

Paz's Vasci (Gazteiz, 1918), 378 orr.; 7) La lucha por el idioma 

propio (Bilbao, 1919); 8) Cuatro Conferencias (Bilbao, 226 

orr.); 9) Metodologz'a para la restauración del Euzkera (Bilbao, 

1919); 10) El problema de la Enseñanza en el País Vasco (Bilbao, 

1919), ((Primer Congreso de Estudios Vascos» deritzan 

liburuan datoz bi lanok; 11) Listas alfabéticas de voces toponímicas 

vascas (RIEV-en daude 1922'tik aurrera); 12) De la Conjugación 

sintética (Euzkadi, 1914, 2 orrialdetik aurrera). Onez 

gaiñera, euskerari buruzko lan ugari azaldu zitun «Euzkadi»-n, 

«Jel»-en, «Riev»-en, «Euskal Esnalea»-n eta abar. 

b) Euskeraz: 1) Walter Scott'en Halidon Hill - Halidon 

Murua (Bilbao, 1912), «Euzkadi» aldizkarian; 2) «Esku-Egundiya»-n 

datorren Ortze-gayak (Irun, 1910) lana; 3) Kisto'ren 

Antz-bidea. Kempis euskeraz. «Euzkadi»-n (1913) datoz zati 

batzuk; geiegi darabil bear bada aditz sintetikua, bestelan ondo 

itzilita dago; 4) «Euzkadi» aldizkarian azaldu zitun olerki batzuk 

(MEOE, 797 orr.); 5) Zaldi baltza (Euzkadi, 1914, 317 

orr.); 6) Gurutze Deunaren Bidea (Bilbao, 1917), Porto Mauricio'tar 

Lonarta Deunak idatzi ebanaren lez. Bizkaieraz. «Jaungoiko-Zale»-ren 

idaztia, Grijelmo-Alargun eta semien irarkolan 

argitaratua. Jesus'en Biotzaren Deya'k onela: «Euskera garbi 

ta argiaz idatzita, biotz barru-barruraiño sartzeko otoitz-gai ederrak 

daukaz» (1917, 127 orr.). 

Indar aundia izan dute gure literaturan Eleizalde'k osotu 

zizkigun lanak. Berebiziko garrantzia ezarri zion aditz gogor, 

sentetikuari; geiegi bear bada. Gaur gutxi baiño ez ditugu orrela 

jokatzen, aintziñako euskal idazleak nasaiago jardun zuten 

arren. Aditz trinkoa larregi erabilteak bere makurrak ditu, itxura 

danez; olerkian ala ere, asko laguntzen du aditz orrek, au da, 

dakust —ikusten dut-, dager —-agertzen da-, naror —erortzen 

naiz— ta antzekoak. Baiña ontan ere apurka jokatu bearra

dugu, gogaikarri egin ez gaitezen. Eleizaide'k uste zuen aditz 

guztiak dutela joko sintetikua, bokalean edo j'rekin asiak ba'dira 

beintzat: artu'úk, adibidez, dart —artzen dut- , ôri'tik naror 

—erortzen naiz— dagi berak. 

Itz bitan, gizon jakintsua genduan Eleizalde'tar Koldobika. 

Berau il zanean, J. Urkixo'k onela idatzi zuen: «Bere eriotzaz, 

Eusko-Ikaskuntza'k euslaririk onenetariko bat galtzen du, Euskalerriak 

gizaseme buru argi bar, eta prestutasunez orbangabea, 

eta guk langille bizkor ta adiskide on bat» (RIEV, 1923, 697 

orrialde). 

Eusko-toponimi-saillean buru-belarri sarturik zebillen azken 

urteetan. Baiña Balbe txarraren berdingilloak pitzatu zion lepoa, 

ustekabean noski, 

(Ikus J. Urkixo, RIEV, XIV, 695 orr.; Euskal Esnalea, 1923, 139 

orr.; Euskera, 191^-1920, 24 orr.; Euzkadi, egunerokoa, Bilbao, 1934- 

6-16; S. Onaindia, MEOE, 797 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 

1960, 65 orr.; L. Villasante, HLV, 325 orr.; Auñarnendi, Literatura, 

li, 280 orr.). 

52.—R. I. BASTERRARENA (...1899.,.) 

1899'ko iraillaren 9 ta lO'ean euskal jaiak ospatu ziran Aramaio'n. 

Ugari batu zan jendea, bertako kale ta bazterrak betebete 

egiñik. Otxandio'ko abestalde batek Gorriti'ren si bemoleko 

meza abestu zuen. An zeuden aber-gorri ta zurdabereen jaubealt, 

lasterkari, zantzolari, albokari, bertsolari, txistulari, gorulari, 

aurreskulari, ezpata-dantzari, pedardun eta gaiñetikoak. 

Onela dio gertaera ura jaitzeko egin zan egitarauak. 

Bertso-auzian R. I. Basterrarena'ren Uxo zerutar hafés. irabazi 

zuen lenengo saria. 77 bertso ditu poesi dalakoak. Ba-du 

egilleak irudimena, ta jasa, koplak biribiltzen. Irakur lerro auek 

erditik lez artuta. Olerkariai^ Usoa dakus zeruan, eder, zoragarri. 

Norantza doa? Igaro ditu, lurbira zear, baso ta landa, ibar 

ta erritalde asko.

Eta dijoa txori laztana odoi beltzen albotik, 

batak besteak baiñan aguro bidea igaro nairik. 

Itsaso zabal neurri gabea utzi du ere atzetik, 

ta al dakizute uxo ederra non arldtzen dan geldirik, 

bere egoak ondo poliki bizkar gaiñean itxirik? 

Al dakizute nongo asmoaz jetsi dan egan zerutik, 

ote dan iñon txoriarentzat lurbira denan lekurik, 

uxo ederrak merezi duen ostatu berdin gaberik?. . . 

Non gelditu da uxo laztana elur margoaz jantzirik 

zeruko albistak dituelarik zintzilik bere mokotik? 

—Êuskalerrian... ta dagoela bertan luzaro oraindik! 

Emen ere bat geiago, esan bear, nor dan ez dakiguna. 

53.-ETA BESTE PUSKETA AUEK 

Azal-erzka begiratu ezkero, ba liteke gora aundirik ez izatea 

pusketa auek; guk, ala ere, geure literatura osotu nai baldin 

ba'dugu, gizaldiak zear idatzi dan guztia berebiziko axolaz jaso 

ta gorde bearra daukagu. Aipamena, beraz, merezi dute ondoren 

jarriko diran lanok. 

1) Cembait santuaren bicitzac (Donosti, 1843). 

2) Ama Santa Teresa de Jesus carmengo erligioaren rekomentuan 

bertan santuki il zan 1956-6-20'anj 82 urtetan. 

3) Calbarioac bisitatzeco oracio egoquiac (Tolosa, 1899). 

4) Eusquerazco manuala sacramentuen gañeco erakusaldiac 

(Bergara, 1850). 238 orrialde. 

5) Maria Santisimaren mayatzeko illa... (Bergara, 1850). 

135 orrialde. 1861 eta 1877'an ere argitaratu zan. 

6) Aldareco sacramentu chit santuari (Donosti, 1856). 

7) Jesusen Biotz sagraduaren honran (Tolosa, 1857).

8) Maria Santisimaren amodio ederraren nobena (Tolosa, 

1857). 

9) Visita egunerocoac aldareco sacramentu santiari (Tolosa, 

1859'). Alfonso M. Ligorio'rena. 264 orriaide. 1867 ta 1883' 

an ere azaldu zan. 

10) Mutilchoai beren animen oneraco (Azpeitia, 1864). 

84 orrialde. Berdin, Doncellai aviso chit on prochugarriac (Azpeitia, 

1864) eta Ewosario chit santuaren devocioa (Azpeitia, 

1864) ere. A. M. Claret'enak irurok, euskal apaiz batek euskeraz 

jarrita. 

11) Jubileoaren liburuchoa nun azálduac dauden.. . (Uoností, 

1865). 

12) Amorezco eta dolorezco Jesucristmen pausoac (Tolosa, 

1865). 57 orriaide. 1869, 1875 ta 1882'an ere azaldua. 

13) Santa Genovevmen vicitza antziñaco demboretaco 

condairen ederrenetaco bat (Tolosa, 1868). 140 orrialde. 1882 

eta I889'an ere argitara emana. 

14) Cristinauvarentzat perla ederra (Tolosa, 1877). 146 

orrialde. 1877, 1882, 1884 ta 1886'an ere azaidua. 

15) Euskal umiaren ceruraco laguna (Tolosa, 1879). 234 

orrialde. 

16) Euskal-izkribatzalleen indar-neurtzea (Donosti, 1879). 

48 orrialde. 

17) Euskerazko itz-jostaldiak (Donostia); 1880, 1881, 

1883, 1886, 1887, 1888, 1889, 1890 ta 1891'an agertu zan. 

18) Jesus eta Mariaren billeracoentzat itz-neurtubac (Tolosa, 

1881). 128 orrialde. 

19) J. M. J.: San Joseren atsekabe eta atsegiñak {Donosti, 

1882). 110 orrialde; 

20) Aldareco sacramentu chit santuari ta Maria... (Tolosa, 

1883). 

21) Guizadiaren eta batez ere ichas-guizon izar eder eta

laguntzu beretacoa dan Ama Virgina Izar-coaren condairachoa 

(Tolosa, 1884). 392 orrialde. Frantzisko Maria Gorostegi'k euskeraz 

jarria. 

22) Ceruco arguiya edo ondo pensatul herñya (Tolosa, 

1885). 250 orrialde. Migel Ulzurrun'ek euskeraztua. 

23) Manterolari (Donosti, 1885). 64 orriaide. Askoren artean. 

24) 1887 garren urterako egunaña (Donosti, 1886). 44 

orrialde. Urrengo urtean ere atera zuten. 

25) F. Zuloaga: Kontuchoák (Donosti, 1886). 187 orrialde. 

26) Euskal-Erriak aita santuari (Tolosa, 1887). 50 orriaide. 

Leon XlII'garrenari, bere urrezko eztaiak ziraia-ta, eskeiñitako 

olerkiak gipuzkeraz, naparreraz ta bizkaieraz. 

27) Aita San Antonio gloriosoaren bicitza (Tolosa, 1889). 

56 orriaide. 

28) San Joseren zazpi igandeetako jayera (Tolosa, 1890). 

338 orrialde. 

29) Cristauaren eguneroco ejercicio edo escu-liburua (Tolosa, 

1890). 438 orrialde. 

30) San Iñazio ta bere Eche Santuba edo Loyolako Berrionak 

(Tolosa, 1891). 50 orrialde. 

31) Maria Virgina dolorezcoaren letaniac (Tolosa, 1891). 

84 orrialde. 

32) San Miguel goiangeru excelsiscoaren... (Tolosa, 1891). 

46 orrialde. J. L. A. J. A.'c egiña. 

33) Cristaubaren aingura... (Tolosa, 1893). 261 orrialde. 

34) Ceruco izarra, ceñetan arguituten.. . (Tolosa, 1893). 

Bi ale: lenengoak 239 orrialde ta bigarrenak 223. 

35) Purgatorioco arimen novena (Tolosa, 1894). 41 orriaide. 

36) Josecho, gure biotz guztiko seme maite maitegarriari 

(Donosti, 18%). Bere gurasoak. 31 orrialde.

37) Ewosario chit santuaren devocioa TrajanopoKs-co Jaun 

D. Antonio Maria Claret-ec erderaz ipiñia, eta apaiz jaun baten 

aguinduz eusquerera itzulia (Azpeitia, 1864). 38 orrialde. 

38) Zirilo Erkizia. Etzuen askorik idatzi, baiña ba-ditu 

olerki batzuk Donosti'ko «Euskal-Erría» aidizkarian; adibidez: 

Astua, euliya eta armiarma (1888, XVIII, 29 orr.) eta III zan 

(1889, XXI, 184 orr.). Ikus S. Onaindia MEOE, 393 orrialdean. 

34) Emani-co Abade Jaunak euskeraz ta erderaz, igaro 

dan illaren 26-an asko eta askoren aurrean esan ebana, gure Foruen 

alde eta onen arerio eusqueldunac gaitic (Durango, 1905). 

Soloaga'ren moldiztegian. Alfonso Maria Zabaia'rena omen da 

abertzaleen aurkako itzaldi au. 

35) Erru gabeko Birgiña Amari bere sortze garbiyaren fedeko 

aitormenaren bewogoi ta amar-gawen urteko jubiliyuan, 

Donosíiyako San Bizenteko beraren Billerako alabak kantatu 

laudariyuen oroimena (Donostia, 1904). 15 orriaide. 

36) Escabide birauen kitugarriaco (Azpeitia, 1888). 6 orrialde.

BMBBO'X stndikoaSr 

Êuskeraren batasuna egitea, urte 

askotarako lana dala edonok daku^; 

baña urte askotarako diran lanak, 

urrengorako itxi barik, biar baño gaur 

asi obe da. Garean euskaldun gitxi-gitxok, 

beste izkuntza indartsu bi darabillezan 

erri andiz inguratuta gagoz; 

ertz guztiak artu dauskuez, alde guztietatik 

euskerari saka ta bultz egiten 

dautse. Orrelan gagozala, geuk euskaldunok 

ondo alkar artu barik, geure 

indar oro euskeraren alde lotu barik, 

luzaro eutsi ta iraunazoko dautsagula 

uste daunak, begiak zabalik ames 

dagi.-» 

(J. Bl Eguzkitza, 1921)

LABURPEN 

Gabiltzan euskal literatura aro au, Frantzi aldean beintzat, etzitzaigula 

ain emakorra izan, aitortu edo salatu genuen goraxeago. Ta egia 

dugu. Garai ontako giroa, esan barik doa, etzala batere aukerakoa, ez 

erlijioari begira, ez elertiari. Gorriak, Paris'eko iraultzaz arro, usu ta 

basati zebiltzan euskal erriko ipar aldean ere; triskantza ederrak burutu 

zituzten, or eta emen. Gaitza, izan ere, mendiz beerako arria 

izan nunbait; ona, berriz, beetik gorakoa bezela. Ta, ez dago zertan 

esanik, zuriak beti zuur ezpa-dabiltza, gaitzaren goitik beerako zakarrak 

laster ditu zapaltzen eta suntsitzen onaren zugatz-enbor sendoenak 

ere. 

OIARTZUN LARRIAK.—

M eliz-gizon eta bi erritar. Zaldubi duzu lenena, «orduak eta orduak 

bere erria goratzenn jardunik, ari askotako neurtitzak mordoka eio zizkiguna. 

Bigarrena K. Bekas duzu, J. Barbier'en ustetan, Euskalerriko 

poetarik onenetarikoa. 

Beste biak ere,-Ibarrart eta Etxamendi, gure poesi-antoloji geienetan 

agertzen dira. Aurrena, zapatari zenuen ogibidez, ainbat kopla ozen ta 

giarren egille. Bigarrena, Jean (Mañex) Etxamendi, Ezterenzubi'ko semea; 

bere sortetxean nekazaritzari lotuta aunditu ostean, ogei bat urteko 

zala. Ameriketara ezkur billa joan eta lendabizi Kalifornia'ko oianetan 

egurgin eta gero Nevada'n artzain eta azkenez bere erriko alkarte, 

auzapez, 1895'tik 1954'ra ainbat olerki eder gurutzatu ziguna. 

ITZ LAUZ.—Prosaz etzaigu aldikada au, liburuetan beintzat, aurreko 

mende-gurpillak bezin oparatua izan. Iru erakusburu ba-ditugu, 

alere, bazter utzi eziñak: Basili Joanategi, Martin Landerretxe ta Hiriart-Urruti. 

B. Joanategi praiUea duzu, beneditarra. Ordu txarrak, urduriak ikusi 

bear izan zituen. Etziran ondo ikusiak, eliz-gizonak eta prailleak batez 

ere. Gaitza salatzen zuten, eta au beti zaigu gogaikarri. Ederki Hiriart-Urruti'k: 

«Gaizki bizi denak ez dezake aldean ikus, ez jasan, ongi 

eta zuzenki bizi dena. Itzal zaio. Ken-ezozue poxolutik». 

Martin Landerretxe'k, bere bizitza luzean, lan ixilla baiño gotorra 

burutu zuen. Fedearen hedamenerako urtekaria zeritzana, bi illabetetlk 

bein, berak atera zigun urteetan. Langille arnorratua. 

J. Hiriart-Urruti, ordea, maixutza bikaiña egin zuen ipar aldean, 

idazle ta kazetari onenetarikoa zalarik. «Euskualduna» astekaria zuzendu 

zuen urte askotan. 

OPERA TA POEMA EGILLE.—Âipa ditzagun ontan ere euskaltzale zoli 

bi: Piarres Harispe, Karmela, iru ekitalditako drama, bertsotan ondu 

wena; ta Eztebe Decrept; iru opera antolatu zizkigim onek : Maitena, 

Amatxi ta Semetxia. Euskal operaren asikiñak nunbait. 

Auen ondoren betor beste euskaltzale mordoxka bat ere, etxekoak 

eta kanpokoak osotua: J. Jaurgain, Arnaud Abbadie, J. B. Darrikarrere, 

B. Konstantin eta onen illoba Albert, G. Hérelle, Arnaud Agirre, 

J. Xoribit, J. Hegi, K. K. Uhlenbeck, J. Saroihandi ta P. Broussain.

1.—GRAZIAN ADEMA, «ZALDUBI» (1828-1907) 

Au naiz ura zein-nolakoa dan jakitea, nork ez ote du eder? 

Adema'z onatx zer dioskun Orixe'k: «1907'garrenean aldegina . 

dugu mundu ontatik euskaldun begi-begiko au. Ezinutzia da 

naski poetaetan, eta Lafontaine euskalduna izendatua; baino 

edozein aritarako ere biguina duzu: irakasteko, beroarazteko, 

irri eginarazteko. Lau zatitara ditezke aren poesiak: Katiximako 

kantak; alegiak; beste gisako poesi batzuk... badakit idatzi zuela 

gainera itz-neurketaz edo bertsoetaz, eliz-himnoen neurriaren 

kin euskal neurtitzena bekaldetzen zuela. Berak agitz yaicki 

egoki zuen Asklepiade-neurtitza gure izkuntzara. Ikus Jesusen 

azken-afañay> (Euskal Esnalea 1927, 214 orr.). 

Bizi-ZEAZTASUNAK.—Lapuídi'ko Senpere errixka txanbeliñean 

munduratu zitzaigun Adema, 1828-4-14'an. Arrotz-deitura 

zeraman bere aitak, Leen-Agintaldia jaustean, Goi-Garona'tik 

Lapurdi'ko errixka ortara bait zan etorri. Bere amagandik ikasi 

zuen euskera. Larresoro'n osatu zituen lendabiziko ikasketak, 

eta Baiona'ko apaiz-ikastetxe nagusian gaiñerakoak. Elizanburu 

olerkaria izan zuen ikaskide Larresoro'n, eta onekin egin oi 

zitun bertso-saioak jolasaldietan batez ere; saio auetatik jalgitakoa 

omen du Boltijurrak deritzan abesti ospetsua, eztenkada 

zulagarríak alkarri emanik. Elizanburu'k utzi zuen ikastetxea 

azkenik. Adema'k ordea Baiona'n bukatu zitun bere ikastaldi 

nausiak, euskal musari agur egin gaberikan bukatu ere: ISSl'an, 

an egiña du Martin eta Katalin.

Apaiztasuna 1853-12-17'an artu zuen. Artez Larresoro'ko 

Ikastetxe txikira bialdu zuten maixu. Emen urte bete eginda, 

Hazparren'go bikario izendatua izan zan 1854'an; alai ta langille, 

ainbat mesede egin zion errixka oni. 1858'an batez ere 

sukar-ustela (tifusa) agertu zan Azparren'en, fanúK batzutan 

iru ta lau ere galdu zituztelarik: Zaldubi'k, ezen beldur gabe, 

lan izugarria burutu zuen izurrite artan. Jendeari poza ekartzeko, 

pilota partidak eratzen omen zituen; eta gaitz-aldi artan 

il zan Gaskoina pelotariak iltzeko ari-arian aurkitzen zala, ospatu 

zan jokuaren gorabera guztiak zeazki eraman omen zituen. Dana 

dala, erriari biotzez lagundu ziolalra, izen aundiko biurtu ^ 

tzaigun. 

Lacroix apezpikuak, 1860-5-26'an, Baigorri'ko erretore izendatu 

zuen. Eta an ere, eguneroko lanari lotua, zein elizan zein 

apaiz-etxean, bere egitekoa zeatz betatu zuen. Lumaz ere ez 

zegoen geldi. Antxe ezagutu zuen Otxalde bertsularia, ta onekin 

batera osotu zuen 1867'an Xuriko kantu abrea, ezeuHan 

bizi ta bein bakarrik ongi janagatik il zan zakur gaxoaren kondaira 

kupigarria. 1872'an Atarratze'ko apaiz-buru aukeratu zuten, 

eta onela idazten digu P. Lafitte'k: «Zuberotarren artean 

—enda alai, gozo ta kartsua-, Zaldubi oso pozik aurldtzen zan: 

lenengotan, bear bada, ango izkelgiaren musika tartaiñak naasi 

ta lardaskatu zion lapurtar joskeraren aunditasun belaskara oitutako 

belarria; baiña gutxi iraungo zuen onek, eta atsegingarri 

biurtu zitzaion ango erretxiñol izkeran moldaturiko euskal pentsamentuak 

aditzea». 

Baiona'ko ohore-kalonje egin zuten 1875'an, eta azkenez, 

tituluzkoa 1890-7-10'tik ara, katedralean. Len ospe aundiko 

zana gero ta errikotasun indartsuagoa ardietsiaz zioan. Euskaltzale 

amorratu zanez, ementxe asi zan, asti geiago bait zuen, 

bere euskerazko lanik ederrenak antolatzen. ere. Ta onek, aren 

entzute-izpiak mugaz onantza ere bialtzen zitun, eta, ain zuzen 

ere, 1892'an, Azpeitia'n ospatu ziran euskai jaietan omenaldi 

ederra eskeiñi zitzaion. 

,

Egin-nai zarra dugu euskera idatziaren batasun estuago bat 

lortzea. Ortan zebiltzan, gaur bezela, zerbait ziran euskal idazleak. 

1901-7-16'an batzar bat eratu zan Endaia'n; gaia: 1) Euskal 

ortografiaren batasuna, ta b) Euskal Akademia sortzeko xedea. 

Azkue'k eta beste euskaltzale batzuk, Vinson'ek, Dodgson'ek, 

Charencey'k, Abartiage'k eta bestek eratua zalako, uts 

egin zuten. Baiña ospatu zan batzarra eta «Euskal Elerti Bazkuna» 

-Federación Literaria Vasca- Féderation Littéraire 

Basque zeritzaiona irasi ere bai. Alkarte onen buru Adema jarri 

zuten. Onela: Lendakari: Adema; lendakari-ordeak : Kanpion, 

Arana; idazkari: Guilbeau; diru-zai: Hiriart; aolkulariak: Azkue, 

Gerra, Arbelbide, Broussain. Bigarren batzarra Ondarrabi'n 

ospatu zuten 1902'an5 euskal ortografiaren batasuna irixteko 

asmoz batez ere; baiña geroago Euskaltzaindiak beretzat artu 

men idazkera, Arana-Goiri'k batzar artara aurkeztua, batzuen 

mukerkeria zala bide, etzuten orduan ontzat eman. Lendakariaren 

erruz, dirudienez, Broussain'ek Azkue'ri zuzenduriko 

idazki baten irakurtzen dugunez, ez bait zuen jakin gauzak 

goxo ta gizalegez eramaten. Olerkari goxo izanik ere, trebetasunak 

uts-egin onako eztabaida bidea egokitzeko. Adema'k, alare, 

aspalditik zekarren nunbait euskal akaderni bat sortu naia, ta 

onetan txalogarri dugu; 1894-4-l'an onela idazten zion Azkue'ri: 

«Nik, berrogei eta hamar urthe huntan egin kanta eta 

neurthiz hoberenak laster argitaratuko ditut Jainko onak bizi 

eta osagarri ematen badarot. Gisa bat edo bertze holako asko 

lan banuke oraino egiteko: bainan aspaldixkoan adinak eta osasun 

eskasak nagokate bethi gibela. Hil baino lehen, eta On Abadia 

jauna hil baino lehen nahi nuke Akademia edo jakintsueri 

eskuara bat baginagoka Frantziako eta Espainiako Eskualherri 

guzientzat. Damurik hainbertze Eskualduneri, Fedea, odola ta 

bihotza flakatzen, hozten eta arrozten ari zaizkote. Zer lastima! • 

(Euskera, 1957, 335 orr.). 

Ondarrabi'n beste bilkura bat egitekotan ziran; baifia molokot 

egin zuen. Noren erruz? Ez dakigu. Aranakeriz il zala esa-

tea, errexa dugu. Bi aiderdietako joan-etorrij eskutitz eta goraberak 

zeatz aztatu ezkeroz, aranatarrak aiña erru izan zuten 

besteak ere. Dana daia, Arana Goiti ilda gero ere, amabost urte 

igaro ziran Euskaltzaindia sortu orduko. Arana'k demokrazi bidetik 

eraman izan zitun batzarra ta idazkera arazoa; besteak, 

mugaz andikoak berezüd, gurago zuten goitik beera egiñikako 

batasuna. Eta temazko auzietan gu euskaidunok, mutÜlak gara! 

Bi alderdietakoak boikot egin zioten euskai idazkera batuaren 

aukerari. Broussain'ek onela idatzi zion Azkue'ri, 1902-2-Can: 

«Ni itz berean nago beti. Bermeo'ko eta Bilbo'ko tarr-dun guztiak 

eskubidea izaten badute Ondarrabi'ra joateko edo beintzat 

beren botoa igortzeko, e'naiz joango. E'naiz bakarra etshean 

egongo naizena. Arbelbide, Daranatz, Hiriart-Urruty, Darricarrére 

eta askok eta askok gogamen berbera daukate. Norbaiten 

erruz edo paltaz gure Congresoa gaizki irtetzen ba'da egongo 

gera ezer egin gabe Academia sortu edo jaio arte. Academia'k 

egingo du Adéma'k ta Guilbeau'k ezin egin duten lana» (Euskera, 

1957, 377 orr.). 

Ondarrabi'ko batzar eguna baiño len, beste bilkura batzuk 

ospatu nai izan zituzten. Onako bat Donostia'n egin zan. 1902- 

3-9'an au idazten zion Broussain'ek Azkue'ri: «Egun aratsaldean 

Arbelbide'k bildu gaitu bere etshean Darricarrére, Daranatz, 

Lassalle, Hiriart eta ni elgarrekin erabaiutzeko zer egin 

beharko dugun Donostian egun Guilbeau'k eta Adéma'k onesten 

badute Sabino'ren eritzi berria. Atzo Adema gizagaishoa 

gurekin zen gogoz eta treinean sartu da bihotza sehede onez 

betea, bainan Donostia'ra orduko ez ote da beste bat bilakatuko? 

Beldur gira Arana'k menturaz bere hitz ederrez bereganatuko 

duela. «Shori-buru» erraiten deiegu hemen Adéma bezalako 

gizoner eta ba'dakizu zoin aldakorra dan shoria.. . Campion'en 

baitan ezarria dugu gure sinheste guzia. Uste dugu 

hark azkarki buru eginen dakola Arana'ri» (Euskera, 1957, 

379 orr.).

Euskaidunoi maiz gerta oi zaiguna gertatu zan orduan ere: 

norberak barik, eskuikoak amor egin dezaia. Geroak, orraitio, 

Arana'ri eman dio errazoia: esan dugunez, Euskaltzaindia sortu 

zanean, 1918'an, ia osorik artu zuen onek, ark, Sabino Arana'k, 

190ran, ordukoz beintzat Bizkairako nai zuen euskai ortografia, 

edo idazkera berezia. Aurretik ere, egia esan, Broussain'ek 

berak, esaterako, ber-aldatu dugun idaz-ataletik dakusgunez, 

x (sh), tx (tsh) ta olako batzuk izan ezik, dena artu zuen, 

begi-itxutan, abandotarrflak asmatu zuen idazkera. Orduko jite 

berberak eraginda, gaur —berandu gero! — zer gutxi batzuetan 

ari jarrai ibilli gogo ez dutenak ere, zabai ta arrai aitortu bear 

lukete aren xede arteza, adimen-argi zorrotza. 

Baiona'n il zan Zaldubi 1907-12-10'an. Senpere'n eman 

zioten lurra aren gorpuari, arras atsegin izan zitzaion lurrean 

noski. 

IDAZ-LANAK.—«Kalonje onaren bereizgarria da, izen ere 

—diosku P. Lafitte'k-, euskaldun dan zernairi dion maitasuna, 

eta, agoa biotzaren ixuritik mintzatzen dan ezkero, orduak 

eta orduak igazi zitun bere erria goratzen, bere aita naiz etxea 

goratu oi duen aurraren segurantza xaloz». Adema'k, ain zuzen, 

bere olde-jariorik ederrenak eta oroitzapenik goxoenak paperean 

utzi zizkigun, eta, jakiña!, idatziak dirau —scripta manentesan 

oi danez. 

Itz neurtuetan idatzi zuen geien bat Zaidubi'k, ondoren 

esango dugunez; baiña baita itz lauz ere, euskeraz 

ta prantsesez. «Eskualduna» asterokoak Adema'ren lanmordoxka 

ederrak ditu. Olerkiak, ordea, ia denak, RBPL 

—Revue des Basses-Pyrénées et des Landes- Paube'koan, 

Donosti'ko «Euskal Erria» eta RIEV'en, Bilbao'ko «Euskalzale»-n 

eta Baiona'ko «Gure Herria»-n argitaratu 

zituen. Itz neurtuz beste, aipagarri ditu liburuxka auek: 

a) Euskeraz: 1) Eskualdun Pelegrinaren bidaltzailea (Baiona, 

1877), 181 orrialde; 2) 1875'an Jubilan urthe sain-

duan Bazco biharamun eta hirugarrenean Lourdesen eta Betharramen 

Escual herritic pelegrin cirenen othoitzapena (Baiona, 

1875), 72 orrialde; 3) Escualdunen Lorudeco cántica (Baiona, 

1875), 30 orrialde; 4) Eskual herrico Eliza bestak (Baiona, 

1898), 8 orrialde. Eta b) Prantsesez: 1) Les Traditions du Pays 

Basque (Paube, 1887), itzaldia; 2) Notice sur le Jeu de Paume 

au Rebot, jeu national des Basques -(Baiona, 1894), 14 orrialde; 

ta 3) Curiosités de synonime basque japonaise (Baiona, 1906), 

«Semaine de Bayonne» zalakoan 1906'ko iraillaren 19, 26 ta 

29'an argitara emana. 

Ba-du esku-idatzi txit bakan bat ere: Livre de raison deritza. 

Egunkari bezela duzu, 30 bat urtez, egunero zerbait, zeatz eta 

meatz idatzia. Bertan jartzen dizkigu: egunelzo giroa, eguratsa, 

aizeak nora joten duen; egunero artu ta egiten ditun bisitak, 

gorabera ta jazokunik irtenenak; or-emengo eleski ta zeapen 

txanbeliñak, gertaldzun bitxiak, oar dotorealc... Esku-idatzi au, 

ezta oraindik, liburu bezela, argitaratua izan; baiña merezi luke, 

1875-1907'ra bitarte urduriaz jabetzeko batez ere. Maite 

zitun Euskalerriko oitura ta lege-zarrak, eta euskal-jai, jolas 

eta kirolak; 1887'an Maule'n mintzatu zuen itzaldian, adibidez, 

euslzaldunen elezar eta tradizioak goigoi jartzen dizkigu. Gure 

pelota ere maite zuen, eta joku onen zeaztasunak agerrazi ezezik, 

bertso biziz ondurik utzi zigun Perkain'gandik Ottarre'ganaiñoko 

pelotarien edestia. 

