6br49figE

ABOUT THE AUTHOR<br />

QORAAGA BUUGGA<br />

Mary Harper, qoraaga buuggani, waa suxufiyad ka<br />

tirsan BBC-da oo ku takhasustay wax-ka-qorista<br />

arrimaha Afrika. Waxay wax badan ka qortay, kana<br />

warrantay Somalia,laga soo bilaabo dagaalladii<br />

sokeeye ee 1991-kii, iyo meelaha kale ee xiisadaha<br />

iyo dagaalladu ka taagan yihiin Afrika.<br />

Maqaalado badan oo ay qortay Mary Harper ayaa lagu<br />

soo daabacay jaraa'idka ay ka midka yihiin the<br />

Economist, The Times iyo Washington Post. Waxay<br />

shaadooyin sare oo jaamicadeed amma Digriiyo ka kala<br />

qaadatay Jaamicadda Cambridge iyo Machadka<br />

Daraasooyinka Bariga iyo Afrika ee ku yaal London(the<br />

School of Oriental and African Studies, London).<br />

Mary Harper waxay ku hadashaa waxna ku qortaa afafka<br />

Ingiriisiga iyo Faransiiska. Waxa kale oo ay ku<br />

hadashaa af-Boortaqiiska iyo afka loo yaqaan Wolof oo<br />

ah af Afrikaan, inta baddanna lagaga hadlo dalka<br />

Senegal.<br />

Cunwaankeeda bogga Website-ka ee Internet-ku<br />

waa:<br />

1

---

SOMALIA OO KHALAD LAGA FAHMAY?<br />

Diin, Dagaal, iyo Rajada Dal iyo Dawladnimo<br />

Burburtay.<br />

Waxa qortay: Mary Harper<br />

Waxa ugu horraantii la daabacay buuggan sannadkii<br />

2012-kii, waxana dabacday shirkadda Zed Books, ee<br />

cunawaanka: 7 Cynthia Street, London N1 9JF, UK, iyo<br />

cunwaaka Maraykanka ee Room 400, 175 Fifth Avenue,<br />

New York, NY I00I0, USA.<br />

Bogga Website-ka Internet-ka: www.zedbooks.co.uk.<br />

Xuquuqda qoraalka waxa iska leh Mary Harper:<br />

Copyright(c)Mary Harper 2012.<br />

Si waafaqsan sharciga xuquuda qoraallada, iyo<br />

lahaanshaha hal-abuurka iyo ikhtiraaca ee Act 1988<br />

(Cpyright, Designs and Patents Act 1988). Bogga<br />

Website-ka Internetka ee Mary Haper:<br />

www.maryharper.co.uk<br />

Waxa tifaftiray buuggan ururka African Arguments, oo<br />

ah urur soo saara oo tifaftira taxane ah buugaag<br />

koob-kooban oo ku saabsan Afrikada maanta iyo<br />

isbedellada ka socda.<br />

XUSUUS:<br />

Dhammaan xuquuqdani waa sharci, una dhawrsoon meelo<br />

gaar ah. Waxa reebban in buuggani amma qaybo ka<br />

2

---

tirsan, in la daabacdo, amma laga samaysto nuqliyo,<br />

amma la min-guuriyo, amma lagu takri-falo, qaab<br />

kasta, ha noqdo si toos ah, amma elektaroonic, amma<br />

sawir photocopy ah, amma qaabab kaleba, haddii aan<br />

ruqsad amma ogolaansho laga haysan marka hore<br />

shirkadda Zed Books Ltd.<br />

3

---

TUSMADA BUUGGA (CONTENTS)<br />

Muuqaallo|.... Mahadnaq|…..Ereyga qoraaga|……<br />

Xilli-taariikheedyo|…….<br />

Hordhac ………………………………………………………….<br />

1 Beelaha iyo Dalka …………………………………<br />

2 Taariikhda ……………………………………………………<br />

3 Xarakada Islaamiyadda ………………………<br />

4 Qaran Fashilmay? ……………………………………<br />

5 Budhcad-Badeedda ……………………………………<br />

6 Somalia iyo Adduunka Dibadda ……<br />

Gabagabo …………………………………………………………<br />

Xusas|… Bugaagta iyo qoraallada tixraaca|….<br />

4

---

MUUQAALLO (Illustrations)<br />

Khariidado (Maps)<br />

1.1 Somalia........................................<br />

1.2 ‘Soomaali-Weyn’ iyo dhulalka ay kala degaan<br />

qabaa’ilka/beelaha waaweyn.....................<br />

1.3 Qaybaha waaweyn ee dhulka Soomaalida<br />

1.4 Meelaha ay gaadheen weerarrada Budhcad-badeedda<br />

Soomaalidu, 2005–2010..........................<br />

Shax (Figure)<br />

1.1 Shaxda qabaa’ilka/beelaha iyo lafaha Soomaalida..<br />

Sawirro (Photographs)<br />

1 Qof dumar ah iyo ilmo yar oo ku jira xeryaha<br />

Muqdisho ee dadkii macaluushu soo barakicisay...<br />

2 Dumar ka tirsan askarta ciidamada dawladda kumeel-gaadhka<br />

ah.................................<br />

3 Wiil ka mid ah dadkii barabaxay magaalada<br />

Muqdishu oo ku ciyaaraya ul uu qori oo kale ka<br />

dhiganayo.......................................<br />

4 Ciidammada al-Shabaab ee jooga Muqdishu.<br />

5 Muqdishu, bixitaankii al-Shabaab ka dib,<br />

September 2011.................................<br />

6 Sarriflayaal, Hargeysa.........................<br />

7 Dumar ka tirsan booliska Somaliland............<br />

8 Nin Soomaali ah oo budhcad-badeed ah...........<br />

9 Mid ka mid ah ciidammada al-Shabaab oo cunno baco<br />

ku jirta u qaybinaya dad jooga Shabeellada Hoose<br />

oo ka tirsan meelaha macaluushu ka jirto,<br />

September 2011................................<br />

5

---

10 Barakacayaal safaf ugu jira cunno loogu<br />

qaybinayo magaalada Muqdishu..................<br />

11 Ganacsade Soomaali ah oo jooga suuqa weyn ee<br />

Eastleigh ....................................<br />

6

---

MAHADNAQ (ACKNOWLEDGEMENTS)<br />

Buuggani waxa uu siyaabo dhawr ah uga kooban yahay<br />

dedaalka dhawr qof oo ka qayb qaatay. Maxamed Cadde<br />

oo ka tirsan laanta af-Soomaaliga ee BBC-du waxa u si<br />

hagar la’aan ah ugu hurey waqti badan oo ka mid ah<br />

waqtigiisa, aqoontiisa iyo xidhiidhada uu leeyahay;<br />

la’antiina iimana suurto gasheen in aan buuggani<br />

qoro.<br />

Sidoo kale waxa ka dhigan saaxiibkay Maxamed<br />

Macallimuu oo jooga Muqdishu. Stephanie Kitchen waxa<br />

uu bilowgiiba ku kalsoonaaday oo uu ku qancay hawsha<br />

aan wado, waxanu mar walba i siinayey dhiirrigelin<br />

iyo ballanqaad. Waxa kale oo aad mahadnaq u<br />

jeedinayaa tifaftirayaashii kale ee ila shaqeeyey oo<br />

ay ka mid yihiin Ken Barlow, Alex De Waal, Richard<br />

Dowden iyo Robert Molteno.<br />

Saaxiibaday iyo dadka kale ee aannu wada shaqaynno<br />

ee laanta af-Soomaaliga ee BBC-da, kuwa haatan jooga<br />

iyo kuwii horeba, waxan ka korodhsaday wax badan. Way<br />

ka fara badan yihiin wax halkan lagu soo koobi karo<br />

qof-qof, laakiin waxan jecelahay in aan si gaar ah u<br />

xuso Axmad Siciid Cige, Cabdullaahi Xaaji, Yuusuf<br />

Xassan, Bashkash Jugsoodhacay, Yoonis Cali Nuur,<br />

Saciid Cali Muusa, Yuusuf Garaad Cumar, Cabdirasaaq<br />

Xaaji Maxamed Siraad, iyo Xusseen Aw Jaamac Jibriil<br />

Xagar. Waxa kale oo aan jecelahay in aan u<br />

mahadceliyo Maxamad Caddow, Cabdirashiid Ducaale,<br />

Cabdulqaadir Xaashi Cilmi, Cabdillaahi Faarax, Julie<br />

Flint, Sally Healey, Ian Hoare, Karen O’Brien, iyo<br />

James Wyle.<br />

Mahadnaq ugu weyn waxan u jeedinayaa dhammaan<br />

qoyskayga. Hooyaday Gay Harper, oo iyadu i gelisey<br />

amma igu abuurtay xiisihii ugu horreeyey ee Somalia,<br />

halkaasi oo ay shaqo u tagtay horraantii sannadihii<br />

1990-meeyadii xilliyadii dagaalladu ugu xumaayeen,<br />

kana ahayd kalkaaliye caafimaad magaalada Muqdishu.<br />

7

---

EREYGA QORAAGA (AUTHOR'S NOTE)<br />

Ka suxufi ahaan wax badan la socdey arrimaha Somalia<br />

ka dhacayey labaatankii sano ee ugu danbeeyey, waxa<br />

ii suurtogashay oo aan nasiib iyo fursad u helay in<br />

aan la kulmo, waxna ka korodhsado, dadweyne ka kala<br />

tirsan qaybaha kala geddisan ee mujtamacyada<br />

Soomaalida, heer kasta, min madaxweynayaal, budhcadbadeed,<br />

maalqabeenno milyanneerra ah, ilaa kuwa<br />

saboolka ah ee wax walba ka farabaxeen.<br />

Dadkaasi la'aantood, marnaba iima suurtogasheen in<br />

aan hawshani qabto oo aan buuggan qoro, dadkani oo<br />

aan qaarkood xattaa halis ku geliyey naftoodii amma<br />

noloshoodii shaqo, inay ila soo xidhiidhaan oo ay ila<br />

hadlaan, waxna ii sheegaan.<br />

Hawshani aan qabtay shaqadeedu waxay inta badani ku<br />

tiirsan tahay suxufiyiinta Soomaalida ee geesiyaasha<br />

ah, kuwaasi oo ku dhex nool meelo ku sugan xaalado<br />

khatar ah, haddana diyaar u ahaa inay ila<br />

socodsiiyaan maalin kasta waxyaabaha dhacaya. Mar<br />

mar, waxa dhacday xattaa inay iyagu ila soo<br />

xidhiidhaan iyaga oo shucuurtoodu kacsan tahay oo<br />

yaabban, si ay iila socodsiiyaan in maalintaas aanay<br />

jirin wax dagaallo ah oo dhacay, xaaladdaasi oo iyaga<br />

u ah mid qeyra-caadiah oo aanay u baran, ahna 'wax<br />

cusub oo war noqon kara'.<br />

Qaar ka mid ah suxufiyiintani, waxay ku kalliftay<br />

inay debadaha u haajiraan, qaar kalena waxay ku<br />

waayeen naftoodii.<br />

Xogta iyo macluumaadka ku jira buuggani ee aan soo<br />

ururiyey, waxay ka kooban yihiin wixii aan anigu kala<br />

soo kulmay waayo-aragnnimadaydii ee aan ku soo arkay<br />

Somalia iyo qurbajoogta Soomaalida, wixii aan ka<br />

maqlay Soomaalida iyo dadka daneeya dalkaasi, iyo<br />

wixii laga qoray ilaa hadda ee aan ka akhriyey.<br />

8

---

In kasta oo aan xusayo, aanan tixraacayo kutub iyo<br />

qoraallao sare oo akademi ah oo hore looga qoray<br />

Soomaalida, hadda buuggani waa mid kooban ee ma aha<br />

mid laga fili karo in uu wax kasta ka bixiyo sawir<br />

buuxa, amma isdabayaal oo faahfaahsan, xaaladaha<br />

Somalia oo dhan dhinac kasta; Iyadda oo aan rajaynayo<br />

in aan jilciyey, oo uu qoraalkani fududeeyo fahamka<br />

xaaladaha Soomaalida.<br />

Hasse ahaatee, xog-baadhistii iyo soo-ururintii<br />

macluumaadka buuggani waxa si weyn u xaddidey oo<br />

xannibaad ku noqday dagaallada iyo xiisadaha Somalia,<br />

macluumaadka halkan ku jirana looma wada qaadan karo<br />

qaar si kasta u dhammaystiran. Waxa jira dhacdooyin<br />

iyo arrimo kale oo badan oo u baahan in la qoro oo la<br />

tebiyo, iyo doodo badan oo kale in la soo bandhigo.<br />

9

---

Xilli-Taariikheedyo (Chronology)<br />

Qarnigii 7-10 AD Dad baayac-mushtar ah oo ka kala<br />

yimid dalal Carabta iyo Faarisiyiin<br />

(Iraaniyiin)ayaa soo degey magaalooyinka<br />

xeebaha; waxa kale oo ay faafinayeen diinta<br />

Islaamka.<br />

Qarnigii 17 AD Cummaan oo xilliyadaasi awod maamul ku<br />

yeelatay xeebaha koonfureed ee Soomaalida.<br />

1875 Masar oo qabsatay magaalooyin ka tirsan<br />

xeebaha iyo qaybo ka mid ah berriga dhulka<br />

Soomaalida.<br />

1897 Kala qaybsashadii Somalia ee guumeysiga.<br />

Ingiriiska, Itoobiya, Faransiiska, iyo<br />

Talyaaniga ayaa kala qaybsaday gobolkaasi.<br />

1900 – 1920 Hoggaamiyihii loo yaqaannay ‘Wadaadkii<br />

Waallaa’ ee Sayyed Maxamed Cadulle Xassan oo<br />

kala horjeestay dagaallo jihaad ah dalalkii<br />

isticmaarka ee qabsaday Somalia, gaar ahaanna<br />

Ingiriiska iyo Itoobiya.<br />

1934 Talyaaniga oo dagaal ku qaaday Itoobiya.<br />

1940 Talyaaniga oo qabsaday maxmiyaddii Ingiriiska<br />

ee Somaliland Protectorate.<br />

1941 Dalalkii Isbahaysiga ee dagaalkii labaad ee<br />

adduunka oo jebiyey Talyaaniga. Maamulkii<br />

milateriga ee Ingiriiska oo la wareegay<br />

dhammaan qaybihii Soomaalida, marka laga<br />

reebo maxmiyaddii uu haystey Faransiisku.<br />

1943 Aasaaskii xisbigii ugu horreeyey ee ugu<br />

weynaa ee Somalia ee Leegada SYL (Somali<br />

Youth League).<br />

1946 ‘Qorshihii Bevin’ amma ‘Bevin Plan’.<br />

Wasiirkii Arrimaha Debadda ee Ingiriiska ee<br />

waqtigaasi, Earnest Bevin, oo ku taliyey in<br />

10

---

la mideeyo dhammaan qaybaha Soomaalida oo<br />

maamul qudha la wada hoos keeno, taladaasi oo<br />

lagu gacan-saydhay.<br />

1950 Qaybtii Talyaanigu xukumi jirey ee Somalia<br />

Italiana oo la hoos keenay wilaayadda<br />

Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysa, si ku-meelgaadh<br />

ahna loogu igmaday in Talyaanigu sii<br />

maamulo muddo toban sano ah. Maxmiyaddii<br />

Ingiriiska ee Somaliland Protectorate<br />

sideedii hore ayaa lagu celiyey oo Ingiriiska<br />

ayay hoos timid mar kale, Ogaadeeniyana waxa<br />

dib loogu celiyey Itoobiya.<br />

26 June 1960 Madaxbannaanidii Somaliland.<br />

1 July 1960 Madaxbannaanidii qaybtii Talyaaniga ee<br />

Somalia Italiana iyo ku-biiriddii Somaliland,<br />

halkaasi oo ay ka dhalatay Jamhuuriyaddii<br />

Somalia.<br />

1963 Jabhad mucaarad ah oo ka bilaabantay<br />

Ogaadeeniya oo keentay dagaal kooban oo dhex<br />

mara Somalia iyo Itoobiya.<br />

1963 – 1967 Jabhad Shifto ah oo soomaali ah ayaa<br />

olole gobannimodoon oo ay doonayeen inay kaga<br />

madaxbannaanaadaan Kenya ka wadday gobolka<br />

waqooyi-bari ee Kenya.<br />

21 October 1969 Dawladdii rayidka ahayd oo lagu<br />

afgenbiyey inqilaab milateri oo uu<br />

hoggaaminayo General Maxamad Siyaad Barre.<br />

Waxana la soo rogey habka ‘Hantiwadaagga<br />

cilmiga ku dhisan’ oo uu tageerayey Midowgii<br />

Soofiyet.<br />

1973 – 1975 Qoritaankii af-Soomaaliga iyo ololihii<br />

la-dagaallanka wax-qoris-la’aanta iyo waxakhris-la’aanta.<br />

1974 – 1975 Abaaro xun iyo macaluul ba’an oo keenay<br />

dadweyne fara badan oo ku barabaxay miyiga<br />

waqooyiga, kuwaasi oo loo raray koonfurta<br />

11

---

Somalia, loona sameeyey iskaashatooyin<br />

beeraley iyo kuwo kalluumaysato.<br />

1977 Qaybtii Faransiisku haysatay ee French<br />

Somaliland oo madaxbannaanaatay, noqotayna<br />

Jamhuuriyadda Djibouti, oo uu madaxweyne ka<br />

noqday Xassan Guuleed Abtiddoon oo ka soo<br />

jeedey qawmiyadda Soomaalida. Waxa kale oo<br />

dagaal qaadday Jabhaddii Ogadeen oo ku<br />

qaadday Itoobiya.<br />

1977 – 1978 Dagaalkii Itoobiya iyo Somalia. Waxa la<br />

jebiyey Somalia ka dib markii Midowgii<br />

Soofiyet uu taageeray dhinicii kale. Waxa<br />

kale oo dhicisoobey inqilaab la isku deyey in<br />

lagu rido Siyaad Barre.<br />

1982 Waxa samaysmay jabhadihii SSDF ee waqooyibari,<br />

iyo SNM oo iyana ka samaysantay dhinaca<br />

waqooyi-galbeed. Labaduba waxay degeen<br />

Itoobiya oo ay saldhig ka dhigteen.<br />

1988 Waxa la sameeyey jabhaddii USC oo ka<br />

samaysantay Rooma.<br />

26 January 1991 Madaxweyne Siyaad Barre oo xukunkii<br />

laga tuuray, waxana ka tuurtay jabhaddii USC.<br />

Dagaal-kooxeedyo ayaa ka bilaabmay magaalada<br />

Muqdishu iyo meelo kale oo ka tirsan Somalia.<br />

18 May 1991 SNM ayaa ku dhawaaqday madaxbannaanida<br />

Somaliland.<br />

May 1992 – 1993 Hawlgakii ‘Operation Restore Hope’<br />

ee Qaramada Midoobay ; 30,000 oo ka kooban<br />

ciidammada Maraykanka iyo dalal kale ayaa<br />

bilaabay hawgallo nabad-ilaalineed.<br />

May 1993 Hawlgalkii ‘Operation Restore Hope’ oo lagu<br />

wareejiyey UNOSOMII.<br />

5 June 1993 Ciidamadii hoggaamiye-kooxeedkii Maxamad<br />

Faarax Caydiid oo diley in ka badan labaatan<br />

12

---

askari oo ka socdey Pakistan, kana tirsanaa<br />

ciidamadii nabad-ilaalinta ee Muqdisho<br />

joogey.<br />

October 1993 Dhacdadii ‘Black Hawk Down’ ee magaalada<br />

Mudishu lagu soo ridey diyaaraddii<br />

helikobtarka ee Maraykanka. Boqolaal Soomaali<br />

ah iyo siddeed-iyo-toban askari oo Maraykan<br />