Ba-zuen oraindik beste lan bat, azken urteetan burutua. 

1896-eko agorrillaren 22'an, Azkue jaunari idatzi zion, Baiona'tik: 

«Bi urthe huntan lan handi batean ari naiz. Geografía 

edo luziazalde bat dut hasia lehengo demboretako eta oraiko, 

eskuara izenak dakharzketen herri, mendi, ibar eta ibaien dikzionario 

edo hiztegi bat izanen dena. Eldialdeko (Ekhi aldea, 

oriens, Chaldea, ur chaldeorum) baditut mila baino gehiago 

jadanik bilduak. Afrikakoak, Italiakoak, Frantzia eta Espainia 

bamekoak ere ehunka. Gure oraiko zazpi Eskualherritakoak oraino 

biltzekoak ditut. Ziberoko, Basa Nabarreko eta Laphurdiko 

34i

errien izenal? baditut, bai gure departamenduko kartan, bai 

gure Diosesako ordoan» (Ezukera, 957, 337 orr.). Eta bertan 

darrai: «Nik bi izen edo firma baditut: bat Adéma ene fami- 

Kakoa gauza edo eslzribu serioetan, eta aphez gisa Elizakoetan 

ezartzen dudana; bertzea Zalduby gauza profano edo politikako 

edo kantu irri egitekoetan agertzen dudana». 

-Soiñez eder genuen Adema, arimaz ederrago. 

Gorputza dugu, askotan beintzat, barnearen izpillu; beste askotan 

ez. Baiña senpertarragan bat zetozten, txibista leunez ezkonduta, 

azala ta barrua. «Aren izpiritu jakin-miñak, oroimen itzalgabeak 

lagimduaz, oro nai zuen labur, errez ta soil, dena argiago 

ikustearren noski. Soiltasun onen ondorena alde batetik tolesgabetasun 

jostagarria zan, eta bestetik onako moztasuna bere 

olerki-jarioan: Iaburtasun ugari ta joria, baiña ez beti luzeera 

gabea; ele-murritz urbil, baiña iñoiz ere ez irudimen sorttzaille 

gabekoa. Etzan izan egiazki irudimen aundikoa, ezta eralari 

ausarta ere: politika lanetan izan zitzaigun bakar-bakarrik ausarta. 

Beste aldetik, aren neurri, era ta egiña! Aren ingurraztiak, 

lzuadernuak, kaligrafi, apaindura ta azal-ederketaren eredu dituzu. 

Eta ardura au ezta kanpotikoa bakarrik; bere bertsoetaraiño 

sartzen da, ta darabiltzan itzak astun-ariñean ikusi, neurtu 

ta edertuak dira beren tokietan ipiñi aurretik; berdintsu dagi 

itz lauz idazten duenean ere». 

Zaidubi'ren oler-lana aski zabaia duzu. 30 bat kopla gorago 

aitatu ditugun aldizkarietan argitara emanak zitun bizi zalarik 

ere; baiña geienak argitara gabe zeuzkan ingurraztietan dotoredotore 

idatzi ta eratuak. Ura il ostean, baiña, sail batzuk bederen 

argitara zituzten Baiona'ko Eskualduna'k eta Donosti'ko RIEVek. 

Eskualduna'k, 1908-09'an, zenbaki auetan eman zizkigun: 

'1085, 1091, 1094, 1096, 1098, 1105, 1107, 1114, 1119 

1122, 1125, 1127, 1130, 1133,1135, 1137-1147, 1159, 1164- 

1175, 1177, 1178. Eta RIEV ek onela: 1908, II, 83-94, 203- 

213, 284-296, 410-420, 602-610, 757-774, eta 1909, IH,

103-109, 226-233, 396-400. Zazpi zatitan banandurik datoz: 

I Eskual Herriko Eliza Bestak (83-90); II Pilotariak (90-94); 

111 Cantiques sur le catéchisme (203-213); IV Cantiques (284- 

296, 410-420, 602-610); V Pables (757-775); VI Autres poesies 

profanes (1909; 103-109, 226-283); VII Chants patriotiques 

(396-400). 

Lenengo sailla duzu ugariena. T a ditekena da, ederkien egiñak 

izatea ere, bulkoz ta gogaiz bikain ornitu ta beteak. Elizkantak 

irutan zatitu ditzakegu: Santuen omenezkoak: bere sorterriko 

zaindari Petiri donea, Atarratzeko zaindari Lutzi, Zubero'n 

guztiz ospetsu dan Garazi donea, San Josepe, Salle'tar Juan 

Bautista, Asis'ko Frantzisko deuna, San Bernardo ta abar goratzarrez 

abesten ditu, Ungria'ko Santa Hsabel'en bizitza ta beste 

batzuk ere maixuki goresten ditu. Baita Jainkoa ere, ta Irutasun 

santua ta aingeruak, eta Kristo gizon egiña ta Andre Maria, 

ta izadia.. . Lafontain'en erara biribilduriko alegi sailla, ederra 

duzu benetan. Zernaitakoetan, berriz, anitz motako lanak dauzkazu: 

orain Ameriketara doan euskaldunari jipoia berotzen dio, 

nekazaritzaren atsegiña txalotzen du ondoren. Amaxo deritzaiona 

edozein antolojitan agertzeko aiñakoa zaigu. Ameriketara 

bidean (1854), Bettiñsantz (1975) ta Biba Errepyhlika (1876), 

sátira zorrotza orduko errepublika zaleen aurka, poesi-batzaldietara 

aurkeztuak dira. Azkenengo augatik, maikoak, naiz eta ederki 

osotua zala ezagutu, etzioten saririk eman, ausartegia zalako. 

I 

Aberri-kanten artean daude euskal lurra ta gauzak goresteko 

egiñak. Auetarik nabariena auxe duzu: Zazpi Eshualherñek, 

euskal batzarretan oiukatzeko egiña; 1882-7-21'an abestu zan 

lendabizi, Donibane-Lohitzune'ko euskal jaietan. Ona errepika 

ta bi aapaldi aurrenak: 

Zazpi Eskual-herriek bat egin dezaguii, 

Guziak bethi, bethi, gauden gu Eskualdun.. .

Agur eta ohore Eskuaiherriari: 

Lapurdí, Rasa-Nabar, Zibero gainari; 

Bizkai, Nabar, Gipuzko, eta Alaban. 

Zazpiak bat besarka lot beitetz elgarri. 

', Haritz eder bat bada gure mendietan, 

\Zfl2p adarrez dena zabaitzen airetan. 

Brantzian, Espainian, bi alderdietan: 

Hemen hiru'ta han lau, bat da zazpietan. 

W tttâWig pelegrinaren «bidalzailea» ta goa^P 

"f (KuqBi gMia^naTca. Konpostela'ra, Paiesti- 

mx^ L.Titde'nv BeUicijmg^ra ta abar ziran bidezku 

waeky. u • -lûtuiit g.LkiLJL Andti Maria'z egiñak di- 

•baten pare, esaterako, ezagun-ezaguna 'da, 

¡Ktjsitltlm]^ 7/jlt|i^ Ederki datorkigu, gaur ere, seiga- 

Leíjengo fede hura/ berritz pitz dakigun, 

O fídedunen Ama,/ zuk gaitzatzu lagun. 

BaijlEskualdunek hemen hitz-eman dezagun 

Betl| ziñez izanen/ garela fededun. 

Irugarre^.bi3ÍUan datoz gaiñetikoak, dotriña azalduaz osotu 

zitunak bateêre. TI aurretxoan lan onetan zebillen oraindik; 

dotriña guzí'îbertsotan adierazi nai zuen, baiña Kredoan Kristo'ren 

Nekal'an geratu zan bere lan baliotsua. Doiñutsuak 

dira auetan Euen Santurako Adma dezagun, Ostiral Santurako 

Oi Gurutzea,idí besteak. 

Noizik beinka, bertso-paper antzera ere, atera zitun lan mpi 

batzuk; adibidjz: Euscaldunec Aita Sainttiañ (Baiona); Eskualdunen 

kantika(Baiona, 1892); Eskuaidunen sortherriko kantua 

(1892); tjfl»4rt eskualdun (Baiona, 1893), Azpeiti'ko euskal 

jaietan saritua; Gmphutz Sainduaren Sakramentua (Baiona, 

311

1889); Jondoni Petiri edo Piarres Apostoluaren kantika (Baiona, 

1899); Pilotarien kantuak (Tours, 1890); Sakramenduâindua 

(Lille, 1894); San Josepen kantika (Baiona, I891i¿ Stuuc 

Grazi edo Engraziaren kantika (Baiona). + • 

IRITZÍAK.—

olerkiak zein olerki guriak! Euskera errez, sakon, jorian, zelako 

esangura giarralz!, zelako biozketa gartsuak damoskuzan !» 

(MEOE, 597 orr.). 

Aita L. Villasante'k: «Aregan neurri, era ta oso egiñaren 

aukera ikusten da nun-nai. Adema'ren bertsoetan itzak arretaz 

aztatu, neurtu ta leunduak izan dira. Kantatzeko egiña izan da 

aren bertsoa, baiña textua du musikaren argi-oiñarri. Letrari 

gaiñera inportantzi izugarria ezartzen ziola dirudi. Bein eta berriz 

orraztu oi zitun bere poemak. Aren antzea au duzu: bertso 

errazak engaraz ta doitsu eio. Eta biotz eskerga bat zegoen antze 

(arte) uzkur guzti au indar-azten, apaiz-biotz zabal, sakon, ederbera 

ain zuzen ere» (HLV, 193 orr.). 

Ibon Sarasola'k: «Poeta famatu ta bertsolari trebe» (Euskal 

Literaturaren Historia, 114 orr.). 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Basque, I, a 417, 491 ta II, 646, 

656, 725, 767, 793, 794 orr.; Jean Etxepare, Buruxkah, 1910, 5 orr. eta 

«Zalduby Aldudan» kapituluan, eta BeríbUez, 1931, 9 orr.; J. B. Daranatz, 

Euskalerriaren Alde, 1914, 134 orr.; RIEV, 1908, 121 orr.; 

N. Ormaetxea, Euskal Esnalea, 1927, 214 orr.; J. Artetxe, Caminando, 

1947, 41 orr.; P. Lafitte, M. le chanoine Gratien Adema (Baiona, 1933) 

eta Le Basque et la Littérature... 53 ta 69 orr.; S. Onaindia, MEOE, 

557 orr.; Euskera, 1957, 334 orr.; Auñamendi, II, 157 orr.; Joan Bilbao, 

Eusko Bibliographia, 1, 28 orr). 

2.—BASILIO JOANNATEGI (1837-1921) 

Orixe'k: «Au dut euskal idazleetan maiteena. «Eskuara ederrarengatik 

aipatuak diren liburu batzu» irakurri izan zituen 

bere orien antolatzeko, ta «berriz herri ibili ere bai (herria) nola 

mintzo den». Geroz Aita Yoannategi'ren Sainduen Bizitzeak, 

ederki idatziak izateko bidea badute. 1876'garrenean argitara 

zituen Ehun bat Sainduen Bizitze, eta jendea geiagoren eske 

zegokion. Idazkera biguna, ixurbera, argia du. Ondikoz!, aren 

Mi

liburuak ere ez dabiltza edozeinen eskuetan; baino bein eskuetara 

ezkero, txoratzen du Yoannategi'k» (E. Esnalea, 1927, 

207 irr.). 

BiziTZ-ERRAINUAK. Mugai andik, izan ere, Frantzia'ko 

iraulketa ta jazarpenak zirala bide baitik bat, aldikada luzean 

ixil xamar euki genitun ango euskal idazlariak, bai eliz-gizonak 

bai eta osterantzekoak. Adema, Joanategi, Hiriart-Urruti ta olako 

banaka batzuk kendu ezkeroz, izan zitzaigun emeretzigarren 

mendearen azken-aldia. 

Isturitz'en jaio zan Joanategi, 1837'an. Eliz-karrera amaitu 

ostean, 1862'an apaiztu zan; gero, Sara, Altzai ta Uharte- 

Mixe'ko arimazai izan zan amazortzi urtetan. 1880'an, bost urte 

aurretik (1875) sort-erazia izan zan Beloke'ko bakartegian gorde 

zitzaigun; emen, urteak joan urteak etorri, sartu-berrien 

maixu izan zan, tarteka erriz erri ere izlari ibillirik. 1903'an, 

Frantzi'ko goraberak zirala-ta, Combes ministruaren erlijioerasoengatik, 

Beloke'ko beneditarrak Lazkau'ra etorri ziran igeska. 

Baita Jaonategi Aita ere. Ementxe il zan 192ran, urtez eta 

igaH umotuz, zugatz eder antzera, bete ta abaildua. 

EUSKAL IDAZLE.—Naiko idatzi zuen bere bizialdi ez motxean. 

Ona oek bederik: 

1) Ehun bat Sainduen bicitcea (Baiona, 1876). 439 orrialde. 

Beneditar sartu aurretik, 39 urte zitula, argitara zuen idazti 

au. 

2) Ceruraco btderic ewechena argitaratua (Baiona, 1887). 

156 orrialde. Ligorio'ko Alfonso Maria deunak eriijioso bizitzari 

buruz osatutakoaren itzulpena duzu, egoki ere egoki xuriberritua. 

3) San Benoaten bicitcea (Baiona, 1887). 180 orrialde. 

4) Sainduen Bizitzea (Baiona, 1890). 537 orrialde. Garai 

artan gotzai illaren ordez eliz-barrutia zaintzen zuen Intxauspe 

kalonjeari eskeiñia duzu. Aurreko liburuetan baiño euskera obea 

51í

darabiiíela uste du egilleak, frantses ez dakiten euskaldunen 

antzera mintzo dala, asko ikasi bait du erriz erri ibilli ta aspertu 

gabe idazti zarrak irabumaz. Ale onek urte barruko lau 

iUetako santuak baiño ez dakazki. 

5) Bihotx sacratuaren hilabethaco escu-liburua (Baiona, 

1894). 335 orrialde. Bigarrenez ere azaidu zan au, 1912'an. 

6) Sainduen Bizitzea, II zatia (Paube, 1900). Bigarren ale 

au lenengoa baiño medarragoa duzu, ta maiatzeko ta bagilleko 

santuak artzen ditu bakarrik. Emen geratu zan Urte Kistarra, 

etzuen geiago argitara eman, osoa idazteko asmoa zuen . arren; 

Frantziako matxiñada txipristiñak bide, bear bada, aren xedeak 

urraturik gelditu ziran. 

7) Fedeco Propagacioneco urtecari edo Fedearen Propagacioneco 

berñac uriheca ematen dituena (Baiona, 1877'an asita), 

Bi illabetero agertzen zan, eta Aita Basilio'k osotu zuen 

urte mordoan. 

Euskera bizi-bizia du, argi ta aratz aitzen emanik bere buruxkalc 

eta asmaketak. Ixurbera omen aren izkera, ta orrela duzu; 

garbia, baiño adi-erreza. Azken aldian batez ere Bizkai aldean 

asitako euskaltzaletasunak joa zebillen apika, ta orrexegatik 

idatzi zigun garbi ta ederki. Erririk erri ibilli zitzaigunean 

gaiñera beti zeraman, dioenez, aldean ingurraztia ta antxe jarri 

oi zituen erriaren agotik jasotako itz eta esaera bitxiak. 

Azkue ta Kirikiño'ri atsegin zitzaien A . Basilio'ren idazkera, 

ta bein, 1902-9-3'an, Aita Joanategi'ri Urruña'n, ango euskal 

jaietan, saritu zioten Eskuara lana, bizkaieraz ipiñi ta «Ibaizabal»-en 

argitaratu zuten (1902, 40 geia, 1 orrialdean). Euskeraren 

baitan egiñiko lan ederra duzu. 

OLERKARI,—Askorik ez, baiña arean saiatu zan bertsotan 

ere. G. Lertxundi Aitaren Kantikak deritzaion kanta-liburuan 

dator bat, Ogia gorputz esana. Zortzi aapaidi dauzka, gotor biribilduak. 

Onatx 4, 5 ta 6'garrenak:

Ogia da dena itzali 

aldarearen gainetík, 

orai ez da hemen ageri 

iduri hutsez besterik. 

Ezin daite ikus, ez hunki 

itxura hutsez jauntzia, 

bainan sinets halere zinki 

Jesus hor dela guzia. 

Zeru goran jarria dago, 

berdin hemen aldarean, 

gu bere ganat altxatzeko 

gutara jausten denean. 

Bere idaztietatik atera dezakegunez, arima ezti baten jabe 

genuen Aita Basilio; noizka bakarrik aurkitzen diran txori kantari 

goxoa. 

IRITZIAK,—Orixe'E: «Laphurdi'ko idazleen guna ta mamia 

berekin du. Euskera garbia, baino adi-erreza. Iketa edo toketa 

egoki darabil». 

P. Lafitte'k: «Basilio Aitak euskera garbia du, baiña apur 

bat beartua: joskera kilikorra geiegi erabiltzeak batzuetan nastu 

oi du irakurlea, ta ziur asko auxegatik gogor izan da iñoiz 

aren labur-izan naia, Asko zor dio ari, alere, euskal elertiak>> 

(Le Basque et la Littérature... 59 orr.). 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Basque, I, a 480, 631 bis, 633 ta 

674 orr., eta li, 630, 660, 744, 801 ta 804 zenbakíetan; N. Ormaetxea, 

Euskal Esnalea, 1927, 207 orr.; G. Lertxundi, Kantikák, 1948, 188 orr.; 

S. Onaindia, MEOE, 458 orr.; L. Villasante, HLV, 193 orr.; P. Lafitte, 

Le Basque et la Littérature, 59 orr.; I. Omaetxebarria, Euskera, 

194 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 272 orr.). 

aie

3i^-nEMtB (PPAKSART (it^lÛr 

Bego lenengo ta bein Etxepare'k bere Buruxkak iiburuan 

koblakari ontaz diona: «Ezagun da zer koblari den; erran nahi 

dut hoberenetarik dela, ez baita orobat Eskuai-Herrian nehor 

nausitzen zakonik, non ez diren Elizanburu eta Zaldubi. Gozoak 

dira haren bertsuak; asetzen daukute beharria; ez datxikite 

ele alperrik». Oso-osorik egia ezpada ere, errez ateratzen 

da emendik nolako balio bikaiñak ditugun sarri euskal lurralderik 

izkutuenean. Gure olerkari nausienak olaxe izan dira; eskola 

aundi gabeak bear bada, baiña berezko ixuriz —buru ta 

biotz— oparoak. 

iilziTZ-ZEAZTASUNAK.—Jatsu'n munduratu zan, 1838-2-13 

edo 15'an, goizeko zortziretan. Ez dakigu ziur zein egunetan 

jaio zan: eliz-paperetan, antza, 13'an agiri da, ta erriko paperetan 

ordea, 15'an. Zalantza pixkat bada bere izen-abizenai buruz 

ere; izenari gagozkiola paperetan Pierre agiri da, baiña adiñeko 

adiskideak Piarres zeritzen beti: izengoitiz, Bettiri. Abizenez, 

deituraz naiago ba'duzu, dudamuda geiago da: Jatsu 

erriko jaio berrien iiburuan Dibarrart dator; elizakoan eta ezkontzakoan, 

ostera, Ibarrart; aurretikoen il-arrietan berdin, 

Ibarrart. 

Zer egin zuen aundia azi bitartean? Onen bizitza ongi aztertu 

zigun P. Lafitte'k au diosku: «Gauza guti dakigu bathaiotik 

eta esposatu artinoko haren goiti-beheitiez: ontsa aitchatu 

zutela, eskolan eta katichiman ibili zela, bai: ez haatik ez noiz 

ez nola jaigi zitzaion koblaka artzeko dohain berezia. Ahaideak 

diotenaz, ttipi-ttipia zelarik oraino, etchekoek mahian baten 

gainerat hupatzen zuten, eta han gogoratzen zitzaizkon zirto 

eta atheraidiak kantatzen zituen bertsu-ichuran emanik, aditzaile 

guzien jostagarri! Gerochago ostatuan behar zen trebatu 

eta bertze bertsolariekin norbait bilhakatu: orduko famatuenak 

ili

ziren Etchahun chaharra, Borddale, Athillo: Otchalde adintsu 

zen Ibarrartekin eta biziki laket zuten buruz-buru artzea. Hemezortzi 

urthetan Donapaleon kantatu zeun EUza-besta». 

Montelimar (Dróme)'n egin zituen zazpi urte soldadu. Lanarte 

luzeak izan zituen liburuak irakurri ta erdera ere poiiki 

ikasteko. Abots ederra zeukan eta, iñoiz esan zioten teatru-sailla 

zetorkiola txit egoki, eraztuna beatzera bezela; ark orraitio irri 

egin zien orrela mintzatzen zitzaizkionai, «bizi modu hori harrochko 

eta erhocbko» bait zan bere iritziz. Errira itzulirik zapatain 

jarri zan, 1867-11-19'an bere lengusiña Mariane Darre'kin 

ezkondurik. P. Lafitte'k: «Piarres-ek ez zuen baimenik 

galdegin kusiarekin ezkontzarakoan: ezkontza ez zen bali; ondoko 

urthetan ikasirik sakramendurik gabe zirela, berriz itzuli 

ziren biak eiizarat, makur horren chuchentzerat. Garnier jaun 

erretorak benedikatu zituen heien agintza berriak, Marie ta 

feanne Dane zituztelarik lekuko». 

Egun batean, tobera-mustra zala-ta, Baigorri'ra dei egin zioten 

bertsu egitera. Erretor etxeari urbil-urbila jardun zuen bertsotan. 

Leio ostetik begira zeuden erretor-bikarioai atsegin izan 

zitzaien bertsolariaren abotsa: Barnetxe zan erretor eta J. B. 

Etxegarai bikario. «Zer nahi den, bi aphezek galdegin zioten 

nahi zuenetz Baigorrin chantre sartu. Baietz, eta Jatsu alderat 

utzirik, Baigorrirat jin zen bere zapatain-tresnekin, eta emaztearekin». 

Baigorri'n, beraz, 44 urtez xantregoa atxiki zuen. Ementxe 

jaio zitzaizkion iru aur ere, alaba bat eta bi seme. Ana, geroago 

Baiona'ra ezkondua; Frantzisko, Mokozain'darrakin Txile'ra 

joan eta 21 urtekin an iUa; Juan Leon, Baiona'ko aduanan nausi, 

marranta tzar batek 25 urtekin itzalia, ta Baigorri'n eortzia. 

Arrezkeroz, dolu astunpean, illunik bizi izan zitzaigun Pierre. 

Alere, aurrera ari zan kantuz. P. Lafitte'k: «Nola utz, alabainan, 

hain maite zuen eliza chaharra? Eliza horrekin bat egin zen: 

hartan zituen errotik finkatuak bere orhoitzapen hunkigarri

gehientsuak, haurren bathaio, komunione eta gaineratikoak; seme 

bat ere bazuen, hor, eliza horren itzalpean ehortzia». 

Azkenez, «bihotzeko eritasun batek ondarra inharrosirik», 

Baiona'ra aldatzea erabaki zuen, bere alaba ezkonduaren ondora. 

«Azken egunak griña iragan zituen: suhia gerlan zen lau urthe 

hartan. Piarres Ibarrarti etsigarri zitzaion hain luzaz bakarrik 

gelditzen hiru emazteen sustengu: alaba ta bi alabase zituen 

bere geriza-pean. Hala iduri. Egia erran, heiek zuten maitemaiteki 

arthatzen eta sustatzen». 1917'eko uztailean il zitzaion, 

Baiona'n, bere emaztea. Eta bera ere, andik bi urtera, 1919-5- 

5'an, eraman zuen Jaunak, atsekabe gabeko argi-erreiñura. 

KoBLARi ERNE.—Illunbe omen ^zonaren bizia, noizik bein 

kukuka bezela irri-parrak ñirñir egiñik ere, Ibarrart'ena, ziurki, 

orrelakoa izan zan, kantuz ta penaz iragana. Barne-giro au, ordea, 

oso egokia izan oi da bertsotan jarduteko. Urduri ta kezkaz 

josiak ditugu, geien bat, egiazko bertsolariak. Ez duenak 

ezin eman lezake, ta gizartean arnas berria piztu oi dutenak 

kezkaz zanpatuak ditugu geienik. Jatsutarrak gaztetatik zekarren 

ausaz bertsotarako zaletasuna. P. Lafitte'k: «Gazte-denboran 

bertsuiari gisa abiatu zen besta, zintzarrots, toberatan. Hitza 

aise heldu zitzaion, pikoa aiseago, diotenaz. Ez zen ozar atrebitu 

hetarik: itsuskeria hastio zuen. Bainan ez uste izan horrengatik 

koblari idor samiña zela: ez, hurbiltzekorik ere: jostakina zen, 

irri-gura; eta zaharrak orhoit dira haren atheraldi bakhar zonbaitez». 

Bertsolarien izena, ta beren esan, zorrotzak, ez dira errez 

aiztutzekoak. Gure erriak ez du azkar aantzi oi barrua maiz 

dardaraz jarri dion koblariaren gomuta. Orrez gaiñ sarri oi ditute 

gertaera apaiñak ere. Ona bat Ibarrart'i jazotakoa; P. Lafitte'k 

kontatzen digu, erriaren agotik artua: «Tobera batzuen 

karietara, Ibarrart ekar-arazi zuten Jatsutik Kanboko emazte 

bertsulari gazte baten lagun. Biek bertsutan behar zituzten «sujeten» 

ihakinak egin. Ibarrartek andrea bildu beharra zuen sei

edo zazpigarren bertsuan. Zazpigarrena aspaldion emana zen, 

ba eta hamekagarrena ere, eta bertsularisak amor ez eman nahi, 

«komentuan sartuko dela, serora beharra dela» eta holako. Ibarrartek 

ez zakien nola athera atheka hortatik; bet-betan oharturik 

bertsularisak gerri nasaia zuela, edo norbaitek ohart-arazirik, 

huna non andreai kobla hau botatzen dion burutik behera : 

Komentuan sartzea zer chede saindua ! 

Hoberena golkian daukazu, gaichoa! 

Hango borta hertsia da ontsa zaindua. 

Birazka han sartzeko nun duzu gogoa? 

Aldi hortan mututu omen zitzaion emaztekoa, jendea karkailaka 

irriz ari zelarik, ethendua !» 

Txantre sartu zanez gero, etzan plazetan agertu: Barnetxe 

erretorrak galazi omen zion. Ala ere, «adixkideen artean, bazkaltierren 

alegeratzeko, ala bataio ala ezkontza egunetan, ari 

zen zonbait aldiz koblaka, arnoa lagun». Bere oskitegian ere 

atsegin zuen kantaka aritzea, zarrak eta bereak ber-esan eta 

abesturik. 

BERTSO-LANA,—Ibarrart'ek bere bertsorik gorenenak, «astiz 

cta asmuz, luma eskuan», etxean egiñak ditu, ez arnotegi, bigira 

ta aurki-leku bazterretan. P. Lafitte'k 18 kanta eman zizkigun, 

899 bertso guztira, titulu auekin: «Eliza besta», «Artzaintsa 

mendian», «Aitak eman zerautan», «Itsua eta sastrea», «Michelengo 

zubia», «Mendigaineko Mariaren Baigorriko chantreari», 

«Libertatearen amodioa», «Eskualdunak», «Eskual-Herria eta 

Eskuara», «Aita zuhurra eta hirur semeak», «Udazkena», «Uso 

saretan hatzemana», «Aitaso baten solasak bere ilobaso chumeari», 

«Eskualdun soldadoak», «Ikhazkin mendian», «Negua», 

«Eztei ederrak Eskual-Herrian», «Orgogozo jaim-anderei 1899ko 

maiatzaren 30-ean».

Emeretzi urte zituen Donapaleo'n «Eliza besta» abestu zuenean. 

Zazpi koplakoa duzu olerki a , poliki moldatua. Eliz-jaia 

zan ospatzen, erriko zaindariaren eguna; eliztar guztiak daude 

zuri-gorritan jantzita, «bestalierrak» lerroka elizaraturik. Etxeko 

andreak baita bazkari ederra apailatzen ari ere. Bigarren koplak 

onela: 

Xikiro beltz ederra bere adarrekin 

Barda hü izan dugu irri ta farrekin; 

Salto brikoka, 

Buruaz joka 

Atzo lagunekin: 

Orai azpiki-saltsa badugu harekin,,. 

Éta bigarrenak : 

Hau da arno gozoa, ezti ta azkarra, 

Espainiatik jiña, berenaz nafarra: 

Basoak jorik 

Ondo husturik 

Dezagun ohora ! 

Zahagi tontor hori egun ez da sobra. 

Zoragarri dugu goiz-giroa, ta are geiago egun argitzea mendi 

bizkarretik ikusia. Zer zorion! Amar kopla ditu «Artzaintsa 

mendian» deritzanak; onek azaltzen du mendi-gaiñak berekin 

duen poz-atsegiñaren ederra: Ona laugarrena: 

Argi-hastean tdstu orduko artizarraren argia, 

Nik ikusten dut iguzkiaren agertzen miragarria, 

Bainan oraino ilhun dagozi zelhaiak eta herria; 

Ohean dago ezin atzarriz hiritar gazte nagia; 

Nola ezagut dezake handik hemengo neure loria?

«Libertatearen amodioa»-», berriz, askatasuna abesten du: 

Eskualdun garbi batek othe dauka deusik 

Libertatea bezain gauza aberatsik. 

Ez, ez, harentzat ez da deus hain baliosik 

Zorion hortaz baizik ez baitu ametsik, 

Hori gabe ez duke bizitze urusik. 

Ez dakit, ala ere, gaur egia litzakenik bigarren aapaldiko 

esan au: 

Munduko gaztelurik den ederrenean, 

Lausengu, jan-edan on, guzien artean, 

Eskualduna ez dauke han, bertzen menean, 

Nahiago du izan librotasunean; 

Mendian berak egin etchola batean. 

Eta, jakiña, sariak ere eskuratu zituen olerki-batzaldietan. 

1879'an, Donostiko Udalak eta Aldundiak elkarrekin eraturiko 

poesi-konkurtsora aurkeztu zuen Xinaurria eta Xmia, lapurtarrez 

ondutako alegia. Bederatzi kopla dira, bostekotan. Gaia 

Esopo'rena da, «Cicada et Formic» deritzana: Lafontain'ek 

-La cigale et la Fourmi— eta gure Samaniego'k -La cigarra 

y la hormiga- beren izkuntzetan jarria. Lendik ere, euskeraz 

sarri erabillia duzu: Bizenta Mogel'ek «Txindurria eta txirriska». 

Iturriaga'k «Txitxarra eta txingurria» eta Goietxe'k «Ttirritta 

eta xinaurria». J. Manterola'k (Cancionero Vasco, 1880, 

3 sailla, 106 on.) iru izkuntzatan —euskeraz, prantsesez eta 

gazteleraz- argitaratu zigun. 

Euskai jaiotan ere saria eraman zuen: 1881'an, Sara'n lensaria 

(Ikhazkina mendian), 1884'an, Sara'n berriz ere, lenengo 

saria (Uso saretan hatzemaná), 1893'an, Ustaritze'n, lenengo 

saria (Artzaintsa gazte baten bozkarioak), eta 1896'an, Kanbo'n, 

len saria (Aitaso baten solasak bere ilobaso chumearí).

Ezti ta doiñutsuak dira Ibarrart'en olerkiak, itz alperrikorik 

gabe. Ez dator gaizki, aian ere, Etxepare mirikuak dagian oar au: 

«Baditeke ez duten bihotzari min egiten atseginarekin edo beren 

argiaz lilluraturik uzten izpiritua; bainan hunkitzen gituzte 

gure gizontasunean, jende gehienak bide hortaz hatzemaiten dituztelarik. 

Irakurle hanitz baduke horrela Ibarrartek ttipietan, 

bierartekoetan, eta bertze hainbertze bederen adixkide». 

Eder zitzaion bertso luzea: 7/6, 8/7 darabilzki geienik, 

zeatz landuta naiz erdiko etenez naiz azken berdin amaitzez. 