ah ayaa iyagana la diley.<br />

1994 Ciidamadii Maraykanka oo ka baxay Somalia.<br />

1995 Ciidamadii nabad-ilaalinta ee Qaramada<br />

Midoobey oo ka baxay Somalia.<br />

1998 Gobolka waqooyi-bari ee Puntland oo ku<br />

dhawaaqay maamul-goboleed u gaar ah.<br />

2000 Shirweynihii dib-u-heshiisiineed ee Carta oo<br />

lagu qabtay dalka Djibouti. Cabdulqaasim<br />

Salaad Xassan ayaa wufuuddii shirkaasi u<br />

dooratay in uu noqdo madaxweyne qaran oo kumeel-gaadh<br />

ah.<br />

2002 – 2004 Shirweynihii nabadda ee Mbakagathi oo<br />

lagu qabtay dalka Kenya, looguna doortay<br />

Cabdullaahi Yuusuf in uu noqdo madaxweynaha<br />

dawlad Federaal ah oo ku-meel-gaadh ah.<br />

2006 Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ah oo qabsaday<br />

gobollada koonfurta iyo badhtamaha Somalia<br />

intooda badan.<br />

December 2006 Itoobiya oo gashay Somalia. Midowgii<br />

Maxkamadaha oo laga tuuray xukunkii.<br />

2007 Dawladdii ku-meel-gaadhka ee Federaalka oo u<br />

guurtay magaalada Muqdishu. Waxana halkaasi<br />

la geeyey ciidammo nabad-ilaalineed oo ka<br />

socda Ururka Midowga Afrika.<br />

2008 NATO oo oggolaatay in la geeyo ciidammo ka<br />

tirsan ciidammadeeda badda biyaha Somalia, si<br />

ay uga ilaaliyaan budhcad-badeedda.<br />

13

---

2009 Ciidamadii Itoobiya oo ka baxay Somalia.<br />

Hoggaamiyihii hore ee Midowgii Maxkamadaha<br />

Islaamiga ah, Sheikh Shariif Sheikh Axmad, oo<br />

shirkweynihii nabadda ee Djibouti loogu<br />

dooratay in uu noqdo madaxweyne ku-meel-gaadh<br />

ah.<br />

2010 Ururka Islaamiyiinta ee al-Shabaab oo haysta<br />

koonfurta iyo badhtamaha Somalia inteeda<br />

badan ayaa shaaciyey oo ku dhawaaqay inay<br />

taabacsan yihiin, kuna xidhan yihiin al-<br />

Qaacida.<br />

11 July 2010 Afar-iyo-toddobaatan qof oo lagu diley<br />

magaalada Kampala ee dalka Uganda iyaga oo<br />

daawanaya ciyaartii kubadda cagta ee adduunka<br />

ee kama-danbaysta ahayd. Al-Shabaab ayaa<br />

sheegatay inay iyadu qaadday weerarkaasi isqarxinta<br />

ahaa.<br />

July 2011 Qaramada Midoobay oo ku dhawaaqay xaalada<br />

macaluuleed oo ka jirta qaybo ka tirsan<br />

gobollada koonfurta iyo badhtamaha Somalia.<br />

October 2011 Kenya oo ciidamadeeda milaterigu ay<br />

galeen koonfurta Somalia, iyaga oo<br />

ujeeddadoodu ay tahay inay ka saaraan al-<br />

Shabaab gobolkaasi.<br />

14

---

HORDHAC (Introduction )<br />

Somalia waxay ka mid tahay kuwa sumcaddoodu ugu<br />

lidato adduunka. Marka la xusayo, inta badan waxay u<br />

taagan tahay oo loogu halqabsadaa “qaran<br />

guuldarraysatay”. 1 Maraykanka iyo dalalka kaleba waxay<br />

ku tilmaamaan inay hoy u tahay al-Qaacida. Hey’adaha<br />

gargaarka (oo ay ka mid tahay hey’adda qaabilsan<br />

qaxootiga ee UNHCR, sida uu ku dhawaaqay madaxa<br />

hey’addaasi, Antonio Gutters, bishii July 2011),<br />

waxay sheegeen in Somalia ay ka taagan tahay<br />

“dhibaatadii ugu xumayd ee banii’aadminnimo ee<br />

adduunku”. 2<br />

Kuwa kale, waxay ku tiriyaan dalalka adduunka ‘ugu<br />

kharriban ee ugu musuqmaasuq badan”. 3 Ceebaha Somalia<br />

waxa ka mid ah xataa (sida lagu soo qoray jariidadda<br />

Economist, sannadkii 2004), inay caan ku tahay<br />

baasaaboorrada ‘been-abuurka ah” kuwa ugu horreeya<br />

adduunka. 4<br />

Warbixinnada warbaahinta caalamiga ahi marka laga<br />

hadlayo Somalia, waxay ku tilmaamaan dal “ budhcadbadeeddu<br />

ay buxisay badixiisa” 5 , (waxa tusaale loo<br />

soo qaadan karaa maqaalad uu qoraaga Peter Hughes ku<br />

soo saaray jariidadda Daily Telgragh, bishii May 13<br />

ee 2011.<br />

magaalo-madaxda Muqdishana waxa loo yaqaannaa<br />

“meesha ugu khatarsan adduunka” 6 . Ereyga “muqdishu”<br />

waxa uu erey-bixinta dadka qaar ula mid mid yahay<br />

macne ahaan meel kharriban oo run ahaantii u taagan<br />

xaalad dhibaato. Waxa jirtey xataa in riwaayad<br />

Ingiriis ah oo la sameeyey sannaddii 2011 in loogu<br />

magac-daray Mogadishu. Riwaayaddaasi kama hadlayn<br />

Somalia, waxayse ku saabsanayd dugsi sare oo dhibaato<br />

ay ka taagan tahay oo ku yaal magaalo weyn oo ka mid<br />

ah Ingiriiska. Markii muddaharaadyado rabshada wattaa<br />

ay ka dhaceen degaanno ka tirsan dalkan Ingiriiska<br />

15

---

ishii August ee 2011, weriye ka tirsan BBC-da oo ka<br />

soo warramayey rabshadahaasi gaar ahaan xaafadda<br />

Tottenham ee London waxa uu ku tlmaamay inay xaafaddu<br />

u ekaatay amma la mid noqotay Muqdishu.<br />

Mar aan su’aalo ka weydiiyey koox ka tirsan caruurta<br />

dalkan Ingiriiska waxa ay ka yaqaannaan Somalia, wiil<br />

dhalinyaro ah oo ka mid ah kooxdaasi ayaa si fiican u<br />

jilay qori boobe ah oo rasaasi si darandoorri ah uga<br />

dhacayso. Wuxu sheegay in ciyaalka saxiibbadiisa ah<br />

ee ay iskuulka ku wada jiraan ay ka cabsadaan waxa uu<br />

ugu yeedhay “Malis” amma “Maaliga”, sbabtuna inay<br />

tahay in jinsigaasi ay yihiin dad ama kooxo budhcad<br />

ah oo dembiilayaal ah. “Noloshaadu waxay ku jirtaa<br />

halis oo waa ku deysey haddii aad wax ku darsato<br />

dadkaasi “Maliga” ah, ayuu yidhi wiilkaasi. Wiil kale<br />

oo sagaal jir ah waxa uu isna ku sheegay Somalia inay<br />

tahay meel “dadku ay sabool yinhiin laakiin ay<br />

haystaan qoryo fara badan’. Gabadh yar ayaa iyana igu<br />

tidhi Somalia waa meel ay ka buuxaan budhcad-badeed,<br />

mid kalena waxay tidhi waa meel caruurta laga dhigto<br />

askar dagaallanta.<br />

Somalia waxay buuxiay dhammaan shuruudihii dal<br />

Afrikaan ah oo dhibaatooyin hadheeyeen. Waxa ka jira<br />

dagaallo, waxa ka jirta macaluul. Waxa laga helaa<br />

muqaallada iyo sawirrada ugu habboon ee soo jiita<br />

warbaahinta: hub aad loo isticmaalo, dhallinyaro<br />

mooryaan ah oo adegsada hub,oo mukhaadaraad ku<br />

waashay, oo xayraansan oo ku wareegaya baabuur<br />

LandCruiser ah oo dusha laga jaray, dumar lafo ah oo<br />

xammbaarsan caruur tag daran oo macaluulaysa, iyo<br />

diqsi fara badan oo ku xoonsan wejiyadooda.<br />

Muqaalladan iyo sawirrada noocan ahi waxay si weyn u<br />

soo ifbaxeen oo Somalia telifishannada caalamka soo<br />

gashay mar kale bishii July ee 2011 ka dib markii<br />

Qaramada Midoobay ay ku dhawaaqday xaaladmacaluul ah<br />

oo ka taagan gobollada qaar ee dalkaasi.<br />

16

---

1 Qof dumar ah iyo ilmo yar oo ka mid ah dad soo<br />

baracay ee ku jira xeryaha magaalada Muqdishu ee<br />

dadkii macaluushu saamaysay, August 2011 (Mohamed<br />

Moalimuu)<br />

Muuqaalladan iyo magacyada halhayska looga dhigay,<br />

waxay ka indha-saabeen adduunka,in la arko dhinayada<br />

kale ee Somalia. In ka badan labaatan sano oo<br />

dalkaasi ay ka taagnaayeen khilaafyo iyo<br />

dhibaatooyin, waxay ku kalliftay in Soomaalidu<br />

dhinaca kale ay kasbadaan waayo-aragnnimo, lana<br />

yimaaddaan habab cusub oo siyaasadeed iyo kuwa<br />

dhaqaale. Waxay si cuntanto oo dhakhso ah u dabbaqeen<br />

adeegsiga tiknoolojiyada casriga ah, iyaga oo ku<br />

17

---

dabbaqaya hab-dhaqankii farsamo ee xattaa ka<br />

horreeyey isticmaarka. Waxayna taasi u suurtogelisey<br />

inay sameeyaan adeegyada xawaaladaha lacagta ee ugu<br />

horumarsan, uguna wax-ku-oolsan qaaraddaasi, iyo<br />

weliba adeegyada isgaadhsiinta telifoonnada moobiilka<br />

ah ee casriga ah, isla markaasina ugu jaban Bariga<br />

Afrika.<br />

Buuggani waxa uu soo bandhigayaa doodo ah in wax<br />

badan oo kale laga kasban karo waayo-aragnnimada<br />

Soomaalida iyo sida ay u macaamilaan ee ay wax u<br />

qabsadaan; iyo in dalkaasi leeyahay dhinacyo badan oo<br />

kale oo cuntama, oo aan ahayn uun iska-horimaadyo<br />

dagaal, gaajo, budhcad-badeed, iyo islaamnnimo xagjir<br />

ah. Waxa kale oo qoraalkani uu ka baaraandegayaa,<br />

soona bandigaya sida ay ku timid in in ka badan<br />

labaatan sano Somalia aanay yeelan dawlad dhexe oo<br />

wax-ku-ool ah.<br />

Waxa kale oo buuggani uu eegayaa kaalinta ay ku<br />

yeesheen arrimaha Somalia quwadaha waaweyn ee debaddu<br />

iyo hey’adaha caalamihga ahi. Waxanu isweydiinayaa<br />

bal in kaalintaasi iyo sida ay u waajaheen Somalia,<br />

gaar ahaanna dawladda Maraykanka iyo dalalka ay isku<br />

bahda yihiin, inay waxtar u noqotay dalkaasi, iyo<br />

inay qayb ka qaadatay burburkii koritaanka<br />

qarankaasi, sida ay ku doodaan ee ay qabaan khubaro<br />

fara badani.<br />

In kasta oo Somalia ay jiraan waxyaabo badan oo<br />

shaqeeyaa, haba u shaqeeyaan inta badan siyaabo aan<br />

caadi ahayne, haddana waa in aan la yaraysan baaxadda<br />

dhibaatooyinka yaalla. Laga soo bilaabo burburkii<br />

dawladdii dhexe ee 1991 iyo sannadihii colaadeed ee<br />

xigey, Somalia waxay ahayd dal aan sidiisa u taagnayn<br />

ka-qaran siyaasadeed oo wadajira. Dalku waxa uu u<br />

kala jajabay qaybo ka kooban gobollo iskood isku<br />

18

---

maamula oo xuduudahoogu mar walba isbedelaan. Qaar ka<br />

mid ah gobolladaasi waa kuwo xassillon marka la<br />

barbar dhigo kuwa kale, gaar ahaanna Jamhuuriyadda la<br />

magac-baxday Somaliland, hasse ahaatee aan weli<br />

haysanin aqoonsi caalami ah. Laakiin Somaliland waxa<br />

ka jira nidaam dawladnnimo oo ku dhisan hab<br />

dimoqoraddi ah, marka loo eego qaybaha kale. Waxa<br />

kale oo ka jira dhaqaale kobcaya, iyo habab kale oo<br />

ijtimaaci ah oo si buuxa u shaqaynaya.<br />

Arrinta Somaliland waa mid muran weyni ka taagan<br />

yahay, in kasta oo ay dhinac kastaba u shaqayso una<br />

jirto si madaxbannaan oo iskeed u taagan. Haddana<br />

marka la eego mawqifka rasmiga ah ee dawladda kumeel-gaadhka<br />

ah ee Somalia iyo caalamkuba waxay u<br />

arkaan Somaliland inay tahay qayb ka tirsan guud<br />

ahaan Somalia. Mararka loo baahdo in la kala xuso,<br />

waxan ku kala tilmaami doonaa labadaasi dal 'Somalia'<br />

iyo 'Somaliland'. Mararka qaarna, gaar ahaan marka<br />

aan ka hadlayo wixii ka horreeyey 1991-kii, ereyada<br />

'Somalia' iyo 'Somali' waxan u adeegsan doonaa<br />

magacyo koobaya labadaasi.<br />

Ilaa sannadkii 2011, dad badan oo ka kala ah<br />

Soomaali, shaqaalaha ajanebiga ee hey'adaha<br />

gargaarka, diblomaasiyiin, aqoonyahanno, iyo kuwa<br />

kaleba, marka ay xusayaan dalkaasi waxay fikri ahaan<br />

uga hadlaan oo ay u kala saaraan saddex qaybood oo<br />

kala gooni ah, kalana ah 'Koonfur-dhexe', Puntland<br />

iyo Somaliland, xattaa haddii ay weli u aqoonsan<br />

yihiin rasmi ahaan dal qudha.<br />

Gobollada kale ee Somalia,intooda badani uma<br />

habaysna qaab sugan oo iskood u taagan, kumana<br />

shaqeeyaan nidaam sugan oo caalamka kale si sahal ah<br />

u fahmi karo. Inta badan waxa ka jira xaalado<br />

degganaansho la'aan ah oo aan la sadaalin karin,<br />

waxana mar walba isbedela awodaha maamulka. In badani<br />

19

---

waxay u aragtaa in xaaladaha noocani ahi ay khatar ku<br />

yihiin Soomaalida lafteeda, dalalka deriska la ah iyo<br />

caalamka intaba.<br />

Somalia waxa mar kasta loo yaqaannaa 'qaran<br />

fashilmay', taasi oo macnaheedu yahay in aanay<br />

dalkaasi ka jirin wax nidaamsan oo si hagaagsan u<br />

shaqeeya, isla markaasina aanay ka jirin nabadgelyo<br />

amma horumar midna. Marka la qiimaynayo xaaladahani<br />

loogu magac-daray Somalia, waa in lagu xisaabtamaa oo<br />

la xusaa duruufihii hore ee ka jiri jirey dalkaasi<br />

intii ka horraysey burburkii dawlad dhexe oo<br />

shaqaysa. Waxa weligeedba si joogto ah u jirey xoogag<br />

gooni ah oo ka durugsan awodda dhexe, dalkuna waxa uu<br />

mar walba ku jirey xaalad uu qarka u saaran yahay in<br />

uu kala burburo, xattaa intii ay ka talinaysey<br />

xukuumaddii qalafsanayd ee kelidii-taliyihii Siad<br />

Barre, intii u dhaxaysey 1969 ilaa 1991.<br />

Dedaalkii Siad Barre ee uu isku deyayey inuu abuuro<br />

awod dawladeed oo meel dhexe oo qudha laga wada<br />

maamulo oo kelideed-talis ah, iyo awod shakhsiyadeed<br />

oo isaga u gaar ah, arrimahani waxay aakhirkii<br />

sababeen dhicitaankiisii; dagaal keenay burbur oo<br />

lala galo Itoobiya sanadihii 1970-neeyadii.<br />

Takooriddii la takooray qabaa'ilka qaar ee xoogga<br />

badnaa iyo qaybihii kale ee danaynayey awodda<br />

maamulkuna waxay keeneen in ku dhegenaanshihii awodda<br />

xukunka ee Siad Barre ay bilawdo inay kala furfuranto<br />

xattaa sanado badan ka hor intii aan laga tuurin<br />

xukunka bishii January ee 1991.<br />

Sababahaasi awgood, waxay noqonaysaa arrin khaldan<br />

in lagu doodo in Somalia ay weligeedba hore u ahaan<br />

jirtey dal xassilloon, iyo qaran si buuxda u<br />

shaqaynaya oo leh hab dimoqoraadi ah amma nidaam<br />

kaleba.<br />

20

---

Waxa loo baahan yahay in loo helo Somalia qaab cusub<br />

oo dawladnnimo oo ay dabbiqi karto, kaasi oo<br />

suurtogal ay tahay in uu iskugu jirey qaababka<br />

casriga ah iyo kuwii dhaqankooda ee ismaamulka,<br />

qaabkaasi oo tixgelinaya isla markaasina ogolaanaya<br />

in gobollada kala geddisani ay yeeshaan maamulhoosaadyo<br />

madaxbannaan ilaa heer.<br />

Taariikhda jahawareerka leh ee beryahan danbe soo<br />

martay dalkaasi iyo nidaam-darrada xun ee ka<br />

taagnayd, waxay keeneen in siyaasadaha caalamku<br />

ay fikrado xun ka qaataan dalkaasi oo si khaldan u<br />

fahman, kuwaasi oo saamayn weyn ku yeeshay, wax<br />

weynna u dhimay Somalia, Geeska Afrika, iyo inta ka<br />

shishaysaba. Fikradahaasi khaldani waxay sii<br />

xoogeysteen gaar ahaan sanaddii 2006 markii ay soo<br />

ifbaxeen isbahaysigii maxkamadaha ee loo yaqaanney<br />

Isbahaysiga Maxkamadaha Shareecada Islaamka(UIC), ee<br />

ay qabsadeen degaanno badan oo ka tirsan dalkaasi,<br />

ilaa iyo intii ciidamada Itoobiya oo Maraykanku uu<br />

taageerayey, ee caawinayey dawladdii taagta darnayd<br />

ee ku-meel-gaadhka ahayd ay galeen dalkaasi ee ay ka<br />

saareen maamulkii Isbahaysiga Maxkamadaha Islaamiga<br />

ah.<br />

Dawladda Maraykanka iyo dalalka kale ee ay<br />

bahwadaagta yihiin si khalad ah ayay u fasirteen<br />

dhacdooyinkani. Waxay si khaldan isku mid ka soo<br />

qaadeen dhaqdhaqaaq siyaasadeed oo islaami ah oo<br />

gudaha ka dhashay iyo isbahaysiga guud ee caalamiga<br />

ah ee al-Qaacida. Taasina waxay keentay in magacii<br />

dalkaasi ay si dadban ugu meelmarto oo ay u faafto in<br />

uu noqday hoy cusub oo ka soo ololaystaan<br />

dagaalyhaniinta jihaad-doonka ah ee adduunka iska soo<br />

urursanayaa.<br />

Marka la eego qaabkii hore ee Isbahaysigii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ahi (UIC) ay ku samaysmeen,<br />