(Ikus L'Avenir des Pyrénées, 1896-8-27'an; J. Manterola, Cancionero 

Vasco) 3 sailla, 106 orr.; Jcan Etxepare, Buruxkak, 1910; J. Ithurriague, 

Un peuple qui chante, 64 orr.; P. Lafitte, Herria ta separata, 

1948, ta Eusko Jakintza, 1948, 681 orr.; S. Onaindia, MEOE, 515 orr.; 

L. Villasante, HLV, 305 orr.; Col. Auñamendi, 53, Fantasía y Realidad, 

1967; Auñamendi, Literatura, II, 233 orr.). 

Itxas-erraiak gorderik ditun urre-bitxi antzekoz beteta dauzkagu, 

oraindik ere, gure euskal izkelgiak. Olakoak jasoten ibillia 

dugu, urteak dirala. Martin Landerretxe apeza. Jainko-gizon 

zanez, arima arduratan zaietua zebilkigun beti, maratz eta kezkati; 

sorterriari dagokionez, euskaldun jator, ikasi ta jaso, bazterrik 

bazter ari izan zan arduratsu. 

Onetaz ere, beste askotaz bezela, beiñola A. Olabide'k idatzi 

zuena, esan dezakegu. Ots: «Ixilikan Jainkoak barnetik gizonaren 

burua argitu ta biotza eragin dezake, berez ta bitartekorik 

gabe gurekin jardun nai duan bakoitzean. Baña norbait bere 

ordekotzat aukeratu ta zeruko argia Errian zabaltzera igortzen 

duaneko, orren mintzo ta itzak dire Erriak beretzat duan Jainkoaren 

argiz piztutako zuzia. Euskaldunei argi egiteko aukeratu 

danak euskeraz ezpa'leki, zuzi itzali ta alperra izango litzake. 

Ta ezin igarri det ori baño elgaitz gogorragorik Jainkoaren 

aserreak bidali litzaigukenik» (Euskera, 1921, 36 orr.).

"BuBunacttz (Benabarre)'n jaio zan 1842- 

7-26'an. Bere ikaskintzak Hazparne'n osotu zitun aurrenik, 

1857'tik 1859'raiño; gero, Larresoro'ko apaizgaitegi txikian, 

1859'tik 1864'raiño5 eta atzenez, Baiona'ko apaiz ikastetxean 

eta berriz Larresoro'n 1864'tik 1869'raiño; urte ontan apaiztu 

zan Irutasun deunaren bezperan. Irakasle egin zuen ondoko 

urteetan 1873'raiño ta gero, iru urtean iVLaule-Leixtarre'ko 

apaiz-ordeko, ta Aiziritz eta Oragarre'ko artzain 1880'tik 1891'raiño. 

Ondoren, osasunez gaizki zebillela-ta, apaiz oitua geratu 

zan, Biriatu'n, Getari'n, Donibane Lohitzun'en eta guenez Ezpeleta'n 

bizi izanik. 

Arima zaintzatik azke geratu arren, etzion euskal lanari 

utzi, len baiño ere sendoago oratu baizik. Itzez ez-ezik, lumaz 

ere egin dezakegu lan arimen alde, ta M. Landerretxe'k bere 

bizi luzean lumaz ere lan bikaiña osotu zigun. Arekin eta onekin 

ar-emana izanik etzuen gutxi ikasi, ta, etxeko andre aiolatsuak 

lez, ipar aldeko euskalgietatik batez ere, zenbat itz zahar, 

esaera, kanta, igarkizun ta beste, bildu ta sailkatu zizkigun! 

Oi ez bezelako oroimena zuen, diotenez, ta aren lana erabat 

jakingarria dugu, ta edozein euskaltzalerentzat iturri garden, 

ugari ta ziurra. Onela diosku G. Lakonbe'k. 

Bere eskuko gelditu zalarik ere, apaiza zanez, etzan alperzulo 

bizi izan. 1892'tik geroz berak euskeratu ta argitaratu zuen 

Fedearen Propagazionea zeritzaiona. Bestalde. maite zuen euskera, 

ta berau zaintzeko, bere ustez, euskaldunen kemenak bildu 

bearrak ziran oro. Besteak beste, ortarako antolatu zan gorago 

aitatu dugun Ondarrabi'ko euskal biltzarra, 190ran antxe bait 

zan sortu ta oiñarriak ipiñi, ain zuzen ere, Martin Landerretxe'ren 

arioz, gaur ere indartsu daukagun «Eskualzaleen Biltzarra», 

euskerari eutsi ta zabaltzeko ardura izango zuen alkarte berria. 

Baita berau, ots, M. Landerretxe izan zan alkarte onen idazkari 

betierekoa, ta gero ta dizditsuago aurrera egin zezan iñortxo 

baiño geiago alegindu zana.

Euskaltzaindia sortu zanean, Lapurdi'ko izkelgiaren urgazle 

lez. Martin Landerretxe izendatu zuten, 1919-10-5'an. Iraillaren 

2l'an Eusko Ikaskuntza'k, Julian Elorza Gipuzkoa'ko Aldundiko 

bur~alarik, batzarra euki zuen euskaltzain berriak 

aukeratzeko. Besteak beste, J. Blaise Adema apaiza, Baiona'ko 

kalonjea ere aukeratu zuten, baiña onek, ango eliz nagusian 

naiko lan zuela-ta, etzuen onartu izendatze ura. Eta, 1919'eko 

urrillaren 7'ko batzarrean, «orren ordez Broussain eta Lhande'k 

eskatu zuten —dio Euskera'k, 1919, 50 orr.—Martin Landerretxe, 

lapurtar apaiz, ta Eskualzaleen Biltzarra'tko idazkizaiñ 

jauna izendatua izan zedilla. Ta guziak, autarkiz, onetsi zuten». 

Eta urrillaren 26'ko batzarrean, Donostia'n, Gipuzkoa'ko Aldun-jauregian 

ospatutakoan, «Azkue'k Landerretxe'ri ongi-etorrizko 

agurrak eman ondorean, onek, Lapurdi'ko euskera garbiz, 

Euskaltzaindia'ri eskerrak biurtu zizkion». 

Arrezkero, zintzo zintzo, agertu oi zan atkargu onen batzarretara, 

beronen lan eta txostenetan esku eragikorra izanik. Eginegiñean, 

Euskaltzaindiak Bilbao'n ospatu zuen billera baten ondo-ezak 

eman, garai artan bizi zan errixka Ezpeleta'ra eraman 

eta antxe, andik egun gutxiren buruan itzali zan, 1930-1-29'an. 

88 urte zeuzkan, etengabeko lanean eralgiak. 

EUSKAL LAhfA.—Asteroko ta agerkarietan daude, sakabanaturik 

alegia. Martin Landerretxe'ren idazlanak. Bildu ta zabaltzea, 

merezi lukete. Lan auetan dager aren biotza: gizaseme on, 

-apaiz jator, euskaltzale zintzo, langille aspergaitz. Mende betea 

doi-doi egin zigun euskal erriari ta beronen izkuntza beneragarriari 

lotua. 1891'tik asi zitzaigun batez ere euskal sailleko beargin 

zoli ta antsiduna. Ona bere lan batzuk: 

1) Fedearen Hedameneko Urtekaña —^Ármales de la propagation 

de la Foi- (Baiona, 1891-1930). Bi iUabetetik bein, 

urtez urte, atera zuen 50 bat orrialdeko ingurraztia. Laburdieraz 

idazten zuen, euskera «zaharxean». Eta, G. Lakonbe'k dioanez, 

«Landerretxe'k lan awe besterik burutu ezpalu ere, euskaltzaleen 

aldetiko esker-erakutsiaren duin eskubidez dukegu».

2) Aphurka zakar eta herri, ahurtara bat eskuararen alde 

(Baiona, 1905). Liburuxka, Antonio d'Abbadie'k eraturiko batzaldietan 

saritu zizkioten lanakin eta or-emengo eguneroko ta 

aldizkarietan azaldu zituenakin osotua. Danetik duzu berton, 

naiz liburu-azterketak naiz izkuntza-gaiak. 

3) RIEV agerkarian ba-dira zenbait lan, Landerretxe'k 

1907 tik asita egiñak, «Euskera»-n berdin, 1925'ean eta urrengo 

aleetan, artikulu mordoa agertu zuen, erriz erri batu zituen 

esaera, atsotitz eta zuur-itzez. 

4) Baita idatzi zuen Baiona'ko «Eskualduna» ta «Courrier 

de Bayonne» agerkarietan ere. 

5) Grammaire basque. Argitara gabe. 1860'an irakasle zala 

egiña, argitaratzekotan zeukan, baiña Landerretxe'k zoritxarrez 

—^Lakonbe'k diosku— etzuen egungo ere bere iritzi atzeratuak 

utzi ta linguistikari buruz bereziki bide berririk artu nai izan, 

eta bere bizi-atzenerantza etzuen gaztetako lan ura interesgarri 

ilzusten argitara emateko. 

Olerki batzuk ere osotu zizkigun. 

Nor bakoitzak du bere jit berezia, ta orixe agertu oi dugu 

geure izakera ta idazlanetan. Gaztetan artutako eskolak ere ez 

digu gutxi laguntzen. Dana dala, P. Lafitte'k, M. Landerretxe'ren 

lanari, batez ere «Fedearen Hedamentua» deritzaionari 

gain-giroki begiratuz, au dio: «Euskaltzain zaharra urteetan ari 

izan zitzaigun itzez-itzezko biurpenak burutzen, Jainkoaren ononak 

zalantzik gabe, baiña euskal jeniotik aski urrutiratuak» 

(Le Basque et la Littérature, 61 orr.). 

Ona, adibidez, nolako euskera zeukan jakin dezazun, Kastilláko 

Blanka erregiña deritzan lana, 1909'eko azaroan Donibane- 

Lohitzun'en egiña: 

«Blanka, Kastillako alaba, Frantziako erregiña zen. Artha 

handiz altxatu zuen Luis bere semea. Ez zuen aldiz batez ere 

onhetsi haren haurrari bertze emazteki batek bularraren ematea. 

Nola behin nekatuxe zelarik, lo on batean baitzegoen eta printzea 

kexatua baitzen, gortheko andre handi batek eman zioen 

32Í

ularra. Erregiñal^ ordean, atzarri zelarik, galdetu zuen haurra, 

eta ezagutu batzuen ez zela gose, behar izatu zioten aithortu 

bularra hartua zuela. Eskerrak ematetik urrun. Blankak, erakutsi 

?uen gaitzitzen zitzaioela, eta, eria eztiki haurrari zintzurrer'^t 

emanik, goiti arthik-arazi zioen esnea, zioela: —'«Zer uste 

duzue, ala Jainkoa.k eta naturalezak eman darotaten amatasuna» 

den gutienik ereman dezadaten onhestekotan nagoela?» 

Printzeari, adimenduratu zen ordutik, maiz adiarazi zioen 

hitz hau: —«Nere haurra, badakizu maite zaitudala; bainan 

halarik ere nahiago zintuzket erregetasunaz eta biziaz gabetzen 

ikusi, ezen ez eta bekhatu mortal batez obendun». Haur maite 

hari behar zituen erakuspenen emateko, hautatu zituen erresumako 

gizon ahalik zuhurrenak eta Jainkotiarrenak. Goizdanik 

hararazi nahi zioen bertute guzien urhatsa. Hala haia, Printze 

hura izatu zen San Luis errege, Frantziako errege distirantena». 

(Esku-Egundiya, 40 orr.). 

(Ikus Aztertzale, Euskal Esnalea, 1930, 19 orr.; G. Lakonbe, RIEV, 

1930, 652 orr.; S. Onaindia, MEOE, 1094 orr.; L. Villasante, HLV, 

304 orr.; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1955, 167 orr.; Auñamendi, 

Literatura, II, 418 orr.). 

5.—JE AN JAURGAIN (1843-1920) 

Arras eskolatua genuen euskal lurreko gaietan, ikurdi —eraldika— 

ta edesti saillean batez ere; ots, euskai kondaira ta lireraturari 

buruzkoetan oso jakintsua. Zuberoarra zan jatorriz; 

1870'an franko-prusiar gudan parte artua. Karlista gerratean, 

ordea, Iruña'n aurkitzen zan Paris'ko eguneroko baten kazetari; 

eta, noizkoa aiperrik ez galtzearren, Naparruko artxibuetako paper 

zarrak aztertu ta aietatik berririk beiñenak jaso ta antolatzen 

aiegiñak egin zizkigun. 

Olerki-batzaldietan jo ta ke laguntzen zion Abbadie jaunari, 

ta, ain zuzen ere, bera franko-prusiarren arteko gerrara .joan

zanean, etzan olako poesi-jairik ospatu. Euskal festa ta antzekoak 

eratzen beti aurrelari agertu zitzaigun. Urte askotan izan 

zan «Eskualzaleen Biltzarra»-ko buruzagi eta alkarte onek oi 

duen bazkaria berak asten zuen, egundo utsik egiteke, edu artako 

jaialdiari zegokion euslzal kantu aberkoiez. Madrid'eko 

«Real Academia de la Historia»-ko lankide ere izan zan. 

Ona emen argitaratu zitun lan batzuk: 

1) Arnaud d'Oihenart et sa familie (Paris, 1885). Berri asko 

damazkigu mauletar lege-gizon jakintsuaren baitan. Euskaltzale 

onen lanik bikaiñena dudarik gabe. 

2) La Vasconze (Paue, 1898-1902) Bi zatitan. Euskalerriko 

dukego ta erreiñuetzaz ari da, nasai ta edakor. 

3) Jean de Tartas (RIEV, 1907, I, 125 orr.). 

4) Le Nouveau Testament de Ligarrague (RIEV, 1907, 

I, 288 orr.). 

5) Quelques Légendes Poétiques du Pays de Soule (1897). 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Basque, II, 706, 795, 797 orr.; 

G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1951, 187 orr.; 1952, 122 orr.; \9S1, 178 

orr., eta 1960, 144 orr.; Jorge de Riezu, Flor de Canciones populares 

vascas, 18 orr.; L. Villasante, HLV, 414 orr.; Auñamendi, Literatura, 

II, 272 orr.). 

6.-ARNAUD ABBADIE, KALONJE (1843-1915) 

Onen aipu ariñeko bat, lí'garren aiean (231 orr.) utzi geriuen 

arren, bego emen ere beste zertxobait geiago. 

Larresoro'n irakasle; 1893'an, adibidez, ikastetxe artan agertzen 

zaigu Hiriart-Urruti, Larralde, Lile ta beste batzuekin. 

Etzan izan maixu txarra, J. Etxepare'k beintzat, irakasle-andana 

ura goretsiz eskualde guztiko jaunik argituenak zirala aitortu 

zigun. 

Arnaud Abbadie'ri buruz, berezkien, au dio: «Aphez bat, 

osoki apheza zena; —gizon bat, lurrak gutisko hazten duen be-

zalakoetarik: —eskualdun laborari-seme bat Eskual-erria bere 

itzalaz hartu duena, laborantza jakintsuen argiez bezanbat bere 

esku4anaz goratuz eta maitaraziz: —îdazle bat, eskuara zaharraren 

mami gozoa hamabortz bat urthez Eskualdunean amultsuki 

ezagutarazi daukuna: —^haurren, aitamen, aphez lagunen 

buruzagi zuzen, zuhur bat; aita on bat jende beharrentzat: horra 

nor eta nolakoa zen Arnaud Abbadie ! • (Eskualduna, 1929). 

Goraltza berdiñak dagizkio P. Lafitte'k ere. Nun-naítik so, 

gaillena dala diosku: aren pentsamenduak ez du egundo ere jauzi 

ta zapartik; aren idaz-tankerak gutxiago. Argi ta garbi, labur 

ta errez idazten ditu bere asteroko lanak, nekazaritzak bear ditun 

aurrerapen guztiai ikututxo bat egiñik. 

Eskualduna astekarian idazten zuen batez ere. Bere gaiñ 

zeukan «Laborarier» deitu orri-atal berezia. 

Bi liburuxka ere argitaldu zituen: 

1) Aphezac soldado (Baiona, 1890). 

2) Jesus Kurutzeari iltzatua (1892). 

(Ikus J. Saint-Pierre, Gure Herria, 1928, VIII, II orr.; P. Lafitte, 

Le Basque et la Littérature..., 68 orr.; L. Villasante, HLV, 196 orr.). 

7.-JEAN BAPTISTA DARRIKARRERE (1844-1927) 

Uztaritze'ko seme; an munduratu zan eta Saint-Denis'en 

il. Ziurtasun osoaz, ala ere, ez dakigu gauza askorik euskalari 

onen bizitzean buruz; ez aurretikoak ez guk, ez dugu oraindik 

uztariztarraz iker-lan esatekorik egin. G. Lakonbe'k eskuratu 

zigun beintzat aipamen labur bat; onela dio: «Duela illabete 

batzuk il da Saint-Denis'en, 83 urtekin, J B. Darrikarrere. 

Aita kaskoina ta ama euskaldunagandik Uztaritze'n jaioa, aur 

txikitxo zala frantses, kaskoin eta eskuara ikasi zitularik, bizitzako 

zer-nolak utzi ezkeroz, irabazi bikaiña atera al zezakean 

iru izkuntza jakite ortatik. Zoritxarrez, baiña, lenengo irakas-

kintza besterik etzuen artu, ta aduana-zaingoa edo aministradorekuntza 

asi zuen, ontan kapitain maillara iritxi zalarik ere» 

(RIEV, 1928, XIX, 156 orr.). 

Ori ta guzti, aski jakintza lan burutu zuen, euskal arloan 

baitik bat. Ungt zetozkion atseden-tarte ta asti-une guztietan 

ari izan zitzaigun bere ezagutze ta jakite-sortak gero ta geiago 

azi-azten. Irakurtzen etzitzaigun iñoiz aspertzen; Baiona'ko 

liburutegian zeuden Duvoisin eta Harriet'en idaztiak eskuratu 

zitunean batez ere, lapurtar idazle zarrak baitik bat, iñork ez 

omen ditu J. B. Darrikarrére'k bezanbat erabilli; gibel aundi ta 

eramankizun ikaragarriz Leizarraga'ren Testamentu Berna (Rocheiia, 

1571) ta L. L. Bonaparte'ren Le Verbe basque en Tableaux 

(1869) eskuz idatzi zizkigun. 

Gurean bai itxorkulari ta etimolojistak ugari! Bai etxekoentzat 

bai arrotzentzat, barruti zabal, tentagarria izan da. Makiña 

batek oker egin du onetan, iltzeari buruan barik gerrian emanik. 

Darrikarrere ere bide ortatik saiatua dugu, ta uste bitxi bat 

sartu zitzaion buruan: euskera, bere gardiz, indo-europear izkuntza 

zala. Eta, ainbat esan eta aolku bestera artuagatik, ortan 

ari izan zitzaigun bere berrogeta urtetan. Bere tesisa aurrera 

eraman nairik, euskal itzak aztertu bearrean, zati txikietan 

banandu oi zitun, eta berak sustraiak deituak, uste zuen, indoeuropear 

izkuntzan arkitzen zirala. Nola itsutu liteken! Eta 

itsumen au ezta uztariztar onena bakarrik! Ala ere, euskalari porrokatua 

zan, eta orixegatik Eusko-Ikaskuntzaren lenengo batzarrean 

bertan (Oñati, 1918) parte artu zuen. 

EUSKAL LANA.—Itzen jatorriari buruzkoak izan ziran J. B, 

Darrikarrére'ren idazlanik geienak. Barne daramaguna errez ustu 

oi dugu ta, 1885-7-19'eko «La Nivelle» egunkarian atera 

zuen bere aurrenengo lana, baitha itzaren inguruan ain zuzen 

ere. L. L. Bonaparte'ren lan bat aipatzen zuen bertan, ain gogoko 

etzitzaiona, ta Bonaparte'ren erantzuna laster izan zuen. Or-

duantxe asi zan, batez ere, bere iritzia agirian azaltzen, liburuxkak 

idatzi ta argitara emanez. «La langue basque et les idiomes 

aryens» (1885) izan zan lendabizikoa ta 1924'gokoa bere atzena. 

Ba-zuen orrez gaiñera beste lan bat ere esku artean: paper 

adierazle bat barreatu zuen 1900'garrenean iztegi berri bat 

iragarriz; iztegi ark —artzi itzeraiño iritxi zan- itz-sorktin aldrebesak 

zeuzkan gorabera, ba-zuen bere alderdi egoki ta onurakorra 

ere. Baiña etziran askorik izan arpidetu ziranak, eta lenengo 

176 orrialdeak baiño ez zitun argitaratu. Geroagoan, 

1912'an, berriz ere beste iragar-orri bat zabaidu zuen, baiña 

oraingo aidiz liburuxka bat bera ere etzuen atera. 

G. Lakonbe'k au gaiñeratzen digu: «Darrikarrére'k, bere 

etimoloji-kezkak aztu zitunean, gaur ere tinko dirauten lan 

interesgarriak eman zizkigun: aren iztegi amaitu gabean guztikiko 

aurre-ezagutzetan datozten fonetika ta ortografiazko oarkizun 

bikaiñak, ark Tartas'en Onsa hilceco bidia RIEV aidizkarian 

berriz ateratzean eman zizkigun gramatikari buruzko 

argibide baliotsuak; baita ark RIEV ontan azaidu zitun ipuiak 

ere, izkera arruntaren zelanbaiteko erakusgaiz orniduta daude. 

Darrikarrkre'k euskai estudioai zerbitzu ederra egin zien gizaseme 

azkar baten oroitza utziko du, baiña, asierako gerta-lan sakonik 

etzuelako edo, ezin atzeman izan zuen zegokion neurria». 

Tartas'en liburua, ots, Onsa hilceco bidia, zuberotarrez ondua 

ta 1666'garren urtean lendabizikoz argitaratua, bigarrez atera 

zigun J. B. Darrikarrkre'k RIEV aldizkarian (I, II, III ta V) 

aurrenik eta separata bezela (Paris, 1911) ondoren. Azkenengo 

35 orrietan gaiak dakazki: 1) Onsa hilceco bidia'ren egillea, 

Joan Tartas, Arue'ko erretora; 2) ori zein izkelgitan idatzi zan; 

3) napar-arnikuzetar izkeraren berezitasun batzuk. 4) irar-utsak 

zuzentzen. Labur : ainitz argibidez ornidurik egiñikako argitalpena 

duzu. 

Iztegille bezela Azkue'k aipatzen du Darrikarrere bere Iztegi 

nagusiaren sarreran (XIII orr.), eta P. Lhande'k (X orr.") 

onek gaiñera, bere iztegia, tipografi-era argi baten bitartez, itz

guztiak beren sustrai edo beintzat jatorrizko itzaren inguruan 

bildu nai izan zizidgun, Van Eys'ek eta Darrikarrere kapitainak 

egin zuten gisan. 

Ona aitaturiko iztegiari jarri zion titulu osoa: Hitztegi heuskara 

Frantziako eta Espainiako erderatart itzulija. Nouveau Dictionaire-basque-frangais-español 

(Baiona, 1900). 176 orrialde. 

Markiña'ko Rafael Murga Mugartegi jeneralak lagundu zion; 

«avec la collaboration du general D. Rafael de Murga de Mugartegui» 

dio. 

ipiiiak RIEV'en atera zizkigun: 1) Eresiak eta hipuinak. 

Ixkoa nausi lan-gosea eta bere mutilen bizkarreko larruaren 

khentzailea (1907, I, 320 orr., eta 2) Zazpi-izarrak, zazpi-auntzák, 

idi-ohoinak, itheohoinak edo idi-uhuiñak deitzen diren izar 

andana hartazko eresietarik batzu (1912, 224 orr.). 

Frantseses liburuxka asko atera zitun, linguistikari buruz 

geienak, euskeraren izkuntz-aideak, jatorria ta fonetika aztertu 

nairik batez ere. Baita RIEV, «Baiona'ko Bulletin de la Société 

des Sciences, Lettres, Arts et d'Etudes Regionales de Bayonne», 

«Bulletin de Biarritz-Association» eta olakoetan ainbat idazlan 

ere. 

(Ikus G. Lakonbe, RIEV, 1928, 156 orr.; L Villasante, HLV, 92 

orr.; Auñamendi, Literatura, II, 394 orr.; Jon Bilbao, Eusko-Bibliographia, 

II, 538 orr.). 

8.—JEAN BAPTISTA CONSTANTIN (1847-1922) 

Emen daukagu, beste askoren artean, euskal idazle ixil bat; 

j'uberotarra berau. Santa-Grazi'n sortua dugu, 1847-9-San. 

Atarratze'n itzali zan, 1922-l-.6'an. Irakasle, Eskualzaleen Biltzarra-ko 

lankide. 

Nekatu barik idatzi zuen Eskualduna ta beste agerkari batzuetan. 

Gaur ere, tamalez, iñork txortaratu gabe sakabanaturik 

daukagu aren lana. Danetatik baliotsuena, «SBSS dugu nunbait:

«Harrichabaleten bizia», Eskualduna']! atera zuena. Nor genuen 

Harrixabalet ori? Apez ospetsu bat. Beronen inguruan 

ainbat kondaira ta erri-ipui eio ziran: Engrazi Pelento, Etxahun 

koplari famatuaren emaztea ere onen illoba zan, anitz buruko 

min ekarri ziona noski. 

Ipui, elezar eta gorabera guztiak Konstantin'ek bildu ta 

molda zizkigun. Zubero'ko izkelgi barruan idatzi zuen, naiko 

gazigeza ta pipermintsu. 

(Ikus L. Villasante, HLV, 304 orr.; San Martin, Escritores euskéricos, 

Bilbao, 1968, 63 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 167 orr.). 

9.—CHARLES BECAS (1847-191) 

Ainhoa'n sortu zan, 1847-7-26'an, erriko elizari aurrez-aurre 

daezan Yoniorenea etxean. Gurasoak eta aurretikoak ba-zuten 

izen ona errian; eta famili ontatik jalgiak ziran, zugatz- ondotik 

altxuma lez, bi eiizgizon: Charles bata, Yoniorenea'ko lensemea, 

ta Alberto bestea, Azkain, Donibane-Garazi, Ziburu, 

Esterenzubi ta Urkarai'n arima-zaintza egiña. 

Karlos, Larresoro'n eliz-karrera osotu ta apaiztasuna artu 

on'doren, Baigorri'ko bikario izentatu zuten, bi urte berton egiñik. 

Kargu berdiñaz lan dagi, gero, Biarritz'eko Martin deunaren 

elizan, zortzi urtetan. 1883'an Ahetze'n daukagu, eta pozik 

bere poesi baten dioanez: 

Gure bizia daila goiti ta behiti, 

Enetzat seurik hola gertatu da beti. 

Baxinarren bi urte, Miarritzen zortzi, 

Nahi nuke Ahetzen bil eta ehortzi. 

Etzan emen luzaro egon; Bidarte'n daukagu, bada, andik 

laster arimazai. Erroak zitun ia egiñak Ahetze'n, eta artzaiñen 

artzaiñak deadar:

Hots, mugi hadi hortik hordi tzar alhaina 

Eta has'zak, Bidarten, laugarren kanpaina! 

Ahetze etzuen iñoiz burutik utziko, baiña azkenez bukatua 

zuen bere arat-onat ibiltea. Kaskoiñen itxas-egalak atzemana, 

ementxe bizi ta ilko da Bidarte'ko txaunburu. Onela kantatzen 

digu: 

Zahartzerat zaukaten enetzat Bidarte, 

Hemen ere apezak badik begitarte! 

Biloak zuri, bainan, gogoz beti gazte.. . 

Hola iraunen diat agian hil arte! 

Bai, ementxe il zan íÎl'eko dagonilleko igande batez. Bere 

gorpuari, ordea, Ainhoa'n eman zioten lurra. Biak lur zoragarri, 

bai bizitzeko eta bai il ostean atsedena artzeko. 

OLERKARI.—Euskal-Erriko poeta onenetarikoa 'dugu Bekas. 

Onela dio J. Barbier jaunak 1926-2-8'an Baiona'ko Ikastetxe 

nagusian ainhoatarraren omenez esan zuen itzaldi ederrean. 

Juvenal maiz irakurri zuela diosku, edo-ta ego-aizeak, euskaldunen 

sorgiñak zabaldu ta indar-azi zizkiola irudimen-egoak. 

Dana dala, Ahetze'n zegoelarik (1883) ondu zuen bere lenengo 

olerki-lana. Alai, ortzargi ta josta-zale dagerkigu geienik. Etorri 

oparotsuko; «txinpartak atera ditun urgoria» dio J. Barbier'ek. 

Sei sailletan banatu ditzakegu K. Bekas'en olerkiak: 1) Bizitzazkoak; 

2) ini-eragilleak; 3) jainkotiak; 4) apez-sartzeak; 5) 

aldakerak, eta 6) isla-erraiñuak. Azter ditzagun banaka. 

—'Lenengo auekin bere bizitza adierazten du bizi ta arrai. 

Apaiztu ta laster, esan dugunez, Baigorri'ra, Baxenabarre'ko 

mendi tartean datzan errixka zoragarrira bialdu zuten apaizlagun. 

Onela kantatzen du olerkariak: 

sai 

Ordenatu ta laster fama zen etorri, 

enetzat hautatua zutela Baigorri.

Bihotza altxaturik ene Jainkoari, 

Harek nahi lekurat gan nintzan bikari. 

Ara joan zan, eta pozik itxura zanez; baiña lendabiziko 

gaua etzuen ongi eman. Onela dabes: 

Lehendabiziko gaua, oi, zer gau dorpea! 

begia ezin hetsiz, utzi nuen ohea. 

Orhoitzapen goxoez bihotza betea, 

gau ilhunari nion emaiten elhea. 

Olaxe kantatzen dizkigu Baigorri'n, Ahetze'n, Biarritz'en 

eta Bidarte'n egin zitun egunak. 

—^Bertso ariña zuen geien bat, Oxobi'k bezela, ta olan ageri 

zaigu irri-eragilleetan batez ere. Adiskide asko zituen, eta 

auekin poz-eztitan aurkitu oi zan. Euskaldunok oitutzen duguoez, 

jan-edate galantak ere antolatzen zituzten; eta au ez-ezik, 

jan-edanera dei egitea ere bertsoz eratu oi zuen. Ona bein Martin 

Landerretxe, euskal idazle ezagunari dei egiterakoan, oni 

igorri zion laukoa: 

Gure ezkila ederrak ez du ikasi latin; 

halere ederko jotzen du talantan, tilintin. 

Egun, ene partez dautzu, erraiten: «HolaMartin I 

ez ahantz larunbatean aurkitzea gurekin». 

Eta gero, ederki jan eta edatean, edontziak alkarri eskeinka, 

eta ertzak ikutuz, onela darrai: 

Nork bada erran dezake, balitz ere barbera: 

«Arno onetik ez edan, trixtatzen dik sobera! 

Ez, ez, hunek, omen dauzka, suhurren arabera, 

zaharrak beti gazte ta.bihotzak alegera!»

—Âpaiza zan, eta apaiz ona, bere egitekoa zegokionez betetzen 

zekina. Aren musa elizkoia izan bear, alabearrez. Neurtitz 

)ainkotitan badu bat Axulai mendi gaiñetik Lapurdí zaintzen 

duen Ainhoa'ko Amari egiñiko 20 koplako olerkia. Au dio: 

Kapera maite, 

erran dezaket 

zure ikustea 

zaítala laket ! 

Eta euskaldun fededunak Ainhoa'ko Amari berari egiñak 

ditu orrelaxe eskari kartsuak. Enparauak ere poz berdiñez ikusi 

nai ditu ta dei dagie gazte ta zaar guztiai, guraso jainkotiar, 

ume, beilari, arotz eta mariñelai; denak nai ditu Amaren magalpe 

goxoan bilduta. 