umay taagnayn urur cusub oo wada dagaal Islaami ah.<br />

21

---

Maxkamadihii Shareecadu waxay sannado dhawr ah ka<br />

hirgeliyeen degaannadii ay ka abuurmeen ee Somalia,<br />

ku-dhaqanka nidaam deganaansho iyo caddaalad, ka dib<br />

markii maamulkii dawliga ahaa uu burburay. Waxay soo<br />

rogeen hirgelinta xukun-ciqaabeedyo aad u qallafsan<br />

oo ay ka mid yihiin addimada oo la jaro amma lugaha<br />

iyo gacmaha oo qofka laga gooyo, laakiin waxa kale oo<br />

ay hirgeliyeen nabdgelyo ay helaan dadweynaha intooda<br />

badani. Waxa suurto gashay markii ugu horraysay, ilaa<br />

dagaalladii sokeeye, in dadku ay mari karaan jidadka<br />

magaalada Muqdishu iyaga oo aan wax cabsi ah qabin.<br />

Hasse ahaatee waxa timid oo rumowdey markan cabsidii<br />

ugu weyneyd ee ay qabeen Maraykanka iyo bahdiisii. Ka<br />

sib markii la jebiyey isbahaysigii maxkamadaha<br />

islaamiga ah sannadkii 2007-dii, qaybo ka tirsanaa<br />

dhaqdhaqaaqaasi ayaa dib isku soo abaabulay oo noqday<br />

miliishiyooyinka al-Shabaab ee dagaal-wadayaasha<br />

Islaamiga ah, kuwaasi oo isla markaasina khatar ku ah<br />

adduunka kale ee debadda. Dagaalyahaniin ajenebi ah<br />

ayaa debadda kaga soo biiray islaamiyiintii<br />

Soomaalida ee gudaha, waxayna al-Shabaab bishii<br />

February ee 2010 markii ugu horraysay ay si cad u<br />

caddaysatay ku-xidhnaanshaha al-Qaacida.<br />

Sababta oo ah in loo arkay inay hoy u noqotay al-<br />

Qaacida iyo ururrada kale ee ku xidhan, ayaa waxa ay<br />

keentay in la soo geliyo Somalia tilmaamaha iyo<br />

mawqifyada adag ee ay reer Galbeedku ka qaaten<br />

xaaladihii ka abuurmay 9/11. Waxa lagu tilmaamay inay<br />

noqotay 'Ciraaqdii Afrika', iyo 'Afqaanistaantii<br />

Afrika'. Iyo weliba in sida Ciraaq iyo Afqaanistaan<br />

oo kale, in Soomaaliyana ay noqotay meel aad loo<br />

daneeyo marka la qiimaynayo ee indhaha lagu hayo<br />

hadba sida siyaasadaha debadda ee Maraykanku<br />

hoggaaminayaa ay u guulaystaan amma u<br />

guuldarraystaan.<br />

22

---

Kenya ayaa iyana si xad-dhaaf ah u isticmaashay oo<br />

uga faa’iideysatay halhayska "La-dagaallanka<br />

Argagixisada" bishii October ee 2011, waqtigaasi oo<br />

markii ugu horraysey taariikhdeeda ilaa<br />

gobannimadeedii ay weerar milatery ku qaaddo dal kale<br />

oo debadeed. Ciidamada Kenya waxay galeen koonfurta<br />

Somalia, iyaga oo ujeeddadoodu ay tahay inay meesha<br />

ka saaraan al-Shabaab oo joogitaankooda agagaarka<br />

xadka Kenya iyo xeryaha qaxootigu uu khatar weyn oo<br />

nabadgelyo ku noqday Kenya. Ciidamada Kenya waxa<br />

caawinayey diyaaradaha dagaalka ee Maraykanka ee loo<br />

yaqaanno nooca 'drone-ka' ee iyaga is-wada, kuwaasi<br />

oo ka soo kaca saldhigyo ku yaalla Ethiopia, kuna<br />

qaada weerarro door ah bartilmaameedyo la rumaysan<br />

yahay in al-Shabaab ay ku sugan yihiin.<br />

Sida in badan oo caalamka ka tirsani ay u arkeen<br />

Somalia, waxay muujinaysaa in lagu guuldarraystay in<br />

la fahmo in aanu dalkaasi ahayn mid lagaga talogeli<br />

karo in uu si moogaansho ah uun isku dhiibayo oo uu<br />

ogolaanayo faragelin arrimihiisa gaarka ah lagula<br />

kaco iyo in kolba wax lagu tijaabiyo oo lagu eego.<br />

Waa in aan loo arag Somalia aalad Shax ah amma<br />

"Chess" oo aan waxba kala ogeyn marka laga hadlayo<br />

"Dagaalka Argagixisada". Soomaalidu waa dad leh ab<br />

iyo taariikh, baraarug weyn iyo ujeeddo adag.<br />

Qaar ka mid ah Somalidu waxay yaqaannaan sida looga<br />

faa'iideysto xaaladda dalku ku sugan yahy ee lagu<br />

magacaabay 'qaran fashilmay', iyo in dalkaasi uu<br />

noqday meel argagixisadu ka abuuranto oo hoy u ah.<br />

Siyaasiyiinta iyo qabqablayaasha dagaalka waxay<br />

caadaysteen in si xeeladi ku jirto ay ugu eedeeyaan<br />

kuwa ay iska soo horjeedaan inay yihiin Islaamyiin<br />

xagjir ah, si ay u kasbadaan oo ay u helaan taageero<br />

debadeed oo dhaqaale iyo mid milateri.<br />

Somalia waxay weligeedba ahayd meel fool adag oo<br />

23

---

dhibaato ku ah ajanebiga debaddu inay fahmaan oo ay<br />

wax ka qabtaan. Sumcadda iyo sawirka ugu weyn ee<br />

caalamku ka haysto dalkaasi waxa si cad u muujiyey<br />

filimkii Hollywood ee Black Hawk Down. Filimkaasi<br />

waxa uu ka sheekaynayaa sidii bishii Oktoobar ee 1993<br />

ay miliishiyooyinkii taageersanaa qabqablihii<br />

dagaalka ee Mohamed Farah Aideed ay u dileen siddeed<br />

iyo toban askari oo ka tirsanaa ciidammadii<br />

Maraykanka ee joogey Muqdishu, ka dib markii la soo<br />

ridey laba diyaar oo Helikobtarro ah, nooca loo<br />

yaqaan Black Hawk oo Maraykanku lahaa. Shilkani waxa<br />

uu ku yeeshay Maraykanka saamayn weyn oo riiq argagax<br />

ah ku reebtay, ka dib markii dadweynaha Maraykanku ay<br />

telifishannada ka daawadeen meydadkii<br />

askarta Maraykanka oo qaawan oo jidadka magaalada ay<br />

jiid-jiidayaan dadweyne ku orinaya oo Somaaliyeed.<br />

Hawlgal markii hore ku bilaabmay<br />

gargaar bani'aadminnimo oo ujeedadiisu ahayd in lagu<br />

quudiyo dad Afrikaan ah oo macaluuli haysey, ayaa<br />

isku rogey dhibaato weji-gabax ku riddey dawladda<br />

Maraykanka. Muddo bilo ah gudahood ka dib markii<br />

shilkaasi dhacay, ciidammadii Maraykanku waxay ka<br />

baxeen Somalia, waxana bedeley halkoodii hawlgal ah<br />

ciidammado ka socda Qaramad Midoobey, kaasi oo aan<br />

sidoo kale isaga laftiisu guulaysan, isla markaasina<br />

si dhakhso ah isna uga baxay dalkaasi. Taasina waxay<br />

dalkaasi geyeysiisey in sannadaao badan uu caalamku<br />

ka indha saabto oo uu daayaco. Waxayna noqotay in<br />

Somalia inteeda badan faraha laga qaado, iyagana la<br />

isku daayo oo adduunku dhabarka u sii jeediyo, taasi<br />

oo aakhirkii keentay in kalluumaysatadii ay isku<br />

rogaan budhcad-badeed, Islaamiyiintii qunyar-socodka<br />

ahaana inay noqdaan xagjir ku xidhan al-Qaacida.<br />

Ra'yulcaamka guud ee reer Galbeedku ka qaatay<br />

shilkii 'Black Hawk Down' waxay ku noqotay mid fajac<br />

iyo xanuun leh: Sideebaa ummad sabool ah oo reer-<br />

24

---

guuraa ahi ay u awodeen inay ku khasbaan dawladdii<br />

ugu quwad weyneyd adduunku inay faraha ka qaaddo<br />

hawlgal markii hore ujeeddadiisu ahayd faragelin<br />

ban'aadminnimo? Laakiin haddana tani ma ahayn<br />

markii ugu horraysay ee Somalia ay ka hortimaaddo ee<br />

ay isku taagto xoogagga waaweyn ee adduunku.<br />

In kasta oo aan sidaa loo aqoon, amma aanay u magac<br />

dheerayn sida taariikhda 'Looltankii Weynaa' ee<br />

Afghanistan oo kale, halkaasi oo muddo gaadhaysa ilaa<br />

100 sanadood ay imbaraadooriyadihii Ruuska iyo<br />

Ingiriisku ay isku deyayeen laakiin ku guulaysan<br />

waayeen inay xoog ku muquuniyaan dalkaasi, haddana<br />

taariikhda casriga ah ee Somalia waa mid ay ku ladhan<br />

tahay dadkeeda oo isla qabweyn, iskana caabbiya kana<br />

xeel badiya xoogagga ugu waaweyn ee hadba soo<br />

waajaha. Laga soo bilaabo xilliyadii ugu horreeyey ee<br />

reer Yurub ay gaadheen qaaradda Afrika, Soomaalidu<br />

waxay soo jiiteen qorayaasha iyo mufakiriinta oo aad<br />

u daneeyey.<br />

Marka la eego waxyaabihii uu ka qoray sahamiyihii<br />

Ingiriiska ahaa ee Richard Burton, ( buuggiisii<br />

‘Lugtii/Socdaalkii ugu Horreeyey ee Bariga Afrika’<br />

ee ugu horraantii la aabacay sanaddii 1856), wuxu ku<br />

tilmaamay Soomaalida 'jinsi kulul oo ka kooban<br />

jamaahiir kacsan' 7 . Aqoonyahanka culuunta bulshada ee<br />

la yidhaa Professor Ioan Lewis, laguna tilmaami in uu<br />

yahay caalimka ugu weyn ee dersey waxna ka qoray<br />

Soomaalida, wuxu isna ku qoray (buuggiisii ‘Fahmidda<br />

Somalia iyo Somaliland’ ee 2008), in Soomaalidu 'ay<br />

si qaawan oo cad u quudhsadaan dadyowga kale'. 8<br />

Xaalad hore oo u dhiganta shilkii ' Black Hawk Down'<br />

waxay tahay taariikhda loo yaqaan 'the Mad Mullah'<br />

amma 'Wadaadkii Waallaa', naanaystan oo Ingiriisku<br />

ugu yeedhi jirey Sayyed Mohamed Abdulle Hassan oo ay<br />

col ahaayen, waxanu Sayyed Mohamed Abdulle Hassan<br />

25

---

ahaa hoggaamiye-dagaal oo gabayaa ah. Waxanu dagaal<br />

kula jirey ciidamadii isticmaarka labaatankii sano ee<br />

ugu horreeyey qarnigii labaatanaad. Waxa uu<br />

hoggaaminayey dagaal uu ku macneeyey Jihaad amma<br />

dagaal diini ag oo lagu qaadayo gaalada. Sida<br />

Soomaalida maanta oo kale, ujeeddada dagaalkiisu<br />

waxay ahayd in uu golbolka ka xoreeyo oo ka ilaaliyo<br />

reer Yurub, Itoobiya iyo Kiristaanku inay ku yeeshaan<br />

saamayn. Wuxu awodey in uu dhawr sano iska caabiyo<br />

xoogaggaasi, laakiin aakhirkii dhulalkii Soomaalidu u<br />

badnayd ee ay degeysey waxa kala qaybsaday oo<br />

xukunkoodii la wareegay amma qabsaday dawladdihii<br />

Itoobiya, Ingiriiska, Talyaaniga iyo Faransiiska.<br />

James Rennell Rodd oo ahaa hoggaamiyihii maamulkii<br />

Ingiriiska ee qaabilsanaa Somalia, waxay noqon lahayd<br />

in uu sidoo kalena wax ka qoro xaaladaha maanta ee<br />

Somalia haddii uu soo gaadhi lahaa, (marka loo eego<br />

waxyaabihii hore ee uu ka qoray dagaalladii<br />

waqtigaasi. Waxana ka mid ahaa qoraalladiisaasi<br />

‘Xusuus-Qoraalladii Diblomaasiyadda iyo Arrimaha<br />

Ijtimaacia ah ee 1894 – 1901, iyo 1923’), waxanu ku<br />

qoray mar uu ka faalloonayey xaaladihii dagaal ee<br />

waqtiaas 'nafo badan oo qaali ah ayaa lumay, waxana<br />

khasaaray kharash malaayiin ah oo ku baxay hawlgallo<br />

aan la mahadin oo lagu qaaday cadow aan muuqan oo aan<br />

la malayn karayn, oo na baday dhibaatooyin baaxad<br />

leh, in ka badan muddo labaatan sano ah'. 9<br />

Wadaadkaasi lagu naanaystan jirey 'Mad Mullah' amma<br />

'Wadaadkii Waallaa' waxa uu dagaalkiisa u adeegsan<br />

jirey af iyo addinba. Gabaygiisa iyo masafooyinkiisa,<br />

waxa uu u isticmaali jirey kicinta iyo qiiro-gelinta<br />

taageerayaashiisa, ilaa maantadanna isaga iyo<br />

fikradihiisii waxay leeyihiin saamayn iyo hiigsi.<br />

Soomaaliduna waxay si xushmad iyo xiiso leh u soo<br />

xigataa gabayadiisii. Ma aha inay ku xusayaan<br />

dagalladii lala galay Ingiriiska, laakiin waxay ku<br />

26

---

dabbaqaan oo ay barbar dhigaan xaaladaha taagan<br />

haatan iyo xidhiidhka dalkaasi manta la leeyahy<br />

Maraykanka iyo xulafadiisa.<br />

Soomaalidu waa dad weli sii haysta dhaqan-afeedkii,<br />

iyadoo gabayaa iyo maansooyinku ay si weyn uga<br />

muuqdaa nolol-maalmoodkooda; in badanina waxay u<br />

adeegsadaan gabayada iyo hal-haysyada maahmaahyada,<br />

halqabsi iyo hal-tusaale ay u daliishadaan doodaha<br />

iyo xallinta dhibaatooyin badan.<br />

Inta badan intii hore la iskugu deyey faragelin<br />

debadeed taariikhda Somalia, waxay badankoodu ku<br />

danbeeyeen wax dib ugu noqda qaramadii shisheeyaha oo<br />

lagu khasaar, waxyeello kalen ka timaaddo. Faham<br />

la'aanta weyn ee xaaladaha dalkaasi waxa macnaheedu<br />

uu yahay oo ay keenaysaa in xattaa marka adduunku<br />

debadd uu daacadda ka yahay ee uu doonyo in uu si<br />

dhab ah wax uga qabto dhibaatooyinka<br />

banii'aadminnimada, sidii dhacay sannadkii 1990-dii<br />

oo kale markii dagaalkiisa sokeeye iyo abaarihii<br />

dabiiciga aha ee dhaliyeen macaluusha, in haddana<br />

gurmadkaasi uu ku danbeeyey in uu qayb ka qaato<br />

burbur kale oo dheeraad ah iyo kala qaybsanaan ku sii<br />

dhacda dalkaasi, iyo iska horimaadyo hor leh, halkii<br />

loola jeedey in lagu horumariyo nabadaynta.<br />

Inta badan dedaalladii debadeed ee ku saabsanaa in<br />

lagu dhiirrigeliyo Soomaalidu inay wax ka qabtaan oo<br />

ay xal u helaan dhibaatooyinkooda, waxay sidoo kale<br />

ku danbeeyeen in lagu fashilmo. Ilaa 2007-dii, waxa<br />

la qabtay in aan ka yarayn afar iyo toban shirweyne<br />

oo qaran oo dib-u-heshiisiineed, oo dhammaan Lola<br />

jeedey in lagu soo afjaro khilaafaadkii tirada<br />

badnnaa ee ka dhashay dhicitaankii Siyad Barre ka<br />

bacdi. Shirarkaasi faraha badnnaa ee kharasyada<br />

badanina ku baxeen waxa mar kasta maalgelinayey<br />

dalalka debadda iyo hey'adaha caalamiga ah, waxana<br />

27

---

mar kasta lagu qabanayey Somalia debaddeeda. Mararka<br />

qaar waxay jiitamayeen sannado, kumana yeelan wax<br />

saamayn ah oo sidaas ah xaaladihii gudaha.<br />

Laga soo bilaabo sannadihii 1990-kii, hoggaamiyayaal<br />

badan oo Soomaali ah ayaa waqti badan ku lumiyey<br />

wadahadallo keliya oo ku saabsan sidiii Somalia loogu<br />

soo dabbaali lahaa nidaamkii degganaanshaha, halkii<br />

ay ku dhaqaaqi lahaayeen ficil ahaan wax-qabad la<br />

taaban karo oo wax ugu filan horumarinta nolosha<br />

dadweynaha caadiga ah. Waxase haatan la-yaabis leh<br />

in weli quwadaha debaddu ay diyaar u yihiin inay sii<br />

wadaan bixinta kharshayada shirarkaasi. Xaqiiqada ah<br />

in Soomaalidu ay haddana awodi karaan inay weli ku<br />

sii qanciyaan dalalka iyo ururrada debaddu inay sii<br />

maalgeliyaan oo ay bixiyaan kharshaadka shirarkooda<br />

qaran ee dib-u-heshiinta, ayaa waxay tani tusaale u<br />

tahay sida qaar ka tirsan Soomaalidaasi ay ugu fiican<br />

yihiin inay ka faa'iidaystaan xaaladaha jira. Waxay<br />

helaan sannado badan oo ay kasbadaan khibrad iyo<br />

xeelado ay ku maalaan ajanebiga, gaar ahaan marka ay<br />

jiraan xaalado degdeg ah oo u baahan gurmad mucaawano<br />

amma taageero ku aaddan ka-shaqaynta nabadgelyada.<br />

Labaatan sano oo laga hadlayey wada hadallo<br />

nabadgelyo oo lagu qabto hudheello iyo goobo kale oo<br />

raaxo oo ka baxsan Somalia, waxay keeneen oo qudha<br />

sii-kala-qaybsanaan kale oo weyn oo ku timaadda<br />

hoggaanka Soomaalida dhexdooda, iyo dadweynihii looga<br />

tegey inay ku sii jiraan khilaafaadkii iyo<br />

jahawareerkii taagnaa.<br />

Sababtuna waa dhab ahaantii hoggaamiyayaashooda iyo<br />

guud ahaan caalamka oo gabay inay dib u soo celiyaan<br />

degganaanshihii, sidaasi darteedna Soomaalidu waxay<br />

abuurteen hababkooda iyo qaababkii ay ku badbaadin<br />

lahaayeen jiritaankooda. Sida loo arko dalkaasi ee ah<br />

' qaran fashilmay' ayaa ah mid gaaban oo si khatari<br />

ku jirto wax u xaddideysa. Ka sakow qaska taagan iyo<br />

28

---

maqnaanshaha xukuumad dhexe, waxa jira haddana<br />

dhinacyo badan oo kale oo mujtamacaasi leeyahay oo<br />

weli si wax-ku-oolnnimo ah u sii shaqaynaya, xattaa<br />

gobollada ay sida weyn u saameeyeen khilaafaadka iyo<br />

dagaalladu. Dhinacyadaasi, oo ay ka mid yihiin<br />

ganacsiga iyo isgaadhsiintu, waxay noqdeen kuwa<br />

badbaada oo sii kobca, gaar ahaanna xawaaladaha<br />

lacagayowga, telifoonnada moobiilka, iyo ganacsiga<br />

xoolaha nool.<br />

Daraasadda iyo ka-baaraandegga ku saabsan xaaladaha<br />

Somalia, haddii laga fikiro uun maqnaansha dawlad<br />

dhexe oo keliya, waxa indhaha laga lalinayaa<br />

qiimayntii kale ee dhinacyada iyo qaababka<br />

ijtimaaciga ah, kuwa siyaasadda iyo dhaqaalaha ee<br />

gaarka u Somalia, qaababkaasi oo laga yaabo inay<br />

noqdaan kuwa weliba dalalka kale ee ay saameeyeen<br />

dagaallada iyo burburkii dawladahoogii ay ka dayan<br />

karaan oo ka faa'iideysan karaan.<br />

In loo arko dalka oo dhan sida ay ku sugan tahay<br />

caasimadda Muqdishu oo kale oo laga dhigo muraayadda<br />

laga fiirinayo, waxay keenaysaa in sifooyin badan oo<br />

laga bixiyo Somalia ay muujinayaan sawir ah in dalka<br />

oo dhammi uu yahay mid dagaal joogto ahi uu meel<br />

kasta ka jiro dhexdooda. Hasse ahaatee qaybo<br />

ballaadhan oo kale ayaa deggan oo nabad waafi ahi ay<br />

ka jirtaa, kuwaasi oo leh maamulkooda, nidaamsharciyoodkooda<br />

iyo dhaqaalahooda. Xaaladaha<br />

Jamhuuriyadda la magac- baxday Somaliland ayaa ah<br />

kuwa si fiican u hirgalay oo hagaagey, halkaasi oo<br />

qaxooti badan oo hore uga yaacay dagaalladii ba'naa<br />

ee sokeeye ee dhammaakii 1980-kii ay dib ugu soo<br />

noqdeen hoygoodii. Qayb kale oo iyana deggan marka<br />

loo eego inta kale waa gobolka waqooyi bari ee<br />

Puntland ee deriska ah, kaasi oo samaystay<br />

ismaamulkiisa daakhiliga ah, in kasta oo uu in muddo<br />

ahu ahaa fadhiisin weyn budhcad-badeedda.<br />

29

---

Waa wax aan la filayn in iska horimaadyadii iyo<br />

dagaalladii ka holcay badhtamaha iyo Soomaaliyada<br />

koonfureed sannadkii 2007, inay ahaayeen natiijooyin<br />

ka dhashay faragelin caalami ah oo ujeeddadeedu ahayd<br />

in meesha laga saaro urur isagu awodey in uu keeno<br />

xassilooni iyo deganaasho ilaa heer ah, markii ugu<br />

horraysey gobolladaasi, laga soo bilaabo horraantii<br />

1990-kii. Sababaha uu ugu guuleystey ururkii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ahaa dedaalkiisii ahaa in uu<br />

soo celiyo kala- danbayntii iyo degganaanshihii, waxa<br />

loo aanayn karaa inta badan inay ugu wacnayd in uu<br />

marka horeba ka soo aasaasmay oo uu ka soo abuurmay<br />

min hoos ilaa kor. Sida ururka Xamaas ee<br />

Falastiniyiinta oo kale iyo Ikhwaanul-Muslimiinka<br />

Masar, Maxkamadihii Shareecadu waxay ku kasbadeen<br />

taageradii ay heleen, adeegyadii aasaasiga ahaa ee<br />

ay u qabteen dadweynihii la daayacay. Iyaga oo<br />

buuxinayey foogge bannaanaa, Maxkamadahaasi waxay<br />

bilaabeen inay qabtaan qaar ka mid ah adeegyadii iyo<br />

hawlihii aasaasiga a ahaa ee ugu muhiimsanaa ee uu<br />

qaban laha maamul dawli ahi, dal aan dawlad lahayd.<br />

Sida muuqata muhimadda kowaad ee mujtamacu ma ahayn<br />

wejiga islaamiga ah ee maamulkaasi, laakiin waxa ay<br />

ahayd xaqiiqada timid ee ah in muddo kooban oo lix<br />

bilood ah oo maxkamaduhu ay hayeen awodda<br />

xukunka, in nabadgelyadii ay ka soo raysay oo ay ka<br />

fiicnaatay sidii ay sanado oo hore ahaan jirtey. Tani<br />

waxay dhinacyo badan kala mid tahay xaaladdii ka<br />

jirtey dalka Afghanistan xilliyadii maamulkii<br />

Taliban, xilliyadaasi oo in kasta oo aanay jirin<br />

adeegyo dadweynaha loo qabatay, in haddana uu jirey<br />

nidaam iyo sharci ilaa heer ah, ka dib sannado badan<br />

oo qas iyo deganaansho la'aan ah.<br />

Dadweynuhu wax badan oo qiimo culus ugu fadhiya ayay<br />

u hureen sidii loo heli lahaa nabadgelyo, welina<br />

dedaalkaasi waxay ka sii wadaan qaybo badan oo ka<br />

30

---

tirsan Somalia oo kooxaha Islaamiyiinta ee xagjirka<br />

ahi ay maamulaan, kuwaasi oo ka sii fog Isbahaysigii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ah (UIC). Xukun shareeco oo aad<br />

u qallafsan, oo uu ka mid yahay qisaas amma dil toos<br />

ah, ayaa si furan dadweynaha hortiisa loogu fuliyaa<br />

qaybahaasi. Qaadka oo ah geed lagu mirqaamo oo caan<br />

ah, si weynna uga mid noqday dhaqanka Soomaalida,<br />

ayaa isna la mamnuucay. Dumarka ayaa lagu khasbay<br />

inay si buuxda isku dedaan oo ay xidhan dhar culus oo<br />

ah xijaab madow. Waxa kale oo dadweynaha laga<br />

mamnuucay inay daawadaan filimmada iyo ciyaaraha<br />

kubadda cagta ee lagu soo bandhigo goobaha<br />

dadweynaha, lagana fiirsado fiidiyayaasha.<br />

Xattaa marka aanay jirin wax u muuqaa kara<br />

nidaamsanaan caadi ah amma xaalado deganaansho oo<br />

dadweyne, waxa si habboon u shaqeeya oo socda qaybo<br />

ka mid ah dhaqdhaqaaqa dhaqaale iyo nolosha<br />

ijtimaaciga ah. Somalia waxay ka mid tahay dalalka<br />

Afrika ee xiisadaha iyo dagaalladu sida ba'an u<br />

aafeeyeen, laakiin haddana waxay ka mid ahayd<br />

dalalkii ugu horreeyey oo uu ka hirgalo adeegga<br />

telifoonnada moobiilku. Iyada oo ku burburtay<br />

dagaalladii sokeeye, waxay haddana ka mid noqotay<br />

dalalka Afrika ee si fudud ay uga hirgashay<br />

isgaadhsiintu, si sahal ahna uga gudubtay cahdigii<br />

telifoonnada xadhkaha ee dhulka mara oo ahaa qaar<br />

qaylo kulul, oo haddan aan la isku hallayn karayn.<br />

Isticmaalka adeegyada Internet-ka ayaa isna noqday<br />

hab kale oo casri ah oo si degdeg ah uga dhex<br />

hanaqaada jaalliyadaha Somaalida ee ku kala nool<br />

caalamka. Baahida loo qabo is-wargelin xogeed iyo<br />

macluumaad, wada ganacsi iyo inay wada xidhiidhaan oo<br />

wada macaamilaan, ayaa noqotay mid aan lahayn oo aan<br />

ku xidhnayn wax xuduudo ah oo kala xanniba.<br />

31

---

Soomaalidu waa dad jecel inay wada sheekaystaan, kana<br />

hadlaan gaar ahaan arrimaha siyaasadda. Qurbajoogta<br />

faraha badan ee ku kala baahsan min Maraykan ilaa<br />

Australia, min Khaliijka ilaa dalalka Scandinavia,<br />

waxay si firfircoon oo xiiso leh u isticmaalaan<br />

adeegyada casriga ah ee hawada sare ee Internet-ka.<br />

Qaababkani tiknoolojiyada casriga ah iyo adeegyada<br />

isgaadhsiinta ee intooda badan u gaarka ah Soomaalida<br />

waxay lama-huraan u noqdeen socodsiinta hababka<br />

baaxadda leh ee xidhiidhadooda ganacsiga caalamiga ah<br />

ee adduunka ay ku leeyihiin. Somaalidu waxay<br />

dhoofisaa oo ay iib geysaa xoolahooda nool, ilaa<br />

Kenya dhexdeeda, ilaa dhinaca kale ee Badda Cas ee<br />

dalalka Khaliijka. Qaadka waxa isna laga keenaa<br />

Itoobiya iyo Kenya, kumana eka meelaha loo dhoofiyaa<br />

Somalia gudaheeda oo qudha, waxase la gaadhsiiyaa<br />

dalalka kale ee adduunku ee Soomaalidu ay ku nool<br />

yihiin.<br />

Marka si ahaan loo eego, waa wax fajac ah amma layaab<br />

leh, in Somalia ay tahay mid aan ilaa heerkaas u<br />

shaqayn sidii 'qaran dawli' ah oo casri ah. Iyada oo<br />

ka duwan dalalka kale ee Afrika intooda badan, ma aha<br />

dal u kala qaybsan qawmiyado kala geddisan amma<br />

qabaa'il kala jinsiyado ah. Marka loo eego dalalka<br />

Afrika ee ka hooseeya Saxaaraha, waxa u gaar ah<br />

Soomaalida inteeda badan oo ay wadaagaan af qudha,<br />

cunsur amma asal mid ah, dhaqan ay is kaga mid yihiin<br />

iyo diin qudha. Waa wax aan la filayn in tusaalaha<br />

kale ee muhimka ah ee loo soo qaadan karo<br />

mujtamacyada isku midka ah ee wax walba wadaagaa<br />

Afrika, in uu yahay dalka Botswana, oo ka mid ah<br />

dalalka Afrika ee qarannimadoodu sida weyn u<br />

hanaqaadday.<br />

Hasse ahaatee midnnimada Somalia waxa ka hor imanaya<br />

oo lid ku ah qaab-beeleedka mujtamacyadaasi u<br />

samaysan yihiin, oo ah mid asal ahaan wax kala<br />

32

---

qaybiya. Qaabkaasi beelaha iyo qabaailku waa mid aan<br />

xad lahayn oo marba marka ka danbaysa sii kala<br />

qaybsamaya, carqalad weynna ku ah dedaallada ku<br />

saabsan in la sameeyo dawlad dhexe. Waqtigii buuggan<br />

la qorayey, dawladda ku-meel-gaadhka ahi waxay ku<br />

shaqaynaysey oo ay ku dhisnayd qaab ah in dalka ay ka<br />

jiraan afar qabiil amma beelood oo waaweyni, in kasta<br />

oo ay jiraan dad badan oo khilaafsan aragtidani.<br />

Beeluhu waxay haddana u sii kala qaybsamaan qolooyin<br />

amma jilibbo iyo jufooyin, kuwaasi oo haddana hoos u<br />

soo daadega, ilaa ay mararka qaar gaadho heer qoysas<br />

kooban oo baho ah, oo gooni isku taaga, lana baxa<br />

magac ardaa amma juffo. (Sida uu soo xigtey Scott<br />

Peterson qoraalladiisii 2002), waxa jirta maahmaah<br />

Soomaaliyeed oo caan ah oo si fiican u tilmaamaysa<br />

kala qaybsanaanta dabiiciga ah ee mujtamaca:<br />

Aniga iyo tolkay, iyo adduunka kale oo is-haya;<br />

Aniga iyo ehelkay, iyo tolkii kale oo is-haya;<br />

Aniga iyo walaalkay, iyo ehelkii kale oo is-haya;<br />

Aniga iyo walaalkay oo is-haynna. 10<br />

Nidaamka qolooyinka amma beeluhu waa mid aad u<br />

murugsan oo xattaa Soomaalidu ay ku jahawareerto,<br />

qaar ka mid ah Soomaalidaasina ay kuba gacansaydhaan<br />

kaalinta qaab-beeleedka la siiyo iyo inay wax ahmiyad<br />

ahba leedahay. Mana jecla xattaa inay sheegaan qolada<br />

amma beesha ay ka soo jeedaan. Waxa cad in qaabbeeleedku<br />

uu ka xoog weyn nidaam kasta oo kale oo<br />

siyaasadeed oo la soo rogo, guud ahaanna uu isla<br />

markiiba dhaqan rogayo wejigaasi siyaasadeed, qaabbeeleedkaasi<br />

oo ah mid ka xoog weyn, kana jiritaan<br />

fog qaab kasta oo dawladeed. Hasse ahaate qaabbeeleedku<br />

ma aha wax mar walba halkiisa taagan oo aan<br />

isbedeleen. Waa isbahaysi firfircoon oo taddawur<br />

33

---

samaynaya, amma hore u socda, oo si joogto ah ula<br />

qabsada xaaladaha iyo duruufaha, mar walbana isla<br />

qaabaynaya oo la qabsanaya xaaladaha siyaasadeed ee<br />

dalka.<br />

Qolannimada iyo isbahaysigu beeluhu waxay sii<br />

xoogeystaan oo ay yeeshaan ahmiyad weyn xilliyada<br />

dagaallada iyo colaadaha. Soomaali badan oo reermagaal<br />

ah ayaa sheegay in aanay aqoon qolada amma<br />

beelaha ay ka soo kala jeedeen saaxiibadood iyo<br />

jaararkoodu, ka hor dagaalladii sokeeye. Mar kasta oo<br />

kooxaha dagaalka ee beelaha kala geddisan ku dhisani<br />

ay abuurmaanba, waxay noqonaysaa in Soomaalidana ay<br />

ku kallifto, oo aanay helin wax kale oo aan ahayn in<br />

cid walba ay la safato beeshooda, oo ay kala raacaan<br />

kooxahaasi, waqtiyada dagaalladu ay qarxaan. Sooifbixitaankii<br />

ururrada islaamiyiinu, waxa uu waxooga<br />

hoos u dhigay ahmiyaddii beelaha, laakiin waa ka fog<br />

tahay wax la hubo inay si buuxda oo joogto ah u<br />

tirtir karaan ku- abtirsiga beelaha.<br />

Siyaad Barre laftiisu waxa uu aaminsanaa in sida<br />

qudha ee uu wax ku xukumi karaa inay tahay in la aaso<br />

oo meesha laga saaro qabyaaladda amma siyaasadda<br />

beelaha ku dhisan. Ka dib markii uu xukunka si xoog<br />

ah ku qabsaday sannaddii 1969-kii, waxa uu isku deyey<br />

in laga gudbo qabyaaladda isaga oo soo rogey qaab<br />

hantiwadaag ah. Waxa kale oo uu hirgeliyey af-<br />

Soomaaliga oo la qoro sannadihii 1970- yadii, waxanu<br />

qaaday loole xoog leh oo heer qaran ah oo dadweynaha<br />

lagu barayo wax- qorista iyo wax- akhrinta. Kuwanina<br />

waxay ahaayeen dedaal uu ku doonayey in uu abuuro<br />

dareen waddaninnimo oo qarannimo.<br />

Laakiin nidaamkii diktaatooriga amma keli- taliska<br />

ahaa ee Siyaad Barre waxa uu ahaa qaab si fudud oo<br />

la arki karo awodda xukunka u siiya beeshiisii<br />

34

---

Daaroodka ee uu ka soo jeedey. Aakhirkiina<br />

siyaasaddaasi beelaysantahay ayaa sabab u noqotay<br />

dhicitaankiisii. Waxay ahayd colaaddii iyo nacaybkii<br />

weynaa ee loo qaaday beelaha Daaroodka, ee ay u<br />

qaadeen beelihii kale ee isku arkayey inay yihiin<br />

dadkii xaqa u lahaa degaannada Muqdishu, colaaddaasi<br />

ayaa dhalisay kacdoonkii aakhirkii jebiyey Siyaad<br />

Barre iyo ka-bixitaankiisii magaalo- madaxda, bishii<br />

January ee 1991.<br />

Xaqiiqo kale oo daliil u ah degganaansho la'aanta<br />

asal ahaan ka jirtey Somalia xilliyadii<br />

diktraatooriyaddii Siyaad Barre, waxa weeye in shan<br />

bilood oo keliya ka bacdi ay qaybihii Waqooyiga ee<br />

dallkaasi ay goosteen, iskoodna ugu dhawaaqeen<br />

jamhuuriyadda madax baannaan ee Somaliland.<br />

Xuduudaheeguna waxay ilaa xad ku sarjarnaayeen kuwii<br />

maxmiyaddii hore ee Ingiriiska, ee iyana loo<br />

yaqaanney 'Somaliland', maxmiyadaasi oo gooni ka<br />

ahayd Koonfurta oo Talyaanigu guumaysan jirey, loona<br />

yaqaanney 'Somalia', qaab gooni ah oo aad uga duwan<br />

maxmiyaddii Ingiriiskana loo maamuli jirey.<br />

Arrin kale oo ka hor imanaysa degganaanshaha Somalia<br />

inay noqoto qaran dawli ah oo taabbogal ah, waxa<br />

weeye iyana xaqiiqada ah in dadweyne ay wadaagaan<br />

dhiig, dhaqan iyo af, ay ku baahsan yihiin oo ay<br />

deggan yihiin dhulal ka baxsan xuduudaheega. Xiddigta<br />

cad ee shanta gees leh ee ku taalla calanka buluugga<br />

ah ee Soomaalida, waxay u taagan tahay 'Soomaali-<br />

Weyn' oo koobaysa soohdimo iyo qaybo ballaadhan oo ay<br />

ka mid yihiin gobollada af-Soomaaliga lagaga hadlo ee<br />

Itoobiya, Djibouti iyo Waqooyiga Kenya, iyo weliba<br />

Somaliland iyo Somalia.<br />

Tani dhibaatooyin kuma keenayso Somalia oo keliya,<br />

balse waxay saamaynaysaa oo kale dalalka xadka tooska<br />

ah la leh ee jaarka ah, kuwaasi oo mid walba daka<br />

deggan ay ka mid yihiin dadweyne badan oo dhalasho<br />

35

---

ahaan Soomaali ah oo aan xassilloonayn amma aan la<br />

maamuli karayn. Qas iyo dhibaatooyin ka dhaca<br />

Somaliyana, waxay ka dhigan yihiin dhibaatooyin<br />

saameeya dhammaan dalalka gobolka Geeska Afrika.<br />

Waxa jira faraqyo waaweyn oo asaasi ah oo u dhexeeya<br />

sida Soomaalidu u shaqayso ee ay u dhaqanto, iyo<br />

sifooyinka calaamadaha la yaqaanno ee lagu<br />

xisaabtamo, lana qiimeeyo marka laga cadlayo<br />

casrigani, nooca loo aqoonsan karo qaran dawli ah.<br />

Ajanebigu waxay kala kulmaan dhibaato iyo fool-adkaan<br />

sidii ay u fahmi lahaayeen Soomaalida, waxana jira<br />

faraq weyn u dhexeeya qaabka loo wadey dedaalladii ku<br />

saabsan in la waajaho oo xal loo helo dhibaatooyinka<br />

Somalia, iyo duruufaha dhabta ah, amma xaqaaq'iqa<br />

jira ee ay ku dhaqmaan noloshooda dadweynaha<br />

Soomaalidu. Dadka ugu habboon inay wax ka qabtaan<br />

dhibaatooyinkooda, marka xal loo raadinayo Somalia,<br />

waa Soomaalida laftooda. Tani waxa caddayn u ah oo<br />

haatanba markhaati u noqotay ilaa xad sida loogu<br />

guuleystey jamhuuriyadda la magic-baxday Somaliland.<br />

Waa wax aan la filayn in gobolkii inta badan<br />

quwadaha debaddu ay iska dhaafeen ee aan helin wax<br />

buuran oo kaalmo shisheeye ah, in uu haatan ka mid<br />

yahay qaybaha ugu deggan, xaqiiqo ahaanna ugu<br />

diimoqoraaddisan dhammaan dalalka gobolka Gesska<br />

Afrika. Casharro ayaa laga baran karaa waayoarragnnimaada<br />

laga soo kasbaday Somaliland, in kasta<br />

oo aan casharradaasi si toos loogu wada dabbaqi<br />

karaynin Somalia inteeda kale oo labaatankii sano ee<br />

u danbeeyey jid kale oo kan ka duwan qaadaysey.<br />

Dalalka debaddu kaalin ayay ku leeyihiin oo ay ka<br />

qaadan karaan arrimaha Somalia, sababta oo ah gaar<br />

ahaan jiritaanka kooxo ku xidhan ururka al-Qaacida,<br />

iyo budhcad-badeedda oo saamayn khatareed oo caalami<br />

ah yeeshay. Laakiin ilaa inta si cad oo buuxda loo<br />

36

---

fahmayo, loona waajahayo hab iyo qaab ka duwan kuwii<br />

hore, waxay ku sii jirayaan arrimaha Somalia, murug<br />

iyo jahawareer, xaalado walaac leh iyo khatar ay ku<br />

hayso adduunka debadda, waxana sii adkaanaysa sidii<br />

dalkaasi loogu heli lahaa xal wax-ku-ool ah, oo wax<br />

ugu filan Soomaalida iyo inta kale ee aan Soomaali<br />

ahayn labadaba.<br />

37

---

CUTUBKA 1-aad: Beelaha iyo Dalka (Clan and Country)<br />

In kasta oo Somalia ay ka mid tahay qaaradda<br />

Afrika, haddana debadda waxay ku xidhan tahay, hoosna<br />

kaga began tahay dalalka iyo dunida Carabta (eeg<br />

khariidadda 1.1). Muuqeedu wuxu u eg yahay foolka<br />

amma iligga Jeerta; waana xagal toos ah oo fiiqan,<br />

kuna taal dacalka ugu shisheeya ee gobolka Geeska<br />

Afrika. Ku-dhawaanshaha dhulkaasi uu ku dhaw yahay<br />

Jasiiradda Carbeed (amma Khaliijka), iyo xeebta dheer<br />

ee uu leeyahay oo gaadhaysa ilaa 30,000 oo kiloomitir<br />

oo badweynta Hindiya kaga dhereran tahay dhinaca<br />

bari, dhinaca waqooyina uu kaga beegan yahay khooriga<br />

istaraatijiga ah ee Khooriga Cadmeed, ayaa macnaheedu<br />

uu yahay in Soomaalidu ay qarniyaal badan isku<br />

arkayeen inay ka mid yihiin duni ka baxsan amma ka<br />

shishaysa Afrika.<br />

Soomaalidu waa dad debadda ku xidhan oo dhoofa amma<br />

safra oo socdaal badan, in kasta oo ay yihiin<br />

mujtamac ilaa heer aan si sahal ah dadka iyo<br />

dhaqammada kale u dhex geli Karin. Waxay dhaqan dheer<br />

u leeyihiin badmareennimada, waxayna sannado badan<br />

raaci jireen maraakiibta caalamiga ah ee badaha.<br />

Malaha dhaqanka iyo weliba xeebtooda oo ku taal meel<br />

istaraatiji ah, ahna tan ugu dheer Afrika, ayaa loo<br />

aanayn karaa oo laga heli karaa sababaha ugu weyn ee<br />

u suurtogeliyey inay qarnigani kow-iyo-labaatanaad<br />

noqdaan budhcad-badeedda ugu firfircoon adduunka,<br />

kuwaasi oo ilaa dabayaaqadii sannadihii 2000<br />

qabsanayey sannad walba daraasiin maraakiib ah iyo<br />

boqolaal dad ah oo ay u qabsadaan madax-furasho.<br />

38

---

Map 1.1 Somalia<br />

39

---

Ma aha joqoraafiga amma dhul-dhaceeda oo qudha waxa<br />

Somalia ka jeediyey Afrika. Dabcan qaaradda Afrika,<br />

waxa ka jira dadyow amma qawmiyado aad u kala duwan,<br />

laakiin faraqa amma kala-duwanaashaha u dhexeeya<br />

Soomaalida iyo Afrikaanka kale intooda badan ayaa ah<br />

mid gaar ahaan aad u weyn oo muuqda. Tani waxay ka<br />

dhigatay arrin adag oo dhibaato ah, amma xataa aan<br />

suurtogal ahayn, in la meeleeyo amma la helo wax<br />

sugan oo inta badan lagu mitaalo Soomaalida, marka<br />

laga hadlayo siyaabaha loo kala saaro amma loogu kala<br />

abtiriyo dadyowga degaannada Afrika ee ka hooseeya<br />

Saxaaraha. Soomaali badan ayaan isku arkin inay<br />

yihiin Afrikaan; si ahaanna uga geddisan amma ka<br />

baxsan. Waxayna ka sheegaan hadallo iyo sifooyin<br />

qallafsan oo ay ku tilmaamaan dadka amma jinsiyadaha<br />

kale ee ay u yaqaannaan ‘Afrikaanka’, amma ‘Madowga’<br />

amma ‘San-Weynta’.<br />

Mid ka mid ah sababaha ugu wacan dareenkoodan ah<br />

inay isku arkaan inay ka duwan yihiin dadyowgaasi<br />

kale, waxa weeye Soomaalida oo ah dad si sahal ah loo<br />

soo sooci karo inay yihiin dad is leh oo isku hayb<br />

iyo uskun ah, amma xattaa isku ‘asal amma jinsi’ ah. 1<br />

(eeg qoraalka Richard Dowden, Africa: Altered<br />

States, Ordinary Miracles, London, 2008). Iyaga oo ka<br />

duwan sida ay yihiin umadaha kale ee inta badan dal<br />

kasta oo kale dalalka Afrika ee ka hooseeya<br />

Saxaaraha, Soomaalida intooda badani waa dad isku<br />

issir amma jinsi ah, isku diin iyo af ah, siyaabo<br />

badan oo ballaadhanna isku dhaqan ah.<br />

Dabcan waxa jira qaybo ka gaar ah sifooyinkani. Waxa<br />

jira qaybo amma kooxo ka kooban dadka laga tiro badan<br />

yahay Somalia, kuwaasi oo dhaqan ahaan la hayb-sooco<br />

oo ay iska fogeeyaan beelaha tirada badani. Dadkaasi<br />

laga tiro badan yahay qaar ka mid ah, waxa ku dhacay<br />

dhibaatooyin dheeraad ah xilliyadii dagaallada.<br />

Qawmiyadda ugu weyn qawmiayadaasia laga tirada badan<br />

yahay waa qawmiyadda loo yaqaanno Bantu-ga amma<br />

40

---

Jareerta, kuwaasi oo ka yimid oo ka soo jeeda<br />

addoontii iyo beeraleydii dhulkaasi yimid ee degey.<br />

Ereyga ‘Jareer’ waxa uu macno ahaan u taagan yahay<br />

‘dadkii timo-adagta ahaa’. Inta badan waxay ku nool<br />

yihiin oo ay deggan yihiin dhulka beeraleyda ah ee u<br />

dhexeeya webiyada koonfurta Somalia, iyaga oo ah dad<br />

ka tabcada beeraha, amma ah farsamayaqaanno xirfadley<br />

ah. Laakiin in badan oo ka mid ah dakaasi ayaa la<br />

barabixiyey. Mararka qaar, Soomaalidu waxay dadkaasi<br />

ugu yeedhaan oo ay u yaqaannaan Addoon.<br />

Qawmiyadaha kale ee laga tiro badan yahay waxa ka<br />

mid ah dadka loo yaqaan Banaadiriga, oo ah dad dhaqan<br />

ahaan ganacsato ah, asal ahaanna ka soo jeeda Carab,<br />

kuna nool oo dega xeebaha. Waxa kale oo ka mid ah<br />

kooxo diimeed oo aad u kooban oo Kiristaan amma<br />

Masiixiyiin ah, kuwa xagga mihnadda amma xirfaddooda<br />

gaar ah dhaqan ahaan lagu yaqaan oo ay ka mid yihiin<br />

Tumaallada, Kabatolayaasha iyo dadka ka shaqeeya<br />

magdinta hargaha iyo saamaha, iyo dadka loogu yeedho<br />

amma loogu waco munaasabadaha gaarka ah iyo<br />

ducooyinka. Qawmiyadahaasi laga tiro badan yahay<br />

waxay ku hadlaan af-Soomali, laakiin inta badan gooni<br />

ayay u degaan, waxana yassa oo quudhsada Soomaalida<br />

kale.<br />

Khayraadka (Resources)<br />

Soomaalidu waxay jecel yihiin oo ay ku kaftamaan in,<br />

xataa ka sakow dagaallada badan ee ay soo mareen una<br />

adkaysteen, in haddana ay ku nool yihiin degaan iyo<br />

nolol aad u adag oo dhibaato badan, taasina ay sabab<br />

u tahay inay noqdaan dad had iyo jeer col-u-joog ah<br />

oo heegan u ah dagaal. Dhulku intiisa badan waa dhul<br />

omos ah, oo miyi ah qallalan oo aan la degin, oo si<br />

teel-teel ah ay ugu dhaqan yihiin geela iyo xoolaha<br />

kale ee aan nugulka ahayn amma u adkaysta degaannada<br />

adag, xoolahaasi oo ay raacaan reer miyiga sidoo kale<br />

41

---

iyaguna ad-adag oo had iyo goor la raadiya biyo iyo<br />

daaqsin. Xoolaha nooli waxay qarniyaal badan ahaayeen<br />

laf-dhabarta dhaqaalaha Soomaalidu uu ku tiirsan<br />

yahay, iyaga oo xidhiidho ganacsi oo badda ah la<br />

lahaa dalalka Carabta, dhinac dhulkana dalalka Kenya<br />

iyo kuwa kale ee gobolka.<br />

Waa wax xiiso leh marka aad daawato xoolaha la<br />

dhoofinayo oo la saarayo maraakiib waaweyn oo ku soo<br />

xidhata dekedda magaalada Berbera ee Somaliland, adhi<br />

badan oo xayn-xayn amma hormooyin ah oo la soo tubay<br />

marinnada dekadda oo lagu rarayo maraakiibta iyo<br />

doonyaha, geela oo inta dabar lagu jebiyey, dhexdana<br />

lagaga xidhay cayn amma xadhko, ka dibna lagu<br />

dallacay oo kor loogu qaaday wiish oo cirka ka soo<br />

laalaada. Inta bandanna waxa loo qaado laba-laba,<br />

lana saaro dheegga markabka.<br />

Xoolahaasi inta badan waxa loo dhoofiyaa Sucuudiga,<br />

halkaasi oo lacag badan lagaga heli karo iibka<br />

xoolaha, gaar ahaanna xilliyada Xajka oo suuqa<br />

xooluhu aad u furan yahay. Hasse ahaatee ka-ganacsiga<br />

xoolahaasi nooli waa mid khatartiisa leh. Sucuudigu<br />

waxa uu marmar ku soo rogaa xoolahaasi Soomaalida<br />

xayiraad amma manuucis in laga dejiyo oo la geeyo<br />

dhulkooda, xayiraaddaasi oo mararka qaar socota<br />

sannado badan. Waxa kale oo ganacsigaasi xoolaha<br />

khatar joogto-ku-dhawaad ahi kaga timaaddaa abaaraha<br />

iyo roob-yaraan.<br />

In kasta oo lacag fiican laga helo iibka lo’da,<br />

adhiga iyo riyaha, haddana geelu waa xoolaha ugu<br />

mudan ee ugu qiimo badan Somalia, waxanu kaalin weyn<br />

ku leeyahay dhaqanka Soomaalida. Caadiyan degaannada<br />

miyiga waxa ka mid ah oo aad ku arkaysaa geel dhex<br />

wareega dhul iskugu jira geed-qodaxeed, dacarley,<br />

tiin iyo dundumoyin. Mararka qaar waxaad akaysaa neef<br />

geel ah oo la seeteeyey amma la dabray, oo si qaab<br />

daran u dhex bood-boodaya, ugana tallaabaya waddada,<br />

42

---

taasina ay keento in uu xannibo oo uu joojiyo<br />

baabuurtii maraysey waddadaasi. Dhulka kaynta amma<br />

yacayga dhexdiisa, waxaad ku arkaysaa nirgo jooga oo<br />

dhex wareegaya, nirgahaasi oo laga soocay halahii, si<br />