Bidarte'n bada beste kapera bat, «tironea» deritzaiona; oni 

ere eskeintzen dizkio kopla batzuk. Lourdes'ko Ama eztu aantzi, 

ta «Ama, eskualdunak egun zure oinetan daude» ta abar, 

Gabe ondoko mirarigille aundiari arnas biziko bertsoak eskeiñi 

zizkion. 

Nekazariak goratzeko egiñak ez dituzu kaskarrak, ezta Flement 

eta K. Bordes jaunak eskatuta, IPOl'an ondu ta geroztik 

Donibane-Lohitzun'eko elizan sarri kantatu oi dan abesti txairo 

au ere: 

Munduan ez da soseurik, 

ez eta bake osorik, 

etsai gaitzenak garhaiturik 

zeruratzen da bakarrik! 

Halere, ez izan beldurrik! 

Boz batek dio zerutik: 

«Ezin gal daiteke nihondik 

Maria maite duenik!»

—Âurkari izateak ba-ditu bere alderdi onak: danari burua 

makurtuaz, baietz esatea, ez da egoki. Aurkari porrokatua ge^ 

nuen Unamuno bilbotarra: uste bitxi, paradoxa ta gezur-antzez 

betea iruditzen zaizkigu sarri aren i'datzi zorrotzak. Baiña mamian, 

aurka egin naia, ezta besterik, ortik sortuaz gauza atsegingarri 

asko. K. Bekas ere gisa ortakoa zan, eta ainbat gauza interesgarri 

utzi zizkigun. Adiskideen arteko batzar bat, adibidez, 

oiñarri arturik makiñatxo bat kopla eder osotu zitun. Fortabat 

jauna, esate baterako, Arrangoitz'etik Sara'ra aldatua izan zan, 

eta Bekas'ek onela kantatzen: 

Apezpikuaren manuz etorri da Sararat 

Denek maite, estimatzen dugun Murde Fortabat. 

Hunen orde jinen ziren, bai naski, eta zenbat ! . . . 

Batto behar eta nola hatzeman holakcbat? 

Baita abesten ditu ango lagunak egin zizkien ikustaldiak 

ere. 

Nahiz itsaso hegia urrun dagon Saratik, 

Fortabat ikusi gabe ez naiz egonen hatik! 

Hunen ganat helduko naiz traba guzien gatik, 

Behar badut ere salto egin Larrun puntatik! 

Ez ditu gutxi taiu ontan ondutako koplak, goxo ta sarkor 

noski. 

—Âldakerak —^varietés— ere ba-ditu, urlia ta sandiaren goratzarrez 

egiñak. Urrengo aapaldi onek, oso-osoan margozten 

du Bekas'en izakera: ez du bere bertsoz iñor zaurituko, ez saminduko; 

bai, ordea, irri ona ezpan-ertzean loretu. 

Beltza duk ankrea, bainan nihor ez du zikintzen; 

Ene lumak du xixtatzen, ez du nihor larrutzen. 

Ahul,,. salda, biperminak hori ez badu ontzen; 

Ez-deus kopla, lurri ona ez badu merke saltzen.

Onelaxe, larruko gabe, xixtatzen ditu Ainhoa'ko erretore 

jauna; Giron bidartarra; Aiherre'ko Julen Hegi, «pottoloa»; 

Mixel Dibildox, Alduden eta Iriburu'n erretore izana; bere 

anai Albert Bekas, Urkurai'ko etxaundurua, eta Larrondo jauna. 

—Isla-erraiñuak —silouettes—, orduko apaiz ospetsuai eskeiñitako 

irudi txiki biziak dira. Era ontan goratzen ditu Donibane-Lohitzune'ko 

Elizage erretor nausia, Biriatu'ko Imatz, Haristoi, 

Dolhagarai, Leon, Duelos, Lille, Hiriart-Makola, Diharasarri, 

Juantxuto, Etxeberri, Marzelin Oihenart, Murde Rostand, 

Paris'etik Kanbo'ra etorria, Arbelbide kalonjea, Larre Gastón 

eta besteak. Hazpandarrak ziran Lizarraga anaiak, bata Getari'n 

erretore egona. Ona koplariak diona : 

Hazparneko seme dire Lizarrage anaiak; 

Ez hala hulako, bainan biak kalonje gaiak. 

Gaitzak ere behar tuzte aintzin-gibel nasaiak.. . 

Alabainan barrikaren araberan uztaiak! 

Ona, azkenik, Hiriart-Urruti kazetari izen aundikoari egiña. 

Murde Hiriart-Urruti, huna azken pertsua, 

Bai ongi izerditurik, zuretzat moldatua: 

Axularrelun baituzu jakitate bertsua, 

Mintzaira erdi-kaskoinak zagozka nardatua. 

Aomen larrikoak izan dituzu, baita, Martin Koxe napartarra 

ta Santsin lapurtarra. Lenbizikoa, bein (1896), Larresoro'ko 

ikasle zarrak eraturiko batzar batean, Abbadie jaunaren aurrean 

abestua izan zan; eta bigarrena, Santsin, Bekas'en lanik oberena 

nunbait. Igande illuntze batez, Santsin, etxerakoan, erdi ordi 

itxuraz, txakur batek izututa bear bada, zelaira jausi ta gixajoa 

nekez etxeratu zan. Auxe duzu aski gai Bekas'en jit irrikoiak 

poliki euskal bertsoz moldatua. Olerki-lan au, 1897-8-

15'tik 22'ra Donibane-Lohitzun'en ospatu ziran euskal jaietan 

saritua ta La Tradition au Pays Basque'k (Paris, 1899) argitara 

ekarria duzu. Irakur lenengo aapaldia: 

Igande ilhuntze batez, 

etxea alde zohala, 

erroz gora erori zen 

Santsin, zabal zabala. 

Izarrak nihon ez ditu 

ikusi han bezala. 

llhargia ferekatuz 

gan zen gan berehala. 

Onelaxe 9 aapaldiraiño. «Bizitasun aundiz emana dago -dio 

J. Barbier'ek-, ondo egiña, ederki bukatua; origatik da niretzat 

R. Bekas'en lanik ederrena». «Mañex Artzaiña» ta abar 

ere orren maillakoak Srü 

Labur: «Bertsulari», «koplari» ta «ditxolari» genuen Bekas: 

bertsolari goxo, koplari samur ta ditxolari zorrotz. Aren 

neurtitzak, naiz goiarnaskoak naiz lur-gaiez onduak, beti dituzu 

bigun, eder. Bego J. Barbier'ek dioskun au ere: «Aren satira, 

egillea bera bezin maitagarriak, nik soil-soilki diot, beti dutela 

estalki bikain nabarigarria. Nabartua du izkera ere, irudi oso 

berezkoz gaiñezka; aberatsa du baita azken bukatzea, rima, doiñutasunez 

eta ots-izen alai, sonatsu ta poz-emaillez beterik». 

Ainbat olerki eman zizkigun «Gure Herria»-n (1921-24). 

Harrazpi ta Harñxabal izen-goitiz ere izenpetzen zitun bere 

lanak. 

(Ikus J. Barbier, Gure Herria, 1926, VI, 279, 321, 418, 472 orr., ta 

Auñamendi Bilduma, 53, 105 orr.; Gabriel Lertxundi, Kantikák, 1943, 

402 ta 404 orr.; S. Onaindia, MEOE, 1088 orr.; Martin Elso, Gure 

Herria, 1966, 84 orr.; Auñamendi, Literatura, II) 168 orr.; Jon Bilbao, 

Eusko-Bibliographia, I, 528 orr.).

10.-M. ETXEGOIEN (. ..1804...) 

Maule'n erretore izan zan onek liburu au argitara eman 

zigun: Uscara libria conffessioniaz, commnioniaz, eta Megaco 

Sacrificio saintiaz, bicitceco erreglamentu bateki, cougni juntaturic 

beita Jesus Kristen passionia (Baiona, 1804); 296 orrialde. 

Bigarren aldiz ere azaldu zan (Baiona, 1834); 321 orrialde. 

11—JEAN ETXENIKE (. ..1871...) 

Euskaldunon argaitasunak ezaguturik, Frantzia'ko matxiñada 

zaleak ere bertsoz jardunak dira euskaldun semeak beren 

aldera eraman nairik. Bertsolari onek beiñik-bein bere paperak 

egotzi zitun kalera. Ona bi ezagunak: 

1) Cantu berria (Baiona), 17 aapaldikoa. 

2) Cantu berriac, bandera gorriaren gainian (Baiona, 

1871). 12 aapaldi. 

12.—GEORGES HERELLE (1848-1935) 

Jatorkiz Champagne'koa zan arren, Baiona'n bizi izan zan. 

Ango ta emengo literaturak, Erdi-arokoak bereziki, ederto 

ezagutzen zitun. Euskerari buruz, ordea, naiko mugatuak zitun 

bere ezaguerak eta jakintzak. Euskai gaiak zorarazten zuten, 

alere, ta euskai teatrua sustraiz ikasi ta ikasi, pixkanaka gai ontan 

euskalarien artetik jakintsuneetariko bat bilakatu zitzaigun. 

Zubero'n, agirian, antzeztu oi ziran antzerki ta pastoralak iñork 

baiño obeto aztertu ta sailkatu zitun, beuron jatorria, iturriak, 

bertsogintza, esku-idatziak, musika ta dantza, au da, gure teatru 

zaharrari zegokion dena sakonki ikasi ta aditzera emanik. 

Gai oni buruzko lanik geienak RIEV agerkarian atera zitun. 

Baita, andik kanpora, auek ere: 1) Les Pastorales basques (Baio-

na, 1903); 2) Etat des manuscrits de Pastorales basques (Paris, 

1905); 3) Les représentations de Pastorales basques (Paris, 

1907); 4) Canteo et Beltchitine (Paris, 1908), irri-antzerkia, 

euskeratik frantsesera lenengoz itzulita; 5) Baiona'ko «Bulletin 

de la Société des Scienres, Lettres et Arts» zalakoan: a) Le 

thédtre comique des Basques (1925); b) La représentation des 

Pastmales basques a sujets tragiques (1923); d) Les Pastorales 

a sujet tragique considérées littérairement (1927), eta e) Répertoire 

du thédtre basque tragique (Baiona, 1922-28). 

Erbesteko izkuntzetatik itzulpen batzuk ere osotu zitun, 

adibidez: Blasco Ibañez, d'Annunzio ta beste batzuk frantsesera 

biurtu zitun, idazle auen izena erbestean ere entzutetsu egiñik. 

(Ikus L. Villasante, HLV, 403 orr.). 

I 3. -ARNAUD AGIRRE YRIBARNEGARAI (1850-1932) 

Bigarren alean aitatu dugun euskal idazle azkar, Mixel Elizanburu'ren 

—Salletarren artean Anai Inozenzio zanarenlana 

Azparne'ko ikastetxean jarraitu zuen Lasailleko Anai bizkorra. 

Bai ark bai onek, lengo gizaldiaren amaieran eta onen 

asikeran batez ere, amaikatxo euskaldun gazte eskolatu ta gizon 

egin zituzten ! 

Sendiko izena Arnaud Agirre zuen; Salletar zala, ostera, 

Juvenal Martyr anai. Jatorriz Tolosa'koa, gipuzkoarra izanik 

ere, Heleta'n (Baxenabarre, Iholdi'k urbil) jaio zan 1850-2-il'an 

Ahan Txoko etxean. I. Lopez-Mendízabal'ek, alere. Tolosa'n 

jaio zala diosku, Errementari-kalelzo Burruntxalieta etxean; askotan 

alkar ikusi zutela, ta olako baten bera Tolosa'n sortua zala 

aitortu ziola: daitekena da: artxibuak ikusi bear (BAP, 1959, 

3, 355 orr.). 

Lasalletarren Lagundian sartu zan 1864'an, Bordele'ko 

etxean jantzia arturik; geroago, 1878'an, Pibrac'en egin zuen 

profesa. Azparne'ko ikastetxean Inozenzio Anaia'ren ordez zu-

zendaritza artu aurretik, leku askotan irakatsi zuen: Uztaritze'n 

(1865-68) bi alditan, Paube'n (1871), Plaisance'n (zuzendasi, 

1879-80), eta Azparne'n askotan (1868-693 1871-79, 1880-92, 

eta zuzendari, 1902-11). 191 l'tik aurrera Donosti'n, Gallarta'n, 

Irun'en eta Maule'n lan egin zigun. Maule'ko Aguerria'n il 

zan, 1932-2-7'an, zaarren etxean, azken urteak eman zituen 

toldan. 

Odol-aiurri onekoa zanez, bizi izan zan leku guztietan osorik 

irabazi zitun ikasleen eta fraide-lagunen biotzak. Bizi-legez 

arteza ta giza-arauz onbera, ezta arritzekoa aomenak bere izena 

ego-gaiñ erabilli bai zion ere. 

Barrunbe-osin ixillean zirkinka zitun griñetariko bat zuen 

euskaltzaletasuna. Ta maiz erne-azi zizkigun, azala urratuaz, 

seta urduri orren kimuak: Baiona'ko «Eskualduna» asterokoan 

idatzi oi zuen, euskeraz. Iztegi bat ere argitaratu zigun: Vocabulaire 

trilingüe frangais-espagnol-basque (Baiona, 1899). Lamaignére 

jaunaren irarkolan. 224 orrialde. Azparne'ko ikasleentzako 

osotu zuen, batez ere, iru izkuntzazko iztegi au; an danetik 

bait zeuden ikasleak, frantses, euslzaldun, espaiñarrak. 

Onez gaiñera, or-emen bildutako erri-kantaz osotu zuen bilduma 

bat; 1901-11-9'an, Broussain'ek Azkue'ri idazten zion: 

«Je vous apporterai le 18 j Fontarrabie le recueil des chansons 

populaires du fr. Juvénal» (Euskera, 1957, II, 364 orr.). Nun 

ote da gaur bil'duma ori? 

(Ikus Lizundia, San Marcial, Irun, 1958, I, 25 zenbakia; H. V. B., 

BAP, 1959, I, 73 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 455 orr.; Jon Bilbao, 

Eusko-Bibliographia, I, 60 orr.). 

14,-PIARRES HARISPE (1854-1925) 

Lapurditar apaiz langillea. 1884'tik 1886'ra Donostiko 

«Euskal-Erria»-n ematen ditu bere lanak; idazle atsegiña. 

1886'an ementxe (Euskal-Erria, 2'garrena, 47 orr.) argitaratu

zuen Karmela ere, iru ekitaiditako drama, bertsotan. Ementxe 

dator Aldude'ko Perkain eta Kanbo'ko Azantza amazortzigarren 

gizaldiko pelotari izen aundikoak aizatzeko egin zuen olerkia. 

Kanbotarra atera zan txapeldun, eta olerkariak biziki goratzen 

du bertso txairoetan. Irakur aapaldiok^ 3/6'tan: 

Azantzako semea nik ez dut mendratzen, 

Bere parerik ez du pilota botatzen; 

Bai, bainan Perkain hori ez zuen lotsatzen, 

Plaza guziarentzat bera aski baitzen! 

Hek zazpi joko eta gurek bederatzi; 

Halere Lapurtarren plaza ez zen aski, 

Hasarrean bezala trebesian beti; 

Urguiluz nahi zuten guri irabazi! 

Orai betetzen ditu bederatzi urte, 

Baigorrin trufa hunik egin ziraukuten: 

Gure gasna-sariak joan zinituzten... 

Ordainak baitiaguk, hor konpon zaitezten! 

Orai, Lapurtar jaunak, zuer zer zaitzue? 

Monedako etxea hurbilxko duzue; 

Eskasten bazaitzue, hartarat zoazte, 

Ukaiten baduzue.. . harturen duzue ! 

Lau aapaldiok irakurri-ala, naitaez aitortu bear: «Onek badu 

gurpilla berisoak ontzeko !» Izan ere, barru ta kanpo ederki 

biribilduak daude. Gogoko zaigu Karmela irakurtzea. Perkain 

aldudetarra baitik bat, izen zabaieko pelotari zan, eta, Piarres 

Harispe'ren lana oiñarritzat arturik, frantsesez egiñiko antzerki 

bat ere —'Perkian izenez- osotu zuten, Paris'eko Opera antzokian 

eman zutena. 

Eerea du Ainhoa (Paris, 1892), euskal nobela ere. Eta lapur-erara 

biurtu zuen Chanson de Roland dalakoa.

Idazle ontaz au dio P. Lafitte'k: «Harispe olerkari jainkotia 

izan zitzaigun : ugaria, noski, ta bere lanik bakaiñena Karmela 

duzu». 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. busque, II, 791 orr.: Philippe 

Veyrin, Les Basques, Baiona, 1942, 218 orr.; P. Lafitte, Le Basque 

et la littérature, 53 orr.; S. Onaindia, MEOE, 465 orr.; A. M. Labaien, 

Teatro Euskaro II, 168 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 307 

orrialde). 

15.—JOSEP XORIBIT (. . . . . .-1922) 

Azparne'ko seme. Larresoro'n egin zitun ikaskintzak. Maite 

zuen leialtsuki bere lurraldea, ta sarri rnintzatu oi zan izlari lez 

jendearen aurrean; baita idatzi ere, bere lapurtar izkeran. 

1922'ko urtarrillean il zan, naikoa gazte. 

Ezta, ez, burutu zuen euskal lana arbuiagarri. 1892'an, Xoribit'ek, 

Arbelbide'k eta beste batzuk atera zuten Hazparneko 

Kalbarioa deritzan liburua; 1913'an Biarritz'en eman zuen itzaldi 

eder bat, La chansan basque gai zuelarik; urte berean, Baiona'ko 

«Société des Amis des Arts» alkartean beste bat (RIEV, 

1913, 1 orr.). Diputadua ere izan zan. 

«Gure Herria» (1921) sortu zanean, berak idazten digu lenengo 

agurra. Ez da luzea ta, ona osorik: 

«Zuen ganat heltzean, irakurtzaile maiteak, iduritu zait 

agur bakhar bat etzela aski. Hartakotz, koplariaren gogoari jarraikiz, 

diotzuet: «Agur, jaunak, jaunak agur, agur t'erdi». Bainan 

zer derasat? Huna nun nere agur hau bertze baten gapeluaz 

emaiten dautzuedan. Zeren Gure Herria da zueganatzen dena, 

eta hura da zueri mintzo. Zer da Gure Herria?.. . beira berari. 

Zer nahi othe du?. . . Gazte batzuen gogotik atheratu aginbide 

egiazko bat bethe eskualdunen arima zaharra bethi egon dadin 

phizturik. Arima hura da gure arrazako lehen haurraren 

ohakoa bizitu duena, eta gar saindu batez berotu duena. Eta

eskuaiduntasun horren itzul-inguruak, bidexkak, harat-hunatak, 

barneko mamia eta bihotza nahi dituzte beren gordelekutik jaliarazi. 

Halaz ezagutuko ditugu gure aberastasun gehienak. 

Lurpean dagon urre ehortziari nork erranen dio ontasuna? Ontasun 

bilhakatzeko haintzurrak behar du agertu. 

Gure Herria izanen da haintzur hura. Hari esker, beraz, 

ezagutulío ditugu behiaiako ezkiribitzaileak, eskuara goratu dutenak, 

eskuaidunen oitura zaharrak, arbasoek kantatzen zituzten 

neurthitzak, hien erran xuhurra, iphuin irrigarriak, eta gure 

mintzai aspaldikoa, ithurburua ezin aurkituzkoa daukana. Gisa 

hartarat ere, gure beharrietan joko dute aitaso bai eta amasoek 

entzun ttunttunek; gure begiek ikhusiko dituzte lenengo mutxikolariak, 

errebotlari aiphatuak, ttikiek irakurtzen dituztelarikan 

sorgin kontuak. Horiek hola, atsegin har dezagun eta Gure 

Herria agur erraiten daukunaz geroz ihardets dezogun»: «Ehun 

urthez». Nik aldiz diozuet: «Gu kondatzaile». 

(Ikus J. Vinson, Essai d'une Bibl. Busque, II, 653 orr.; Gure Herria, 

1921, 7 orr., 1922, 3-5 ta 6-7 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 

279 orr.). 

lí^—JEAS HlfUART^l^líWJTt {ISS9-19ti: 

Apat-Etxabarne'k, 1959'an, kazetari bizkor onen urte-urrena 

zala-ta, onela idatzi zigun: «Aurten betetzen dira 100 urte 

izen horren idazlari andia sortu zela Hazparne-n, Joanesederraenea 

izeneko etxean. 1886'garren urtetik, asieratik, ESKUAL 

DUNA astekariaren leen buruzagia hil arteraiño, berak abiaarazi 

zuen eta bidatu. Berak idazten zuen asteoro leen lerrotako 

artikuloa, herriko euskara eder, aberats eta garbi hartan» 

(Egan, 1959, 185 orr.). 

Bizi-ERRAIÑUAK.—Hazpani?ñ jaio zan 1859-l-3ü'an, Azketa 

auzotegiko «Joanes-ederra» zeritzan etxean. Txomin edo 

$4=

Dominique'ren anai bizkia. Garai artan Hazparne'n apaiz-laguntzaille 

zan G. Adema'k bateatu zuen. Erriko eskolan leenikasketak 

egin ondoren, Larresoro'n eta Baiona'n osotu zizkigun 

eleiz-karrerakoak. 'Gero, ISSl'an, Larresoro'ko irakasle izendatua 

izan zan; urrengo urtean, Ducellier gotzaiñak eman zion 

Baiona'n apaiz-ordena. 

Andik laster asi zan idazten, 1887'an, «Eskualduna» sortu 

zanean batez ere. Eta Hiriart-Urruti'ren bizi osoko lana astekari 

onen orrietan daukagu, lan sendo, giartsu ta aspertu gabea. 

1907-12-25'an kanonigu izendatu zuten, G. Adema kalonje il 

berriaren ordezko. 1901-02'an, euskal ortografi zaia ta etzala 

izan ziran goraberetan parte artu zuen, zearka beintzat; mugaz 

andikoak, bada, emengo batzuekin batera, goiak eta beiak astindu 

zituzten, ikusi dugunez, aranatarren asmo ta burubideai 

kale eragiteko. 

Baiona'n il zan, gazte oraindik, 1915-11-4'an. Hazparne'n 

lurra eman zioten bere gorpuari. 

EUSKAL LANA.—Bigarren alean aitatu dugun Jean Ithurri 

apezaren Grammaire basque (Baiona, 1895) osotu ta argitaratean 

asko lagundu ba'zuen ere, liburu bezela ez zuen ezer argitara 

ekarri; bai, ordea, eundaka artikulu eder, «Eskualduna» 

kazetan bereziki. 

Emeretzigarren mende azkenerantza Frantziak jasan zuen 

iraulketa gordiñak Euskaierrian ere, ipar-aldekoan baitik bat, 

izen zuen bere oiartzuna. Erlijio aldetik batez ere, gorriak ikusi 

bear izan zituzten ango erriak eta eliztarrak. Iraultzailieak bizkor 

zebiltzan, gure errian ere beren ideia ta aurrera naiak guneraiño 

sartu gurarik. Ortarako, 1886'an, «Le Reveil Basque» 

zalakoa sortu zuten Baiona'n; bestaidetik, baiña, euskaldunak 

ere etzeuden lo ta, urrengo urtean, «Eskualduna» atera zuten. 

Asteroko onen buruzagi Hiriart-Urruti izan zan asieratik il arteraiño. 

«Le Reveil Basque» lez, izkera bikoa zan «Eskualduna» 

ere, euskeraz ta frantsesez erdizka. Urteak joan urteak etorri,

ala ere, «Eskualduna» osorik euskaldundu zitzaizun. «Reveil» 

laster itzali zan; «Eskualduna»-k ordea bizi luzea ta joria izan 

du, ta gaur ere aren erro-musldl «Herria» bizitza mardulaz agiri 

zaigu. 

Errian eta idazle zaarretan ikasita, ederki zekin Lapurdi'ko 

mintzaira. Eta zuzentzen zuen asterokoan eman zitun lanak euslzera 

dotore, bizi ta ugarian biribilduak daude. Duvoisin kapitainaren 

«Laborantzako Liburua» irakurriaz ikasi omen zuen 

idazkortza azkar ta pipermintsu erabiltzen. Baita erriari atsegin 

zaizkion gaiak aukeratzen ere. Aren lanak orduko giroa jakinazten 

digute bizi-bizi, 1887'tik 1914'raiñoko giroa bai beintzat. 

Eta aspaldikoak izanda ere, ba-dira gai batzuk eta idazkera batzuk 

egundaiño gaurkotasuna galtzen ez dutenak. Auxe atzeman 

nai luke idazle onak. 

Ikusi zuek, irakurle, diodana egia danentz. Irakur zazu 

«Errepublika» deritzaion lana. 

«Adiskide batek izkribatzen dauku, harritu dela, iragan 

astean, Eskualduna-ren lehenbiziko artikulua irakurtzearekin. 

Ez dugu bada, gure ustez, deusere erran egiarik eta zuzenik 

baizik. Erran dugu Aita Sainduak kontseilatzen gituela, bakearen 

gatik eta erlisionearen gatik, Errepublika on bat onets dezagun. 

Egia erran dugu. 

Erran dugu onartzen dugula guk kontseilu hori. Erran dugu 

orai baino lehen ere, gure baitarik eta aski erakutsi dugu, nor 

diren gure etsaiak; ez gituela gu Errepublikaren izenak izitzen. 

Erran dugu Errepublika ona izan dezakegula, baldin bozkatze 

guzietan gizon zuzenak, zuhurrak, giristinoak izendatzen baditugu. 

Hori egia ote da, ala ez? Hala ez bada, zoazi adiskidea; 

errozu Aita Sainduari, ez deia xuxen mintzo. Guk nahiago dugu 

haren eta gure hitzean egon. 

Zer bada? Orai xuriak gxsd behar ote gira bilakatu? —Ez 

dugu hori erran; ez eta hitz erdirik ere ez dugu erran, hortara 

dohanik. Gure adiskidearen arabera, gaizki egin dugu Aita Sainduaren 

letra laburzki aipatzea. Behar ginuen beraz letra hartarik

zati handi bat bederen eman... Zertako ez letra guzia, osorik, 

zabal zabala? Bazuketen gure irakurtzalek behingo lan, letra 

luze horren burutik buru irakurtzen. Ez; ez dugu nahi izan 

sobera lan hartu, ez eta eman nehori. Oxala astean behin egia 

bat, bakar bat ongi sar-arazten ahal baginu gure Eskualdun irakurtzaleen 

buruan ! 

Azken aldian ahal bezen laburzki eta garbiki eman ditugu 

hemen Aita Sainduak igortzen dauzkigun bi kontseilu. Kontseilu 

horietarik lehena da, gorago aipatu duguna: Errepublika 

on bat onestea. Kontseilu hori zor ginuen gure adiskideri. Eta, 

ez gure izenean, bainan Aita Sainduaren izenean, ezarri dugu 

hemen eta egun berriz ezartzen lañoki den gutieneko gibel-bel- 

Qurrik, ez itzulikarik gabe. Hanbat gaixtoago hori ongi ez zaionarentzat. 

Eta aldiz Aita Sainduaren bigarren konseiluaz ez omen dugu 

aski erran. Gure adiskidearen arabera, Errepublikaz sobera 

mintzatu gira; eta ez aski orai artinoko Errepublika hunen 

lege tzarrez eta egitate tzarrez. Barkatu, jauna. Huna, hitzez 

hitz, zer erran dugun egun zortzi: «Framazonen eskuetan gira. 

Framazon horiek bere ahal guziak egiten dituzte Frantzian erlisioneari 

erro guziak moztu nahiz. Guri dago ahal guzien egitea 

gaixtaginer jazartzeko. Dugun elgar adi, elgarri esku eman giristino 

guziek, framazonak eta herriko kontseiluetarik kanpo 

ezartzeko. Behinere ez dezagun bozetan indarrik eman erlisionearen 

kontrako lege tzar horien kentzera ariko direla ziñez hitzeman 

nahi ez duten gizonen». 

Xetasunetan sartzeko denbora dugu. Etsaiek emanen daukute 

aski eta sobera okasione hortako. Goazin elgar adituz, bederen 

adiskidekin» (Eskualduna, 1892-3-4). 

-Izadian begiz dakusgun lur-pendiza, ederra baldin 

bada, ezin dezakegu bestelakoa danik esan; berdintsu idazlan 

baten ere. Hiriart-Urruti'ren lanak irakurri dituzten guzttak 

bikaiñak dirala esan dute.

G. Muxika'k onela: «Jaun onek ainbat, gure ustez, ez du 

beste iñork euskeraz idatzi. Ainbeste gaietzaz ez beintzat. Estuestuan 

esan dezakegu, jaun au izan dala orain arte euskesak izan 

duan «periodista» bakarra. Lendabizikoa bai beintzat» (Euskal 

Esnalea, 1915, 284 orr.). 

P. Lafitte'k: «Aritik landako idazlea izan zitzaigun, autu ta 

alkar-izketa zorrotz-zartatsutik eraso koskalari, leiatsu ta truíalarira 

aldatzen zana, idazkera erabat errikoi ta txukun-amultsuan. 

Esku-jokari bat izan zan Onaren zerbitzurako. Are geiago: 

bera izan zan gaiñera belaunaldi osoko maixua; berak erakutsi 

zion. oni euskeraz bene-benetan pentsatzen, frantses itzjarionen 

esteku ta korapilloetan matazatu gabe» (Le Busque... 

68 orr.). 

Joseba Intxausti'k : «Historizale eta euskal literaturzaleak 

ahantz ez genezakeen luma zuen Jean Hiriart-Urrutik.. . Idazle 

gutik ekar dezaiguke garaiaren histoñ testigantza jakíngarriagorik. 

Euskal Herrian, hazpandarraren luma egunean eguneko 

kezketan blai eginda ari bait da lenean». Ibon Sarasola'k: «Prosalari 

paregabe, Iparreko idazle askoren maisu eta gidari». 

Azken urteotan Hiriart-Urruti'ren lanez ornitutako bi liburu 

apain atera dizkigu «Jakin» liburu sortak. Bata: «Mintzaira, 

aurpegia: gizona», P. Lafitte'ren sarrera luze batelón (222 orr.), 

eta bestea: «Zezenak Errepublikan», Hiriart-Urruti bere garaiaren 

kritiku (212 orr.). 

(Ikus G. Biona, Euskal Esnalea, I9I5) 284 orr.; P. Lafitte, Col. 

Aintziña, Baiona, 1944, S-io ta 56 orr.; A. Irigarai, Egan, I9S9) 185 

orr.; L. Villasante, HLV, 195 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 177 

orr.; J. Sarasola, Euskal Literaturaren historia, 117 orr.). 

17. - JULIEN HEGl (1860-1930) 

Idazle gertatu al izateko, euskal idazle batez ere, batetik edo 

bestetik jo egin bear, ega'zkada luze-zabalean naiz motz-labu-

ean; baiña goragoko maílla batera igotzen saiaturik. Mendigaillurra 

irixterakoan egin oi duguna noski: beeko urratsaz goikoa 

gurutzetu. Eta mendigoizaleak gaiña jaresten duen bezela, 

idazleak ere bere antzekoai tamaiña artzen die. 

GIZONA.—Aiherre'n sortua dugu J. Hegi apeza, 1860-10- 

14'an. Larresoro'n egokitu zitun lenengo ikasteak, ondoren 

1875'an Baiona'ko ikastetxera igarorik. 1885-7-12'an apaiztu 

zan, eta ondoren, urte bereko iraillaren 19'an Zubero'ko erritxo 

Santa-Grazia'ra bialdu zuten apaiz-laguntzaille. 1889'an Ainhoa'n 

daukagu kargu berdiñaz; gero Uztaritz'en, eta berriz ere 

Santa-Grazia'n, orain erretore. 1903'tik 1924'ra, ogei urtetan, 

Beskoitze'ko erretore izan zan; atzenez, Arrokuaga'koa. Emen- 

SEe il zan, 70 urte zitula, 1930-6-4'an. 