aanay u jiqin. Waxad arkaysaa goosan iyo kadimo geel<br />

ah oo foofay oo raamsanaya, una daaqaya dhinac kasta,<br />

oo ay la joogaan geeljire reer miyi ah oo dhuudhuuban<br />

oo xidhan maryo iyo dhar caadi ah, degtana ku sita<br />

ul, oo eegaya geela. Nin la yidhaa Cabdillaahi Faarax<br />

ayaa igu yidhi:<br />

Annagu haddii aannu nahay Soomaali, annaga iyo<br />

geelayaga lama kala saari karo. Taariikh ahaan<br />

weligayo geela ayaannu ku xidhnayn oon ku noolayn<br />

kana helnaa caano, hilib, lacagta, iyo rarka oo<br />

aannu gaadiid ahaan u iscticmaallo. Waa waxa ugu<br />

weyn amma ugu horreeya ee aannu ku guurno<br />

geeddiga dheer, kuna raranno dhammaan xaamaanta<br />

iyo agabka, geeddigaasi oo maalmo qaata, isaga oo<br />

aan u baahan wax biyo ah. Geelu waa laf-dhabarta<br />

reer miyiga. Soomaalidu aad ayay u jecel yihiin<br />

geela, waayo, si weyn ayay ugu tiirsan yihiin oo<br />

ay ugu xidhan yihiin. In kasta oo tiradii<br />

dadweynaha reer miyiga ahi ay hoos u sii<br />

dhacayso, haddan jacaylka ay u qabaan geelu waa<br />

mid aan weligii dhimanayn. Xattaa waannu ka<br />

gabaynaa geela. (Abdullah Farah, Farmer,<br />

Somaliland).<br />

Geela waxa lagaga baxaa oo la manaafacaadsadaa caadi<br />

ahaan waqtiyada iyo duruufaha adag. Waxa lagu bixiyaa<br />

yaradka, magta dhiiga amma qiime lacageed oo u<br />

dhigma, iyo magta laga xaqo dhaawaca iyo nabarrada.<br />

Geelu wuxu u taagan yahay nolosha aasaasiga ah ee<br />

Soomaalida, waxayna u tiriyaan gabayo iyo heeso gaar<br />

ah oo ay ku ammaanaan, waxayna iska dhigaan oo ay<br />

matilaan geelii oo hadlaya. Geela Soomaalidu xataa<br />

43

---

waxa uu Internet-ka ku leeyahay bog Facebook ah oo u<br />

gaar ah. 2<br />

Mid ka mid ah sababaha geela loo siiyo mudnaanta ee<br />

uu ugu weyn yahay dadka dhaqda, waxa ka mid ah awodda<br />

uu u leeyahay in uu u adkaysto duruufaha amma<br />

xaaladha adag ee degaannada dalkaasi. John Drysdale<br />

oo khabiir ku ah arrimaha Somalia, waxyaabihii uu ka<br />

qoray geela Soomaalida waxa ka mid ahaa (The Somali<br />

Dispute, John Drysdale, 1964):<br />

Geela Soomaalida, oo ah nooca hal-kurus-laha ah,<br />

waxa uu qadi karaa oo uu biyo-la’aan joogi karaa<br />

waqti dheer, oo ka badan inta noocyada kale ee<br />

geelu xammili karaan. Cimilooyinka ugu kulul ee<br />

ugu qallalan, uma baahna in la arooriyo oo la<br />

waraabiyo wax ka badan saddexdii toddobaadba mar<br />

... Xilliyadaasi jiilaalkana, reer-miyigu waxay<br />

ku nool yihiin gebi ahaan caanaha geela. Xataa<br />

dharabka amma sayaxa aroornimo ma dhaafo<br />

debnihiisa, kuwaasi leefa marka uu dharabsanayo. 3<br />

Jacaylka iyo mudnaanta Soomaalidu siiso geela, waxa<br />

kale oo si weyn uga hadlay Professor Lewis:<br />

Geela maalka loo dhaqdaa, waa kan qudha ee<br />

caanaha ay ka helaan, inta badanna ay ku tiirsan<br />

yihiin geeljiraha iyo raacatadu. Kan la rarto, oo<br />

inta badan aan la fuulin amma aan caadi ahaan<br />

laga dhigan rakuub dadka lagu qaado, marka laga<br />

reebo qofkii buka, waxa lagu gurtaa oo gaadiid<br />

ahaan lagu qaataa aqalka iyo gurgurka kale ee<br />

jilicdasan oo lagu raro, xamaanta iyo dhammaan<br />

agabka kale ee reerku leeyahay, marka laga<br />

guurayo meel ee loo guurayo meelo kale. Saanta<br />

geela waxa laga samaystaa kabaha laga xidho<br />

cagaagga socdaallada dhaadheer ee dalka<br />

dhexdiisa. Laakiin waxa geela lagu qiimeeyo ee<br />

44

---

ugu weyn ahmiyadda uu u leeyahay reer-miyiga, ma<br />

aha faa’iidooyinkaasi oo qudha. Ka sakow muddada<br />

dheer ee ay jirtay lacagta oo lagu isticmaalo<br />

wax-kala-bedelashada iyo qiimaynta, haddana waxa<br />

ugu weyn ee ugu horraantaba qofka lagu qimeeyo<br />

maalkiisa, mansabkiisa iyo maqaamkiisu waa hadba<br />

tirada geel ah ee uu leeyahay. Mudnaantan tooska<br />

ah ee dhaqanka Soomaalidu uu siiyo geela ee wax<br />

walba ka sarraysiiyo, sida iyo wax ugu fiican ee<br />

lagu fassiri karaa amma loo sharrixi karaa waa in<br />

geeluhu uu yahay waxa wax lagu sarjaro ee lagu<br />

qiimeeyo, marka loo eego macaamilka ijtimaaciga<br />

ah iyo kan dhaqaalaha ee reer-guuraaga<br />

Soomaalida. 4<br />

Ka sakow degaannada iyo cimilada adag ee ay ku nool<br />

yihiin, haddana xoolahaasi adkaysiga badani ma aha<br />

isha qudha ee khayraadka Soomaalidu ku tiirsan tahay.<br />

Dhina Waqooyi-bari ee Somalia, waxa taariikh ahaan<br />

beryihii hore loo yaqaanney ‘dhulkii Bunt’ amma<br />

‘Dhulkii Udugga’, waayo dhulkaasi oomanaha ah waxa si<br />

teel-teel ah uga baxa dhir iyo geedo xabagtooda laga<br />

sameeyo oo laga dhigto foox iyo meydin, kuwaasi oo<br />

laga baayac-mushtarayn jirey muddo qarniyaal ah,<br />

loona isticmaali jirey udug la shitto munaasbadaha<br />

diiniga ah ee Masiixiyiinta iy Muslimiinta adduunka.<br />

Gobolkaas is-maamulka Waqooyi Bari, waxa uu<br />

sannadihii aynnu soo dhaafnay sheegtay oo uu dib u<br />

soo ceshaday magacii Puntland, in kasta oo waqtigii<br />

buuggan la qorayey uu gobolkaasi caan ku ahaa<br />

budhcad-badeedda, oo aanu ku magac-dheerayn udugga.<br />

Sannadihii aynnu soo dhaafnay, waxa laga helay<br />

xeebaha Soomaalida kayd ah saliid iyo gas dabiiciga<br />

ah, laakiin in la soo saaro kuwaasi waxa xannibay<br />

dagaallada, budhcad-badeedda, iyo xaaladaha xagga<br />

siyaasadda ee mugdiga ku jira ee aan la hubin amma<br />

aan lahayn wax lagaga talo galo. Socdaal aan ku tegey<br />

Somaliland sannadkii 2011, waxan kula kulmay kooxo ka<br />

45

---

kala yimid Norway iyo Saudi Arabia oo halkaasi u<br />

yimid inay eegaan sida ay suurtogal u tahay inay ka<br />

qayb geli karaan mashaariicda was-soo-saarka xagga<br />

tamarta amma shidaalka. Hasse ahaatee, maqnaanshaha<br />

aqoonsi caalami ah oo uu helo dalkaasi ayaa dhibaato<br />

iyo carqalad weyn hadda ka horba ku noqotay<br />

horumarinta qaybtani dhaqaale.<br />

Qaybo ka tirsan Somalia ayaa ah dhul masno ah oo wax<br />

laga beeran karo, gaar ahaanna dhulka koonfurta ee u<br />

dhexeeya labada webi ee dalkaasi ee Juubba iyo<br />

Shabeelle. Dhaqan ahaanna dhulkaasi waxa ku noolaa<br />

dad beeraley ah oo falan jirey galleyda, badarka,<br />

masagada iyo midhaha kale, in kasta oo wax-soosaarkii<br />

beeruhu uu si weyn ugu dhex tabaaloobey<br />

dagaalladii socdey sannadaha badan. Soomaalida reerguuraaga<br />

ahi waxay hoos u eegaan oo ay quudhsadaan<br />

dadka beeraleyda amma qodaalka ah, reer-guuraagaasi<br />

oo u arka nolosha deggan ee qodaalku inay ka hoosayso<br />

dhaqankooda guurguurka ee joogtada ah.<br />

Xilliyadii guumaysiga, waxa laga sameeyey hareeraha<br />

webiyada beero waaweyn oo laga beero muuska , kaasi<br />

oo inta badan loo dhoofin jirey debadda oo loo<br />

iibgeeyo. Ganacsigaasi muusku wuxu socdey dhawr sano<br />

waqtiyadii dagaallada kululi ay jireen ee ku xigey<br />

dhicitaankii Siyaad Barre – run ahaantiina,<br />

ganacsigaasi waxa loo yaqaanney ‘ka-ganacsigii muuska<br />

dhiigga ah’ amma muuskii lagu helay dhiigga dagaalka,<br />

waxanu gacan ka geystey maalgelinta iyo hanti-usamaynta<br />

kooxihii dagaallamayey qaar ka tirsan –<br />

laakiin markii ay sii daba dheeraatay deganaanshola’aantii<br />

jirtey sannadaha badani, waxa burberay<br />

dhammaan ka-ganacsigii caalamiga ahaa ee muuska,<br />

iyadoo weliba badh ka tirsan beerihii muusku ay ku<br />

dhex baaba’een dagaalladii kooxaha hubaysan ee kala<br />

geddisnaa. Muusku waxa uu ka mid yahay raashinka<br />

muhimka ah ee Soomaalidu ay quutaan, waxana inta<br />

badan la raaciyaa cunnada amma soorta muhimka ah.<br />

46

---

Xeebta dgeer ee Soomaalida waxa ka buuxa kalluun iyo<br />

khayraadka kale ee badda, in kasta oo reer-miyiga<br />

xoolo-dhaqatada ahi ay dhaqan ahaan caayaan oo ay<br />

quudhsadaan dadka cuna kalluunka. Waxa jirta sheeko<br />

amma hal-hays Soomaaliyeed oo ka hadlaya qof reer<br />

miyi ah oo yalaalugo amma hunqaaco qabato mar kasta<br />

oo uu arko amma la kulmo qof ku nool xeebta, sababta<br />

oo ah in mar kasta oo maskaxdiisa ay ku soo dhacdo<br />

qof cunaya kalluun, in si weyn loogu kaco oo ay<br />

hunqaaco qabato. Ka sakow qabka iyo isla-weynida ay<br />

qabaan reer-guraagu, ee ay hoos u eegaan beeraleyda<br />

iyo kalluumaysatada, haddana tobannaan kun oo ka<br />

tirsanaa dadkii xoolo-dhaqatada ahaa ayay ku<br />

kalliftay inay iyaga laftoodu noqdaan beeraley iyo<br />

kalluumaysato, ka dib markii ay ku soo barabaxeen<br />

abaarihii ba’naa ee badhtamihii sannadihii 1970-<br />

neeyadii. ee dawladdu ay u samaysay dakaasi dib-udejin,<br />

abaarahaasi oo baabiiyey xoolohoodii iyo<br />

qaabkoodii noloshooda. Isbedelkan waxay u arkeen mid<br />

ceeb iyo weji-gabax ku ah oo aan u qalmin heerkii<br />

amma hab-dhaqankii noloshooda.<br />

Quudhsiga la iskala weyn yahay istimaalka kalluunku<br />

waxay keentay dhibaatooyin waaweyn xilliyadii<br />

macaluusha, sababta oo ah in Soomalida qaar ay<br />

diidaan inay cunaan kalluunka, xattaa haddii aanay<br />

jirin wax kale oo la heli karaa amma la quuto.<br />

Shaqaalaha ajanebiga ah ee hey’adaha gargaarku waxay<br />

ka hadlaan dhibaatada ka haysata diidmada dadku ay<br />

diidan yihiin ee ay ka soo taagan yihiin inay cunaan<br />

kalluunka, amma siiyaan caruurtooda xilliyadii<br />

dagaallada ee horraantii sannadihii 1990-meeyadii,<br />

xilliyadaasi oo magaalada Muqdisho ay gabaabsi ku<br />

noqdeen noocyadii kale ee raashinka intoodii badnayd,<br />

iyadoo weliba magaaladaasi ku taal meel xeeb ah oo<br />

kalluun ka buuxo badweynta. Waxan xasuusnahay markii<br />

aan tegey garoonka diyaaradaha ee magaalada Muqdishu<br />

xilliyadii uu ugu kululaa dagaalkii sokeeye, oo dadku<br />

47

---

ay macaluulayeen, laakiin haddana saxarado isdanayaalla<br />

oo ka buuxa khayraadka badda amma kalluun<br />

ayaa lagu rarayey diyaaradaha oo loo dhoofinayey<br />

dalka Saudi Arabia, halkaasi oo lagu iibiyo qiime<br />

lacageed oo aad u sarreeya, loona isticmaalo<br />

faakihaysi.<br />

In kast oo maanta ay sii kodhayso tirada dadka cuna<br />

kallluunka ee Soomaalida ah, haddana khayraadkii<br />

badda ee Somalia waxa soo food saartay dhibaato kale.<br />

Doonyaha iyo maraakiibta kalluumaysiga ee ajanebiga<br />

ahi waxay ka faa’iideystaan burburkii dawladda dhexe,<br />

waxayna xaalufiyaan oo ay dhacaan biyaha Soomaalida.<br />

Budhcad-badeed badan ayaa ku dooda in sababta ku<br />

kalliftay inay ka tagaan xirfaddoodii iyo<br />

shaqooyinkoodii kalluumaysiga, inay tahay boobka<br />

ajanebigu ku hayo khayraadkii badahooga, taasina ay<br />

ku khasabtay inay noqdaan budhcad-badeed. Buugga uu<br />

qoray Martin Murphy ee Somalia: The New Barbary? Waxa<br />

uu kaga hadlayaa ilaa heerka dhibaatadani ay<br />

gaadhsiisan tahay:<br />

Ka dib sannadkii 1991, ma jirin xoog amma ciidan<br />

ilaaliya badahan kalluunka. Doonyo ajanebi ah<br />

ayaa si weyn oo xun u soo galay badahaasi si ay u<br />

urursadaan noocyada kalluunka kala geddisan ee<br />

Tuunada, Libaax-badeedka, ceydinka, loobistarka,<br />

iyo kalluun-cadka ... Doonyaha iyo maraakiibtaasi<br />

kalluumaysigu waxay ka kala imanayeen, amma soo<br />

maalgelinayey, sharikado deggan dalalka ay ka mid<br />

yihiin Yemen, Masar, Saudi Arabia, Pakistan, iyo<br />

kuwa kale oo ku yaal soohdimaha adduunka looga<br />

yaqaan badaha fogfog ee kalluumaysiga adduunka,<br />

kuwaasi oo ay ku jiraan dalalka Taiwan, Shiinaha,<br />

Japan, Kuuriyada Koonfureed iyo Thailand, iyo<br />

qaar ka tirsan dalalka Ururka Midowga Yurub, gaar<br />

ahaanna Spain oo maraakiibtoodu inta badan<br />

sittaan calanka Belize, amma ‘calammo kale oo<br />

lagu danaysto, laguna dal maro’, si ay uga dul<br />

48

---

oodaan oo ay u baal maraan xeerarka Ururka<br />

Midowga Yurub. 5<br />

Reer-Guuraaga (Nomads)<br />

Waa laga yaabaa in waxa ugu weyn ilaha iyo<br />

imkaaniyaadka Somalia inay yihiin dadkeeda. Sababta<br />

oo ah xaaladaha adage ee ay ku nool yihiin, waa dad<br />

hal-abuur iyo karti wax-soo-saar oo weyn leh, aad u<br />

adkaysi badan oo xammila duruufaha adag, kuna<br />

wanaagsan wax rogrogista amma ganacsiga iyo baayacmushtarka.<br />

Ma jiraan wax badan oo kale oo Soomaalidu<br />

ay ku tiirsan yihiin, oo aan ahayn lafahooga iyo<br />

xidhiidha adag ee dhexdooda ee beelaha. Meel kasta oo<br />

adduunka ay tagaan, way la qabsadaab oo ay ku noolaan<br />

karaan, iyaga oo inta badan gala ganacsi amma<br />

geddisleyn. Ka sakow sannadihii badnaa ee colaadda<br />

iyo dhibaatooyinkii kale ee keenay in Soomaali badani<br />

ay debadda degaan, amma ay ku jiraan sannado badan<br />

xerooyinka qaxootiga amma kuwa barabaxayaasha, in<br />

badan oo ka tirsan Soomaalidaasi waxay weli ku sii<br />

dheggan yihiin, si weynna ugu faanayaan dhinacyo<br />

badan oo ka tirsan dhaqankoodii reer-guuraannimo, in<br />

kasta oo dhaqankaasi uu yahay qaab-nololeed in badan<br />

oo iyaga ka mid ahi ay ka tegeen waa hore.<br />

Waa adag tahay in tirokoob sugan laga sameeyo wax<br />

kasta oo laga helo Somalia, hasse ahaatee waxa lagu<br />

qiyaasaa in inta u dhaxaysa boqolkiiba 60 ilaa 70<br />

Soomaalidu inay yihiin reer-guuraa amma ay ku xidhan<br />

yihiin reer-guuraannimada. 6 Si ka duwan xaaladaha<br />

dalal badan oo kale oo Afrikaan ah oo hoos loo eego<br />

amma la quudhsado mujtamaca iyo dhaqanka reer-miyiga,<br />

Soomaalidu, xataa kuwa ku nool magaalooyinka dalka<br />

gudhiisa iyo debadduba, waxa maankooda ku jira oo ay<br />

qiimeeyaan dhaqanka iyo qaab-nololeedii noocaas ahaa,<br />

waxayna sii wadaan xidhiidhka iyo danihii ay ku<br />

lahaayeen miyiga. Waxan la fadhiistay wax badan oo<br />

49

---

aan arkay Soomaali aannu is naqaan, magaalooyinka<br />

London, Nairobi, Hargeysa iyo Muqdishu, iyaga oo ka<br />

hadlaya, si hammi ah, geelooga iyo raga ilmaadeerradood<br />

ah ee nasiibka badan ee weli reerguuraaga<br />

sii ah, amma ku sii hadhay noloshii miyiga.<br />

Waxa weli loogu jecel yahay ee la weyneeyaa waa<br />

geela, oo Soomaalidu ay ku sheegto waxa ugu fiican<br />

uguna adag Soomaalida oo dhan. Waxay leeyihiin kaftan<br />

xiiso leh, laakiin maldahan, oo ay hoos u eegaan waxa<br />

ay ku tilmaaman nolosha fadhiga ah ee caajiska ah ee<br />

reer magaalka, sida iyaga oo kale. Professor Ioan<br />

Lewis Waxa uu faahfaahinayaa sida dhaqanka reerguraannimadu<br />

uu xuddun-dhexaad ugu yahay habnololeedka<br />

Soomaalida:<br />

Ma noqon karto wax la buunbuuninayo amma laga<br />

bad-badinayo in miyigu uu yahay laf-dhabarta<br />

dhaqaale ee dadweynaha Soomaalida intooda badan,<br />

iyo in qaab-nololeedka miyiga iyo dhaqankii reerguraagu,<br />

in ay yihiin kuwa ka mudan ee ka<br />

horreeya dhammaan dhinacyada kale ee nolosha<br />

Soomaalida. Iyada oo ka geddisan marka la barbar<br />

dhigo sida ay yihiin mujtamayada reer-guuraaga ah<br />

ee tirada yar ee dalalka kale, reer-guuraaga<br />

miyiga Soomaalidu kama go’na magaalada, kamana<br />

soocna oo kama duwana dhaqan ahaan iyo bulso<br />

ahaanba dadka kale ee magaalooyinka deggan<br />

intooda badan, shaqaalaha rayidka ah amma<br />

shaqaalaha dawladda ee kale ee ay ka midka yihiin<br />

ciidamadu. Laga bilaabo min madaxweynaha ilaa<br />

hoos, heer kasta dawladda iyo maamulka, ilaa kuwa<br />

reer-magaalka ah ee ku nool nolol casri ah ,<br />

waxay ku leeyihiin miyiga walaalo iyo ilmaadeerro,<br />

iyo xoolaha nool oo wax ugu jiraan, oo<br />

ay qaybo ku leeyihiin. Shaqaalaha rayidka ah ee<br />

magaaladu caadiyan waxay maalgeliyaan xoolaha oo<br />

loogu hayo miyiga, una hayaan xigtadooda miyiga<br />

deggani. 7<br />

50

---

Waxa muhiim ah in la fahmo jiritaanka ‘dhaqanka iyo<br />

dabeecadda’ miyiga ee Somalia, sababtuna waxay tahay<br />

in taasi ay sahlayso oo sharraxayso in la garto<br />

sababaha dalkaasi uu uga horjeedo ee uu uga dhabaradygayo<br />

in la helo nidaam ku dhisan dawlad dhexe.<br />

Sida uu u faahfaahinayo Ioan Lewis, aragtida ku<br />

saabsan ‘nidaam iyo qaab awodeed oo maamul leh,<br />

heerar kala sarreeya, waa aragti bidci ah oo<br />

shisheeye oo debadda ka ah dhaqanka mujtamaca reerguraaga<br />

ee Soomaalida, kaasi oo isagu leh nidaamkiisa<br />

iyo xeerarkiisa dhaqanka ee la xidhiidha hababka loo<br />

gaadho ee loo qaato go’aammada, habkaasi oo ku dhisan<br />

qaab diimoqoraaddi ah oo ilaa heer noqon kara mid aan<br />

ku dhisnayn wax nidaam dhexe ah’. 8<br />

Nolosha iyo dhaqanaaksi reer-guraagu waxa kale oo uu<br />

sharraxayaa sababaha aanay Soomaali badan wax macno<br />

ugu lahayn ee aanay u tixgelin xuduudaha dalalka iyo<br />

aragtida ‘dal’ lafteeda. Reer-guuraagu waxay<br />

wareegaan oo ay u guurguraan dhulalkii qarniyaal<br />

badan ay mari jireen tolkoodii iyo reerahoogu, iyaga<br />

oo aan wax dan ah ka gelin amma aan tixgelin wax<br />

xuduud ah oo kala tusmeeya, in kasta oo dagaalladii<br />

ay arrimahani isku dhex qasseen.<br />

In kasta oo degaannada magaaloobay, iyo dagaalladii<br />

sanadaha badan socdey iyo abaaruhuba ay keeneen in<br />

Soomaali badani ay ka tagto miyigii iyo noloshiisii,<br />

haddana weli waxa caadi ah in qoysaska magaalooyinka<br />

ku nool ay caruurtooda wiilasha ah u diraan miyiga,<br />

si ay halkaasi u soo joogaan dhawr bilood oo ay ula<br />

soo noolaadaan qaraabadooda reer-guuraaga ah, taasi<br />

oo loola jeedo inay ku ‘soo ad-adkaadaan oo ay soo<br />

qabtimaan noloshaasi adag’. Suxufiga Soomaaliyeed ee<br />

Maxamed Cadde, oo iga caawiyey intii aan ku jirey<br />

ururintii macluumaadka buuggan, waxa uu ka hadlay<br />

markii uu yaraa oo laga diray magaalada Muqdishu,<br />

51

---

loona diray miyiga, si uu ula soo joogo ilmaadeerradiisii<br />

reer-guuraaga ahaa. Waxanu yidhi:<br />

Afar iyo labaatanka saacadood, hal mar ayaannu<br />

wax cuni jirney, cunnadaasi oo ka koobnayd caano<br />

geel oo lis ah. Waxan cuni jirney hilib dhawrkii<br />

caano-maalba mar. Biyaha la cabbaa waxay ahaayeen<br />

‘biyaha dhirta’ oo laga nuugo amma muudsado<br />

xididdada iyo midhaha dhirta. Waxan ku seexan<br />

jirney dhul qaawan oo aan wax gogol ah lahayn, oo<br />

kaynta dhexdeeda laga xaadh-xaadho meel nadiif<br />

ah, oo aan hore loo cagacagayn, oo la jiifsado.<br />

Laakiin marka hore waxaan mar walba iska hubin<br />

jirney in aan wax masas ahi ku jirin halkaasi,<br />

inta aannaan dhinaca dhulka dhigin. Reer miyigu<br />

wax badan iskuma raraan oo waxay qaataan wax yar<br />

oo fudud. Waxay qaataan weyso qori ah oo biyaha<br />

lagu shubto, biyahaasi oo aan loogu talo gelin in<br />

la cabbo, laakiin lagu weyseysto, waayo, salaadda<br />

ayaa ka weyn cabbista biyaha. Waxa kale oo ay<br />

qaataan Barkin qori ah oo marka la seexanayo<br />

habeenkii laga dhigto barkimo madaxa la saaro.<br />

Waxa kale oo ay qaataan hub qori ah, amma ul, iyo<br />

mar walba toorray amma abley dhexda ugu xidhan.<br />

Beryahan, qof walba waxa uu sittaa telifoonka<br />

gacanta ee moobiilka, kaasi oo faa’iido weyn u<br />

leh si ay u ogaadaan wararkii u danbeeyey ee<br />

qiimaha suuqa xoolaha, iyo inay kula xidhiidhaan<br />

tolkood iyo qaraabadooda. Reer-guraagu waxay<br />

xidhaan laba go’ oo cad-cad iyo kabo laga tolay<br />

saanta geela amma shaagga baabuurta ee gaboobey.<br />

Reer miyigu waa dad dabiici ahaan askar oo kale ah,<br />

waxayna ku nool yihiin nolol heegan ah oo dagaal-ujoog<br />

ah. Waa dad ad-adag, oo aan qaadan wax xamaan ah<br />

oo culaysiya, una baratay inay socdaalaan oo ay<br />

lugeeyaan dhul aad u fog. Waa dada la qabsan og<br />

52

---

xaaladaha nololeed ee dagaal iyo dagaalyahannimada,<br />

ha noqoto dagaallada Islaamiga ah, kuwa<br />

miliishiyooyinka beelaha, amma ciidamada dawladda.<br />

Waxa dhici karta oo kale in qaar ka tirsan reer<br />

miyigu ay u dagaallamaan cid kasta oo ay wax dheeraad<br />