Noiakoa ote genduen soiñez? Lodi xamarra zalako edo, 

«pottolo» esaten zioten. Bein K. Bekas'ek onela osotu zigun 

aren irudia: 

Jainkoak eman derauzku ikusteko bi begi; 

Nik batekin eta urrun ezagutzen dut Hegi. 

Higi bai, bainan deneri ez baititake segi! 

Dio: «Ez joan lasterregi, etzaut hori zilhegi. 

Gero, ordeaz, ageri danetik lenaz damuturik, onela goratzen 

du basauntz pareko Auñamendi bizkarra gainditzen ikustean: 

tíC 

Musde Hegi ezin segi! Oi, oi, oi, zer gezurra! 

Horren haundi othe diren nago zeru'ta lurra! 

Merezi baitut miletan hauts dezadan sudurra, 

Dugun hil hunen samurra, antolatuz makurra. 

Hara, «Ahuñe» gain hartan nun doan Musde Hegi, 

Lezeek izitu gabe saltoka hegiz hegi. 

Ahuntxaren pare Hegi ! . . . Egia bethi egi i 

Ordokian bai mendian, Hegi ditake higi..

Apaiz ona genduan Hegi, umore ona jarioka zuena. Gizaseme 

zintzoa, arimazai arduratsua, euskaltzale fiña. Guztiak 

maite zuten. Argibiderik? «Abendoko azken igande batez 

—diosku P. Lafitte'k-, ezkontzez zuen solasa eta huna nola 

zen mintzo: —Giristiano maiteak, aurthen ezkontzak herri huntan 

iru lerro-lerro. Zer ari zauzku bada gure gizon gazteak? Ba, 

funtsean, batere ez naiz estonatzen eta arrazoin dute. Arras 

ergelean ditugu neskak, karakoillak bezela, etxe guzia soiñean». 

Euskaltzain urgazle izan zan. Donostiko batzar baten, 1919- 

10-26'koan aukeratua. 

EUSKAL IDAZLE.—Maiz ezta ere, Baiona'ko Eskualduna asterokoan 

idatzi oi zigun, luma bizi-biziaz beti. Liburwka au 

argitaratu zigun gaiñera: Andredena Mariaren hilabetia eta 

Arrosorioco hilabetia (Baiona, 1890); 196 orriaide. Geroago 

ere P. Lafitte'k azaldu zuen berriz. Idazle beronek argitaratu 

zizkigun, Gure Herria agerkarian, beste bi liburuxka auek ere: 

1) Julien Héguy (1930), 247 orrialde, ta 2) Julien Héguy apheza 

(1930), 312 orrialde. Ona zatitxo bat Gure Herria'úk artuta: 

«Gaztelondoko herrian Pampi ostaierari emaztea eri gaiz- 

Mtu zako. Kattin maitea hil behar zankola naski, Pampik hiru 

auzo herrietako hiru mirikuak ekhar arazi ditu. Bizkarrotz herriko 

mirikuarekin kontsulta baten egiteko. Horra beraz hiru 

miriku arrotzak eta Bizkarrotz eriaren aldean. Eria untsa ikhartu 

eta, lau mirikuak badohazi beste barne batetara eriari zer 

egin dezoketen elgarrekin hitzartzeko. Bainan zaharrenak dio 

ordu berean: Zer zautzue? Ene arabera Kattin-ék ez du eskapurik, 

abantxu dela daukat, bihar goiz artio irauten badu, munduko 

gorena. Hea zer zautzuen? 

—Uste diuk ba xuxenean hizela. Gure arabera ere sobera 

ere sobera hartua duk ihardokitzeko. Horri erremedio emaitea 

debaldetan dukek, bainan halere, Pampi-ti ez iduriarazteko.. . 

—Êz niz zuen jakitateari bihurtzeko ari, dio orduan Bizkarrotz-ek, 

bainan eztut uste eria hoin aphal dugula, eta daukat, 

Kattin sendo araz dezakegula.

Ezetz eta baietz, gure lau mirikuak hor bizi bizia hizkatzen 

dira. Beren kontsulta izkirioz ezarririk, papera aurtihikitzen 

dakote Bizkarrotzi: To, egin ezak ahal dukana, eta gorde nahi 

daukukan jakitate berezi zonbait balinbaduk, balia hadi, guk 

berriz ere zioguk Pampi-ú emaztea etzakola nehundik ere sendotzen 

ahal. Hiru mirikuak badohazi kanpo, Bizkarrotz-entzat 

gaizki eta gaizki deasatela. 

—Ikhusi duzue tonto zar hori, Guk eztakigunik badakikeela 

uste othe du? 

—Zer nahi duk?, hori bethi hola izana duk. Eskoletan elgarrekin 

ginitian, eta nausiak zerbeit galdatzen zankonean, sekulan 

hitz bat etztzakean erran, astophutz horrek» (G. H., 

1930, epail-jorrail, 174 orr.). . 

(Ikus P. Lafitte, Gure Herria, 1930, 247 ta 312 orr.; L. VÍUasante, 

HLV, 305 orr.; Col. Auñamendi, 53, Fantasía y realidad, 137 orr.; 


18.-KRISTIAN KORNELI UHLENBECK (1866-1950) 

Ona izkuntzalari, lingüista errime bat. Beronen iritziak zentzuz 

emanak dituzu beti, Izkuntz-zelaian errez laban egin dezakegu, 

arretaz ibilli ezik. Jakintsu au, alere, bere lanetatik dakusgunez, 

munduko izkuntzetan osó aitua izan arren, kontuz 

ari izan zitzaigun beti ere baipen borobillak emakeran. Atsegiñez 

irakurtzekoak dira bere lan jakingarriak. 

Olandar argi au Haya'tik urbil dágoen Voorburg urian jaio 

zan, 1866'an. Hugonote famili batekoa zan jatorriz. Leyden'eko 

Ikastetxetik irakasle zan izkuntzetan; Olanda'ko gobernuak 

Errusi'ko artxibuak ikertzera ere bialdu zuen. 1892'an Amsterdam'en 

daukagu sanskrito erakusten, eta antziñako germandar 

izkuntzak ere bai. 1910-ll'an oin belzdun indiotarren eskualdera 

egin zizkigun ostera batzuk aien izkuntza ikasi ta aztertzen.

Olanda'ko Zientzi-Akadeniikoa izan zan, ainbat izkuntza lan 

argitara emanaz, indo-germandar eta amerikar zelaikoak batez 

ere. 

1888'tik baitik bat, euskera ikasteari ere eman zion; bere 

Maixu tesisa ere euskal izkeratzaz egin nai izan zuen, baiña 

maikoak etzekiten euskerarik eta beste gai bat aukeratu bear 

izan zuen. Ipar-Amerikako indiotarren izkuntzak ikastean, aiek 

eta euskera kidetzen jarduna dugu. Orrela idatzi zigun: «Le caractére 

passif du verbe transitif ou du verbe d'action dans certaines 

langues de l'Amérique du Nord», J. Urkixo'k frantsesez 

ipiñita RIEV (XIII, 399 orr.) aldizkarian ager-azia. Eta onako 

beste asko, bai RIEV'en bai Eusko-Jakintza'n, batzuk prantsesez 

eta beste batzuk espaiñeraz; esate baterako, aipagarriak dira: 

((Características de la gramática vasca», «La lengua vasca 

y la lingüística general)), «De la posibilité d'une párente entre le 

basque et les langues caucasiques», «Contribution a une phonétiqüe 

comparative des dialectes basques», eta abar. Onek eta 

arek argitara emaniko liburuak zirala-ta ere, argi ta garbi azaldu 

zuen bere iritzia an eta emen. 

Euskaltzaindiak, 1919-10-26'an, Donostiko Aldundiaren 

jauregian euki zuen batzarrean euskaitzain deduzkotzat autatu 

zuen, Tolosa'ko P. Orkaiztegi, Gratz'ko Hugo Schuchardt eta 

J. Vinson'ekin batera. 

K. K. Uhlenbeck Suiza'n il, Lugano-Ruvigliana urian, 

1950'an. 

(Ikus Euskera, 1919, 54 orr.; RIEV, 1925, 85 orr.; Espasa-Calpe, 

65, 830 orr.; L. Vülasante, HLV, 405 orr.). 

19.-JEAN SAROIHANDI (1867-1932) 

Jatorriz eusko odolekoa zan arren, Vosgos departamentuko 

Saint-Maurice-sur-Moselle'n jaio zan. Lenbiziko urteetan bere 

asaben izkuntzaz ezer arduratu ezpaitzan ere, gero 1913'tik

aurrera, Zubero aldean eman zituen aldikada batzuk zirala-ta, 

euskal gaiez axolatzen asi zan, geroztik gure aditz arrigarriari 

buruz naikoa idatziz ere emanaz. 

J. Urkixo'ren esatez, Saroihandi etzitzaigun sekula ere euskalari 

aundia izatera eldu ta aren baipenak sarri airera artu 

bear ba'ditugu ere, ba-zuen ark zer askotan zentzuna, jakitatea. 

Etzuen betarik izan euskeraz ta onen zirkin-zulo guztiekin bear 

bezela jabetu al izateko. Ez da asko, beraz, orrela gertatzea. 

Egia aitortzeko, alere askotxok uste duen baiño lan bikaiñagoa 

egin zigun euskal barrutian. Euskal aditza errotik ikastean, 

onek ba-zeukala uste zuen bere jokoan antziñako forma 

edo era artzaillerik ere. 

Idatz-lanetan, berriz, Oñati'ko Batzar nausira artikulu sakon 

bat igorri zuen, eta Gernika'n, 1922'anj berberak irakurri zuen 

Oihenart'ez osoturiko lana, zati bat beintzat RIEV (1922) agerkarian 

ere eman zuena. Agerkari ontan ba-ditu beste lan batzuk 

oraindik, 1920, 1924 ta 1925'an bereziki. 

Zubero antzerki-pastural bat ere argitaldu zuen: La Pastorale 

de Roland (Baiona, 1929). 

(Ikus R. Gallop, Los Vascos, 1955, 237 orr.; L. Villasante, HLV, 

408 orr.). 

20.—ÊTIENNE DECREPT (1868-1938) 

Baiona'n sortu zitzaigun 1868-11-1'an. Paris'en ikasi zuen 

Apain-Ertiak —Arts Decoratives- dalako Ikasguan. Apainmargolari 

izan zan bere aita bezelaxe, eliza askotan margogintzan 

jardunik. I900'an, aita il zitzaionean, Lapurdi'ra biurtu 

zan. 

Euskaltzale gori, urte-pilloan bera izan zan «Eskualzaleen 

Eiltzare»-ko buruzagi. Bidarte'n itzali zan, 1938-5-8'an.

EUSKAL LANA.—ütxe ta eliz apainketari lagarik, biotzak eta 

etxe-barneko gorabera biziak pintatzen eman zituen astiune ta 

txolarte atsegiñak. Iru opera ondu zizkigun. Ona: 

1) Maitena (Bilbao, 1909). Partitura osoa. Ekitaldi bitan. 

Itz neurtuz eta larriz. Ikusi RIEV, 1910, 151 orrialdean. Charles 

Collin'ek ezarri zion musikea, ta Bilbao'n antzeztu zan 

aurrenik Campos Eliseos deritzan teatruan, 1909-5-29'an, ondoren 

Gazteiz'en, Iruña'n eta Donostia'n ere emanik. Gero ere 

maiz aurkeztua: Endaia'n (1913), Madrid'en, Melilla'n zauritutakoen 

alde (1928), Hossegor'en (1930) eta Donibane-Garazi'n 

(1931). 

2) Amatchi (RIEV, 1914, 84 orr.). Pastorala, bi ekitalditan, 

itz lauz eta bertsoz. Collin'ek eresitua. Bilbao'ko Koraia 

zan 1936'an emateko, baiña etzan antzeztu guda4skanbillak 

zio. 

3) Semetchia (1921). Au ere Collin'ek eresitua. Donibane 

Lohitzun'en eman zan lenengo aldiz. Baiña etzuen izan Maitena'k 

bizkaitar uriburuan eta beste tokietan izan zuen antzeko 

txalo joterik. Bigarren zatiak ez omen dira egundo ere onak, eta 

Semetchia'k, egia esateko, azken txarra izan zuela aitortu bear. 

Alan eta guzti ere, ez daude gaizki iru opera auek. Jarrai'tzaille 

askorik ez dute izan, zoritxarrez, baiña eurok izan ziran 

euskai opera asi-berriari bultzada ederra eman ziotenak: ondoren 

etorri zitzaizkigun J. M. Usandizaga'ren Mendi-mendiyan, 

Azkue'ren Ortzuri ta Urlo, Guridi'ren Mirentxu ta Amaya. E. 

Mokoroa'ren Leidor, F. Escudero'ren Zigor,.. 

Idazle bigun, sentibera zenun. 

IRITZIAK.—«Maitena» operari buruz batez ere, ainitzek 

idazkortza aizatu zuten: F. Gascue, G. Lakonbe, G. Muxika, 

Aita Lhande ortan ari izan zitzaizkizun. Bego, guztion ordez, 

G, Mwika'k dioskuna: «Maitena antzerkitza (libretua) euskeraz 

pentsatu ta idatzia izan zan, au da, euskal operai dago- 

Men izkera bakarrean, baiña adierazi-naiak beartuta edo, esan-

zatiak gaztalaniaz jartzea obe zala iduritu zitzaien Koraleko 

zuzendariai, eta lan au bilbotar idazle Alfredo Etxabe'k egin 

zuen... Maitena'ren mataza errez, argi ta jakingarria, biotza 

erdiratzen duena duzu. Antzez-notin guztiak ederto ikusi ta 

esku neurrizko ta jakintsuz ebakiak daude. Atsegin zaizkigu oso 

jardun-gaia ta beronen azalpena. Decrept ongi atera zan. Ori 

da gure iritzia ta entzuleena». 

(Ikus F. Gascue, «Maitena-». Ensayo de critica musical (Donosti, 

1909)» 17 orr.; G. Lakonbe, RIEV, 1910, 333 orr.; G. Muxilâ, Euskalerriaren 

Alde, 191, 1913, 66 ta 67 zenbakietanj P. Lhande, RIEV, 

I914, 138 orr.; S. Onaindia, MEOE, 482 orr.; G. Garriga, Bil Amer. 

E. V., 1957, 94 orr. ta 1959, 48 orr.; A. M. Labaien, Teatro Euskara, 

II, 164 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 212 orr.). 

21.—^PIERRE BROUSSAIN (1869-1920) 

Azparne'n jaioa dugu 1869-7-3'an. Larresoro'n osotu zituen 

lenengo ikaskizunak; gero Akiz'en eta azkenik Bordele'n «Tivoli» 

zeritzan Aita jesuiten ikastetxean. Eder zitzaion sendakintza 

ta Paris'en ikasi zuen. Karrera bukatutakoan, bere jaioterrira 

itzuli zan, bertan sendagille jarririk. 

Azparne'n «laster bere erritarrak auzapez edo udalburutzat 

autatu zuten, ta ardura ori amalau \irtez guzien gogora betez 

geroz, azkenik, euskaltzain izendatu zutenean, bere sail berriari 

obeto jarraitzeko, utzi zuan; baña alere, erritarreri laguntza 

emateko, Aldun edo «kontseiUari geien» gelditu nai izan zuan. 

Azpandar guziak betiko aren itzaldi ederrez oroituko dira, batez 

ere ango illerrian, igaroko azillaren ll'an «Gudako illez» egin 

zuanaz. Oraindik il baño len egun gutxi zala, Ezpeleta'n bildurikako 

nekazarien aurrean itzaldi eder bat eman zuan «arbola 

landatze bearraz». Itzaldi oriek besteren batek eskutiztu edo 

berak argitaratu eztitualako tamal negargarria da. Agian, utzi 

dituan euskal txartelen artean bere euskera ederra ezagutarazi 

3»

dezaketen apurka batzuk aurkituko ditugu, ta bitartean gure 

biotzean gordeko degu aren maitetasun eta euskalduntasunaren 

oroimena» {Euskera, 1919-1920, 34 orr.). 

Baiona'ko «Eskualduna» agerkariak ere, P. Broussain'en 

eriotza biaramonean onela idatzi zuen: «Ezagutu duten guziek 

badakite zenbat zen gizon ona, chehea, mintza-errecha, zuzena, 

ichila, espantu gutikoa, gozoki eta lañoki guzien meneko 

emaiten zena. Bereziki gerlako egunetan, zerbeit berri edo chehetasun 

edo laguntza galdez herrikoetcherat zoazin Mazpandarrek 

ez dute ahantzia.. . Hazpandar egiazkoek bezala, erlisioneari 

hainitz atchikitzen zion, ez bakarrik ahoz, bainan bere 

urhatsetan ere. Baitire erlisionea maite dutenak, bertzeentzatharek, 

bertzeentzat on dena beretzat ere hala zeukan... 

Ez dakit baditekenetz nehor hori baino gehiago atchikia gure 

Eskual-herriari. Maite zuen Eskual-erria bere mendi zelai eta 

itsasoarekin, bainan berezild maite zuen bere mintzaira choragarriaren 

gatik». 

•

ao'n ospatu zuen batzarrean, eguneroko kiriari jarraituz, an 

egin ziran oarretatik bat auxe dakar Euskera-k: «Broussain jaunak 

/'ren abots eta idazkeratzaz itzegin zigun, berak gai orretzaz 

idatzitako lana azaltzen zigularik. Lan orretan auxe zion: 

«i dan bezela, edukiren nuke bizkaitarren eta zuberotarren j 

frantsesa agertzeko ta aldagailu aren batekin (J. J.) bizkaitar 

zonbaiten, napartarren, benapartarren eta lapurtarren d adierazteko. 

Gipuzkoarren jota agertzeko j h edo hj erabil al liteke». 

Au edo erantzun zioten: «Naita euskeratzaz egingo diran lanetan, 

abotsen litxak adierazteko, izki oiek eta geiago bear izan, 

erriarentzako idazldetan orrenbeste ikur-era biltzeakj naste ta 

kaltea lekarkela» (Euskera, 1920, 68 orr.). 

Arpegi aiai ikusten zuen Euskaltzaindia Azparneko alkateak, 

eta etzuen etsairik ingurumari gura. Iñoiz agertu zan integrista 

antzean ere: 1919-10-7'an, Euskaltzaindiak Donostia'n 

ospaturiko batzarrean Broussain'ek bere lanlddeai eskatu zien 

«iñoiz Euskaltzaindia'ri aurkazko Lagundi'ren bat an edo emen 

jasoko balitz, orerri oraindanik bere izen eta laguntza betiko 

vka. zezatela. Ta guziak, gogo biotzak bateraturik, Euskaltzaindia'ri 

ziñ ori eman zioten». Olakorik, gaur, geiegitxo ddakoan 

gaude. 

(Ikus Euskera, 1920, 33 orr., ta 1957, 346 orr.; L. Villasante, HLVj 

215 orr. ta abar). 

•ALSEÍtT CONSTANTIN (1873-1957) 

Lenago aitatu dugun J. B. Konstantin'en semea. Zubero 

lurraldeetako Izpura'n sortua noski, 1873-7-22'an. Atarratze'n 

itzali zan 1957-4-30'an. Osalaritza ikasi zuen, eta Atarratze'n 

egon zan mediku ia bere bizitza osoan.

Aitak beste etzuen ziurrik idatzi, baiña lan batzuk bederen 

atera zituen Baiona'ko «Gure Herria» agerkarian. «Eskualzaleen 

Biltzarra»-ren buru-ugelak ere berak eraman zitun urteetan. 

(Ikus Juan San Martin, Escritos euskéricos, 63 orr.; Auñamendi, 

Literatura, III, 356 orr.). 

23.-MANEX ETXAMENDI (1873-1960) 

Bertsu-ontzaille, ta egundaiñokoa. 

GIZONA.—Noiakoa zan? P. Lafitte'k au: «Azken denboretan 

metra eta hirur-hogoi-ta-hamabortz zentimetra gorako norbait 

zen, bilo xuria, begiak urdin, begitartea luzaran, larrua 

argi, sudurra ez handi ez ttipi. Ez zuen indar gaitzekoa iduri. 

Itxuren!arabera buru-lanetako gisako izanen zen esku-lanetako 

baino, biziak hautua eman balio. Ez zen haiere xoko batean 

muxitzékoa: ziñez laborantza eta hazkuntza gogokoak zituen, 

eta funtsez heieri emana zen, molde berriak estimatzen zituela. 

Ihiztari ernea zen, Sa urtzoka, ala erbika, ala berdin basurden 

ondotik. Igerikari ona, urpeka bazabilan arraina bezala, arrainketa. 

íNahiz pilota-jokoa eder zitzaion, ez zen behin ere bera 

pilotaría izan. Libertimendu gisa musean laket zuen eta, diotenaz, 

ez beremaleziarik gabe. Salatu daukute «gizon pollita» zela: 

gogo erne argia, oro zentzu; artetan irriño batekin zirtolaria, 

gaixtakeriarik gabe; baketiar deliberatua, edozoin nahigabe ixilixilla 

jasaiteko prest, ez nahiz bera zinkurinaz ari izan eta are 

gutiago nehor ere deusetan bortxatu. Hots, errotik gizona! Fededun 

suharra, bertzalde: pentsamendua, elea, bertsua aise lerratzen 

zitzaizkion erlisione-gaietarat. Urratsak ere bai; bere 

azken hogoi urtetan segurik, erran daukutenez, ez zuena egun 

guziez kominiatzen bere animaren hazteko?» («Auspoa», Mañex 

Etxmendi, 109-110, 18 orr.).

Garazi-Eiheralarre'ko Ezterenzubi'n jaio zan 1873-5-20'an, 

«Xadainia» laborari-etxean. Ogei bat urte zituela Ameriketara 

joan zan, Wyoming eskualdera; gero, Nevada'ra artzain, eta 

andik «bere bertsuetan emanen du bizitze garratz horren berri; 

oihan-beltz, desertu, hartz-lehoinen orroa, ohoin basa..., ukanen 

du zer aipa!» 1899'an itzuli zan bere errira, ta 1900-4- 

26'an ezkondu zan «Marie Ampo deitu herritar batekin». Amar 

seme-alaba euki zituzten. Ezkondu ondoren ere lau urte (1905- 

1909) Nevada'n igaro zitun artzain, diru pizkat egitearren. 

Berriz etxeraturik alor-lanetan eman zuen bizia. 1920'tik aurrera, 

berak eskatuta, giltzain jarri zan elizan. 1929'anj ordea, 

erriko kontseiluan sar-arazi zuten, eta kontseiluak ondoren auzapez 

izendatu zuen. «Auzapez zeno —diosku P. Lafitte'k-, 

gauza pollita ikus zitaken Ezterenzubin: elizan Mañex jaun 

mera giltzain gisa jaun erretoraren rnutil, eta herriko etxean 

jaun erretora jaun meraren meneko, segretario izanez !» Amar 

urtez (1934-44) Garazi'ko zindikatean erriko gizon ere izan 

zan. Bere azken amabost urteak alargun eta gaixo-xamar igaro 

zizkigun. 1960-4-28'an il zan, «xaharren minbiziak» jota. 

BERTSU-ONTZAILLE.—P. Lafitte'k: «Mañex Etxamendi ez 

da behin ere tipus-tapas ahotik hortzera bertsuka ari izan, gure 

plazetako bertsulariak bezala. Aide batetik boza ttipia zuep, eta 

bertzetik ez zen hortako bere buruari fida». Orraitio, n$iz-ta 

astitsu ta gauaz sarri bere bertsuak ondu, pillo ederra utzi zigun. 

Nevada'n zegoelank asi omen zan bertsuak ateratzen, eta 

gaur ezagutzen diran bere zarrenak 1895'an, 21 urteko zala, 

urte berriz egiñak omen dituzu, ta azkenak 1954'an egiñak. 

Aidizkarietan datoz ark ondutako bertsorik geienak: «Eskualduna», 

«Euskal-Erria», «Eskualdun Ona», «Gure Herria» 

eta «Herria»-n aurkitu ditzakezu. Baita beste batzuk ba-dituzu 

bakar lez «Eskualdun kantaria», «Gure Almanaka», «Errepikan», 

«Milla euskal olerki eder» ta beste liburu batzuetan.

Bere lanak sinatzeko izen eta izen-orde auek erabilten zituen: 

Mañex Etchamendy, M. E., Mañex Artzaiña, Bortuko Aitatxi». 

Nolako idazkera ote zuen? Oraintxe bi urte (1972) argitara 

zigun «Auspoa» liburu-bildumak garaztar bertsu-ontzaillearen 

lanik geiena, ale eder batean, P. Lafitte jaunak prestatua. Aren 

idazkerari buruz onela dio:

24.-ETA ONDAR AUEK 

Beste idazle ta euskal lan auek ere aipagarri dituzu, Kristo'k 

apostoluai esana gogoraziaz: Colligite fragmenta, ne pereane.. . 

1) Andre-dena Mariaren botherea, edo Salve Regina, San 

Alfonso Maria Ligmio bedatuki cheatua (Baiona, 1854). 346 

orrialde). 

2) Sacramendu sainduaren liburua... (Baiona, 1856), berriz 

ere 1885'an argitara emana; 271 orriaide. 

3) Elicaco officioetaco escu-liburua (Baiona, 1858). 452 

orriaide). 

4) Heren odreco escu-libria igande bestetaco ofjicio berriekm 

(Oloron, 1860). 207 orriaide. 

5) Tierceren escu-liburua (Baiona, 1862), berriz ere 

1870'an azaldua. 124 orrialde. 

6) Etxeberri apaizak, Guiristinoa indulgencien gainean 

arguitua (Baiona, 1863), berriz ere 1389'an argitaldua; 54 

orrialde. 

7) Guthun apostolokoa.. . (Baiona, 1864)- 33 orrialde. 

8) Larresoro'ko P. Jaurretxe'ren San Joseperen ilhabetea 

edo marchoa conxecratua... (Baiona, 1872). 234 orrialde. 

9) Ana Urruti'ren Jondane Phetiriren epitriac (Baiona, 

1873), berriz ere 1887'an argitaratua. 35 orrialde. 

10) P. Etxeberri'ren Maria bekhaturic gabe concebituañ 

escaincen zaion lorefloóa... (Baiona, 1877)- 160 orrialde. 

11) Almanaca berria edo egunaria ilhabete gucietaco demhoraren 

indicacionearekin eta bertce asco, erran zakar, dicho eta 

ichtoriorekin (Baiona, 1897). 24 orrialde. Gero ere argitaratu 

zan: 1880, 1881 ta 1882'garren urteetan Baiona'n; 1884'an 

Orte'en, eta 1885'an Donibane'n. 

12) Almanak berria edo Ziberouko eta Basa-Nabarreko 

egunariu (Aube, 1887). 30 orrialde. Geroztik ere urte-piUoan 

argitara emana. 

3^

13) Miguel Garicoitz aphezaren bicitzea (Baiona, 1882). 

Jean Etxeberri Kanbo'ko bikarioak egiña. 36 orrialde. 1892'an 

berriz ere. 

14) F. Jauregi'ren Gramera berria (Buenos Aires, 1883). 

126 orrialde. 

15) Eskualdun almanaca (Baiona, 1884). Urrengo iru urteetan 

ere argitaidu zan; 1887'koa, Biarritz'en. 

16) J. Vinson'ek, 1884'ren urtheko egunaria eskuaraz emana 

(Paris, 1884). 120 orrialde. 

17) San Francesen hirugarren ordenaco edo tierz ordreco 

esculiburu berria (Baiona, 1885). 72 orrialde. Berriz ere atera 

2an 1888'an; 112 orrialde. 

18) A. Mendiondo: Elicaalatco guthuna tchipiac (Baiona, 

1885). 312 orrialde. 

19) Almanak uskara (Paris, 1887). 31 orrialde. Urrengo 

lau urteetan ere agertu zan. 

20) Eskualdun gazetaren almanaka (Baiona, 1888). 44 

orriaide. Baita ondorengo iru urteetan ere. 

21) Ruthen libria... (Baiona, 1888). Zuberotarrez. 33 

orrialde. 

22) Etor bedi zure erresuma (Baiona, 1889). 30 orriaide. 

23) Isoard Annecyko Jaun Aphezpikuaren irakaspena giristinaeti... 

(Baiona, 1891). 70 orrialde. 

24) Misionetako eta erretretako kantikak (Baiona, 1891). 

134 orrialde. 

25) Giristino legea laburzki (Baiona, 1892). 162 orriaide. 

26) Ana Urruti: Evangelio saintia Jesus-Kristena, Jondane 

Jonaneren arabera (Baiona, 1873). 130 orrialde. 1888'an 

azaidu zan berriz ere. 

27) Fedegabeen haurren erosteco debocionea guiristinotasuneco 

yaun aphezpecu guciez onhetsia, gomendatua eta gueri(atua 

deitcen da hartatasun sainduaren obra (Baiona, 1891). 

Lamaignere aiargunaren moldiztegian. 

28) Maria Birjiñaren hilabetia (Paube, 1894). 274 orriaide.

29) San Frantses Xavierekoa Indietako... (Baiona, 1894). 

16 orr. 

30) Aranzazuco Misterioa. Miracuillu hauc tradituac dire 

Españoletic Aranzazuco Misterioaz mintzo den liburutic, hainitz 

guizon handi etazuhurrez aprobatutic, eta tiratuac asco 

miracuillen artetic (Baiona) P. Fauvet'en irarkolan (Ikus «Aranzazu» 

aldizkaria, 1922, II, 145 orr.). 

31) Louis Etxeberri (1853-1907). Zuberoarra. «Reforme 

Sociale», «La Tradition au Pays Basque», «Biarritz-Thermal» 

eta olakoetan idatzi zuen frantsesez, eta naikoa idatzi ere. 

Euskeraz ere ba-ditu idaztiño batzuk: 1) Botzkako Katichima 

(Baiona, 1889); 2) Catichima laburra hautuen edo electionentxat 

(Baiona, 1889); 3) Mauleko Arrondisamenduco Y aun hoz 

emaileac (Baiona, 1889); 4) Ziberoukoflrtea^ner (Baiona, 1889), 

ta 5) Ziberouko lahorarier (Baiona, 1889). Auteskunde paperak 

dituzu. 

32) Yoanes Garaztarra. Olerkari. Ona beronen poesi batzuk: 

«Zuberoa Dona-Paleoko bestetan» (Baiona, 1903); «Auzki» 

(Euskal-Erria, aldizkaria (1904, 200 orr.); «Ezkountze bat 

Santa Grazian» (Baiona, 1W7); «Makila» (Euskal-Erria, 1906, 

113 orr.); «Gernikako Arbola)), «Atarratzeko Phestetan» (Baiona, 

1908); «Larrazkena», Doniane Garaziko bestetan (Baiona, 

1912).

Map il r roa 

tB9S-t92a 

LABURPEN 

EUSKAL GIROA.—Il edo biziko eztabaidan etzaigu sori, ez lege, gibelerantz 

egitea: aragoko mugan begiak adi, aurrera !, esan bear da 

beti. Ale onek zerbait erakusten digunez, olaxe jokatu zuten gure probintziakj 

Bizkaiak eta Gipuzkoak ezezik, baita Arabak eta Naparroak 

ere, guziaren gain kondaira orriak aztertuz ta euskera landuaz. Mugaz 

andik bertsu. Zazpi euskal lurraldeok, beraz, batera zebiltzan beuren 

gurdiari lotuak, bakoitzak bere-bere zituen zerak ere zokoratu barik. 

Zemaitako itzaldi, erri-jai ta olakoakin giroa arrotu zan, aundiki ra 

txiro, kapeladun eta txapeldun, goiko ta beeko, 3arük bai zuten eskua 

artzen; lore joko ta festak ospatzen ziran or-emen euskal gogoari eragiteko 

nunbait : Iruña'n, Elizondo'n, Bera'n, Donoztebe'n. Iruña'n 5a^ 

zan alkarte jator bat ere —«Asociación Euskara»— giro orri bultzakada 

bikaiña ezarri ziona noski. Ontan, besteak beste, Artur Kanpion eta 

Juan Iturralde y Suit ziran aurrelari. Kanpion'i buruz onela J. A Irigarai'k: 

«XlX'gn mendeko mugimendu honetan baitaezbadako buru 

ta gidari Arturo Campion iruñ-semea i¿an zen.. ., deus baino gehiago 

sortzaile eta gidaria; urte parrasta batez Nafarroako mezularirik jatorrena; 

uharte bakarra bainan sendoa. Histonari buruz, Campionck 

ixuri itur-buruetara jo behar da, Nafarroaren kondairari dagokion atalean 

bereziki.... Harén irudia besteren artean erraldoi baten antzers 

zaigu eta domaia da gaurko nafarrek ez duten behar Iukean bezala 

haren obra ezagutzen» (Euskera eta Nafarroa, Iruña, 1973, 74 orr.). 

ARTURO KANPION.—^Kanpion'ek etzuen bere erria gibel ikusi nai, 

eta aurrerakuntza berezian egokitu naiez, lenango zeuzkan doi-pitxi ta 

balio guztiak aizatu gura zizkion, lena begipean zuela etorkizuna eratu 

zezan. Euskera kontuan artu gabe, ordea, ezin dezakegu euskal erriko 

txokorik ezkutuenik ere aurrera eraman: euskera, gure asaben izkera 

baita bizia damakigun tresna.

Auxe zerarnan Kanpion'ek bere muiñaren barren-barreneraiño sartuta. 

Berak ez zuen, egi osoa aitortzeko, askorik euskeraz idatzi, baiñs 

aunitzi eman zion ortarako bidea. Eta ezgauza edo txirtxilleria al duzu 

au? 

BI EUSKAL IDAZLE GUHEN.—¿(ata Enrike Zubiri, «Manezaundi» duzu, 

Luzaide'ko semea, aidazle aberats eta joria». Fermin Irigarai, «Larreko» 

bestea, Auritz'eko sendagille izen aundikoa. Lenengoak baxe- 

'naparreraz idatzu zuen, ipar-napar-garaikoaz bigarrenak. Biak ederki. 

Eredugarri ditugu biak, gizaseme bezela ta idazle zurrian. 

BESTE BATZUK.—^Napar sail onetan datozten besteok ere ez utzi albora. 

Ebaristo Txurruka'ren izena orriotan ikusirik, esango duzu bear 

bada: «Txurruka ere euskal idazle?, Baita; idazlea da idatzen duena, 

ta Txurruka'k ere bere-berea du zerbait, eta asko idatzi ezik ere, ikasbide 

polita damakigu; edo-ta, ez ai du ezer balio munduan zear aratonat, 

ia etengabeko joan-etorrian, ibilli ta euskal garra barruan eraman 

eta azaltzeak? 

Or duzu baita Krutz Goienetxe apaiza,, baztandarra, itzez eta 

egitez aspertu EafiK euskal zelaian jokatu zuena; or Aita Elizondo kaputxinoa, 

izlari trebe ta idazle oparotsu; or Aita Ibero ta A. Etxalar 

jakintsuak, ezker-eskui zeuzkatenak eusko-suz adoretu nairikan. Eta 

or, azkenik, Biela koblaria, su-txingar urtika.

1.—ÊBARISTO TXURRUKA (1841-1917) 

Bide, errcten eta kaietako rnaixua. Batez ere Bilbao'ko portu 

ta nasako lanak zuzendu zitun bitartean, aomen txit aundia 

iritxi zigun Motriku'ko konde onek. 

Izu (Naparroa)'n jaio zan 1841-10-26'an. Bi urteko zalarik 

Motriku'ra aldatu ta emen asi zituen bere ikasteak, gero 1857'tik 

ara Bergara'ko Mingitegian osoturik; 1857'tik 1863'ra Madrid'en 

daukagu injenieru ikasten. Karrera bukatu ondorean, 

Murtzia'n eta Balentzia'n egin zituen lenengo oar-ikasiak (probak) 

eta gero Gernika'ko ubidean sei illebetez; Puerto Rico'n 

egon zan ondoren beste sei urtetan; 1873'an itzuli zan bere 

aberrira, ta 1877'an Bilbao'ko portuko lanen arduradun izendatu 

zuten. 

Berari zor diogu gaur Bilbao'tik itxaso zabaleraiñoko nasaren 

apaindura guztia. Naiz-ta lan arrisku aundikoa izan, aurrera 

eraman zuen ark ezeren zalantza gabe, ta ogeta zortzi urtean 

guztiz berriztatuta, ederki, utzi zuen, bertoko salerosketa ta 

itxas-ontzien sar-urtena oso ugariturik. 1908'an laga zuen kargu 

arduratsu ura. Ainbat titulu ta ezaugarri eman zizkioten. 

1917-4-3'an il zan. 

Euskal idazle ote? Euskal Esnalea'ren «Esku-Egundiya» 

(Irun, 1910) datorren Antonichu olerkia, 1909'ko azaroan Bilbao'n 

izenpetutakoa, berea du. Ona oso-osorik:

^^ Atso bat nuen ezagutu nik 

Txit gaztea nintzanian, 

Motriku aldetik irten gabia 

Bere bizitza guztian. 

Bein joan omen zan geldirik geldi 

Arribiñeta gañera: 

An escrita, arri ganian, 

Jarri omen zan begira. 

Andik Izarraitz ta Anduz mendia 

Agertzen dira txit ondo: 

Lastur ere bai, zorionezko 

Itxuran asko geiago. 

Gure atsuak, ainbeste mendi 

Agerian ikusirik, 

«Jesus, au mundu aundia» esan 

Zuen txit ikaraturik. 

Ikus Esku-Egundiya, 1910, 45 orr. j Euskalerriaren alde, 1917, 258 orr.; 

Auñamendi, Literatura, II, 193 orr.; Espasa-Calpe, 17 alea, 721 orr.). 

2,—ARTURO KAJNPIÜN ETA JAIMEBON (18541937) 

Gizaseme gotor auxe duzu, dudarik gabe, Naparroa'n langillerik 

aundiena ta Euskalerrian aundienetakoa. Beraz, emeretzigarren 

gizaldia amaitzerakoan, euskal kulturak nolako egoera 

zeukan eta nolako jokabidea artu zuen jakiteko, bear-bearrekoa 

duzu idazle gaillen onen eragin arrigarriaz jabetzea. Aitor dezagun 

ezer baiño len: idazlari trebe, izkuntzalari bikain, lege-gizon 

argi, iritzi-emaille zorrotz eta edestilari zurra ez-ezik, izlari politiku 

garbai, erlijio aldezle goragarri ta aberri iritzi zabaltzaille 

porrokatu ere izan zala. Idazle bezela, euskeraz zer aundirik 

idatzi ezpa-zigun ere, gaztelaniaz gorengo maillakoa izan zan.

-Iruña'n ikusi zuen lenengo bizitz-argía 1854-5- 

7'an. Buru argia ta naimen sendoa zitun, eta biok batean, lotura 

giarrez alkarturik, langille bipilia bilakatu zan. Iruña'n bertan, 

Oñati'ko Ikastetxean eta Madrid'en biribildu zizkigun ikasketak, 

1876'an Lege-jakintzan Lizentzí-mailla lorturik. Maitasunak, 

esan oi danez, aditzera eramaten, eta aditzeak jakintzara. 

1833-1839'garrengo karlista gerra ondoren, Naparroak ere bere 

eskubide geienetan aski moztuta ikusi zuen bere burua: diruaren 

askatasuna geratzen zitzaion bakar-bakarrik. 1872-1876'an, 

berriz, bigarren karlista gudatean, giro benetan txarra zegoen 

Madrid'en euskaldun Foru inguruan. Kanpion ikasle zan orduan, 

baiña konturatu zitzaigun gaitz ikaragarri artaz, eta orduantxe 

asi zan idazten, ots, ainbat lan eder onduko zizidgun 

luma azkarrari eragiten: batxilier ikasten zegoela idatzi zituen 

lenengo artikuluak. 

Izate barnean ondo sarturik zeraman bere lurra, bere Naparroa, 

Euskalerria, bereak zitun gauza ta agerpen guztiakin. 

Orduko giro latzak bultzatuta, ainbat aldizkari sortu ziran «Revista 

Euskara» (1878-83)5 «El Arga» (1879), «El Navarro» 

(1881), «Lau-Buru» (1882), «El Aralar» (1894)... Guztiotan 

sartu zuen sortzerakoan eskua, baita ondoren anitz lan idatziaz 

lagundu ere. Garai artako jalúntsuak, euskal zelaikoak bereziki 

iruñ-seme ernearen gaitasunaz oarturik, laster egin zitzaizkion 

adiskide: d'Abbadie, L. L. Bonaparte printzea, Jaurgain, Duvoisin 

kapitaina, R. M. Azkue, Arana-Goiri, Unamuno ta besteak. 

Bere erriaren izkuntza euskera zala-ta, orduantxe asi zan 

euskeraz ikasten. 

Lenago baten bere erria zer zan jakin nairik zebiiiela, bein, 

Iruña'ko Cámara de Comptos, napartar kondaira agiririk geienak 

dauden artxibuko ateak iriki zizkioten, eta ango paper zaarretan 

aurkitu zuen altxorra, izugarria izan zala diosku berak. 

Antxe zegoen, oraindik ikutu gabe, Naparroako edestia, bere 

erritar zangarrak antziña baten egin zuten guztia. «Larrutx 

(pergamino) oiek -dio- gertaturiko gauzak zekarzkidaten,

joan garaiakin ar-emanean jartzen ninduten. Lilluragarria, 

egiaz! Aldundiko idaztitegiak zoramenik zoragarriena ekarri 

zidan». Or gizon trebe bat lanean. Amaikatxo gauza eder aterako 

zan gero artxibu ortatik! 

Bere bizitzako urterik berezienak lumari eratxikiak eman 

zituen Kanpion'ek. Aztertu, ikasi ta idatzi, or bere biziko lana. 

Xede bakanak zuzen-azita noski: euskal izatea jagon, zaindu 

nai zuen, bai Naparroa'n zein euskal erri osoan. Euskal izatea 

—:euskalduntasuna— da Kanpion'entzat guztia, izan edo ez 

izan, bizitza edo eriotza. Naparroa ezta euskaldun bere arnasa, 

bere gogoa gaitzen baldin ba'du: ez dezala, arren, galdu. Olakorik 

gerta ez dedin, napar kontzientzia esnatu nai digu. Kezka 

onek adoretzen ditu, txiki naiz aundi, aren idatziak, aren itzaldi, 

elezar, nobela, itzaurre ta dana, ortara zuzendua duzu: odolean 

borbor daukana jartzen du idazten ditun lerroetan. Bizkaia'n, 

Araba'n eta Gipuzkoa'n beste batzuk osotu zutena, Kanpion'ek 

Naparroa'n dagi: joanaren oroiak bizkor-azi gaitzan, 

Aitor'en seme leiñargien arnasa, goraberak eta kondaira begi 

aurrean ipiñi. Lena, izan ere, laneralco berogarri zaigu beti, 

akuillu ta aurrerabide. 

Edu ortan lan egitean —^nola ez?— jaiki zitzaizkion ortik 

eta emendik aurkaiariak ere; danentzat zeukan erantzuna Kanpion'en 

luma zorroztuak. Eta eguzki antzo dizdizka zegoen aren 

euskaldun zuzia. Ondorioz, 1893'an diputadu edo .ordezko atera 

zuten Napanu'tik ango integrista alderdikoak; iñoiz integrista 

izan ez arren, argi ta garbi mintzatu zan katolikotasunaren 

eta euskal foruen aide Madrid'eko kortietako batzarrean. Ortaz 

ere, eztabaidakari egin zitzaigun, zorrotz-zorrotza ta zirtolaria; 

bere idatziak arrezkero sarkorrak dira, ao biko ezpata bezela, 

suar eta oldarkoiak. Idazten duen guztiari —kondaira, eskugo, 

izkuntza, sozioloji naiz musika- ezartzen dio berak dardarti 

barru daraman lege-zarrarekiko griña berezia. Emen bai erakusten 

digula Kanpion'ek buru argiz ta biotz beroz aberasturiko 

gizaseme batek noraiñoko lana egin dezakean. 

ÍT2

Ondorioz baita toki askotan egin oi zioten leku: 1904'an, 

berak zuzendu zuen Irun'en «Eskualzaleen Biltzarra»; J. Urkixo 

bizkaitarrak RIEV sortu zuenean., bere ondora deitu zion; 

berau izan zan «Euskal Esnalea»-ren buru, ta «Euskalerriaren 

Alde» deritzan aldizkariari, berak bere idatzietan maiz izengoi 

bezela erabili oi zuen «Euskal-Erriaren alde» jarri zioten; 

1918'an, «Eusko-Ikaskuntza»-k deduzko buru izendatu zuen, 

eta urte berean Euskaltzaindia sortu zanean, euskaltzain oso egin 

zuten; Espaiña'ko «Real Academia de la Historia»-n, «Academia 

de Ciencias Morales y Politicas»-en eta «Real Academia 

de la Lengua Española»-n, euskal saillean, urgazle izan zitzaigun. 

Etzan egundo ere politika zale agertu, euskaltzale amorratu 

baizik. (Gaztetan etzitun antza gaizki ikusi izan errepubiika 

saioak, baiña gerora eusko foru zaletasuna tinkatu zitzaion izate 

muiñean, eta ortik, eusko lege zarretík bizi ziran erriketa joerak 

bakarrik ikusten zitun begi onez: abertzaletasunaren Biderako 

jokabidetik zebillela, maiz bota zioten arpegira etsaiak; 

eta, izan ere, orrela idatzita daude «Blancos y Negros)), «Itzaltzu'ko 

koblakaria», «Erraondo'ko azken danbolinteroa», «La 

Bella Easo», ta beste batzuk; ainbat itzaldi ere elburu ortara 

zioazten. 

Atzenez, ezta arrigarri, konta ezin beste liburu ta paper zar 

ikuskatu zituzten begiak, igali-zugaitz bati adarrak lez, akitu 

egin zitzaizkion Kanpion'i, ta azken urte mordoa itsurik eman 

zuen: begi-izar edo ilundura zeukan, baita goxoeri ere, ta osagiUeal< 

ezin zioten ezertxo egin. Ez bere lurrik, ez beretar maiterik 

ikusi gabe, gau illunean bizi izan zan, urtez ta matxuraz 

aztun. Neguan Iruña'n egon oi zan, eta udaran Donosti'ko Ategorrieta'n, 

bere Emilia-enea etxean. Azken egunetan, gerra 

zala-ta, gorriak ikusi bear izan zituen. 1937-9-5'an itzali zan 

Iruña'n, 83 urtetan. Ederki Latxaga'k: «Euskalzale onekin dauzkagun 

zorrak ez ditugu ondo ordaindu».

ZER IDATZI ZUEN.—Kanpion, esan dugunez, idazle oparotsu 

ta ugaria izan genuen; aro artako izparringi, eguneroko ta 

libururik geienetan agertzan da bere izena. Oso zail dugu, beraz, 

bere lanen zerrenda zeatz bat osotzea. Lan oietatik bi ta 

irutan argia ikusi dutenak ere naikoa izan dira. Dana dala bioa 

emen, merezi du-ta, aren lan garrantzitsuenetatik lerro zeatzena; 

erderazkoak lendabizi ta euskerazkoak gero. 

a) Erderazkoak. 1) Consideraciones acerca de la cuestión 

foral y los carlistas en Navarra (Madrid, 1876), 36 orrialde; 2) 

Contrastes, cuadro de costumbres (Iruña, 1882), 82 orrialde, 

K. Otaegi'k euskeraz jarria, ta Donostia'n sarituriko elezarra; 

3) Ensayo acerca de las leyes fonéticas de la lengua euskara 

(Donosti, 1883), 68 orrialde; 4) Gramática de los cuatro dialectos 

literarios de la lengua euskara (Tolosa, 1884), 795 orrialde, 

gaurko linguistikari erantzunik, edozeiñen aurrean lotsakizun 

gabe erakutsi genezaken euskal gramatika; 5) Víctor Hugo, 

Semblanza (Tolosa, 1885), liburuxka; 6) Don García Almorabid. 

Crónica del siglo XIII (Tolosa, 1889, eta Zarautz, 1936), 

360 orrialde; 7) La batalla chica del Sr. Nocedal (Iruña, 1893), 

89 orrialde; 8) La Abuela, poema txikia (1893), Elsa Otten'ek 

biurtu ta doitxeraz ere argitaratua (Berlin, 1893); 9) Euskarianas, 

amabi sail 1896'tik 1934'ra argitaratuak, elezar eta edestisaioak; 

10) Los orígenes del Pueblo Euskaldun. Celtas, Iberos 

y Euskaros (Donosti, 1897); 11) Blancos y Negros. Guerra en 

la paz (Iruña, 1898), 382 orrialde; 12) Discursos políticos y literarios 

(Iruña, 1907), 315 orrialde; 13) Defensa del nombre 

antiguo castizo y legitimo de la lengua de los baskos (Paris, 

1907), 27 orrialde; 14) La Bella Easo (Iruña, 1909), bi ale, 266- 

274 orrialde; 15) Popachu, ipuia (Bilbao, 1910), 10 orrialde; 

16) De las lenguas y singularmente de la lengua baska como 

instrumento de investigación histórica (Bilbao, 1919), 41 orrialde; 

17) Informe.. a la Academia de la Lengua Vasca sobre unificación 

del Euskera (Bilbao, 1920), 20 orrialde; 18) Narraciones 

baskas (Madrid, 1923), 201 orrialde; 19) Itzaldiak: Bil"

ao'ko «Centro Vasco»-n emana (Bilbao, 1901), Donosti'ko 

«Centro Vasco»-n emana (Tolosa, 1906), Gernika'n emana 

(Gernika, 1908), Iruña'ko «Centro Vasco»-n emana (Iruña, 

1914), Errenderi'ko Batzokian emana (Donosti, 1914), Gernika'n 

,emana (Bilbao, 1920), Iruña'ko Gaiarre Antzokian emana 

(Iruña, 1922). 

b) I Euskerazkoak. Gaur edonori azpiak jan oi dizkiogu, 

baita iz?n ona beztu ere. Euskal arlo an, adibidez, onek eusk e raz 

idazten eu ela ta ezin diogu jipoia berotu gabe utzi; ark erderaz 

bíldagizki bere ja rdunald iak, laster izango du n ork maxiatu. 

Il eô biziko auziari, naiz euskerazko naiz euskal sailleko 

beste edo'eiñi ekitean, ez genulze ainbeste liskar ta buruauste 

arrotu beai. Kanpion beintzat orrela uste zuena duzu: alegiñak 

4) Malaxka ta Akuliña (Irun, 1910). Tolstoy errusitar 

idazle bikaiñaren ipuia euskeraz jarrita. «Esku-Egundiya» deritzan 

liburwkan dator, 42'garren orrialdean. 

5) 1904'an Eskualzaleen Biltzarra'k Irun'en izandako billeran 

alkarte orren buruzagi bezela zuzendu zuen euskeíazko 

itzaldia (Baiona, 1904). / 

6) Idazki bat bederen, Azkue jaunari zuzendutako^ (Euskera, 

1957, 319 orr.). / 

7) Itzulpenak. Kanpion'en lanak ez dute izan, /foru-zale 

amorratu agertzen zalako edo, bear luketen aiñako eíiadurarik. 

Ala ere, argitalpen asko bai izan dituzte, ta itzalpeiíak ere ez 

gutxi. Esaterako, Denbora antxiñakoen ondo-esanak jirantsesera 

biurtu zuen Fuché-Delbasc'ek, La Abuela ta PedrQ Mari doitxeraz 

jarri zitun Elsa Otten'ek, Blancos y Negros ^re doitxeraz 

Karl Voigt'ek; Baztandar batek euskeraz ijáBi ^tar< Araucn 

nafartarrac» '(Revista Euskara, 1878, I, JJl mr^.j^-V. Knkuncgi'k 

«Erraondo'ko azkenengo atabalaría»-ffipJbJfai*fliw< I9M-, 

XVI, 82 orr.); J. N. Mokoroa'k *l:rr^Md»'to ^fap •dár.bwiJiD-' 

teroa» (Euzko-Gogoa, 1952, III^ H on-^ \» 195^ Vlj -40 ÚÍT. ca 

Bilbao, 1958). Txomin 5jSE^niffiÉ3^^t^^^S^tt 

seigaren sailla, 1918, ta iTíirinKÍffliti' m^Vasi, ni, "piaiíKrii, 

1935, 78 orr.); Itzaltzu'ko koblaria, («Euzlp-Gogoa», 1954, 

V, 81 orr.); Larrañaga'k Izkuntza ta il&eníio/(«Euzko-Gogoa», 

1959, X, 23 orr.); Y. yinkundjí'fc l-'üPi-J'liVr >11IÍJI![J ninJca» 

19-27, 78 ta 103 orr.), cu bcsM TMÍZÍIIL

Egun artan asi zan goizean goiz euria, istan bat atertu gabe. 

Ulia-mendiko tontorretatik errekak amiltzen dira saltoka; zerugoiean, 

argia iltzen ari da; lurrean laiño ubelak eta itzal beltzak 

ibarretatik eta ibai ertzetatik geldi geldi igotzen dira, lurreko 

osoaren zuritasun eta urdintasun guziak borratu naiez. 

Gau eta egun, batak bestearen kontra gogorkiro j azartu dute 

noski, eta eguna, bere etsaiak garaitu diolako, mundu onetatik 

ote badijoa, bere lots aundia ezkutatzeko. Argi-gutxitu ura, argitasunaren 

azken agurrak dirudi; etxea, aizeak erabillia dardaratzen 

da, eta leio zabaletatik sanzen dira gelara itxaso aserretuaren 

orroi izugarriak. 

Bat batetan, neskame gazte batek atea idikita, itz egin zuen 

onela: —Andrea, andrea, berri onak dakarzkit, berri onak. . . 

—Zer den, Praska, burutik jauzia aizan? 

—Ez, andrea, ez; berri onak dakarzkit... 

—Noiz arte, emakumea, egongo aiz esanaz «berri onak dakarzkit»? 

Esan itzan, bein betiko, berri oriek, nik jakin ditzadan. 

—Nagusia eldu da; La Capitana eldu da; portua, jendez 

betea da ango deadarrak!, ango txaloak eta pozgarrizko ojuak! 

denak atsegiñez zoratuak dirudite.. . 

—Bai ote? Ene Andre Birkiña Maria! nere senar maitea 

eldu da? eta biotzak ez zidan ezer esaten i Zorionekoa milla eta 

milla aldiz gaurko eguna. Uste nuen, ez nuela iñoiz ikusiko! 

Urtetan aiñ aurreratua! eta beti itxasoan! beti etsai amorratuen 

artean! Baiño, egia da, Praaka, aditu dedana? Nola, noiz artu 

den berri maitagarri ori?» {Euskalzale, 1897, 227 orr.). 

Egia, egia, euskeraz idazteari eman ba'lioken, nolako lanak 

osotuko zizkigun Kanpion aundiak! Baiña geiena erderaz egiña 

izanda ere, ikasi nai baldin ba'dugu, utzi zizkigunarekin aski 

dugula deritzait. 

(Ikus G. Muxika, Euskalerriaren Alde, 1922, XI, 273 orr. eta Los 

titanes de la cultura vasca, I, Auñamendi bildurna, 155 orr.; J. Zugazagoitia, 

Algunos escritores vascongados, Bilbao, 1920, • orr.; Larre-

ko, Euskal Esnalea, 1930, 213 orr.; K. Etxegarai, Blancos y Negros-en 

itzaurrean, Donosti, 1934; G. Garriga, Bol. Amer. E. V., 1954, 85 orr., 

ta 1957, 124 orr.; J. Artetxe, Caminando, 81 orr.; A. Irigarai, Euskera, 

I953> Ij 32 orr.; A. M. Labaien, Euzko-Gogoa, 1954, V, 163 orr.; J. 

Altadill, Euskalerriaren Alde, 1930, XX, 247 orr.; F. Arozena, BAP, 

1958, XIV, 455 orr.; A Pérez Goiena, Ensayo de Bibliografía navarra, 

1964, IX, 709 orr.; L. Villasante, HLV, 347 orr.; Auñamendi, Literatura, 

III, 187 orr.; Jon Bilbao, Eusko Bibliographia II, 208 orr.). 

3.-KRUTZ GOIENETXE ELORGA (1866-1925) 

Baztandarra dugu, Elbetea'n, Baztan ibai ertzetik eskuitara, 

berrogetamar bat etxe dituen errixka politean munduratua. Santa 

Krutz eliza du nabarmen nunaitik begiratuta. Ementxe jaio 

zan K. Goienetxe apaiza, 1866-9-13'an. Bere gurasoak: aita, 

Frantzisko Goienetxe Zelaieta, Elbetea'koa, ta ama, Maria Jo^ 

sefa Elorga Etxandi, Elbetea'koa au ere. 

Eleiz-deia barrenean oarturik, Iruña'n ikasi zitun ortarako 

gaiak, eliz-ordenak 1890'garren urteko garizumako bostgarren 

igandetik asita Iruña'n bertan arturik. Euskeraz ondo zekian, 

eta ikasi bitartean antza, euskaltzale porrokatu egin zitzaigun. 

Gero, Naparro alde guzeian ibilli zan, aspertu barik, euskeraren 

eta euskal gauzen. alde kementsu lan egiñik. 1908'an Auza ta 

Elizondo'ko euskal batzarrak eratzen jo ta su agertu zitzaizun; 

berdin^ 1910'an ere, Lekunberri'koa gertatzen. «Euskal Esnalea»-k 

ospatu zizkigun batzar auek. 

Etzan, ziurki, iñoren agotan ibiltea eder zitzaiona: atsegiñago 

zuen ixilieko bizi-moldea. Orrela, ez bestelako zarata gabe, 

bere arima-zaintzan jarduna dugu urte mordoan. Barruan bolbol 

zebilkion euskaltzaletasuna ere, orraitio, iges egin oi zion 

dizdizka, ta Azkue zanak bere Iztegi nausia osatzeko gai billa 

erriz erri ibilli zitzaigunean, auxe aukeratu zuen inguru aietako 

izkelgiak aztertu, ikasi ta kidekatzeko batez beste. Iztegiaren 

itzaurrean (XI) aipatzen du Goienetxe ere, Gorosurreta'rekin 

batera, Baztan ibarreko laguntzaillen artean. 

J7E

Maia edo Arnaiur'eko parrokiaz arduratu zan 1901'garren 

urtearen azkenerantza. Eta ementxe zegoelarik, 1920'Ian, urixka 

ortan oroigaillu eder bat jaso zutenean, beiñola askatasunaren 

alde bizia eman zuten napartar gizurenai, K. Goienetxe'k 

onetsi zuen arrizko gomutagarrí ura, euskerazko itzaldi gartsu 

ta ozenaren ondoren. Beste ainbeste egiña dugu, 1923'an, Doneztebe'n 

antolaturiko euskal egunean ere. 

Napartar Irakasleari {Doctor Navarrus) buruz lan interesgarri 

bat osotu zuen, beste idazti batzuen artean; baiña ez dakigu 

argitara zuenik. 

Euskaltzaindiak, 1920'garrenean, idatzi-euskerea bat egitea 

egoki zala-ta, galde-motdo bat bialdu zien bere lankideai; askok 

erantzun zuten; oien artean zan K. Goienetxe ere. Bai, onek 

ere iduripena eman zuen 1921-1-27'an Elizondo'tik igorri zuen 

lantxoan. 

«Nire iduripena —dio—, deusgutikoa bada ere, al bezain 

lañoki eta garbi emanen dut. Guzien gogor ako gauza litzake, 

eskualdun guzien artean, odolez bat garen bezalaxe, eskualera 

bat bakarra izatea. Eta, nork asma ortarik etorriko litzaizHgun 

ondorio onak. Untan ez dakust neor eztabada zerbait izateko 

arraiskurik. Bañan erran bearko baitugu, naski, aspaldiko itz 

neurtzaleak ziona: Video meliora, proboque, deteriora sequor : 

dakust obeagorik, baita oherenetaz tirriatzen ere, aatik ttipisagoekin 

gelditu, bearko. Gai untan, nere iduriz, oribera gertatzen 

da. Ikusten dugu denak oberena litzakela eskual-era bat 

artzea; bañan denekin gelditu bearko. Zergatik? Ara zergatik. 

Urrats orren ematea gauza zalla, nekosa eta eskuararentzat kaltegarria 

izan laikelakotz. 

«Lanpide zalla eta nekosa da ori: ori egitekotan bat bear 

genuke artu. Zein? Ezta errez erabakitzea. Eskualdunek buru 

gogor aire bat badugula darasate bazterretan; ori ez ala izanta 

ere, au bai egi aundi bat da, eskualduna atxikia dela bere gau-

zei, baita bear ere; eta ez luke neork naiko bere amaren altzoan 

ikasitako era bazterrerat uztea, zokorat igortzea» (Euskera, 

1922, 97 orr.). 

Amaiuk'en itzali zan K. Goienetxe, 1925-4-29'ah. 

(Ikus Euskal Esnalea, 1925, 98 orr.; N. Kortazar, Cien autores 

vascos, 48 orr.; Auñamendi, Literatura, li, 304 orr.). 

4.-FELIPE ETXEBARRIA HERNANDORENA 

(1866-1942) 

Beintza-Labaien'en jaio zan 1866-2-5'an. Beronen aita ere, 

Alejandro, Beintza'koa zan, eta ama, Erasun'goa. Buenos Aires'era 

aldatu zan gazte, ta an ikasi zuen eleiz karrera; an luzaro 

xamar arima zaiñean ari izanik, bere jaioterrira itzuli zitzaigun. 

Gaixotia zalako, «Argentina-enea» etxea jaso zuen emen, bere 

bizitzako azken urteak nareago igarotzearren. Ementxe il zan 

1942-3-8'an. 

EUSKAL LANA.—Gauza bat maite dugunean, naiz-ta zoriak 

iñarrosita arat-onat ibilli, ez dugu errez geure biotzetik astintzen. 

Eziña dugu. Olako zerbait jazo zitzaion Etxebarria apaizari 

ere: Argentina'ko eskualdeetan etzitzaion aztu bere mintzaira. 

Eta berriz etxeratu zanean, idazteari ekin zion. Orrela erakusten 

digu beiñik-bein. 

Ona bere Uburu bat: Bisitac aldareco Sacramentu Santuari 

gure Ama Birgina Mariari eta San Josen... (Tolosa, 1926). 

Mugertza'ren irarkolan. Alfonso Maria Ligorio deunaren Bisitak 

dira, euskeraz jarrita. Euskera ona du, ta bere erriko izkelgian 

osotua dago. 

380 

(Ikus Auñamendi, Literatura, III, 235 orr.).

5.-ENRIKE ZWBIRI GORTADI, «Manezaundi» 

(1867-1948) 

Ez gara guztiok berdin geure adimen eta biotz eragiñak 

emakeran: urliak onela adierazi oi ditu bereak, eta sandiak arela, 

izatez eta izanez aski diferenteak bait gara. Au ez zitzaigu gizartean 

bakarrik ageri, idazleetan oraindik garbiago, nik uste. 

Nolako aldea batetik bestera! Onek onela dakusa gauzak, eta 

ark bestera; adierazi ere, onek samur, leun, bizi; beste ark, ordea, 

zakar, ez berezko. Zergatik ote? Idazleak berak ba al daki? 

Goxo idazten duenaren kideko izan nai luke, baiña ezin du. 

Zubiri'k errez, oparotsu ta mazal idatzi zigun; aatik oso 

txalotua dugu gurean utzi zigun lana. 

GIZONA.—Garazi ta Luzaider gaur bata Frantzi ta bestea 

Espaiñi, alkarren urbil daude, Amegi tarte dutelarik. Beiñola, 

«Ibañeta'tik beherakoan, Luzaide'ko alderat yaustian, Garazi'ko 

bideari buruz zoazilarik», jipoia ederki berotuta eraman zuten 

Karloman agintari zabalaren gudariak. Toki egokia da emen ortarako. 