ah ka helayaan amma siinaysa lacagta ugu badan.. Waxa<br />

jirey warar joogto ah oo sheegaya in kooxda<br />

Islaamiyiinta ah ee al-Shabaab ay si toos ah dad uga<br />

soo qortaan oo ay uga soo kaxaystaan ciidamada<br />

dawladda, iyo sidoo kale in ay dhacdo in dawladduna<br />

ay ka soo kaxaystaan qaar ciidammada al-Shabaab,<br />

sababtuna ay tahay hadba ka bixinaya ee ku ballan<br />

qaada mushahar ka sarreeye kan kale.<br />

Dumarka reer miyigu waxay sidoo kale ku jiraan nolol<br />

adag oo culays ah. Inta raggu ku maqan yahay geela<br />

iyo lo’da, waxay sii joogaan reerka oo ay ku hayaan<br />

caruurta iyo dadka da’da ah, kuna sii ilaaliyaan<br />

halaha, adhiga amma idaha iyo riyaha. Khabiirka wax<br />

ka qora arrimaha Somalia ee Michael Walls (The<br />

Emergence of a Somali State, African Affairs, 2009),<br />

waxa uu ku doodayaa in, in kasta oo dumarka<br />

Soomaalidu ay kaalin aasaasi ah ku leeyihiin<br />

dhaqaalaha miyiga iyo kan magaaladaba, in haddana<br />

mudnaanta iyo ahmiyadda mujtamacu uu siiyo<br />

kaalintoodaasi ijtimaaciga ah, inta badan aanay ahayn<br />

tan kowaad ee ay tahay ‘xagga danbe’ amma mid<br />

hoosaysa. Waxana ka mid ah dooddiisa:<br />

In kasta oo aanay ahayn qaabka keliya, haddana<br />

hababka lagu xoojiyo xidhiidhka debadeed waxa ka<br />

mid ah xididnnimada amma kala-guursiga.<br />

Habkaasina waxa ka dhasha aakhirka kaalin weyn oo<br />

laba dhinac amma weji ah, oo in kasta oo aanay<br />

ahayn rasmi, haddana ay yeeshaan dumarku, oo ay u<br />

dhexeeyaan xidhiidhka reerkii ay ka dhasheen iyo<br />

reerka ay u dhexeen. Iyada oo dumarka Soomaalidu<br />

ay muddo dheer lahaayeen kaalin muhim ah oo ah<br />

inay u kala dab-qaadaan beelaha, inay kaalin ka<br />

53

---

qaataan abaabulka reerka dhaqaalihiisa iyo<br />

xoolaha, iyo inay ka shaqeeyaan oo si dadban u<br />

saaraan culays iyo xoog suurtogelinta in la helo<br />

oo la gaadho arrimaha qaar, haddana talada iyo<br />

go’aannada rasmiga ah ee kama-danbaysta ah, ee la<br />

xidhiidha arrimaha ijtimaaci iyo kuwa siyaasadda,<br />

waxay si weyn ugu xidhan yihiin amma u yaallaan<br />

oo iska leh ragga. 9<br />

Qoraaga Soomaaliyeed ee Nuuraddiin Faarax, waxa uu<br />

si gaar ah u dareensan yahay oo uu ugu baraarugsan<br />

yahay kaalinta dumarka ee mujtamaca Soomaalida.<br />

Cunwaanka uu siiyey buuggiisii ugu horreeey ee uu<br />

qoray, oo uu u bixyey Feedh Qalloocan (From A Crooked<br />

Rib), cunwaankaasi waxa uu ka soo qaatay hal-hays<br />

Soomaaliyeed oo dumarka loogu maahmaaho, dadka qaarna<br />

ay aaminsan yihiin inay maahmaahdaasi asal ahaan ka<br />

timid xadiis nabaw:<br />

Ilaahay, dumarka waxa uu ka abuuray feedh<br />

qalloocan, qofkii isku daya in uu toosiyaana, wuu<br />

jebinayaa.<br />

Buuggu waa sheeko ku saabsan gabadh reer miyi ah oo<br />

la yidhaa Ceebla, oo reerkii ka baxsatay, una<br />

carartay xagga magaalada, lana kulmaysa oo ku<br />

danbaynaysa dhibaatooyin badan oo kala geddisan oo ka<br />

soo maraya guurka raga ay la kulanto. Waxana ka mid<br />

ah faqradaha sheekooyinka buuggaasi:<br />

Si weyn ayay u necbayd kala takroorista loo kala<br />

eexanayo ragga iyo dumarka: fikradda ah in<br />

innamada amma wiilashu ay sidaan magacii iyo<br />

heybaddii qoyska iyo reerka. Xataa ninka<br />

dabbaalka ah amma maraanka ah ee kala dhiman,<br />

waxa uu kelidii la qiimo yahay laba naakood,<br />

marka la bixinayo magta dhiigga. Innamada, wiil<br />

kasta waxa la siiyaa min labaatan ilaa soddon<br />

54

---

geel ah marka loo xoolo-goynayo. Laakiin dumarku<br />

waa in ay sugaan waxa calafkoodu noqdo ee uu ku<br />

danbeeyo: marka ay helaan dhaxdin ee la<br />

guurasado. Inanku isla marka uu dhasho, waxa<br />

markaaba loogu xuddun-xidhaa hal. ‘Malaha,<br />

Ilaahayba ragga ka jecel dumarka,’ ayay istidhi.<br />

10<br />

Buug danbe oo uu qoray Nuraddiin Farah, oo la yidhaa<br />

Gifts, waxa uu kaga sheegaynayaa xaaladaha iyo<br />

duruufaha la soo gudboonaanya shakhsiyadda sheekadu<br />

ku socoto oo la yidhaa Duniya:<br />

Waa marka ay isku aragto inay tahay qof dumar ah,<br />

kana fikirto waxay ay tahay naagnimo amma<br />

dhedignimadu ... waa markaa marka Duniya ay<br />

qalbi-jabto ee qulubto. Nolosheedii oo dhan, heer<br />

kasta iyo meel kasta, min caruurnimadeedii ilaa<br />

muddakarnimadeedii, xilli kasta oo ay gasho,<br />

waxay gelaysay oo ay taagnayd ‘meelo iyo<br />

marxalado’ kala geddisan, marxaladahaasi iyo<br />

meelahaasi oo mid walba rag uuni maamulayey, oo<br />

ka talinayey, gacantana ku hayey. Miyayna ka<br />

tegin gurigii aabbaheed, si toos ahna ugu<br />

wareegin Subeyr [ninkeedii ugu horreeyey]?<br />

Miyayna haddana ka cararin Subeyr oo aanay u<br />

gelin Shiriye [ninkeedii labaad]? ... Isla<br />

markaasi, intaasi oo dhan, waxa isna jirey<br />

walaalkeed Abshir, oo iyada ka weyn, oo ah nin<br />

macaan oo wanaageeda jecel, oo meel kasta iyo<br />

waqti kasta ku daba-jirey, lana socdey oo ka war<br />

helayey dhammaan dhaqdhaqaaqeeda, tallabo kasta<br />

oo ay qaaddo, iyo wax kasta oo ay yab-yabato:<br />

Abshir oo ah maxadad amma marxalad kale oo ka mid<br />

ah nolosheeda. Haddana waa nin kale. Imika waa<br />

Bosaaso [saaxiibkeed]. Xikmadda sheekada? (Morale<br />

della Storia?) Duniya way barabaxday, sida dumar<br />

kale oo fara badan oo dunida jogaaba ay ku sugan<br />

55

---

yihiin. Dumar ahaanna, way fara-madhan tahay oo<br />

ma lahayn wax milki amma hanti ah. 11<br />

Ilaa imikadan, wax badani iskama bedelin xalaadda<br />

dumar badan oo jooga Somalia. Wasiirka qaabilsan<br />

arrimaha dumarka ee dawladda ku-meel-gaadhka ah,<br />

Maryam Qaasin, waxay sheegtay sannadkii 2011-kii in<br />

‘khatarta ugu weyn ee qofka dumar ahi ay maanta ku<br />

sugnaan karto Somalia dhexdeeda, waa haddii ay uur<br />

yeelato’, sababta oo ah nabadgelyo la’aanta halkaasi<br />

ka taagan iyo adeegyadii aasaasiga ahaa ee umusha oo<br />

aan jirin. Khatartu maha oo qudha ta ay ku sugnaan<br />

karaan xataa dumarka sida caadiga ah u foosha ee u<br />

umula; Hey’adda Caafimaadka Adduunku (WHO) waxay<br />

iyana sheegtay isla sannadkaasi, in kala-badh in ku<br />

dhawdhaw dadka ay soo gaadhaan dhaawaca xabadaha ee<br />

Somalia, inay yihiin caruur da’doodu ay ka yar tahay<br />

shan jir.<br />

2 Dumar ka tirsan askarta ciidamada dawladda ku-meelgaadhka<br />

ah (Mohamed Moalimuu)<br />

56

---

Gabayga (Poetry)<br />

Reer-guuraaga Soomaaliyeed waxay leeyihiin dhaqanafeed<br />

xoog leh, waxana laga yaaba in taasi ay ugu<br />

wacan tahay noloshooda maadiga ah oo baahsan, iyo<br />

dhaqaalaha iyo khayraadka noloshoodu ku tiirsan tahay<br />

oo teel-teel ah. Professor Lewis waxa qabaa oo uu<br />

sheegayaa in suugaan-afeedka iyo gabaygu ay yihiin<br />

fanka ugu mudan ee ugu qiimo weyn waxyaabaha laga<br />

helo ee ay leeyihiin ‘Soomaalidu’. Fansuugaaneedkaasi<br />

quruxda badan ee gaarka ee takhasuska<br />

ay u leeyihiin, waa mid ku bannaan qaabka iyo<br />

dhaqanka dad reer-guuraa ah oo u bartay inay mar<br />

walba si sahal ah ula guurguuraan xoolohooda iyo<br />

xamaantooda, laakiin hibo u leh af amma luqad qani<br />

ah. Soomaalidu waa dad u dhashay inay hadlaan oo ay<br />

afka ka hadlaan, gabayo tiriyaan, kuna fiican sheekoxariirada<br />

iyo inay wax isku tebiyaan.’ 12<br />

Soomaalidu waxay si dhakhso ah ula qabsadeen oo ay<br />

dhaqan-afeedkoodii ku dabbaqeen tiknoolojiyada cusub<br />

ee maanta. Waxay si weyn oo xad-dhaaf ah u daneeyaan<br />

dhageysiga idaacadaha iyo telifishannada. Xattaa waxa<br />

la sheegay in xilliyadii dagaallada sokeeye ay ugu<br />

kululaayeen ee sannadihii 1990-meeyadii, in dadku ay<br />

joojin jireen dagaalka waqtiga ay soo galayso<br />

idaacadda af-Soomaaliga ee BBC-du, si ay u<br />

dhageystaan. Waxa kale oo ay aad u isticmaalaan<br />

adeegyada Internet-ka; waxa jira boqolaal barood amma<br />

website oo u go’an wararka Soomaalida, siyaasadda iyo<br />

dhaqanka.<br />

Gabaygu waxa kale oo uu weli ku sii leeyahay nolosha<br />

Soomaalida kaalin weyn oo muhim ah, iyadoo tixraac<br />

amma tusaale iyo hal-qabsi loo soo qaato gabayadii<br />

raggii hore ee dhintay iyo kuwa maanta joogaba, oo<br />

lagaga hadlo ammaanta, faanka, xifaalaynta iyo waxiska-sheegga,<br />

dhiirrigelinta, wax-is-xasuusinta, iyo<br />

57

---

in lagu dabbaqo marka laga doodayo xaaladaha maanta<br />

taagan.<br />

Gabayaaga ugu caansan waxa ka mid ahaa Sayyed<br />

Mohamed Abdulle Hassan oo loo yaqaanney ‘ Mad Mullah’<br />

amma ‘Wadaadkii Waalla’, oo noolaa intii u dhaxaysey<br />

sannadihii 1860 ilaa 1921-kii. In badan oo ka mid ah<br />

gabayadiisa, waxa uu u adeegsan jirey dagaalka, si uu<br />

u kiciyo oo uu u dagaal-geliyo ciidankiisa, una<br />

cabsi-geliyo cadowgiisa. Waxa kale oo gabayadiisu ka<br />

hadli jireen dhinacyada kale ee nolosha Soomaalida,<br />

kuwaasi oo ay ku jiraan xaaladaha adag ee nolosha<br />

degaannada dabiiciga ah ee ay ku dhex sugan yihiin.<br />

Waxana ka mid ah tixaha gabaygan calaacalka ah ee soo<br />

socda (oo Sayid Maxamed Cabdulle Xassan kaga<br />

calaalcalyo dhul barwaaqo ahaa oo daraawiishtu ka soo<br />

guurtey, ka dibna meeshii ay u soo guureen ee ay<br />

degeen ay ka heshay abaar xumi):<br />

Ramag dhalay lo’ wada riira iyo, raasumaal adhi<br />

ah<br />

Rigta ciirta caanaha la raqi, racawadii maalka<br />

Ragraag sixinta oo gog weyn, lagu rabbaasaayo<br />

Rogob iyo baruur iyo caddiin, ramaqsigii goolka<br />

Raka sare rawaaxi iyo xariir, raarta laga<br />

buuxshay<br />

Ribix waxan ka helay maalintaan, rababkii Ayl<br />

iilley<br />

Ra’yigayga kuma hayn inaan, rug uga guuraaye<br />

Wax rafaad i soo galay markaan, awrta soo raraye<br />

Rabbi niman oqoon bay qubay, raaxadaan qabaye<br />

Rag baa igu cabiidshaye Nugaal, uma risaaloone<br />

Niman baa riddaan igu wadaye, raalli ma ahayne<br />

58

---

Reerkayga kama soo mareen, rabadinkuu yiille<br />

Sidaan raaska Dhooddi ugu furay, rina ma<br />

dheefayne<br />

Risiq lagama helin geelashii, reysinka ahaaye<br />

Kolba haddaan ka soo ruqay kobtay, ramastu ii<br />

tiillay<br />

Kolaan ruqur jabsado maalintay, rayadu geedowdo<br />

Amaan raran gashado quullihii, raanta le’ekaaye<br />

Curdankii ruguugucay kolaan, rubuc ka soo beegto<br />

Amaan midhaha roobkii ku baxay, regad ka soo<br />

buuxsho<br />

Haddaan Hawd rabaalkiisa aal, dan uma riiqdeene<br />

Waxay ii riyaaqsheen dalkii, reebida ahaaye<br />

Waa meel dugaag roorayaa, ruqumbiyaayaaye<br />

Waa meel raqdii aad tagtaa, ruux dada ey tahaye<br />

Waa meel aan raan geeda weyn, raxan ka daaqayne<br />

Waa meel ris iyo caws rudma ah, laga rifaayaaye<br />

Waa meelaan raandhiis lahayn, ruus ka soo<br />

baxaye. 13<br />

Jacaylka, dagaalka, dumarka iyo geeluba waxay yihiin<br />

arrimo dhammaan si siman uga ka dhex muuqda oo laga<br />

hadlo gabayga Soomaalida. Tixahan soo socda, waxay ka<br />

mid yihiin gabay uu tiriyey nin kale oo gabayaa ahaa<br />

oo la odhan jirey Cumar Xusseen Ostreeliya<br />

(Australia), oo dhintay sannadihii 1960-meeyadii.<br />

Waxa lagu naanaysi jirey ‘Cumar-Ostareeliya’, sababta<br />

oo ah isaga oo si joogto ah uga hadli jirey dalka<br />

Australia oo uu booqasho ku tegey socdaalladiisii<br />

59

---

adduunka uu ku mari jirey. Gabaygani soo socda oo uu<br />

ku ammaanayo gabadh uu ku hal-qabsanayoo oo la yidhaa<br />

Weris, waxa uu isla mar kaga hadlayaa quruxdeeda iyo<br />

shanqadha ka baxaysa qalabka ay sidato, sida rasaas<br />

dhacaysa oo kale:<br />

……………………………………………………………………………………………………<br />

……………………………………………………………………………………………………<br />

……………………………………………………………………………………………………<br />

……………………………………………………………………………………………………<br />

…………………………………………………………………………………………………… 14<br />

In gabay laga tiriyo oo laga faalloodo xaaladaha<br />

imika taagan, waa arrin khatarteeda leh, noqonna<br />

karta wax xattaa naftaada halis geliya. Cabdirashiid<br />

Cumar, oo ah nin dhallinyar oo gabayaa ah, waxa uu<br />

tiriyey bishii December ee 2009, gabay amma guurow uu<br />

u bixiyey ‘Fatwa’, ka dib markii qof ismiidaamiyey uu<br />

isku qarxiyey xaflad qalin-jebin ahayd magaalada<br />

Muqdishu, oo loo samaynayey arday ka soo qalin<br />

jebisay kulliyadda caafimaadka, halkaasi oo ay ku<br />

dhinteen in ka badan labaatan qof oo ay ku jireen<br />

wasiirro dawladda ka tirsanaa. Ururka al-Shabaab waxa<br />

uu u sheegay ninkaasi in uu amma ka noqdo gabaygaasi<br />

oo uu buriyo, amma tiriyo guurow kale oo uu ku<br />

ammaanayo al-Shabaab, haddii kale in la dili doon<br />

isaga. Cabdirashii arrintaasi waxa uu ku gacansaydhay<br />

hanjabaaddaasi, waxayna ku kalliftay in uu dhuumasho<br />

galo oo uu is-qariyo.<br />

Guurowgaasi ‘Fatwa’ waxa ka mid ahaa tixahan soo<br />

socda:<br />

60

---

Helley waataan lahaa,<br />

Fa’ looxbaa lagu dhigaa,<br />

Furqaan waa la akhriyaa,<br />

Faruuryaa laga hadlaa,<br />

Faraaxo lagu qabtaa,<br />

Feeraa laga neefsadaa,<br />

Falaax waa faws Ilaah.<br />

………………………………………………………<br />

Fa’dii kale waxan lahaa,<br />

Farood waa ficil dugaag,<br />

Fidniyo dirir waa fasaad,<br />

Fallaar-tuur iyo is-feer,<br />

Firaar laga dheefo mooyee,<br />

Colaad faa’iido malaha.<br />

………………………………………………………..<br />

Fa’dii kale waxan lahaa,<br />

Soomaaliya furuq qabsaday,<br />

Fidnadii jeer hore fag tiri,<br />

Banaadiiqdii la furay,<br />

Fataatiir iyo ciyaar,<br />

firqo lagu jabay dhammaan,<br />

Ayaan kuba fooraroon,<br />

Fekar baan la maahsanaa.<br />

....................<br />

Fa’dii kale waxan lahaa,<br />

61

---

Furuuc Soomaaliyey,<br />

Fallaagada reer Shabaab,<br />

Waxay fiicnaan filaan,<br />

Waxay qarax faafiyaan,<br />

Fantiyo furuq weeye oo,<br />

Furqaanku u maanicoo,<br />

Fassir loo haynine,<br />

Waar hoy fiirsada dadow... 15<br />

Gabayada dhaqanka iyo heesuhuba waxay yihiin qaar<br />

weli kaalin dhexe ku leh nolosha dhaqanka Soomaalida,<br />

laakiin iyaga laftoodu waa wax qaabkoodu isbedelayo<br />

oo la qabsanaya waqtiga, laguna dabbaqayo hadba<br />

qaababka cusub ah ee socda, gaar ahaanna siiqada amma<br />

heesaha loo yaqaanno riglada (rap), siiqadaasi oo ah<br />

mid gaar ahaan dhaqan-afeedku u jajaban yahay amma<br />

aad ugu bannaan. Tusaale ahaan fannaanka Soomaaliyeed<br />

ee reer Canada, Kaynaan, waa laashin si weyn ugu<br />

caanbaxay fankaasi casriga ah ee loo yaqaan raabka<br />

amma riglada. Dhallinyarada Soomaaliyeed ee iyaguna<br />

deggan dalkan Ingiriisku, waxay isku badhxeen oo ay<br />

isku dareen heesihii dhaqanka iyo qaababka muusikada<br />

casriga ah, markii ay soo saareen hees gaar ah oo ku<br />

baaqaysay sii-deynta laba qof oo lammaane ahaa oo<br />

Ingiriis ah, oo u afduubnaa budhcad-badeed Soomaali<br />

ah oo qabsatay sannadkii 2009.<br />

Dhaqanka gabayadan Soomaalida ee leh hal-abuurka<br />

sare, kaftanka, is-xifaalaynta iyo maahmaahyaha, waxa<br />

iyaguna soo raaca naanaysaha loo bixiyo Soomaali<br />

badan, oo si xiiso leh oo xariifnnimo loo dhigo, kuna<br />

ladhan macne amma sifo maldahan, mararka qaarna si<br />

toos ah oo aan naxli lahayn loogu yeedho qofkaas. Dad<br />

62

---

waaweyn oo muhim ah ayaa loo yaqaan oo ku magac-dheer<br />

naanaystooda oo qudha. Waxa ka mid ah hogaamiyebeeleed<br />

awod badan oo la yidhaa Shaati-Guduud, iyo<br />

Indha-Cadde oo loogu bixiyey isaga oo caado u leh in<br />

uu hadba indha-caddeeyo oo uu kor u taago marka uu<br />

wax eegaya. Madaxweyne Maxamed Siyaad Barre waxa loo<br />

yaqaanney Afweyne. Macnaha ereyga amma magaca Siyaad<br />

laftiisu waa ‘Barihii amma dhibcihii Madoobaa’, amma<br />

‘Calaamadihii Madoobaa’. Naanaysaha kale ee caanka ah<br />

waxa ka mid ah Gurey oo loogu yeedho qofka bidixlaha<br />

ah, Ganey oo loogu yeedho qofka foolasha qaar ka<br />

maqan yihiin, Rooble oo loo bixiyo qofka dhashay<br />

maalin-roobaad amma roob da’ay, iyo Geelle oo macne<br />

ahaan ah qofkii geela badan lahaa, inta badanna loogu<br />

yeedho dadka amma qofka dheer ee xooggan. Dumarka<br />

laftoodu, mararka qaar waxay leeyihiin naanayso loo<br />

bixiyo, kuwaasi oo inta badan ah ammaan-bilaash amma<br />

ka-badbadis. Waxa ka mid ah Sonkorey oo tilmaamaysa<br />

macaan, Luul oo macnaheedu yahay Dheeman, iyo<br />

naanaysta Cod-Weyn. 16<br />

Soomaalidu waxa kale oo ay leeyihiin magacyo badan<br />

oo ay ugu yeedhaan ajanebiga, oo inta badan quudhsi<br />

ah. Dadka caddaanka ah, waxa loogu yeedhaa Gaalo oo<br />

loola jeedo dadka aan ‘Ilaahay aaminsanayn’ amma<br />

‘kufaarta’ ah. Magacan waxa kale oo loogu yeedhaa<br />

dadka kale ee aan Muslinka ahayn iyagu. Ruusha iyo<br />

Maraykanku waxay leeyihiin magac gaar ah oo loo<br />

yaqaan, kaasi oo ah reer Kaba-Weyne, laguna<br />

tilmaamayo qaradooda amma jidkooda weyn iyo sida<br />

xoogga ah iyo cududda leh ee ay u tallaabsadaan.<br />

Carabta waxa mararka qaar loogu yeedhaa Dheg-Cas,<br />

Shiinahana Indha-Yar.<br />

Qaadka (Qat)<br />

Waxa kale oo ka mid ah dhaqanka Soomaalida, cunista<br />

Qaadka. Caleenta amma geedkan oo lagu mirqaamo, waxa<br />

63

---

laga beeraa Kenya iyo Ethiopia, Soomaaliduna waxay u<br />

fadhida saacado badan oo ay qayilaan, inta badanna<br />

gelinka danbe iyo fiidkii. Qaadku waa wax aad ugu<br />

faafay Soomaalida, ayna qabatimeen oo intii<br />

dagaallada sokeeye ay socdeen oo dhan, diyaarado lagu<br />

geyn jirey Somalia, diyaaradahaasi oo ku degi jirey<br />

garoomo la xaadh-xaadhay oo aan rasmi ahayn oo ku<br />

kala yaal meelo fog-fog oo khatar ah oo dalka ka<br />

tirsan. Ganacsiga Qaadka waxa laga helaa sannadkii<br />

lacag gaadhaysa tobannaan malyuun oo doollar, umana<br />

muuqan haba yaraatee mid dagaalladii ay saameeyeen oo<br />

ay joojiyeenay.<br />

Marka Qaadku soo dhaco ee uu yimaaddo, waxa abuurma<br />

jawi kacsan oo buuq ah. Xaafadda Eastleigh, oo ah<br />

xaafad ka tirsan magaalada Nairobi oo Soomaalidu ay<br />

degto, waxa timaadda baabuur cararaysa oo si degdeg<br />

ah u soo gala xaafaddaasi, kana yimaadda gobolka Meru<br />

ee badhtamaha Kenya, halkaasi oo laga beero Qaadka.<br />

Marka baabuurtaasi ay soo galaan, waxa abuurma buuq<br />

miyir-la’aan ah oo la is dhexyaaco, iyada oo qaadwalyaashu<br />

ay boobsiyaan inay kala soocaan qaadkaasi<br />

cusub ee soo dhacay, una kala xidhaan qaybo loo kala<br />

diro oo loo kala dhoofiyo Yurub, iyo inta gudaha lagu<br />

iibinayo ee la reebayo. Eastleigh waxay leedahay suuq<br />

u gaar ah oo lagu iibiyo Qaadka, loona yaqaan ‘Suuqa<br />

Qaadka’, suuqaasi oo cammiran, ayna ku yaallaan<br />

sakado meherado iyo tukaammo yaryar oo foodda saqafka<br />

sare ee jiingadda ah laga soo wada lulay amma la<br />

sudhay xidhmooyin ka kooban laamaha Qaadka. Nooca ugu<br />

wanaagsan ee ugu tayo sarreeya Qaadka waxa lagu<br />

iibiyaa xidhmadii ilaa $30 doollar oo Maraykan ah.<br />

Jidadka suuqaasi waxa ka buuxa maqaaxiyo, halkaasi oo<br />

dadku ay si nafis ah ugu fadhiyaan kuraas amma<br />

derbiyada oo ay ku qayilayaan, kuna cabbayaan shaah<br />

iyo sigaar, biyo amma cabbis kale oo fudud.<br />

Maqaaxiyahan shaaha laga cabbo, oo ka mid ah<br />

dhaqanka Soomaalida meel kasta oo adduunka ka tirsan,<br />

64

---

waxay ka dhigan yihiin oo kale gole yar oo baarlamaan<br />

oo lagu kulmo, si kululna loogaga doodo arrimaha<br />

xagga siyaasadda ee gudaha iyo dhacdooyinka caalamiga<br />

ah. Marka ay afkooda kala qaadaan ee ay hadlayaan,<br />

waxa maraka qaar ka soo qubta calyo doog ah, oo ah<br />

qaadkii ay taqsiisanaayeen, oo debadda u soo duula.<br />

Waxaad moodda waxoogaa sidii lo’ raamsanaysa, iyaga<br />

oo daamankooda ay ka muuqdaan oo ay ka soo buuran<br />

tahay taqsiinta weyn ee ay ku gureen. (Qof ka mid ah<br />

dadka sida weyn u qayila, xaafadda Easleigh ee<br />

Nairobi, ayaa iiga warramay sida uu dareemo iyo<br />