Onela Zubiri'k : «Mehargune hertsia, erreka xumetik 

ezker eta eskuin malda xutak eta legunak; harri xee eta legartsualí. 

Eta gainak arkaitzez brikatuak, doi-doia xutik egoiten 

ahal direnak iduri» (Orriaga-ko gataska). 

Mendi tarte ospetsu ontan, Luzaide'n sortua duzu Zubiri. 

Beronen bizitza etzan lar zalapartsua izan, baiña bai aberatsa, 

andiknaiz emendik begiratuta lits askoduna. Donibane-Garazi'n 

egin zituen bere ikasteak; garai artako gerrak girala-ta an bait 

ziran bizi bere gurasoak; ondoren P'aris'en egon zan margolaritzaz 

jabetzen, eta etzan pintatzaille txarra izan, aurkintzak, 

irudi-antzak, edesti ta elezar puskak eta margozkiak berarizko 

eraz zirri-borrotzen; Iruña'n, Naparroa'ko Aldundiko aretoetan 

dagoz taiu onetako margo-lan batzuk: «Azpilikueta», «Naparroa'ko 

Karlos Ill'garrena», ta abar, 

Pintatzetik bizi izan zan zati bat, eta J. M. Satrustegi'k dioskunez, 

agintzen zizkioten lanetatik ere laguntza ederra zuen,

ere inguruan jaun aundia zan eta. Margo-lan mordoa egin 

zuen, eta gaur bere illoben eskuetan izan bear dute. Au ere 

ba-diosku Satrustegi'k: «Ontan ere etzitzaizkion beti gauzak 

zuzen acera. Ezkontzekoa zan ilobarendako egina zuen Luzaideko 

ikusgai bat, bere erriko ayundamenduari utzi zion, ezkontza 

nastu ta. Eta bestalde, berriz, Naparroko Diputazioak 

agindu ta egindako «Oliveío», ilobaren eskutara joan zen saria 

ordaintzen etziotelako» {Zeruko Argia, 1967, urrillak 29, 12 

orriaide). 

Izar beltza omen zuen gaiñean. Eta au «kontuan iduki behar 

da —^dio Satrustegi'k- bere nortasuna ziñetik ezagutzeko. Bere 

illobak erreak dituzte andregaiarekin izan zituen artu-emanen 

idazkiak. Uts aundia! Ba omen ziren bertsuak ere! Eta gero, 

auspotako eritasunez joana maite zuen neskatxa; etzen iñoiz 

eskondu». 

Elertia ere, edo ederkerari zegokiona beintzat, antxe Paris'en 

ikasi zuen nunbait, bere lan bikaiñetatik atera dezakegunez: artista 

ikasi antzo bait ditu jartzen esaldietan, gauza bakoitzari 

zer dagokion uraxe adierazi ta aitzen ematen bearturik. 

Paris'tik euskai erriratu ta Iruña'n jarri zan egotez, ango 

Antze ta Lanbide Eskola'ko irakasle. Urte mordoa egin zuen 

arazo ontan. Azkenez, berton il zan 1943'an. 

EUSKAL IDAZLE.—~Fiña zan idazten, bai erderaz ta bai euskeraz. 

Euskerazko lanak orduko aldizkingi askotan agertzen zaizkizu. 

Bestelako gaiak ikutzen ditu, errikoial? eta jantziak, daia 

jazoera naiz kronika bat, dala ipui naiz edesti puskalz, jori ta 

atsegiri benapar izkelgian errez, trebe darabil bere idazlzortz 

bitxia. Gizatiar lantze ta kultura bikaiñaren jabe zanez geroz, 

dagizkin antz-irudi, kontatze, berriketa ta enparauak antze ta 

artearen muiña sakonki dakianaren erara moldatzen dizkizu. 

Baiona'ko Eskualduna'n eta Iruña'ko La Voz de Navarra'n idatzi 

zuen.

Oraintsu arte agerkarietan sakabanaturik egon diran lanokin, 

batzuekin beintzat, liburu batzuk ere osotuak dituzu. Ona 

bi: 1) Euskalerriko Ipuiñak (Iruña, 1957), eta 2) Prosistas navarros 

edo XX-garren mendeko Nafarroako euskal idazlariak 

(Iruña,-1958); Aingeru Irigarai'k egiñiko idazlan-bilduma duzu 

au, Iruña'ko «Principe de Viana»-k argitara emana. Ogeta bederatzi 

lan daude berton Manezaundi'renak. Ona tituluak; «Bernat 

Dechepare», «Kokotz arraintzaria», «Oroitzapen zaharrak», 

«Orreagako gataska», «Huarte de San Juan», «Piarrexen iziaidura», 

«Auritzeko ferietatik», «Martin Azpilicueta», «Xoria 

bere ohantzerat», «íEfa behien zerga», «Boryel pertsularia», 

«Tresna txar bat», «Artzaiña yaundua», «Iruñeko ilzulia», 

«Bazterretxetarrak karrikan», «Orreaga-ko beilak», «Olite-ko 

gaztelua», «Gizon perestu bat», «Iruñe zahar eta berri», «Eskuararen 

idazteaz», «He moxtea», «Udatik udazkenerat», «Zuberoko 

eskuara», «Donibaneko merkatian», «Sanferminetarat», 

«Ihauteri karakotxak», «Gure aurkintzak», «Aro gozoaz» eta 

«Napoleonen bidia». 

Danetik da, ikusten duzunez. Emen, gertatu zerbait edesten 

dizu : «Orreagako gataska», «Hiru behien zerga», «Olite-ko 

gaztelua» ta abar; us, erri-gaiak ditu oiñarri: «Kokotz arraintzaria», 

«Auritzeko ferietatik», «üe moxtea», ta abar; beste 

an, kultura gaiak: «Eskuararen idazteaz», «Gure aurkintzak», 

«Zuberoko eskuara», ta abar. Ona, presaka bezela, «Eskuararen 

idazteaz» deritzaiona: 

«Lerro hauk abiatu baino lehen, yuan dalla aitzinetik aitormen 

bat, deblauki errana, gaitzikorrek ez dezaten uste heien 

makur zuzentzaile edo kizikatzailea nizala bakarrik. Aitortzen 

dut nik ere denen araberan baditutala nere hutsak, eta nere herriko 

baserritarren ondoan, mintzaiari doazkon trebetasunetan, 

anitz ikastekotan nizala j bai eta ere heien artean yakintsun hoberenarekin 

baino geiago argitzen dutala, baldin iluntasun zenbait 

izaten badut.

Anitzek uste dute eskuaraz untsa idazteko aski dutela hiztegietako 

hitz guziak yakin gogoz eta apuñatik. Eta ez da batere 

hala. Ene ustez bitzen ikastea bezain beharrezekoa da aditza eta 

berboa, egindura, eta itzuliak eskualdunki ibiltzea, zeren eta 

hitz batek, hitzaldi batean erran nahi duena, beste batean, bera 

lekuz kanpo da, funtserik gabekoa. 

Ikusbide anitz ezar nezazke, hemen, bainan irakurleak enea 

ez diten herabez, ez ditut lerro hauk luzatu nahi edadura haundiskoa 

emanik ene oharreri. Buru-austeak izan ditut zonbait 

aldiz idazki batean hitzaldi bat ezin arras ulertuz, bere itzuliaren 

ilundura ezin argitaratuz, xuxenki yakiteko zer erran nahi ote 

zuen, eta ardurenik azti batek bezala bere mamia atera beharrez. 

Hortakotz erran dezagun berriz ere, behin betikotz, baitezpadako 

eta ezin utzizko beharra duela urte guziz iragaitea ahalden 

epe luzena herri eskualdun huts batean, baserritarren solaseri 

iarraikirik, eskuara garbi, trebe eta gurbil ikasi nahi duenak. Liburuen 

ikasgaien eta errint-erakasleen ondotik hori behar lukete 

egin guziek, urtean behin. Zer mirakuluzko oputzak, zer 

mozkin nasaiak ez lezazkete bil! Uzta ederragorik ez dezakete 

amestu. 

Nihauri gertatu zautana erraiten dautzuet, irakurleak; eta 

ene ikasbidea yarraikirik zihaurek, froga zinezkete nik erranak. 

Eta lerro hoen ondotik erran behar dut aspaldian gogoan nuena 

Indar gure adixkide idazleaz. Bere eskuara arras laket zait: 

garbia, ernea eta bakuna, hian gisa goxokoa eta argia, nun mendiez 

bi aldetako eskualdunek ulertzen ahal duten errexki, dremendenik 

neketasunik gabe. Eta arrigarriago dena: eskuara ikasi 

omen du, ez amaren besoetan, bainan mutiko tarrotua zelarik. 

Ez daiteke sinets bere eleketa eta idazkieri oharturik, ez dela 

harén sor-mintzoa. Barka nezazu, Irular, zure matelak gorriarazi 

baditut izpiño bat; bainan egia erran behar da oroz gainetik, 

lausenguak alde bat utzirik. Nolako aita, halako semea» (Prosistas 

navarros, 93 orr.). 

3S4

Darabillen idazkerari begitu ezkero A. Irigarai'ren oarrok 

jakingarriak dituzu: Benaparru sarkaldeko izkeraz idazten du, 

Kintoa'n, Amegi'n eta Orzaize ta Baigorri'ko ibarretan mintzatzen 

bezela; baiña Garazi'ko aditz-era xu -ex dixit (dut), artu 

nixin (artu nuen)— txerazkoa ere ba darabil noizik bein. Baita 

auek ere: girea}, duzia? galderak ere; eta buru-buria, sartusartiko, 

Baztan'en eta beste toki zenbaiten lez; arnasdun h ere 

bai, naizta geiegikeri gabe; ez du baiño idazten, baino baizik. Itz 

berriak ere sartzen ditu, baiña bakanka, geienak erritik jasoak 

bait darabilzki. 

IRITZIAK.—Êz zaigu, ez, oartzeke iraUdtzen idazle ona. /rular 

idazle bikaiña duzu, ta Manezaundi oartu zan, konturatu zitzaizun 

ortaz; baita gu ere luzaidetar xaloaren luma zorrotzaz. 

Orixegatik, onen lanak irakurri ta aztertu dituzten danak itz 

goragarriak eskeiñi dizkiote. 

Zubiri'ren lan pilloa bildumatu zuen A. Irigarai'k onela: 

«Bere idazkera egizale batena duzu, ta goi-argi jario ederrekoa; 

bere izkera berezkoa, itzetan aberatsa ta erri-mintzairaren benebenetako 

aldakia. Iñoiz arkitu liteke makurren bat, baiña beste 

izkuntzetako idazle klasikuak ere, gramatikalariak esan dutenez, 

izan dituzte beren makurrak». 

Eta P. Lafitte'k: «Segur gira liburu berria agradatuko zakotela 

eskuratuko eta irakurtuko duten guzi-guzieri». 

A. Villasante'k: «Idazle onek bildu digula esan dezakegu 

bere albiste, berri-emate ta kroniketan, euskaldun-frantses idazleak 

duten gatz, zirto ta txairotasun guztia». 

N. Alzola'k: «Asko idatzi eban euskeraz, gai ugari eta atsegiñak 

erabili ebazan idazte orduan, edertasunak ikututa geienetan. 

Kirikiño gogoratzen jata neuri Manezaundi aitatzean. PintatzaiUea 

zan idazte orduan be sarritan luzaidarra. Kolorea, bizitasuna, 

ibiltea, bizitzaren inguru ta giroa emoten ekiana zan 

bere laxiko-oialai: edertilari osoa».

K. Etxenagusia'k: «Manezaundi'ren izkerea, Luzaide'koa 

izanik, baxe-naparroako euskalldkoa da; beti be oso errikoia, 

bizi bizia, esaeratan jatorra ta aberatsa. Atsegin atmdiz irakurtzen 

dira aren artikulu polit eta umore onez orniduak». 

J. M. Satrustegi'k: «Zubiri eskual idazle ona da. Etzion dirurik 

eman, eta bai naigabe ugari, bere lumak. Obeita amaseian 

Luzaiden zen eta eskualtzale izatea arrisku aundiko gauza zaiteken; 

bere lagunak bildur aundia sartu zioten beintzat. Gizajoa 

baserri zoko batean sartu ta egon zen ez dakit zer bekaturen 

bildurrez. Ortan gelditu zen izialdura guzia». 

Eta Jose Anjel Irigarai'k: «Oi Garaziko euskeraren xarma! 

Manezaundik ez derabilla besterik, eta ederki alafede. Euskerazalea 

zen eta euskera jatorraren aldekoa)», 

Labur: esaeretan ugari ta joskeran jator duzu E. Zubiri. 

(Ikus A. Irigai, Prosistas navarros, 1957, 9-13 orr.; A. Arrue, Egan, 

1958, 238 orr.; L. Villasante, HLV, 367 orr.; I. Omaetxebarria, Euskera, 

207 orr.; N. Kortazar, Cien autores vascos, 1966, 11 orr.; P. 

Lafitte, Herria, 1958; K. Etxenagusia, Euskal Idazleen Lorategia, 213 

orr.; I. Sarasola, Euskal Literaturaren historia, 1970, 124 orr.; Auñamendi, 

Literatura, III, 251 orr.; J. A. Irigarai, Euskera eta Naf arroa, 

19172, 82-85 orr.; J. M. Satrustegi, Zeruko Argia, 1967, urrillak, 29, 

12 orr.j N. Aizola, Egan, 1967, 18 orr.). 

6.-PABLO FERMIN IRIGARAI GOIZUETA (1869-1949) 

Idazle izena «Larreko» zuen. E. Erkiaga'k au, sarrera bezela: 

«Literatura zelaietan bazkazale ez zirudian arren, halaere 

Larrekok lan poUta utzi zigun, eleder-joera aztarnaz ornitua... 

Euskerarenganako zaletasun hortan, atxikia ta zintzoa izan zen. 

Umezaroan eta gaztezaroan ez zuen izan mende, agiri danez, 

arbasoen mintzaira. Horregatik, haren nekea etengabea izan zen, 

beti ikasten, beti kezketan izkera jatorra, garbia, egokiena, bere 

esanetara makurtu beharrez. Horra hor argi jarri, «Larreko»-ren 

3tt

izkera zergatik ez zen, ez bere sorterrikoa ta ez Baztanekoa. Beste 

izkelgietarilzo emaitzak bildu baizituen, bere estilu bakan 

hori borobiltzeko» (Egan, 1970, 1-3, 7 orr.). 

BlZi-zlRStNTAK.—Auritz —erderaz Burguete—, mendi-gaillurrez 

esituriko zelai zabalean datzan erritxo liraiña duzu. «Baso 

galantak bertan —diosku Latxaga'k-, eta iturri goxoak nunai. 

Aizea bai bikaiña, toki alaia, laiño zuria ateratzen danean Auñamendiko 

usaia bertaraiño ekartzen du». Orreaga daukazu bertaik 

urbilxe. 

Ementxe, lenago «Maistronea» ta orain «Martin Zurgin» 

deritzaion etxean jaio zan Larreko 1869-1-25'an. Bere gurasoak: 

aita. Ramon, Iruña'ko «Asociación Euskara»-koen lankide ta 

Iturralde ta Kanpion'en sasoikoa, auriztarra zan jaiotzez; ama, 

berriz, Josefa Goizueta, Doneztebe'koa. Auritz'eko guztiak bezela, 

etxe ederra da Irigarai sendikoena, gerra aurretxoan 

-1933- berriztatua. 1969'an Larreko'ren eun urte-burua zala-ta 

jarria, oroigarri txairo bat dauko aurrean; 1973-6-21'an, 

Korpusti egunean, andik ibiltzean, pozik ikuskatu zuten nere 

begiak. 

Aita eskola maixua bait zan, era egokia izan zuen ikasteko. 

Lenengo ikaskizun eta asi-masiak Auritz-en bertan artu zituen; 

goragokoak, Iruña'n eta Zaragoza'n egiñik; osa-jakintza ondoren 

Madrid'en osatu zuen, mediku ta ebaketari titulua 1892'an 

arturik. Bere ogibide ortan Bidasoa'lzo Bera'n ekin zion lendabizi, 

gero Irurita'n jarraituaz; geroago, Iruña'n bizi izan zan 

eriotzararte, Barañain dalako Naparroa'ko Gaixotegi nagusian, 

lan eta lan. 

Bego emen Latxaga'k dioskuna: «Gizon bezela, oso ona ta 

ziñezkoa zala esaten dute, lzristaua egizkoa gaiñera. Sendagille 

bezela egindako lanegatik Naparroak zorra aundiak ditu berari 

ordaindu bearrak. Gaxotegi berria gizon onen bidez egin zan 

eta ango zuzendaria izana da. Ebakunzlari edo zirujano bezela 

lana egiten zuan eta esan dezakegu Naparro osoa bere eskuetan 

igaro dala. Bere gaxoakez dute aztu; oraindik gutxiago bear-

tsuak. Bere seme-alabak ba'lira bezela artzen zituan. Bere lanbidean 

oso argia omen zan. Gaiñera, nola ez?, euskaizaie sutsua 

genuen ta idazle benetakoa» (Nafarroa euskal arrobia, Donosti, 

1973, 179 orr.). 

Beraz, gizon bezela ona ta maitekorra genuen; askotan, ala 

ere, geuk jakin gaberik edo, etsai ixillak izan oi ditugu. Baita 

Larreko'k ere. Onela didaz E. Erkiaga'k: «Orain ogetamairu urte, 

anai arteko burruka luzea asi zenean, nork ez ditu~ta, Irigarai 

zaharrak ere, ba zituen etsaiak, noski. Haren kaltetan, behin eta 

berriro izan ziren salakuntzak. Hoien berri, gobernadoreak eman 

omen zion obispuari: hain zuzen, hunen etxeko mirikua «Larreko 

izaki. Obispuak eman zion jardespena gobernu-gizonari 

—Untsa ezagutzen dut Irigarai mirikua. Baiña, erran ezadazu, 

otoi, Nafarroa osoan, haren pareko gizon onak, zenbat ote ditugun...» 

(Egan, 1970, 1-3, 4 orr.). 

Udara garaian Aragoi'ko Pantikosa'ra bezain sarri joten zuen 

Auritz'era, toki eder oietako aize gozotsuz bere gibel-erraiak 

asetzera. Auritz'en, bere kale, frontoi, eliza ta bazter ederrakin, 

ba-zuen nun egurastu; baita ba-zeukan euria zanerako etxebarne 

atsegiña. Barrunbe au eztia iruditu zitzaion N. Alzola 

euskal idazle zeatzari, ara egin zuen ikustaldi batean. «Kanpora 

urten barik -dio, suburuko gela zeazturik- keia bertan 

gordetan dauban kanpai-antzeko zulo biribil aundi bat dauko 

sua egiten dan lekuaren ganean, pare-parean. Jesarleku txiki 

pillo bat umeentzako, illaran iminita orma kontretan, eta aspaldikoak 

ei dira. «Larreko» beorretan, jesarleku orretan jesarriko 

zan, mutil txikia zala. Eskaratzeko tresna-ontzi asko ormetan 

eskeita, garbi-garbi eta dirdiratsu. Buztiñezko eta lurzurizko 

platerak eta toskak, onek be antxiñetako denboretan zul gorrixkeagaz 

egiñiko arasa eder batean. Udaetan «Larreko» idazten 

egoten zan maia («osaba Ferwíin beti izkiriatzen bizi izaten zen», 

udaetan Auritzen egoten zanean, jakiña). Museu txiki bat da 

gela aundi au» (Egan, 1967, 19 orr.). 

Iruña'n il zan, 1949-9-3'an, 80 urte zitularik.

IDAZLE.—Ia bizitza guztian osagintza lanez lertua ibilli 

arren, andik edo emendik ateratzen zigun asti pixkat kulturazko 

gaiak aztertu ta buru-biotz jarioka idazlan politak bururatzeko. 

Euskeraz ta erderaz idatzi zuen; euskeraz, Baiona'ko Gure 

Herria'n eta Donosti'ko Euskal Esnálea^n, Bilbao'ko Euzkadi-n, 

Iruña'ko Napartarra'n baitik bat, eta erderaz, Iruña'ko La Avalancha'n, 

El Eco de Navarra'n, La Voz de Navarra'n eta beste. 

a) Euskerazkoak, Ezaguna dugu A. Irigarai'k osoturiko 

Prosistas navarros edo XX-garren mendeko Nafarroako euskal 

idazlanak liburua; Manezaundi ta Larreko'ren lanak datoz. Bederatzi 

dira Larreko'renak, lendik or-emengo agerkarietan salzabanatuta 

zeuzlzanetatik artuak. 

Ona tituluak: «Euskaldun bioztuna Mexicon», «Azkena», 

«Nafarroako euskal esakerak», «Orreagan», «Eskuara eta toki 

izenak», «Apendizitis», «Edarikoa», «Erronkariko uskaraz», 

«Sendalari baten argiak». «Euskaldun bioztuna Mexicon», irakurgai 

luze bat da, ederki egiña; «Nafarroako euskai esakerak», 

1926'an emandako itzaldia Euskal-egunetako Itzaldiak deritzan 

idaztian daukagu; «sendalari baten argiak», ordea, erderaz idatzi 

zuen liburxka baten laburpena duzu euskeraz. Aipagarri 

dugu Euskaltzaindiak, 1923-9-7, 8 ta 9'an, Doneztebe'n eratu 

zuen Euskal-Eguna ta lenengo egunez arrthdiieiii Ihgarai'li 

Lakoizketa'z mintzatutako itzaldia. 

Aitortu dugunez, Irigarai'ri, aur zala ere euskeraz jaMn 

arren, Zaragoza'n eta Madrid'en Lizenziadura atera bitartean 

igarotako urteetan erdi-aztu egin zitzaion zekien puska. Ezta 

arritzekoa. Baiña Baztan aldean osagiiie zalarik, laster konturatu 

zan euskerak zuen garrantziaz. Eta berriro ekin zion gogotik 

bere mintzaira ikasteari. Ta nola ikasi gero! Bide bi artu zituen 

ortarako: erria ta liburu zaarrak. Onela dio berak: 

«Euskerak, izkuntza guztiek bezala, bere dituen bideak eta 

orkoiakditu; bide oriek, euskaldun garbien artean dagozi: idazti 

zaharretan ere bai. Orain, lehen bezaia, euskera garbi ikasteko, 

erdara ez dakiten euskaldunekin behar da ikasi, edo erdaraz

zerbait jakiñik ere, gogoa, pentsamoldea euskaldun duteneldn. 

Huntaz landara, euskaidun garbi, ikasiak dira nagusienak guri 

irakasteko. Ez bakarrik itzeginez, baizik eta beren idazti eta 

irakurgaiaz. Euskararen erro garbienak, euskaldun xaharretan 

daude. Gramatikaz eta irakurtuz xoilik, beinere ezta euskaldun 

garbienen joera erdiesten. Entzunez, aurrek ikasten duten bezala 

asi nintzen ni ere. 

«Baiño orduan, norbaitek ohartuarazi zidan nere deiturak 

eta nere jatorriko leku-izenak, erri hartakoak bezala, euskarazkoak 

zirela. Orduan, argitasun handi bat egin zen nere gogoan, 

argi ta garbi ikusi bainuen nere izatea euskaldun dela, eta nere 

arbasoen izkuntza euskara izan dela. Orai, gure gogoak arroztu 

ondoan, egin nai dugu euskara bat gure orkoi eta moldetara, 

eta hori ez da bide zuzena. Gure gogoak biurtu behar ditugu 

euskeraren moldetara. Aldi untako euskal idazle geienen gaitz 

malzurrena, erdalera dugu». 

Askotariko gaiak erabilli zituen: kronikak, berri emate jakingarria!!:, 

nobela laburra, euskera, sendakintza, feminismua 

ta abar. Sinismen andikoa zan, elizkoia ere bai. «Feminismoaz» 

dalalzo an au dio Andre Maria'ri buruz: «Aldiz, Amaberjina 

(Jainkoak) bere amatzat berexi zuelarik, ez da izan sortu direnetan, 

hura baino handiagorik, ederragorik eta sainduagorik». 

Alderdi au ere interesgarri duzu: maite-maite zuen bere erria, 

itzez eta egitez; gure Jendeak eta lurraldeak zoratzen zuten. 

Bere idaztankera beti duzu jasoa. Edo obeto, A Arrue'k 

dioskunez, «jasoa bakarrik ez: giarra ta, aldi berean, ugaria ta 

argia. Baña, batez ere, jatorra, erriak antziñatik erabiltzen dituan 

esaeretan ta joskeran errotua» {Egan, 1958, 239 orr.). Aleube'tar 

Seber'ek laket zituen Irigarai'ren esaera bitxiak: bi 

aldiz beintzat aitatzen du bere «Erderismos» liburuan. 

b) Erderazkoak. Or-emen argitara zizkigun lantxo laburrez 

gaiñ, iru liburuxka auek ere atera zituen: 1) Topografía médica 

del valle de Baztan (Iruña, 1905). N. Aranburu'ren irarkolan. 

5-78 orrialde. Beiñola Baztan ibarrean osagille izan zan Simo-

nena Irakasleak egin zion itzaurrea, ta onek dioanez, egilleak 

ondo ezagutzen du ibar artako euskal errazaren egoera, ta batzueri 

geiegi iruditu arren, etsimen-tanta sotillez goibeldua 

datza; 2) Guia médica del asistente a moribundos {Iraña, 1945). 

Euskeraz ere eman zituen erdel-idaztiño ontako ezagutzak. 

Onela dio: «Apez ordenatu berriak, eri-handietara eta azkenetan 

daudenetara deituek, sendakintzako erakaspen zenbeit on lukete 

jakitea». Origatik osotzen du liburu au; 3) Guia médica del 

intérprete de milagros y favores (Madrid, 1949). Marañen medikuaren 

itzaurrea dakar. Era askotara gera eri, ta Irigarai'k, 

eritasun auek, naiz gure erriarena naiz pertsona batesa izan, 

denak jarri nai ditu sendabidean. Edu onetan berak: «Eri-handi 

batek, ezagutza edo burua nola daukan jakitea, garmendu andiko 

gauza da. Ilundua ezagutzeko bideak bilatu nai ditut eta ahal 

dutan argiena». 

IRITZIAK,—LizardTE maite zuen Larreko. Eta bego lendabizi 

aren iritzia. «Urli» (Orixe) adiskide erre-minduari erantzunik, 

au idatzi zuen beiñola: «Larreko'ren iritziak maiz txorrotxegiak 

iduritzen zaizkidan arren, gizonez maite det; idazlez 

ederresten; abertzalez, gorasarre dagiot. Bikaintasun oiez nere 

eskuek ez ukitzeko diñan goitia ez balego ere, ille urdiñarenganako 

itzal samurra bear nuke aski. Aren aurrean bai, atera 

dezakegu txapela biok, eta beste zenbaitek ere. Itz oietxek zor 

nizkizun, aiton burutxuri; ta artaratu nauen abagunea atsegiña 

ez izanda ere, ongi etorri bedi, biotza lasatuaren ordaiñez» 

(Itz lauz, 114 orr.). 

Eusebio Erkiaga'k: «Idazleak, gai sakonagoak eta goragokoak 

izango ditu; baiña ez du eskubiderlk izkera bera, erriak 

baiño traketsago ta iliunago ta aldrebesago bilakatzeko. Lanak 

daramazkian gaiak eta laguntzailleak eta gorabeherak nola alkartu, 

idazleak jakingo du, noski; halarik ere, idazleak, ari dan 

izkuntza, darabilen izkera zaitu, gorde, osatu ta txukun agertu 

behar duela uste dugu, beste errietako idazle gailenak eta az- 

391

karrenak egin duten bezala. Beste alderdi bat, eta «Larreko»rengan 

goragarriena ta axola nagusikoa, bere saileko gaiez, euskaraz 

idatzi izana: osasun gaiak, miriku arloko jakingarri zenbait, 

garbitasuna, edariak, gizonen eta emakumeen lanak, eta 

abar». 

Latxaga'k: «Euskera ondo zekin eta nafar euskeraz idazten 

2uan. Euskai elertia aberastu zigun. Beste askoren artean ortxen 

ditugu bere bi lan bikaiñak, «Euskaldun Bioztuna Mexicon» 

eta «Feminismoaz». 

K. Etxenagusiak: «Auxe zan Larrekok euskerearentzat nai 

eban jatortasuna: ez itzetan, esaeretan baiño, erri-erriak ain ugari 

ta gozo erabilten dituan esaera aberatsetan». 

Eta, guenik. Jose Anjel Irigarai, Larreko'ren illobak, Manezaundi 

ta biok gogoratzen ditula, au dio: «Manezaundi, ipuin 

eta holakorik idatzi zituen luzaidar idazle aberats eta joria, eta 

«Larreko», auriztar sendakina, hura bezala ameka artikulo eta 

kolaborazio idatzia. Lehenbizikoak baxe-nafarreraz zuen izkiriatu, 

Luzaide, mintzairaz, zeharo Baxe-Nafarroa bai da; bigarrena, 

aldiz, ifar-nafarra-garaikoaz aritu zen». 

Guen-gaiñez oindio E. Erkiaga'k: «Ez zuen iñoiz burua ez 

izlaritzaü ez idazletzat jo. Aldi hartako «euskal idazlea» zen, 

xoilik. Izenordez geienbat lanean ari ziren errikoseme apal 

haien artekoa, albistak igorri, iruzkiñak egin, asmoak agertu, 

erriaren alde eta izkeraren aide jardun». 

(Ikus A. Irigarai, Prosistas navarros, itzaurrean; L. Mitxelena, 

HLV, 154 orr.; L. Villasante, HLV, 368 orr.; N. Aizola, Egan, 1967, 

18 orr.; K. Etxenagusia, Euskal idazleen Lorategia, 226 orr.; A. Pérez 

Goiena, Ensayo de Bibliografía navarra, IX, 561 orr.; E. Erkiaga, Egan, 

1970, 1-3, 3 orr.; Auñamendi, Literatura, III, 297 orr.; Latxaga (Jose 

Maria San Sebastian), Naparroa euskal awobia, 1973, 179 orr.; I. Sarasola. 

Euskal literaturaren historia, 124 orr.; J. A. Irigarai, Euskera 

eta Najarroa, 1973, 82 orr.).

7.—RAMON MENENDEZ PIDAL (1869-1968) 

Naiz-ta gure euskal lurretik sortzez bederen naiko urrutikoa 

izan, galiziar onek merezi du gure literaturan ere omenezko 

aipua. Beraz, bego ementxe. 

Gizaseme jakintsu au La Coruña'n jaio zan 1869-3-13'an. 

Jakintza ta Edertiak ikasi ondoan, 1893'an iritxi zuen Doktor 

titulua, 1899'tik aurrera Madrid'eko Ikasgu nausian irakasle 

izanik; 1901'tik Real Academia'ko lankide, 1925'an espaiñar 

Izkuntza batzar orren Zuzendari izendatu zuten, 1936'rarte 

kargu ortan iraunaz; 1947'an berriro eman zioten kargu bera, 

ta eriotzararte jarraitu zuen zuzendaritzan. 1968-11-14'an il 

zan. 

Agitz langillea ta gai askotan ikasia genduen. Liburu mordoa 

argitara zuen. Oietatik aípagarrienak: La leyenda de los 

infantes de Larra (1896), Crónicas generales de España (1898), 

Poema del Cid (1908-11), Poesia juglaresca y juglares (1924), 

españoles en la Historia (1947), Los españoles en la Literatura 

Orígenes del español (1926), La España del Cid (1929), Los 

Españoles en la Literatura (1949), Romencero hispánico (1953), 

ta abar. 

Euskaltzain urgazle izan zan 1919'garren urtetik; eta Euskaltzaindiak 

1968'eko otsaiUean ospatu zuen batzarrean, deduzko 

euskaltzain izendatu zuten. Merezia nunbait, euskal kulturaz 

ainbat lan eder osotu bait zigun: «Roncesvalles», «Vitoria 

y Las Casas», «El idioma español en sus primeros tiempos», 

«Toponimia prerrománica hispana)), ta abar. 

Baiña euskai izkuntzaren inguruan burutu zuen lanik oberenetarikoa, 

aurretik egiñiko mintzaldi ta antzekoakaz antolatu zigun 

bilduma da, ots, En torno a la lengua vasca (Madrid, 1962). 

(Ikus San Martin, Euskera, 1968, 284 orr.; Gran Enciclopedia del 

Mundo, 12, 958 orr.).

Errazu, Eaztan ibarrean aurkitzen dan napar errixka txairoa; 

ementxe munduratu zan Beltzunegi, 1871-12-22'an. Eta berton 

il zan 1946-11-13'an. 

Iruña'ko «La Voz de Navarra» egunerokoan idatzi zuen naikoa. 

(Ikus Auñamendi, Literatura, III, 270 orr.). 

9.—^PASKUAL BERNARDINO BIGURIA TA OZTA 

(1871-1932) 

Aita kaputxinoa, Elizondo'ko Frantzisko, Baztan ibar eder 

artako uri apaiñean bait zan munduratu 1971-5-20'an. Iruña'ko 

apaiztegian osotu zituen ikasketa guztiak, 1894-12-22'an, an 

bertan mezakoturik. Jarraian Ultzama ordoki edo lautadan datzan 

Lizaso erritxoko erretore izendatu zuten; an sei bat urte 

egiñik, kaputxiñoetan sartu zan, 1902-5-27'an iru botoen eskeintza 

txikia egiñaz. 

Kaputxino zalarik, laster asi zan erriz erri itzaldiak egiten 

eta mixioak ematen. Predikalari bezela oso ona izan zan, bere 

bizitza guztian atertu barik ara ta ona ibillirik; jendeari txit 

atsegin egiten zitzaion bere agotiko itza. Etorri ugarikoa zan, 

euskera errez ta garbian. 

Qndarrabi, Irun'en naiz Donosti'n, egon zan toki guztietan 

Irugarren ordenalzoen Zuzendari izan zitzaigun, euskera ederrean 

elizkizun atsegingarriak egiñaz. Orrelaxe bere bizitzako 

egunetan. Ala ere, laster, oraindik zaarra etzala, eraman zuen 

Jaunak: bein Bonosti'ko kaputxinoen eliza berriztatzen eta goratzen 

ari zirala, bera ere gora begira zegoelarik, orra-or, uste gabean, 

goi-goitik beeraifio erori ta andik egun bat edo besteren 

294

uruan, Elizako guztiak artuta, zerura egatu zan 1932-7-4'an, 

61 urteko zala. Eriotz orduan, euskeraz bakarrik egitea nai 

zuen. 

BERE IDAZTIAK.—Ainbat idatzi zuen, edozein euskaldunentzat, 

izkera garbi, errez ta ixun aundikoan. Ona argitaratu zizkigun 

lan batzuk: 

1) Kristaua bere pont-elizan (Tolosa, 1910). 567 orrialde, 

Lopez'tar Eusebioren etxean; urrengo urtean ere (1911), Lopez'enean, 

bigarren argitaraldia egin zan, orriaide berdiñakin. 

Pont-eliza parrokia duzu. T a titulu azpian, au dio liburu onek: 

«Iruña'ko Lorenzo Doitsu-ko arim-artzai argi Zelayeta-ko ,Marzelo 

jaunak bere eliztarrentzat egin eta Elizondo-tar Prantrisko 

Aita kaputxinoak euskeratutako eliz-liburuba». Berton dator 

kristauak bear duen guztia, oneraspen, geienetako bederatziurren 

eta beste gai asko, baita elizan abestu bear diran soiñueresiak 

ere. Erderazkoaren izena: «El cristiano en su Parroquia)). 

Zelaieta onek ba-ditu erderazko beste zer batzuk ere (A. Pérez 

Goiena, Ensayo de Bibl. nav., 733 orr.). 

2) Lore usaidun mamitsuak (Tolosa, 1922). Gipuzko-Argitaldaria. 

265 orrialde. Irakurgai goxoak. «Zeruko Argia»-k 

onela goratu zuen: «Euskeraz gaur arte argitaratu dan libururik 

atsegiñenetakoa da auxe. Atsegiña, euskera erraza ta oso 

erraza dakarrelako alde batera, ta bestera berriz dakarren irakurgai 

guztia, bizitasunez bete-betea dalako. Esana egokia, esakera 

erritarra ta erakusten duen guztia, euskal usaiduna. Ez 

duzu itz berri ez-ezagunik arrapatuko, ezta ere erderazkorik. 

Sail bata bukatu orduko, bestearen gogoa sortzen du, len irakurritakoak 

uzten duan atsegiñak, agoan eta biotzean dirautela» 

(1922-6'an, 95 orr.), 

3) Eliz kantak (Iruña, 1926). Gai askotako eliz-abesti sorta 

polita. 

4) Loretegi berria (Iruña, 1932). Aita kaputxinoen etxean. 

406 orrialde. «Txiki»-ren marrazkialdn. R. M. Azkue'k, egiten

dion itzaurrean, au dasa : «Izkera erraza eta garbia darabil. Gutxitan 

ikusten dana, ezta egia, irakurle? Erdalitzik ezta agiri, 

bear bearrekoren bat izan ezik. Euskera garbi ta txukunean idatzia 

dago, eta gainera ulerterrezean. Loretegi berri oni usain 

ederra dario. Izanak eztu izena gezurtatzen. Gai asko darabiltzki, 

yakingarri eta onurakorrak geienak, eta bakoitza ederki azaldu 

ondoren, amaitzat, irakaspen egoki bat ateratzen du.. . Norbaitek 

esan dezake: loretegi oni main onik darion eztakit, baina 

itzaurlariak liburu egilea goratu nai duela ageri du beintzat. 

Olakorik balitz, ona zer erantzungo nioken. Akats bat edo beste, 

nun ezta arkitzen? Gizonen egintza guztietan. Beraz emen ere 

bat edo bestetxo izan bear, baina ainbeste egokitasun eta edertasun 

artean akats txiki oriek ezkutatuak gelditzen dira». 

Zergatik derizkio iiburu oni «Loretegi berria» ? «Lore usaidun 

mamitsuak»-en antza duelako. Ez dituzu berdiñak, baiña 

lenengoan dakarzkin irakurgaiak ba-daude berri ontan ere; luzaturik 

datoz, ala ere, ba-ditu berri-berriak ez gutxi, ta ipiññak 

eta iruzkiñak., Beraz, argitaraldi berriztu ta geitua duzu. 

Guztiz arretaz egiñiko lanak dira. Ona «Txarrak bai? Onak 

geyago...» deritzaionetik zatitxo bat. IIois nola edesten duen 

antziñako gure erüjio senaren ezaugarri eder bat. 

«Elizakoak eraman bear diranean --idazten du— gauz ederbikañak 

ikusten dira. Ura begirapena! Bai arreta aundia! Elizakoak 

daramazkian apaiza topoz-topo arkitzen badute, beiak, 

astoa, txerriak, dakazkiten abereak gelditu erazi, baztartu, badaezpadan 

eutsi, ta bereala belaunikatzen dira. Ori guztia giza-semeak 

txapela erantzi-ta, emakumeak berriz sudur-zapiaz, edo 

bestela, burua estalirikan. 

Soro, larre, baratz, etxe baztarretan daudenak oartu ditezen, 

eliz-mutillak txilintxa jotzen du, ta etxekoandre edo etxekoalaba 

bereala kutxara joango dira, Kandelera egunean bedeinkatu erazi 

zuten kandela leiora aterako dute, piztuta. Al dutenak, dijoan 

etxeraño lagunduko diote, al badute argiaz, gañerakoan argirik

gabe; ta ezin joan diranak, belaunikaturik otoitzen bat egingo 

dute gaxo dagoanaren alde, ta lanean geldituko dira. 

Eriaren etxera iristean, giz-emakume batzuek sotoan egongo 

dira, guztiak argi bana eskuan dutela, ta ango garbitasun eta 

begirapena ere ikusgarrialz dira. Alde batera sagardo-upela, auts 

eta armearma sareak kendu berriak; bestera ganbelak, belarrez 

beteak; biyen tartean lurra, garbi garbia. Abere guztiak zerbait 

jaten, Jaungoikoa etxean dagoan bitartean marruak eta kurrinkak 

egin ez ditzaten. Etxeko atean egon oí dan zakurra, aundia 

ta ikaragarria, mutil mardul-indartsu batek dauka, lepotik elduta, 

okuillu baztarrean, saunlzarik egin ez dezan. 

Gora igo ta, oe batean eria, maindira ta buruko zorroak 

garbi txukunak dituala. Ondoan mai bat, eliz-mai zapi zuri batez 

estalita, bear diran guztiak gañean dauzkala, guztia apain 

eta ondo. Zorionez, Jaungoikoari dagokiona ondo ikasia daukate, 

ta aldi oietan barrengo sinismen eta asmo onak oso erraz agertzen 

dira. Zergatik au miñez daudenean? Osasun garaiean 

eliz-gauzak zintzo ta ondo egiten dituztelako; ta urruti bizi badira 

ere, Meza, Aitorpen eta Jaun'artzerako alde-alde bizi diranak 

bañon obeto moldatzen,diralako. Au, bai, egi ederra! 

Orain galdetzen det: Akatsak edo oitura onak? Agur-saiUa 

(Errosarioa) basetxetan bañon obeto non? Eta gañerako oitura 

onak? Baserritar guztiak abetan irautea Jaungoikoari nai dakiola! 

Oitura oiek galtzen badituzte (galtzen baditugu), guztia 

galduta dago» (Loretegi berria, 365 orr.). 

IRITZIAK.—1922'an^ «Lore usaidun mamitsuak» agertu zanean, 

Argia'k, Donosti'ko euskal asterokoak, onela goraldu zuen: 

«Ze usai gozo, atseginkor ta asegarria, lore oiek ematen dutena! 

Ta ze irakurgai eztitsu, xamur ta mamitsuak I Dakarren euskera 

ere egokiagoa ezin izan ditekena da: argi ta garbi idatzia». 

Azkue'k itzaurrean : «Izen politagorik, zein? Baina izana 

ezta atzera gelditzen. Azala edo estalkia eztakit nolakoa yarriko 

dion; mamiña, barrena, ederra du beintzat».

Yakintxa aldizkariak: «Darabillen euskera errez, naro, jator 

ta edozein euskaldunentzat ulergarria duzu. Gozo atsegiña batez 

ere, egillearen asmoa umetxoentzat irakurgai interesgarri bat 

egitea zan eta. Ipuiñak, izkirimiriak, kontakizun eztiak, luma 

zoragarriz adierazota» (1933, 158 orr.). 

(Ikus Zeruko Argia, 1922, 7, 95 orr.; Yakintza, 1933, 157 orr.; L. 

Villasante, HLV, 397 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 454 orr.). 

lO.ÊRRAMON GOIKOETXEA OROKIETA (1873-1909) 

Naparroa'n, Oltza udai-barrutiko Ibero'n jaioa duzu, Aita 

Ibero kaputxinoa 1873-8-31'an. Bilbao'n egin zuen profesa txikia 

1880'an, eta Lekarotz'en nagusia, 1892'an. Bertan irakatsi 

zuen Etxaiar'ko Aita Eusebio'kin batera, Aritmetika ta Algebra 

irakatsi ere. Oso lagun miñak ziran Aita buruñurdun biok, eta 

sarri egurastu oi ziran alkarrekin Baztan ibarreko bazter zoragarrietan 

zear. Aita Eusebio'k maiz esaten omen zion A. Ibero'ri: 

«Bordariok egiten duten izketa, orixe dek gure mintzaira, euskaldunen 

mintzaira». Ortik asi zan gero euskera ta euskai erria 

ezagutu ta maitatzen. Baiña maitasun orrek eraman zuen iilobira 

ere. 

Iruña'n, uritik at dagoen kaputxinoen komentuan aurkitzen 

zan Aita Ibero, 1902'an. Aralar'ko Mikel Goi-aingerua Iruña'ko 

katedralera jetxi zutela-ta, jendeketa izugarriak eliza betetzen 

zuela, Ibero aitak egin zuen itzaldia, gotzaiaren eta kanoniguen 

aurrean. Azantz aundia atera zuen itzaldiak; baita izlaria auzitegira 

eraman ere: Lizarra'ko Arantzadi lege-gizonak aldeztu 

zuen, eta epailarien erabakiz itzaldian etzegon ezer ere errudunik. 

1903'an Lizarra'n daukagu, komentuko nagusi ta mutiko 

praillegaien zuzendari. Emen Serafindar Ikastolan lan egin 

zuen, lema onekin: Instaurare omnia in Christo; baiña euskal 

kultura barruan. Or-emen etsaiak zituen, orraitio, bai Iruña'ko

itzaldiagatik bai mutikoen zuzendari zalako: jendeak, ez barrukoak 

ez kanpokoak, ez zuten xilertu gure A. Ibero. Eta urrengo 

nagusien aldaketak etorri ziranean, 1906'an alegia, nagusitza 

utziazi ta Iruña'ko komentura bialdu zuten, andik laster Teruel'ko 

Hijar'era. Antxe il zan 1909-9-l'ari, bere 36 urtetan. 

«Bera ta berak ereindako azia lertu, zapaldu, ito naiez.. . goitik 

eta betik, ezkerretik eta eskubitik eraso zioten, atzerrira bota 

zuten, ixillerazi zuten, naigabez il zuten. T a oraindik bere illobitik 

altxatuko ote zan bildurrez zeuden ...» irakurten dugu 

orduko idatzi baten. 

IDAZLANAK.,^—Îbero Aitak ez zuen euskeraz ezer idatzi; 

baiña erderaz osoturiko lanen bidez eragiera sortzaillea izan 

zuen. Ona bi liburu: 

1) Sermón predicado en la catedral de Pamplona el día 8 

de abril de 1902. Fiesta de la Dedicación de aquella santa iglesia, 

y ante la imagen de San Miguel de Excelsis {Iruña, 1902). 

Erize ta Gartzia'ren irarkolan. 16 orrialde. 

2) Ami vasco (Bilbao, 1906). E. Artetxe'ren irarkolan. 94 

orrialde. Geroztik ere argitaraldi asko egin izan dira; baita euskeraz 

ere. «Ami» ori, gerkerazko abd'ren edo agk'en lenengo 

ta azkenengo izkiak dira. Idaztia bera, ordea, eusko irakatsiz 

«argi, eder ta sakon» osotua da. 

(Ikus La Avalancha, 1902-3-2; El Porvenir, 1902-4-13; Mensajero 

Seráfico, Madrid, 1909-10-1; Felipe Fuenterrabia, Ensayo Bibliográfico 

de la Provincia Capuchina de Navarra-Cantabria-Aragón (1900-^1950); 

Errenderi'tar Erraimunda Aba, Olerkiak, 42 orr.; A. Pérez Goiena, 

Ensayo de Bibl. new., IX, 442 orr.). 

Aita kaputxinoa. Etxalar'ko Eusebio Maria, erri ortan bait 

zan munduratu 1874-12-16'an. Amaika urtetan, Santander'ko

Montehano'n kaputxinoak zeukaten ikastetxera joan zan, an 

Latin eta Filosofia ikasirik Aita Ibero'rekin batera. Laster azaldu 

zituen oi ez bezelako adimena ta oroirnena. 

Griña berezia zekarren izkuntza zaarretarako; eguzki aldekoak 

ikastera batez ere. Naparroako jende ikasien artean laster 

edatu zan Etxalar Aitaren izena. Marfillezko kutxa bat zegoen 

Iruña'ko eliz nausian, gaiñean itz batzuk zeuzkana, ta ordurarte 

iñork ere irakurri aal izan etzituna. Etxalar Aitak irakurri ta 

azaidu zuen idazkuna^ arabe izkuntzaren bidez (Boletin de la 

Comisión de Monumentos históricos y artísticos de Navarra, 

1921, XII, 58 orr. eta 1935, XIX, 235 orr.). 

Lekarotz'en bizi izan zan luzaro, ango gazteai erakusten 

gogotsu jardunik. Laket zuen, aatik ere, euskal gauzak aizatzea: 

euskerari txit lotua egon zan beti; euskeraz idatziriko paperik, 

libururik, aldizkaririk ez zuen irakurri ta aztertu gabe 

utzi. Ango ikasleetan ere eragiera itzala izan zuen; orduan asia 

zan euskaltzaletasuna sortzenj euskal aldizkariak agertzen, eta 

Etxalar Aitak auek irakurtzen zizkien ikasleai, ikas orduetan. 

Ikasleen artean olan jaiki ziran Elduaien'go Toma, Errenderi'tar 

Erraimunda, Donostia'r Joseba Andoni, ta besteak. 

Oraindio naiko gazte zalarik, gaixotu ta irakasteari utzi bear 

izan zion bein da betiko. Bere gelan sarturik, orduak eta egunak 

igaro oi zituen, irakurteari ta otoitzari emana: eliz-kondaira ta 

euskal Hburuak benetako atsegiña ematen zioten. Lekarotz'eko 

IDAZLE.—Aita Etxalar'en jakituria izugarrizko sakon, zabal 

ta argia zan, euskera ta euskal erriari buruz baitik bat. Euskeraz 

etzuen esatekorik ondu; erderaz, bai, bi lan auek beintzat: 

1) Disertación sobre el análisis e interpretación de los 

nombres toponímicos vascos (Barzelona, 1911), Frantzisko Carreras 

7 Candí kataianak zuzenduta argitaratu zan Geografía 

General del País vasco-navarro dalakoan -Provincia de Navarra- 

1049'tik aurrera datorrena. Lan eder, mamitsua, gizaseme 

jakintsu batek osatua. 

«K

2) Voces vascas en el Fuero de Navawa (Iruña, 1920); 

Iruña'ko ((Boletín de la Comisión de Monumentos históricos y 

artísticos.. . de Navarra» deritzaionean azaldu zan lan jakingarri 

au, 1920'tik aurrerako zenbakietan. 

Ez da, beraz, arrigarri orduko euskaidun ikasiak, Urkixo'k, 

Kanpion'ek, J. Altadill'ek eta beste batzuk, euren zalantzetan, 

Etxalar Aitagana argi-eske jotzea. 

12.-JOSE TADEO BIELA LOPEZ (1875-1935) 

Elizondo'n sortua dugu Biela, «Dolatxea» deritzaion etxean. 

Lesaka'n eman zituen bere aurtzaroko egunik geienak, bere 

osaba Frantzisko Biela organu-jotzaille omen aundikoarekín. 

Onek zirikatuta noski, eliz-karrera egin zuen, Filosofiako irugarren 

urteraiñokoa. Etzuen aurrera jarraitu. Abots ozena zuen 

eta Iruña'ko Orfeoian sartu zan abeslari. 1895'an ezkondu ta 

Elizondo'n bizi izan zan beti. Azken urteetan batez ere, euskerari 

osoro ertsia zebilkigun. 1935'an utzi zigun mundua, oraindik 

ez zaar ez gazte, garerdiko zaia. 

Olerki arloko lanean belu asi zan arren, su-mingar biziak 

zeriozkau kopla-mordotxoak ondu zizkizun. Donosti'ko Euskal- 

Erria'n eta Irun'go El Bidasodn daude. Bereak ditu auek: 1) 

Peñtxar ene adiskideari; 2) Juan Karrikaburu-ri; 3) Euskaldunak; 

4) Aunitz urtez; 5) Eguberri gaba; 6) Amaya maite; 7) 

Umezuma'ú. 

Latindar klasiku batzuk ere itzuli zituen; Obidio'ren zerbait, 

adibidez, eta Bergili'ren «Titir eta Melibeu». 

Sariak ere beregandu zituen. Oraindik orain itzalia dugun 

Jabier Lazkoz, Ziga'ko txaunburuaren adiskide miña genuen. 

(Ikus N. Kortazar, Cien autores vascos, 84 orr.; Auñamendi, Literatura, 

II, 5n orr.; Joan Bilbao, Eusko-Bibliographia, II, 14 orr.).

13.—BESTE IDATZI BATZUK 

—Eliz-kantak Euskalerriko elinatarako oso egokiak (Iruña, 

1904). Aranburu'ren irarkolan. 68 orriaide. Kanta geienak P. 

M. Urruzuno'renak dira. Ikus A Pérez Goiena, Ensayo de 

Bibliografía navarra, IX, 5 11 orr. 

—Fededun guztiyari Aita Santu Pio IX'garrenac Elisa santaren 

¡arritasun andiyaren erdiyan escari samur gomendatuac 

here seme obedico batec eusquerara itzulia (Kaiahorra, 1861). 

M. Sanz y Gómez'en irarkolan. 16 orriaide. 

—Cristavaren Icasbidea, Aita Gaspar Astetec eguina cein 

centzatuva eta herretua agertzen da euscarara biurtua (Iruña, 

1880). Lorda'ren moldiztegian. 67 orriaide. Urte berean atera 

zan erderaz, gerora sarri bezela; Erasun eta Labastida'ren irarkolan. 

Orduan goterki ontan notzai zegoen Pedro Zirilo Uriz 

ta Labairu'k ba-zuen ardura, apar goi-aldeko euskaldunaldn 

ere. «Icasbide au ez daiteque moldizquiratu -dio sarreran— 

Obispoaren baimenic gabe». Lendik ere bigarren aiean esana 

utzi geniien legez, Dámaso Legaz Laurenzena (Arizkun, 1838- 

12-1 1; Iruña, 1902-11-17) dugu dotriña onen itzultzaille. Goterkiko 

((BoletínCrriíL'aE 1881-3-21, zioanez, ordurdrte argitaratutakoetatik 

osoena zan. Eztu berak izenpetzen, egillearen 

alde otoitz bat eskaturik. 

-Doctrina Cristauaren Catecismoa, guciz ongarri eta arguitu 

D. Antonio Maria Claret, Trajanopolisco Arzobispuac escribitua 

eta consagratua Espaiñiatico Patrona Maria Santisimaren 

Conceptio guciz garviari Navarraco sacerdote batec uscarara 

viurtua, bere eta nai duten gucien servituraraco eta moldiztatua 

Iruñean, Obispo jaunaren eta Atcartasun uscaren onhaimenarequin 

(Iruña, 1881). Regino Eskansa'ren irarkolan. 12-135 orriaide. 

Jose Erasun, Saldis'ko erretoreak egiña da, Dámaso Legaz'ek 

egin zion sarrera laburretik ateraten danez. (Ikus J. Vinson, 

Essai Additions et Corceptions). 

(Ikus J. Vinson Essai Additions et Conceptions).

Abando: 8, 92, 93. 

Aberasturi; 83. 

Adsma.: 17, .141, 302, 303, 304, 305, 306, 

307, 309, 312, 317, 346, 

Agesta: 200, 201. 

Agirre (T.): 11, 25, 26, 29, 58, 60, 61, 

63 64, 65 67 68 83 141, 357, 376. 

Ahetze; 333, 334, 335. 

Ainhoa: 336, 343. 

^^^^1 (L.): 84. 

Alberdi: 9, 89, 

Almansa; 115. 

Altube (S.): 129. 

Altzaga (T.): 18, 216, 217, 220, 221, 

Altzola (N.): 385, 388. 

Amalur: 379. 

Amorebieta: 30, 44. 

Amutxategi (J. M.): 40. 

Anboto; 27. 

Añibarro: 39, 72, 101, 141. 

Apaliitegl: 243, 244. 

Apaolaza (F.): 278. 

Apaolaza (A.); 183, 192. 

Arama: 278, 280. 

Aramalona: 32, 294. 

Araba: 10, 18, 27, 42, 69, 81, 98, 108, 

367, 372. 

Arana (Alta): 101. 

Arana (B.): 113. 

Arana-Goiri: 9 , 11, 12. 13, 17, 25 34, 

40, 43, 72, 73, 74, 77, 86 88, 92, 

93, 95, 97, 98, 99, 100, 103, 104, 

105, 107, 109, 111, 139, 247, 305, 

308, 307, 371. 

Aranburu (M.): 283. 

NOR ETA TOKI-IZENEN 

AURKIBIDEA 

Aranbuni-Altuna: 138, 140, 142. 

Arantzadi (E.): 118, 286. 

Arantzazu: 32, 63, 289. 

Arbelbide: 305, 306. 

Arglnzonltz: 112. 

Arburu: 63. 

Areat2a (Billaro): 45. 

Arlño: 55. 

Arlznabaireta: 112. 

Arklmedes; 10. 

Amaud Agirre: 302, 341. 

Amaud Abbadle: 3128, 329. 

Arratia: 45. 

Arrasate: 52, 64, 174. 

Arrese-Beltla: 25, 27 28, 29, 30, 32, 

33, 149, 161, 239, 270. 

Arrase (E.): 178, 244, 245, 246, 249, 

254, 

Arriaga (J. K.): 42. 

Arriaga (E.): 42, 43. 

Arriandiaga: 43, 104. 

Arrieta (J. M.): 179. 

Arrióla; 201. 

Arrospide (J. B.): 15, 136, 137. 

Arrue (A.): 85, 191. 

Arrutza! (M.): 194. 

Artalarrea; 112. 

Arteaga (J. J.): 79. 

Artetxe (J.): 254. 

Artola (P.): 18, 29, 127, 222, 224, 225, 

245. 

Artola (R.): 226, 228. 

Artzubiaga: 26, 149, 152, 153, 164. 

Arzak: 29, 227. 

Astigarra: 33.

Astarloa: 40, 51, 101, 272. 

Atxerre: 

Atxikallende: 93. 

Ayaldo (A.): 119. 

Axular: 140. 

Azkain; 174. 

Azkarate: 18, 267. 

Azkoaga: 27, 

Azkue: 9, 10, 15, 25, 26, 29, 30, 40, 44, 

62, 55, 6$, 60, 61, 69, 70, 72, 7. 

74, 75, 76, 78, 79, 81, 82, 84, Q5, 

86, 88, 89, 93, 100, 103, 110, 115, 

116, 124, 129, 131, 139, 141, 149, 

158, 194, 228, 230, 247, 267, 282, 291, 

292, 305, 308, 31?, 325, 331, 342, 355, 

371, 376, 395, 397. 

Azkue (J. M.): 254, 256. 

Aíparren: 304, 341, 342, 344, 345, 346, 

356, 358. 

Azorin: 87. 

Azpeitia; 183, 233, 304. 

Baiona: 29, 130, 304, 307, 318, 340, 346, 

357, 359, 38&. 

Baigoirl: 318, 334, 335. 

Barbier (J.): 334, 339. 

Bartnaga: 48, 52. 

Baroxa: 9, 14, 1 8, 87, 179, 183, 192, 

221, 275. 

Barriola (A.): 119, 220. 

Barzelona: 80, 

Basabe (K.); 123, 125, 126, 127. 

Basterra (J. M.): 112, 

Basterrarena; 294. 

Basoa: 28. 

Beasain: 60. 

Begoña; 43, 44, 56, 60, 72, 155. 

Bekas (K.): 302, 333, 334, 337, 

339, 350. 

Belaustegi: 135, 285, 286. 

Bera

Elorrio: 44, 56, 57, 59, 161. 

Elosu: 37, 38, 79, 127. 

BlzaurcUa (E.): 399. 

Enbeita

Iñfitrra: 34, 228, 229, 231. 

Iraola B.): 18, 182, 183, 184, 227. 

Irigarai (A.): 121, 192, 345, 385. 

Irlgarai (J. A.): 386, 392. 

Irigarai P.): 368, 386, 389, 391, 392. 

Irigoien (A.): 153. 

Irigoien (J. I.): 107. 

Iriondo (T.): 188, 256. 

Iruña: 32, 259, 260, 262, 264, 395, 367, 

371, 381, 387, 388. 399. 

Isasondo: 278. 

Ithurrl (J.): 346. 

Itza: 9. 

Izaro: 37. 

Izpaster: 40, 53 

Izu: 369. 

Izurrategl: 25, 55, 59. 

Jadarka: 123. 

Jaurgaln: 140, 302, 327, 371. 

Joanategf: 302, 313, 314, 315. 

Kanpion (A.): 9, 13, 17, 32, 34, 40, 61, 

63, 93, 101, 196, 292, 305, 306 

367, 370, 371, 372, 373, 374, 

387. 

Karo: 33. 

357, 

375, 

Karrantza: 60, 150. 

Kasa! Otegi: 272. 

Kirikiño; 11, 25, 26, 29, 50, 70, 113, 

114, 115, 117, 119, 120, 121, 157, 158 

201, 282, 291, 215. 

Kortazar (J. J.): 274, 275. 

Kortazar (N.); 255. 

Kruwig: 85. 

Labaien (A. 

291. 

M.): 217, 220, 245, 280, 

Lakonbe (G.): 140, 324, 325, 329, 331, 

355. 

Lafitte (P.): 304, 307, 312, 316, 317, 

318, 319, 320, 326, 329, 344, 

349. 351, 359, 360, 361, 385. 

Lamote de Grignon: 80. 

Landa (J. B.): 271, 273. 

Larrakoetxea: 8, 

4M 

Iiarrfunendi: 75, 101, 104. 

Larrazabal: 93. 

Lsrrea: 43, 44, 47, 53, 89, 90, 113, 154. 

Larresoro: 304, 328, 333, 338, 344, 

346, 350, 356. 

Lapurdí: 77, 108, 303, 325, 335, 347, 

354. 

Larrlnaga: 37, 94. 

Latxaga: 373, 387, 392. 

Lauaxeta: 247. 

Lekeitio: 11, 26, 280. 

Lertxundl (J. M.): 259, 260, 261. 

Lesaka: 192. 

Lizairdi: 111, 247, 391. 

Lharraga: 87. 

Lizarralde: 200. 

Logroño: 154. 

Loiola: 124, 125, 243. 

Lojendio (J. M.): 271, 273, 273. 

Lope de Vega: 33. 

IxipMf Alen; 29, 241. 

Lopez Mendlzabal

Mendizabal

Tovar (A.): 85, 

Tours: 70. 

Trueba (A.): 14, 28^ 135, 194. 

Txaho: 12 

Txtllardegi: 107. 

Txurruka (E.): 368, 369. 

Xoiiblt: 302, 344. 

Xemein: 48. 

Ubillos: 72. 

Ugarte (J. A.): 207. 

Uhelenlbeck: 140, 302. 352, 353. 

Unamuno: 9, 13, 14, 26, 87, 88, 89, 

120, 275, 337, 371. 

unjurnmaaefti (I.); 3Di; 205. 

Untzillaitz: 113. 

Urkíola: 60, 114. 

^^^H 13, 17, 25, 26, 61, 138, 139, 

141, 142, 143, 292, 294, 353, 354, 373. 

Uranga (J. I.): 18, 179, 221, 266. 

Uriblarte: 45. 

Urruña: 315. 

Urmzuno: 188, lS9, 190, 191, 298, 402. 

^^^•fiK 33. 

Van Êiss: 13 93, 332. 

"Várela: 36. 

VlUasante (Alta): 63, 66, 68, &2, 191, 

210, 252, 261, 313, 385. 

40E 

Zabala-Arana: 110. 

Zabala (A. M.): 194, 195, 196, 

Zabala (A.): 212, 224, 243, 244, 245. 

Zalona: 288. 

Zarate: 39, 110. 

Zarautz: 201, 207, 264. 

Zeanuri: 45, 125. 

Zegama: 195. 

Zengotita-Bengoa: 52, 112, 

Zenarrutza: 279. 

Zestua: 60. 

Ziburu: 29, 216, 333. 

Zinkunegi: 376. 

Zomotze.: 44, 149, 150. 

Zorrilla: íM, 

Zubikarai: 123. 

Zubiri (E.): 368, 381, 385, 389. 

Zubiaga: 126. 

Zublriat 80. 

Zubero: 77, 108. 327, 333, 340» 350, 

354, 358. 

Zublzarreta: 46. 

Zuloaga: 61. 

Zumaia: 60 61, 62 233, 234, 285. 

Zumelaga: 114, 117. 

Zumuarregi: 174.

Euskal Literatura III

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?