sababta uu u cuno Qaadka):<br />

Waxan ahay muqayil weyn, horyaalka cunista<br />

Qaadka. Annagu haddii aannu nahay Soomaali,<br />

waxannu rumaysannahay in Qaadka uu yahay wax lagu<br />

nafiso oo uu yahay waxa ugu fiican ee buuqa iyo<br />

wareerka iyo daalka la iskaga biiyo. Maskaxda<br />

ayuu si weyn u dejiyaa oo ka saaraa wareerka iyo<br />

walaaca. Qaadku waa shay lagu mirqaamo, laakiin<br />

haddana waa wax lagu nasto oo lagu raaxaysto.<br />

Marka aan Qaadka cuno ee aan mirqaamo, nolol<br />

cajaa’ib leh oo fiican ayaa i hortimaad oo aan<br />

galaa. Marka aanan qayilin, waxan dareemaa cidlo<br />

amma keli oo waan qaloodaa. Cunista Qaadka, waan<br />

ku furfurmaa oo si weyn ayaan ugu sheekeeyaa,<br />

waanu i dejiyaa. Dadka qaar ayaa yidhaa Qaadka<br />

waa lagu dawakhaa amma waa lagu waashaa, laakiin<br />

anigu taasi ma rumaysni. Xataa haddii uu<br />

caafimaadkayga wax u dhimayo, dan kama lihi oo<br />

kama werwero, waayo waan ka helaa oo wuxu iga<br />

dhigaa mabsuud. Had iyo jeer, waannu ku kaftannaa<br />

Qaadka oo aannu isku dacaayadaynna, waxanannu<br />

isku nidhaa ‘ri camal ayaa u egtahay’, iyo ‘geel<br />

camal ayaad u egtahay’. Ragga waaweyn ee<br />

muqayilka ah, sidayda oo kale, qayilaaddu waa<br />

waqtiyada ugu fiican ee ugu raaxada badan<br />

65

---

noloshayada. (Maleele, Qaad-cun, xaafadda<br />

Eastleigh, Kenya). 17<br />

Suuqyada magaalo-madaxda Hargeysa ee Somaliland, oo<br />

ah qaar cammiran oo dhaqdhaqaa badani ka jiro, waxaad<br />

ku dhex arkaysa dumar xijaaban oo ka soo jeeda<br />

sandaqado iyo buushash lagu sawiray xidhmooyin Qaad<br />

ah. Waxay iibiyaan Qaadkaasi oo ay ragga ugu ridaan<br />

baco midabkoodu yahay buluug. Mid ka mid ah<br />

‘dhibaatooyinka’ amma waxyeellada qaadku uu leeyahay<br />

waa xashiishka. Somaliland inteeda badan waxad ku<br />

arkaysaa bacahaasi oo ka wada dhalaalaya, kuwaasi oo<br />

marka dadka qaadka cunaa ay iska tuuraan, dhirta<br />

qodaxda lihi qabsato, halkaasina ka wada lulmaya<br />

marka dabayshu ku dhacdo.<br />

Dhakhtar qaabilsan cudurrada ku dhaca maskaxda amma<br />

dhimirka, oo magaciisa la yidhaa Aden Ismail, waxa uu<br />

ii sheekay, bukaan-socodka u yimaadda ee uu eego,<br />

inta ay leeg yihiin dadka isku buuqsan ee qaba<br />

waxyeello ka soo gaadhay amma la xidhiidha cunista<br />

qaadka. Waxa uu ii sheegay in uu markaas ka yimid<br />

guri ku yaal Hargeysa oo saddex nin oo walaalo ah<br />

lagu hayo, laguna xidh-xidhay silsilado lagu jebiyey<br />

oo loogu xidhay gidaarrada guriga. Si halkaasi loogu<br />

hayo oo lagaga ilaaliyo inay weeraraan amma waxyeello<br />

u geystaan dadka kale ee qoyska xaafadda, amma laga<br />

ilaaliyo inay debadda u fakadaan oo ay Qaad u<br />

doontaan.<br />

Soomaali-Weyn (Greater Somalia)<br />

Dareenka xoogga badan ee la xidhiidha<br />

Soomaalinimada iyo dhaqanka Soomaaligu waa qaar<br />

dhaafsiisan oo ka shisheeya xuduudaha Somalia iyo<br />

Somaliland; taasi oo in la ogaado jiritaankeedu ay<br />

66

---

muhiim u tahay in la fahmo ‘dhibaatada Somaalida’ iyo<br />

siyaasadda guud ee gobolka.<br />

Soomaali badan ayaa aaminsan in la khayaameeyey oo<br />

laga dhacay dhul. Somalia waa mid ka duwan dalalka<br />

kale ee Afrika badankooda, dalakaasi oo ay ku wada<br />

nool yihiin qawmiyado jinsi ahaan kala duwan dal<br />

kasta gudihiisa, kuwaasi oo had iyo jeer u tartama<br />

awodda xukunka iyo khayraadka. Laakiin marka la<br />

barbar dhigo dadweynaha Soomaaliyeed, waa qaar ku<br />

kala baahsan dhulalka gobolka Geeska Afrika oo jooga<br />

degaanno wax badan ka shisheeya inta ku qeexan<br />

xuduudaha waddankooda. Haddii waddanka Soomaalida<br />

lagu soo daro dhammaan dhulalka ay degaan ee ay u<br />

badan yihiin Soomaalidu, waxa uu noqonayaa waddan aad<br />

uga ballaadhan inta uu maanta yahay ee Somalia ka<br />

kooban tahay marka lagu daro jamhuuriyadda la magacbaxday<br />

Somaliland. Professor Ioan Lewis waxa uu ku<br />

doodayaa in ‘Soomaalidu ay tahay qawmiyadda jinsi<br />

ahaan ugu baahsan amma ugu filiqsan marka loo eego<br />

keli-keli qawmiyadaha Afrika ... waxayna ku nool<br />

yihiin oo ay had iyo jeer degaan dhul aad u<br />

ballaadhan oo gaadhaya ilaa 400,000 oo mayl oo dhinac<br />

kasta iska leeg.’ 18<br />

Calanka qaranka ee Soomaalida, waxa ku yaal xiddig<br />

cad oo dhexda kaga taal calan midabkiisu yahay cirka<br />

oo kale amma buluuki ah. Shanta gees ee xiddigtaasi<br />

waxay u taagan yihiin shanta gobol ee ‘Soomaali-<br />

Weyn’, dhulkaasi oo aan weligii u jirin dal qudha oo<br />

qaran ahaan loo aqoonsan yahay, laakiin ah mid<br />

Soomaali badani ay u arkaan dhulkoodii hooyo ee ay<br />

xaqa u lahaayeen, mararka qaarna ay u galeen dagaallo<br />

sidii ay taasi u xaqiijin lahaayeen ee ay u samayn<br />

lahaayeen.<br />

Hasse ahaatee fikradda ku saabsan in la isku wada<br />

keeno oo la mideeyo dhammaan Soomaalida oo dhan,<br />

waxay u muuqata wax aan ka badnayn riyo amma khayaal.<br />

67

---

‘Soomaali-Weyn’ weligeed ma noqon dal mid ah oo qaran<br />

ahaan u jira, xattaa intii ka horraysay intii<br />

Qaaradda Afrika aan la kala qayb-qaybsan ee<br />

isticmaarkii, xilliyadii ‘Saami-qaybsiga Afrika’.<br />

Iyadoo Soomaalidu ay tahay asal ahaan dad reerguuraa<br />

ah, waana dad had iyo goor socda oo xoolahooda<br />

kolba meel u raraya, una wada guura oo u dega reerreer<br />

inta badan isku xidhan oo uu ka dhexeeyo dhiig<br />

dhalasho amma dhaqan guur. Ma jirin baahi weyn oo<br />

dhaqaale, amma siyaasadeed, amma mujtamac oo loo<br />

qabay qaran dawli ah oo mid ah amma mucayan ah oo<br />

Soomaaliyeed, in kasta oo Soomaalida lafteedu ay<br />

yihiin dad isku mid ah, oo gaar ah, oo si weyn la<br />

iskugu soo sooci karo.<br />

‘Soomaali-Weyn’ waxa ku jira qaybo ka tirsan dhammaan<br />

dalalka deriska la ah Somalia, sida awgeedna<br />

fikraddan Soomaali-Weyn waa mid khatar ku ah dhammaan<br />

dalalkaasi jaarka ah. Saddex ka mid ah shanta gees ee<br />

xiddigta Soomaalidu, waxay u kala taagan yihiin<br />

gobollada waqooyi-bari ee Kenya, bariga Itoobiya, iyo<br />

Djibouti, kuwaasi oo dhammaantood ay degaan dad badan<br />

oo asal ahaan Soomaali ka soo jeeda. Labada gees ee<br />

kale ee xiddigtaasi waxay u taagan yihiin Somalia iyo<br />

jamhuuriyadda la magac-baxday Somaliland (eeg<br />

khariidadda 1.2).<br />

68

---

Khariidadda 1.2 ‘Soomaali-Weyn’ iyo sida ay u kala<br />

deggan yihiin beelaha waaweyni(Lewis 2002 [1980])<br />

Xaqiiqada ah in dadka Soomaalidu ay ku baahsan<br />

yihiin oo ay degaan dhul aad uga ballaadhan waddanka<br />

Somalia ee hoos yimaad dawladda oo keliya, ayaa<br />

keenaysa oo macnaheedu uu yahay in sheegadasha dhulballaadhsiga<br />

ah ee ku saabsan in dib loo soo celiyo<br />

69

---

oo la isku wada keeno degaannadaasi Soomaalida, in<br />

sheegashadaasi ay marka la eego taariikhda gobolkasi<br />

Geeska Afrika oo dhan ay u horseeday oo ay dhalisay<br />

deganaansho la’aan joogto ah. Riyada ‘Soomaali-Weyn’<br />

waxa qabay oo agtiisa ay ka jirtey dagaal-oogihii<br />

gabayaaga ahaa, Sayyid Maxamad Cabdulle Xassan. In<br />

kasta oo aanu weligii ku guulaysan in uu hirgeliyo oo<br />

uu sameeyo waddan Soomaali-Weyn ah, haddana waxa uu<br />

beeray midhihii iyo fikradda ah in loo dagaallamo<br />

‘Soomaali-Weyn’ oo uu ku beeray maskaxda faacyo badan<br />

oo danbe oo Soomaali ah.<br />

Laga soo bilaabo gobannimadii Somalia ee 1960-kii,<br />

hoggaamiyayaal kale oo uu ku jiro madaxweyne Maxamed<br />

Siyaad Barre ayaa khatar iyo hanjabaado dhulballaadhsi<br />

ah ku hayey dalalka la deriska ah.<br />

Siyasaddaasi waxay mar keentay isku-dhac hubaysan oo<br />

milateri oo mar walba ku dhammaanayey Somalia oo ku<br />

jabta, oo aan ka keenin wax guul ah oo ay ku si<br />

joogto ah ugu soo korodhsato dhulal kale. Dagaallada<br />

ugu xumaa ee ugu burburka weynaa waxa ka mid ahaa<br />

dagaalkii lala galay Itoobiya ee uu ku dhawaaqay<br />

Siyaad Barre sannadkii 1977, kaasi oo ku dhammaaday<br />

in si xun loogu jebiyo Somalia, isla markaasina<br />

sababay oo horseeday dhicitaankiisii.<br />

Riyada ‘Soomaali-Weyn’ waa mid jirta ilaa<br />

maanatadani. Kooxaha Islaamiyiinta ah ee Soomaalidu,<br />

oo uu ka mid yahay ururka al-Shabaab, waxay u<br />

adeegsadaan qaddiyaddan, hub ay ku dagaal galaan iyo<br />

baaq qaylo-dhaan ah oo ay ku kiciyaan dadweynaha, si<br />

ay u helaan taageero. Tani waxa kaga yimid dhibaato<br />

iyaga dib ugu soo noqotay sannadkii 2006-dii, markii<br />

mid ka tirsan hoggamiyayaashii Maxakamadihii<br />

Islaamiga ahaa, Sheikh Xassan Dahir Aweys, uu ku<br />

hanjabay in uu qabsan doono gobolka Soomaalida ee<br />

Itoobiya. Dhammaadkii isla sannadkaasi, Itoobiya<br />

waxay weerartay oo ay gashay Somalia, waxayna<br />

70

---

xukunkii ka tuurtay Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ah<br />

(UIC).<br />

Colaado iyo dagaallo is xigey, iyo weliba<br />

dhibaatooyin ku yimid degaanka ayaa kallifay in<br />

boqolaal kun oo dadweynihii Soomaalida ahaa inay ka<br />

baxaan dalkoodii oo ay noqdaan amma qaxooti, amma<br />

tahriibayaal dhaqaale-raadis ah. Baadhitaan ay<br />

samaysay Qaramada Midoobay sannadkii 2009 (UNDP,<br />

Somalia’s Missing Million: The Somali Diaspora and<br />

its Role in Development, 2009), waxay ku qiyaastay in<br />

ilaa hal milyan oo qof oo ka mid ah guud ahaan tirada<br />

dadweynaha Soomaalida oo dhan ilaa toban milyan, in<br />

ay ku nool yihiin oo ay degeen dalka debaddiisa. 19<br />

Hasse ahaatee tirokoobyadani waxay u baahan yihiin<br />

in si taxadir leh la iskaga hubiyo, sababta oo ah<br />

iyadoo ay dhibaato tahay in tirokoobyo sugan laga<br />

samayn karo Somalia gudaheeda iyo arrimaha Somalia,<br />

iyo iyadoo ay baaba’een in badan oo ka mid ah<br />

diiwaannadii iyo waraaqihii xafiisyada dawladdu<br />

xilliyadii dagaallada.<br />

Soomaalidu waxay tegeen oo ay degeen dalalka deriska<br />

ah ee Kenya, Ethiopia iyo Djibouti, iyo dalalka kale<br />

ee Afrika. Qaar kale waxay tegeen dalalka Yemen,<br />

Khaliijka iyo Saudi Arabia. Waxa kale oo jira<br />

jaalliyado aad u badan oo Soomaaliyeed oo deggan<br />

dalalka Maraykanka, Canada, Australia iyo Yurub, gaar<br />

ahaanna dalka Ingiriiska, Holland, Italy iyo dalalka<br />

Scandinavian-ka. Soomaalidu waa dad runtii caalamka<br />

ku baahsan, waxayna si buuxda uga faa’iideysteen<br />

tiknoolojiyada cusub, si ay u adeegsdaan qalabka<br />

isgaadhsiinta oo ay ku wada xidhiidhaan, iskuna xaal<br />

ogaadeen oo ay is kaalmeeyaan, meel kasta oo ay<br />

adduunka ka kala joogaan. Addeegyada Internet-ka,<br />

telifoonnada moobiilka, iyo awodda ay u yeesheen inay<br />

si dhakhso ah u xawilaan lacagayow iyaga oo<br />

adeegsanayaa tiknoolojiyadaasi casriga ah, ayaa dinac<br />

71

---

ahaan muujinaya inay jirto wax u dhigma amma u eg<br />

fikradda ‘Soomaali-Weyn’ oo kale, fikraddaasi oo<br />

gaadhsiisan xattaa meel ka baxsan oo ka fog inta ay<br />

koobayso ee ay tilmaamayaan shanta gees ee xiddigta<br />

Soomaalidu. In kasta oo ‘Soomaali-Weyn’ aanay<br />

weligeed ahayn amma noqon marnaba wax dal ahaan u<br />

jirey, laakiin waxay u jirtaa rajo ahaan iyo wax lagu<br />

hirto, taasi oo ay qabaan oo aaminsan yihii Soomaali<br />

badani ilaa maantadani, kuwaasi oo isku arka inay ka<br />

mid yihiin ‘Qaran Soomaaliyeed’ oo weyn oo ka<br />

ballaadhan inta xuduudaha hadda jiraa ay koobayaan.<br />

Dhinaca kale wax jira xoogag iyo waxyaabo ka<br />

geddisan oo burinaya amma ka horimanaya firaddani<br />

dhul-ballaadhsiga, oo kala qaybin ku keenaya isla<br />

dalkaasi gudihiisa. Mid ka mid ah jahawareerka weyn<br />

ee ka jira Soomaalida dhexdeeda iyo ammurahooda, oo<br />

si toos ah lid ugu ah oo ka horimanaysa riyadii<br />

‘Soomaali-Weyn’, waa beelaha amma qabaa’ilka iyo<br />

qaybaha kale ee loo kala baxay, kuwaasi oo keenay in<br />

dalkaasi si weyn u kala jajabo oo u kala qaybsamo<br />

gudihiisa. Xoogaggaasi amma kooxahaasina waxay<br />

ahaayeen kuwa iyagu gacanta sare leh laga soo bilaabo<br />

ilaa sannadihii u horreeyey ee qarnigan kow-iyolabaatanaad.<br />

Soomaaliyana waxay u kala qaybsantay<br />

dalal iyo dawlado yaryar oo dhawr ah, oo qaarkood ay<br />

gaadheen guulo u hirgala oo ka badan kuwa kale marka<br />

la barbar dhigo.<br />

Xaqiiqada ah in Somalia ay kala jajabtay oo kala<br />

qaybsantay, in kasta oo ay yihiin dad isku mid ah<br />

marka loo eego xagga jinsiga, luqada, diinta iyo<br />

dhaqanka, ayaa macnaheedu ay tahay in mar kale sidii<br />

hore ee loo arki jirey, loona dersi jirey<br />

dhibaatooyinka siyaasadeed ee Afrika, in aan lagu<br />

dabbiqi Karin Soomaalida oo aanay la mid ahayn. In<br />

badan oo ka mid ah dhibaatooyinka ka jira Nigeria<br />

amma Sudan, tusaale ahaan, waxa si weyn loogu<br />

aaneeyaa oo sabab looga dhigaa kala geddisnaanta<br />

72

---

xagga diinta iyo jinsiga, in kasta oo xaaladaha<br />

dhaqaale iyo arrimo kaleba ay kaalin ku leeyihiin.<br />

Xaaladaha iyo sababaha dhalinaya dhibaatooyinka<br />

Somalia, la mid ma aha oo looma raaci karo sababahan;<br />

waxase loo baahan yahay in sidooda iyo gooni<br />

ahaantooda loo derso oo loo fahmo.<br />

Dalkii markii noqday Qarankii Somalia ee madax<br />

bannaanaaday bishii July ee 1960-kii, waxa uu haddana<br />

ka mid noqday dalalka ugu cimri-gaabtay qaaraddaasi,<br />

waxanu taagnaa oo uu u jirey ka qaran ahaan muddo wax<br />

yar ka badan soddon sano. Gobolkii waqooyi-galbeed ee<br />

Somaliland waxay iskood ugu dhawaaqeen inay noqdeen<br />

jamhuuriyad gooni ah sannadkii 1991-kii, in kasta oo<br />

aanay helin aqoonsi caalami ah. Puntland oo ku taal<br />

dhinaca waqooyi-bari, waxay leedahay dawladdeeda iyo<br />

ilaa heer maamul madaxbannaan. Qaybo badan oo kale oo<br />

ka tirsan dalkaasi ayaa iyguna goonidooda u shaqeeya<br />

oo isku maamula, in kasta oo maamulladaasi iyo gacanku-hayntoodu<br />

ay mar walba is bedesho oo kolba cidi<br />

qabsato, kooxaha kala geddisan ee danaha ka leh. Iyo<br />

weliba xuduudaha qaybahaasi u dhexeeya oo aan<br />

sugnayn, isna bedela (eeg khariidadda Map 1.3).<br />

73

---

Map 1.3 Qaybaha waaweyn ee dhulka Soomaalida<br />

Qaybhaasi qaar ka tirsan waxa ka taliya oo gacanta<br />

ku haya kooxaha Islaamiyiinta ah, qaar kalena waxay<br />

ku kala xidhan yihiin beelaha, qaarna waxay leeyihiin<br />

‘madaxweynayaal’ iyagu iskood isku magacaabay oo<br />

74

---

qurbaha ku nool, oo amma marmar gaadha halkaasi, amma<br />

aan weligoodba tegin. Sannadkii 2011, qaybo ka tirsan<br />

magaalada Muqdishu iyo meelo kale oo tiro yar, waxa<br />

maamulaysay dawlad taag daran oo ku-meel-gaadh ah oo<br />

ay taageerayaan ciidammo nabad-ilaalineed oo ka socda<br />

Ururka Midowga Afrika. Xaaladahani mar walba is<br />

bedelayaa waxay dhibaato ku noqdeen noloshii caadiga<br />

ahayd ee Soomaalida, kuwasi oo mar walba ay ku<br />

khasabto inay la qabsadaan, una dhaqmaan hadba qaabka<br />

ay la yimaaddan kolba kooxda qabsata gobolka ay ka<br />

tirsan yihiin ee ay deggan yihiin, iyaga oo ogsoon in<br />

mar kasta ay dhici karto in haddana koox kale ay<br />

timaaddo oo ay maamulka qabsato.<br />

Beesha (The Clan)<br />

Waxa ugu weyn ee Soomaalida kala qaybiyaa waa<br />

beelaha amma qabiilka, kaasi oo ka koobma, iskuna<br />

xidha kooxo dad ah oo noqda qaybo gooni-gooni ah amma<br />

ardaayo, una dhigma jufooyinka amma qabaa’ilka kale<br />

ee isku abtirsiinta ah. Jiritaanka xidhiidhka<br />

beelahaasi ayaa mar walba ku ahaa carqalad adag oo<br />

aan la dhaafi Karin, in laga abuuro Somalia qaran<br />

dawli ah oo casri ah. Arrintani waxay qayb ahaan<br />

sharraxaysaa amma tilmaamaysaa sababta loogu<br />

guuldarraystay dedaalladii gudaha iyo kuwii debadda<br />

ee ahaa in la ‘mideeyo’ Somalia oo la wada hoos keeno<br />

maamulka dawlad dhexe oo qudha oo joogta magaalada<br />

Muqdisho.<br />

Intii aan wadey xog-baadhka buuggani, Soomaali dhawr<br />

ah ayaan weydiiyey kaalinta iyo ahmiyadda beesha amma<br />

qabiilka. Jawaabaha aan ka kala helay waxay<br />

muujinayaan sida qodobkan amma arrintani ay u tahay<br />

mid xasaasi ah. Mid ka mid ahi waxa uu iigu jawaabay:<br />

75

---

Aadbaad u xishood daran tahay, in aad ka hadasho<br />

oo aad i weydiiso qabaa’ilka; ma aha wax jira.<br />

(Cumar Maxamed, Ganacsade, Muqdishu).<br />

Gabadh kale waxay igu tidhi:<br />

Beesha amma qabiiku waa xuddun-dhexaadda dunida<br />

Soomaalida. Iyada ayaa sal u ah wax kasta oo<br />

aannu nahay amma samaynanno (Aisha-Mariam,<br />

kaaliye bulsho, Hargeysa).<br />

Ninkanna, waxay isaga la tahay:<br />

In Soomaalida loo arko oo loo raad-raaco beelbeel<br />

waa wax gaboobey oo taariikhdii hore uun ku<br />

eg. (Yoonis Xassan, ganacsade, Baydhabo).<br />

Nin kalena wuxu igu yidhi:<br />

Haddii aad doonayso Soomaalida in aad fahamto,<br />

sida qudha ee lagu fahmi karaa waa iyada oo la<br />

kala fahmo sida iyo waxa ay kala yihiin beeluhu<br />

(Yuusuf Nuur, Oday-dhaqameed, Muqdishu).<br />

Waxyaabaha ugu muhiimsan ee loo baahan yahay in la<br />

famo marka laga hadlayo qabaa’ilka Soomaalida, waxa<br />

weeye in la ogaado inay yihiin wax hadba is bedelaya<br />

oo isku dhex qassan, oo aan mar walba kala qeexnayn.<br />

Soomaalidu ma aha wax si sahal ah loogu kala soocsooci<br />

karo qaab-beeleedyo sugan oo kala qeexan.<br />

Sabatuna waxa weeye in beel kastaa gudaheeda ay sii<br />

kala qaybsanto, oo ay u sii kala baxaan jili-jilib<br />

iyo juffooyin amma bah-bah, taasi oo sii socota ilaa<br />

heer hoose (eeg shaxda 1.1).<br />

76

---

Isbahaysiga ka dhexeeya qaybahaasi amma bahahaasi<br />

iyo ardaayadan mar walba sii kala qabsamaya ee aan<br />

dhammaadka lahayni iyo meel ay isku tagaan, haddana<br />

waa qaar mar walba is bedelaya. Taasi ayaana dhibaato<br />

ku ah in dadka ajanebiga ahi ay fahmaan. Meel marka<br />

hore u muuqata inay mid tahay, ayaa u sii kala bixi<br />

kartaa laba jilib amma ka badan, oo iyaga laftoodu is<br />

qaban kara oo iska horiman kara. Kuwii markii hore<br />

ahaan jirey saaxiibada amma tolka ‘walaalaha ah‘ ayaa<br />

isla marakaaba haddana noqon kara col; sidoo kale<br />

kuwo ay ka dhaxaysey ’cadaawadi‘ ayaa noqon karaa<br />

saaxiibbo, si dhakhso ah.<br />

Arrintani waxay dhacday sannaddii 2006-dii, markii<br />

koox ka kooban qabqablayaashii dagaalka iyo rag kale<br />

oo ganacsato ahaa ay isbahaysteen ee ay samaysteen<br />

ururkii Ka-hortagga Argagixisada iyo Dib-u-soocelinta<br />

Nabadda (ARPCT), kuwaasi oo doonayey inay ka<br />

hortagaan oo ay iska caabbiyaan awoddii isbahaysiga<br />

maxkamadaha shareecada ee Muqdishu oo sii faafaysay.<br />

77

---

Ururkaasi ARPCT waxa la sheegay inuu ka heli jirey<br />

taageero badan iyo lacagba hey’adda mukhabaraadka<br />

Maraykanka ee CIA, heyaddaasi oo laga dhaadhacsiiyey<br />

in maxkamadihii shareecadu ay u taagan yihiin khatar<br />

argagixiso oo Islaami ah. Maraykanka iyo dawladihii<br />

kaleba waxay ku jahawareereen isbedellada lama<br />

filaanka ah ee hoggamiyaashii ururka ARPCT oo marba<br />

dhinac u xaglinayey, mar ay u galaan oo ay ku biiraan<br />

dhaqdhaqaaqii maxkamadaha iyo mar ay sidoo kale ka<br />

soo goostaan oo ay dib ugu soo noqdaan ururkii ARPCT.<br />

Isbedelladaasi joogtada ah ee isbahaysiyadu waa qaar<br />

cudur noqday caam yeelay oo ka jira khilaafyada iyo<br />

dagaallada Soomaalida, waana wax loo baahan yahay in<br />

lagu xisaabtmao, aanu ogaado qof kasta oo isku deyaya<br />

in uu fahmo Somalia.<br />

Laanta af-Soomaaliga ee BBC-da ayaa markii ugu<br />

horraysay ii kala sheegatay oo i kala bartay beelaha<br />

Soomaalida, horraantii sannadihii 1990-meeyadii,<br />

waqtigaasi oo ahaa xilliyadii ay ugu xumaayeen<br />

dagaalladii koonfurta iyo badhtamaha Somalia, ka dib<br />

dhicitaankii Siyaad Barre. Waxan dareemayey sidii<br />

waxan qaadanayo oo an aan ka shaqaynayo cashar ku<br />

saabsan xisaab heer sare ah oo kale, iyaga oo kolba<br />

ii sawiraya shax, sida beelaha iyo jilibbadau u kala<br />

baxaan, si murugsanna u muujinaya xidhhiidhka<br />

isbahaysiyada amma bahaha iska hor iyo daba noqonaya<br />

ee si ku-meel-gaadh ah uga dhex jira qabaa’ilkaasi.<br />

Marka aan is idhaa hadda ayaad si fiican u fahamtay<br />

qaababkaasina, waxa dhacda in mar kasta wax kasta si<br />

degdeg ah isla markaaba isku bedelaan. Reer ayaa u<br />

sii kala baxaya jilib-jilib, juffo-juffo iyo bah-bah,<br />

iyo magacyo aanan hore u maqal. Reer markii hore mid<br />

ahaa ayaa sii kala baxaya oo kala jabaya, oo<br />

dhexdiisii iska hor imanaya, si weynna isku<br />

gumaadaya. Waxa kale oo aan ogaaday in xataa<br />

shaqaalaha kala geddisan ee laanta af-Soomaaligu, ay<br />

qaarba i siinayaan qaabab iyo sawirro kala geddisan<br />

78

---

isla xaaladahaasi Soomaalida, taasi oo ku xidhan<br />

hadba beelaha ay ka soo kala jeedaan. Mararka qaar<br />

waxa ka dhex dhasha doodo aad u kulul oo ay si kaftan<br />

ah qaarkood isku weeraraan, beelaha gaar, iyo qaar<br />

kale oo aan kaftankaas waxba ku darsan.<br />

Ma aha Soomaalida oo qudha kuwa ka dooda beelaha,<br />

xattaa aqoonyahannada aan iyagu ahayn Soomaali iyo<br />

khubaro kale ayaa iyaguna ku kala qaybsan arrimahani.<br />

Aqoonyahannadaasi qaarkood waxay ka duulaan dhinaca<br />

beelaha marka ay dersayaan ee xog-baadh ku<br />

samaynayaan Soomaalida, qaar kalena waxay ku doodaan<br />

iyo in qodobbo amma arrima kale oo kala geddisan, oo<br />

ay ka mid yihiin xaaladaha dhaqaalaha iyo xidhiidhada<br />

ijtimaaciga ah, inay kaalin weyn oo muhim ah ku<br />

leeyihin qaababka Soomaalidu ay u astaysan tahay.<br />

Iyadoo mawduucan amma arrimaha ku saabsan beelaha<br />

iyo qabaa’ilka Somaalida hore aad loogaga hadlay<br />

qoraallo kale oo badan, ma doonayo in aan wax badan<br />

ku sii talax tago, oo ka badan bogaggan kooban ee soo<br />

socda. Hasse ahaatee waxan kula kulmi doonnaa<br />

cutubyada soo socda qaar ka mid ah, waayo waa lamahuraan,<br />

aniga oo rumaysan in mar walba beeluhu ay<br />

kaalin xuddun-dhexaad ah ku leeyihiin arrimaha<br />

Soomaalida. Sida ay u tidhi caalinka culuunta<br />

Antrooboolojiyada ee Virginia Luling, beeluhu ‘ma aha<br />

wax ku fiican oo qudha inay iyagu dhexdooda<br />

dagaallamaan, (amma wada baayac-mushatreeyaan, amma<br />

siyaasad isku qabtaan), laakiin waa wax ku habboon in<br />

lagu fikiro oo la derso‘. (eeg: Virginia<br />

Luling,‘Genealogy as theory, genealogy as tool:<br />

aspect of Somali”Clanship”, Social Identities). 20<br />

Waa wax aan suurtogal ahayn in la fahmo Somalia,<br />

haddii aan maanka lagu hayn oo aan la fahmin beelaha.<br />

Waxa kale oo muhiim ah in la ogaado shakhsiyaadka<br />

Soomaalidu qabaa’ilka ay ka soo kala jeedaan amma<br />

qofka qoladiisa iyo cidda uu yahay, in kasta oo aan<br />

79

---

dhammaan qof kasta oo Soomaali ahi aanu diyaar u<br />

ahayn amma aanu doonayn in uu ku sheego qabiilkiisa.<br />

Xattaa in la isku dayo in la magac-dhabo beelaha<br />

muhiimka ah ee Soomaalida ayaa ah arrin keeni karta<br />

dood iyo muran; shirkii nabad-raadinta Soomaaliyeed<br />

ee sannadihii 2002 – 2004 waxa uu soo jeediyey in wax<br />

lagu qaybsado hab-beeleed, kaasi oo maamulladii ugu<br />

danbeeyey ay u isticmaalayeen qaabka loo raacayo<br />

awod-qaybsiga xukunka dalka. Qaabkaasi oo loo yaqaan<br />

‘qaabka 4.5’, waxa uu sheegayaa inay jiraan afar<br />

beelood oo waaweyn oo kala ah Daarood, Dir, Hawiye<br />

iyo Raxanweyn. ‘.5’ amma nus-jabkaasi wuxu u taagan<br />

yahay beelaha yaryar oo dhan. Hasse ahaate habkani ma<br />

noqon mid ay ku wada qancaan dhammaan kooxaha amma<br />

beeluhu, qaarkoodna waxayba u arkeen inay ku tahay<br />

ceeb iyo quudhsi iyaga oo rumaysan in aan la siin<br />

saamigii ay ahayd inay helaan ee ay lahaayeen.<br />

Ahmiyaddii beeluhu ay lahaayeen waxa si ahaan mugdi<br />

geliyey isbedellada dhawaanaha ku soo kordhay<br />

Soomaalida, gaar ahaanna soo ifbixitaanka kooxaha<br />

Islaamiyiinta ah, sida al-Shabaab oo kale. Laakiin<br />

dhaqan ahaan hab-beeleedku waxa uu weligii ahaa waxa<br />

salka u ah qaabka Soomaalida iy xeerarkoodu ay ku<br />

dhisan yihiin, gaar ahaanna reer-guuraaga amma reermiyigu.<br />

Iyaga oo dadweynuhu ay ahaayeen qaar had iyo<br />

goor guurguura oo socda, qaybaha amma lafaha isku<br />

abtirsiinta ah ayaa ah waxa salka u ah ee uu ka soo<br />

unkamo mujtamaca Soomaalidu. Abtirsiintooda ayaana<br />

dadku ay ku ogaadaan cidda ay yihiin, iyo xidhiidhka<br />

amma inta ay isku jiraan cid kasta oo kale. Soomaali<br />

badan ayaa weli korka ka haysa oo taqaan<br />

abtirsiintooda dheer amma fog, ilaa awowoyaashoodii<br />

hore; qaabkana waaxa uu ka mid yahay waxyaabaha salka<br />

u ah dhaqan-afeedkooda, waxanu u suurtogeliyaa in qof<br />

walba uu is ogaado cidda uu yahay iyo meesha uu ka<br />

soo gelayo mujtamaca. Marka reer-miyigu ay kulmaan,<br />

si ay isku aqoonsadaan, inta badan way is tohoydaan<br />

80

---

oo waxay isweidiiyaan cidda ay yihiin, taasi oo<br />

siyaabaha qaar ula mid ah baasaaboor oo kale.<br />

In aad taqaanno abtirsiintaada, waa arrin muhim ah,<br />

mararka qaarna noqon karta oo keeni karta badbaado<br />

amma geeri. Sida uu John Drysdale ugu faahfaahiyey<br />

buuggiisa, Soomaalidu aad ayay u yaqaannaan<br />

abtirsiintooda:’Qof kasta oo ka mid ah iyaga, laga<br />

soo bilaabo marka uu ilmuhu yahay siddeed jir, waa in<br />

uu yaqaan oo uu kor ka tirin karaa abtirsiintiisa,<br />

ilaa labaatan amma soddon oday, ilaa laga gaadho<br />

odayga ugu danbeeya ee la iskugu wada yimaad.’ 21<br />

Buugaagta badan ee uu ka qoray Somalia, professor<br />

Lewis waxa uu wax badan kaga hadlayaa qabaa’ilka,<br />

waxanu u arkaa in beeshu ay laf-dhabar u yahay<br />

Soomaalida:<br />

Waa abtirsiinta iyo haybta tan hoggaamisa<br />

isbahaysiyada siyaasadeed iyo qaybaha iskooxaysiga.<br />

In kasta oo Soomaalidu ay mararka ku<br />

sheegaan oo ay ku tilmaamaan ahmiyadda<br />

abtirsiinta iyo faai’iidadeedu in ay la mid tahay<br />

uun tan cunwaanka reer Yurub ee looga baahan<br />

yahay in qofku yeesho, haddana si loo fahmo<br />

ahmiyaddeeda runta ah waa in la ogaadaa inay ka<br />

fog tahay oo ay ka weyn tahay abtirsiintu wax u<br />

taagan in uu qofku sheegto dhalashadiisii hore<br />

amma meesha uu ka soo jeedo oo qudha. Abtirsiintu<br />

waxay qeexaysaa maqaam amma kaalinta siyaasadeed<br />

iyo tan xeer-sharciyeed ee qofku ku lahaan karo<br />

guud ahaan mujtamaca Soomaalida dhexdiisa, iyo<br />

meesha uu ka gelayo ee uu ku leeyahay nidaamka<br />

ijtimaaciga ah. 22<br />

Sida uu u sheegayo Ioan Lewis, beeshu waxa kale oo<br />

ay dhaqan ahaan sal u tahay hab-sharciyeedka amma<br />

xeerarka Soomaalida. Xidhiidhka ugu weyn ee beesha<br />

81

---

dhexdeedu waa tan u dhaxaysa ee isku keenta qoysaska<br />

meel ka soo wada jeeda ee isku raaska ah amma isku<br />

abtirsiinta ah, oo tiro ahaan ka koobmi karaa min<br />

dhawr bqoqol ilaa dhawr kun, waxayna ku bahoobaan<br />

xeerka dhiigga amma magta oo waajib kaga dhiga inay<br />

qaybsadaan oo ay bixiyaan, amma qaataan magtaasi oo<br />

loo yaqaan Diyada. Nidaamkani waxa uu asal ahaan ka<br />

soo jeeda dhaqan reer-guuraaga Soomaalida, oo inta<br />

badan ku dagaallami jirey biyaha iyo baadka yar oo ay<br />

iskaga horyimaaddaan. Qaabka lagu xalliyo khilaafyada<br />

waxa loo yaqaan Xeer, waxana jira guurti odayaal ah<br />

oo loo saaro oo yeesha waxa loo yaqaanno Shir, si ay<br />

uga wada xaajoodaan bixinta magtaasi, inta ay<br />

noqonayso iyo sida loo kala qaybsanayo.<br />

Shirweynayaashii dhawrka ahaa ee nabadaynta<br />

Soomaalida, iyo Golaha Guurtida ee Jamhuuriyadda labaxday<br />

Somaliland, waxay siyaabo badan u taagan<br />

yihiin oo ay ula mid yihiin wax ka yimid oo ka soo<br />

jeeda dhaqankaasi shirka odayaasha. Jiritaanka<br />

nidaamkaasi xeer-Soomaaliga ee dhaqanka oo lagu daray<br />

weliba shareecada, waxay noqdeen wax faa’ido badan u<br />

yeeshay Soomaalida intii ay socdeen dagaalladii iyo<br />

khilaafyadii Soomaalidu ilaa labaatankii sano ee u<br />

danbeeyey. Waxayna galeen kaalintii uu qaadan lahaa<br />

nidaam dawli ahi, kaasi oo sida muuqatay burburay,<br />

kana tirtirmay qaybo badan oo ka mid ah dalkaasi.<br />

Waxa jirtay mara badan oo la isku deyey in laga<br />

gudbo nidaamka beelaha. Soo-ifbixitaankii kooxaha<br />

Islaamiyiinta ahi, waxa uu siyaabaha qaar u hadheeyey<br />

oo uu u yareeyey ahmiyaddii beelaha, waayo,<br />

miliishiyooynika kooxahaasi, marka dusha laga eego,<br />

waxa isku keenayey diinta amma sida ay u kala<br />

taabacsan yihiin faracyada diinta, ee ma ahayn inta<br />

badan xidhiidhka xagga wada-dhalashada. Waxa jira<br />

ururrada diiniga ah ee ay ka midka yihiin al-Shabaab<br />

oo ku xidhan al-Qaacida, Xisbul Islam oo isagu<br />

waxoogaa qunyar-socod ah marka loo eego kan hore oo<br />

82

---

al-Shabaab ay qabsatay oo la wareegtey sannadkii<br />

2011-kii, iyo ururka darriqada Suufiyadda ee Ahlu<br />

Sunna Wa Jamaaca. Hasse ahaatee dhammaan kooxahani,<br />

gaar ahaanna hoggamiyayaashooda, waxa ilaa heer mid<br />

walba lagu xidhiidhiyaa oo la sheegaa inay ka soo<br />

jeedaan beelaha qaar amma juffooyin gaar ah.<br />

Dedaalkii ugu weynaa oo wax badan laga soo shaqeeyey<br />

sidii loo tirtiri lahaa qabyaaladda waxa uu dhacay<br />

xilligii Siyaad Barre uu wadey ‘hantiwadaagga cilmiga<br />

ah’, sannadihii 1970-neeyadii, markii Somalia ay<br />

isbahaysiga la lahad Midowgii Soofiyet.<br />

Idiyoolojiyadiisii iyo mabaadi’diisii xoogga lahayd<br />

ee waddaniyadda iyo sida weyn ee uu uga soo horjeeday<br />

reer-Galbeedka, ma ahayn wax u adkaysan karayey<br />

nidaamka qabaliga ah, nidaamkaasi oo loo muujin<br />

jirey, ugu yaraan marka dusha laga eego ee loo<br />

sheegayo dadweynaha, in uu yahay wax gaboobay oo laga<br />

baxay waqtigiisii oo haatan carqalad iyo dib-u-dhac<br />

ku ah dhismaha qaran cusub oo casri ah. Si rasmi ah<br />

ayaa loo mamnuucay qabyaaladdii, waxana meelaha<br />

fagaarayaasha lagu gubay, laguna aasay sawirro loo<br />

ekaysiiyey inay u taagan yihiin qabyaaladdi.<br />

Caaqilladii iyo odayaashii beelaha ayaa laga bedeley<br />

magacyadii, waxana loo bixiyey ‘nabaddoonno’, taasi<br />

oo ka mid ahayd tallaabooyinkii la doonayey in lagu<br />

yareeyo oo hoos loogu dhigo awoddooda, iyo in lagaga<br />

gooyo oo aan sinaba loogu xidhiidhin beelahooda ay ka<br />

soo jeedaan.<br />

Siyaad barre waxa uu ku dedaalay in uu ku bedelo<br />

nidaamkii adkaa ee qabaliga ahaa, abuurista<br />

shaksiyado magac yeesha oo laga haybeysto. Waxa uu<br />

isagu isa siiyey oo is gaadhsiiyey darajada ah<br />

‘aabbihii qaranka’; waxana dalka oo dhan lagu<br />

faafiyey sawirro ah ‘Jaalle Siyaad’, kuwaasi oo qaar<br />

badan la barbar sudhay, laguna saddexeeyey Marx iyo<br />

Lenin.<br />

83

---

Ka sakow sida weyn ee khubadihiisu uga horjeedeen ee<br />

ay u weerarayeen qabyaaladda, haddana dhinaca kale<br />

waxa uu Siyaad Barre si hoose u wadey in uu<br />

horumariyo danaha beeshiissii Marreexaan ee uu ka soo<br />

jeedey iyo cidihii kale ee ay isku bahda ahaayeen.<br />

Isbahaysiga beelahaasi waxa loo yaqaanney ‘MOD’,<br />

kuwaasi oo ka koobnaa qaybaha beelaha Daarood ee<br />

Marreexaanka, Ogaadeenka, iyo Dhulbahantaha.<br />

Tani waxay il-colaadeed oo weyn ka keentay beelihii<br />

kale, waxayna aakhirkii sababtay oo horseedday dagaal<br />

sokeeye. Dhica waqooyi-galbeed, beelihii Isaaqa iyo<br />

kuwa kaleba waxay samaysteen jabhaddii hubaysnayd ee<br />

Dhaqdhaqaaqa Waddaniga ah ee Soomaaliyeed (SNM),<br />

Majeerteenka iyo beelihii kale ee Daaroodkuna waxay<br />

gobolka waqooyi-bari ka samaysteen Jabhaddii<br />

Diimoqoraadiga ee Badbaadinta Soomaalida 9SSDF),<br />

dhinaca koonfurtan Hawiyuhuna waxa samaysteen<br />

Jabhaddii Golaha Midowga Soomaalida (United Somali<br />

Cogress). Sannado ka bacdi, jabhadahani waxau ku<br />

guulaysteen inay xukunkii ka tuuraan Siyaad Barre.<br />

Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ahina waxa ay<br />

lumiyeen taageeradii dadweynaha markii ay bilaabeen<br />

inay noqdaan qaar si weyn ugu xidhan oo ka soo jeeda<br />

beel qudha, una adeegaya danaha beeshaasi, ammase hal<br />

juffo oo ka mid ah beeshaasi. In kasta oo bilawgii<br />

isbahaysiga maxkamadahaasi islaamiga ahi uu ka<br />

koobnaa isbahaysi debecsan oo u dhexeeyey<br />

maxkamadihii shareecada ee matilayey dhawr qolo iyo<br />

jilibbo kala geddisan, haddana marba marka ka<br />

danbaysa waxa loo arkay qaar awoddooda ay ku sii<br />

ururayso oo ay ku sii xoogaysanaya xubnaha wada<br />

danaha beesha Cayr ee ka tirsan beelweynta Hawiye.<br />

Waa wax laga doodi karo in guddoomiyaha damaca weyn<br />

amma caaddifadda weyn ee golihii shuurada ee Midowgii<br />

Maxkamadaha, Sheikh Xassan Dahir Aweys, iyo<br />

hoggaamiyaha miliishiyooyinkii maxakamadaha ee alshabaab,<br />

Aadan Xaashi Cayrow, inay wadeen oo ay u<br />

84

---

taagnaayeen damac iyo dano sare oo beeleed. Laakiin<br />

xaqiiqada ah in loo arkay in taasi ay wadaan ayaa<br />

keentay oo ku fillaatay inay lumiyaan taageeradii<br />

beelo badan oo kale oo aan iyagu ahayn Cayr.<br />

Si kasta oo dadku ay ugu dedaaleen inta tamartood ah<br />

inay baabiiyaan qabyaaladda oo ay ka tirtiraan<br />

siyaasadda Soomaalida, haddana waxay noqotay wax loo<br />

maaro waayey oo aakhirataankii lagu guuldarraystay.<br />

Lagama yaabo in qabyaaladda amma nidaamka beelaha in<br />

la waayo uu meesha ka baxo; waa wax ku dheehan oo ku<br />

kaydsan dhaqanka abtirsiinta oo qof walba yaqaan oo<br />

uu abtirsan karo, kuna jira oo lagu xuso gabayada iyo<br />

meelo kaleba. Dadku dib ayay u soo noolayn karaan oo<br />

ay u hawlgelin karaan sidii ay isku aqoonsan jireen<br />

ee beel-beelnimada, mar kasta oo taasi ay u baahdaan;<br />

waxay ka dhigan tahay caymis amma dammaanad oo kale<br />

iyo qaab-dhsimeed ijtimaaci ah oo jira amma diyaar ah<br />

oo mar walba taagan, iyo xidhiidh is-aamineed oo uu<br />

ku socdo ganacsiga iyo baayac-mushtarka keleba. Qofku<br />

keli ahaantii waxa uu kala xulan karaa heerka uu<br />

doonayo in uu ka bilaabo cidda uu yahay, kor amma<br />

dhexda, amma jilibka ugu hooseeya, taasi oo ku xidhan<br />

hadba cidda uu u sheegayo meesha uu ka soojeedo.<br />

Siyaabaha qaar, Soomaalida waxa xaddidada oo<br />

xannibaad ku noqda beesha ay ka tirsan yihiin, taasi<br />

oo ku xidhiidhin karta amma raacsiin karta koox gaar<br />

ah, amma urur diimeed oo aanay doonayn amma wax niyo<br />

ah u hayn inay ka mid noqdaan. Tusaale ahaan<br />

xidhiidhka lala xidhiidhiyo beesha Ceyr ururrada<br />

Islaamiga ah ee xagjirka ah, waxa macnaheedu ay tahay<br />

oo ay keenaysaa in qof kasta oo ka tirsan beeshaasi<br />

Ceyr, in loo arko oo loogu yeedho xagjir, sababtuna<br />

ay tahay beesha lala xidhiidhinayo ee uu ka soo jeedo<br />

qofkaasi, ee aanay ahayn waxa uu isagu shakhsi ahaan<br />

rumaysan yahay amma aaminsan yahay.<br />

In qof walba uu dabada ku hayo beel uu ka soo jeedo,<br />

waxay u tahay badbaado iyo khatar labadaba. Beelaha<br />

85

---

waxa ka dhex dhalan karaa colaad iyo dagaallo kooxeed<br />

oo hubaysan, sidii dhacday dabayaaqadii sannadihii<br />

1980-maadkii iyo 1990-maakii. In kasta oo beelaha<br />

Hawiyuhu ay markii hore ku midaysnaayeen inay ka<br />

horjeestaan Siyaad Barre, haddana ka dib markii uu<br />

dhacay Siyaad Barre waxay isla markiiba si dhadhso ah<br />

u kala qaybsameen dhexdoodii jilibbo iyo qabaa’il<br />

iska soo horjeeda, taasi oo keentay inay ka dhex<br />

dhacaan dagaalladii ugu xumaa ee dhiigga badani ku<br />

daatay ee lagu dagaallamay jidadka iyo xaafadaha<br />

magaalo-madaxda Muqdishu, sidii qolo walba qolada<br />

kale uga qabsan lahayd. Muqdishu waxay noqotay<br />

magaalo kala qaybsan, oo yeelata ‘khad cagaaran’ oo u<br />

kala qaybiya koonfur oo ay qabsatay beesha Habar-<br />

Gidir oo uu hoggaaminayo qabqablihii dagaalka ee<br />

Maxamed Faarax Caydiid, iyo qaybta waqooyi oo ay<br />

haysatay beesha Ab-Gaal oo uu hoggaaminayey Cali<br />

Mahdi Maxamad. Sidaa si la mid ah, laakiin ka<br />

waxyeello yarayd, ayaa ka dhacday Somaliland. Isaaqu<br />

waxy ku midaysnaayeen SNM si loola dagaallamo Siyaad<br />

Barre, laakiin markii dalkaasi uu ku dhawaaqay inuu<br />

yahay jamhuuriyad madaxbannaan oo gooni u taagan,<br />

dhawr dagaal oo yaryar ayaa ka dhex dillaacay isla<br />

beelihii Isaaqa dhexdooda.<br />

Ujeeddada cutubkani waxay ahayd in uu muujiyo inay<br />

jiraan waxyaabo badan oo kale oo ku saabsan Somalia<br />

oo la dersi karo, ee aanay ahayn uun dagaallo,<br />

macaluul, xagjirnimo Islaami ah iyo budhcad-badeed,<br />

waxyaabaha ka jira dalkaasi. Warbixinnada warbaahinta<br />

badankooda, iyo in badan siyaasadaha debaddu ma<br />

arkaan wax ka fog oo ka durugsan intaasi. Ilaa ay<br />

hoos ugu daadegayaanna, ma gaadhi karaan xaqiiqada ka<br />

jirta Somalia, sidoo kalena waxba kama tari karaan<br />

wax-ka-qabashada dhibaatooyinka faraha badan ee<br />

yaalla dalkaasi. Xaqiiqada ah in qarannimadii Somalia<br />

ay bilawday inay kala burburto xattaa dhicitaankii<br />

Siyaad Barre ka hor, ayaa macnaheedu uu yahay in<br />

86

---

xalku aanu ku jirin nidaam ah dawlad dhexe oo ku<br />

kooban Muqdishu. Dawladda Maraykanka iyo dawlado kale<br />

ayaa haatan si gaabis amma tartiib-tartiib ah ugu soo<br />

baraarugaya arrintani, waxayna soo rogeen sannaddii<br />

2010 qaab amma siyaasad ‘laba weji’ amma laba waddo<br />

ah, oo lagula dhaqmo Somalia, siyaasaddaasi oo ah in<br />

la kordhiyo taageerada la siinayo gobollada deggan ee<br />

ilaa heer ‘guulaystay’amma hirgalay, sida Somaliland<br />

iyo Puntland, iyo dhinaca kale in isla markaasi la<br />

sii wado taageerada loo fidiyo dawladda ku-meelgaadhka<br />

ah ee fadhida Muqdishu.<br />

87

---

CUTUBKA 2aad: TAARIIKHDA (History)<br />

Burburkii ku dhacay dawladnimadii iyo qarannimadii<br />

Somalia sannadihii danbe, si fiican looma fahmi karo<br />

haddii aan dib loogu noqon oo aan la tixraacin<br />

taariikhdii hore ee dalkaasi. Wejiyo iyo xaalado<br />

badan oo ku xeernaa amma sabab u noqday dhicitaankii<br />

Siyaad Barre iyo guuldarradii ku xigtey ee lagu<br />

fashilmay in la sameeyo dawlad dhexe oo shaqaysa,<br />

waxa qayb ahaan loo aanayn karaa itijaahii ay u<br />

socdeen iyo wejiyadii ay lahaayeen dhacdooyinkii hore<br />

ee taariikhda Somalia, iyo weliba in si qota dheer<br />

loo fahmo dhaqanka iyo mujtamaca Soomaalida, sida<br />

lagu xusay cutubka 1aad ee buuggan.<br />

Laakiin waxa adag in la fahmaa waa awod-darrida<br />

muuqata amma doonis-la’aanta dawlado badan oo ajanebi<br />

ah, hey’adaha caalamiga ah iyo siyaasiyiinta<br />

Soomaalida oo aan u soo jeedin inay garawsadaan in<br />

khaladaadkii hore ee dhacay amma jirey uun ay iyaguna<br />

ku soo celcelinayaan oo ay sii wadaan. Waxay u<br />

muuqdaan inay fuushan yihiin sallaan amma aalad<br />

halkii hore uun ku leexaysanaysa amma ku<br />

wareegaysanaysa, waxayna awodi laayi’iin amma aanay<br />

doonayn inay ka degaan leexadaasi oo ay la yimaaddaan<br />

hab kale oo cusub, ka sakow xaqiiqada ah inay jiraan<br />

tusaalooyin looga shidaal qaadan karo amma loo raaci<br />

‘toosinta iyo hagaajinta xaaladaha Somalia’,<br />

tusaalooyinkaasi oo ay ka mid yihiin dhinacyada qaar<br />

ee Midowgii Maxkamadahii Islaamiga ahaa, iyo waayoaragnimada<br />

Somaliland laga soo kasbaday.<br />

Dib-u-eegista taariikhda Soomaalida ee aan halkan si<br />

kooban ugu soo nakhtiimayno, waxa ka soo baxaya oo ay<br />

ifinaysaa dhinacyo iyo qaabab gaar ah, iyo isla<br />

arrimihii iyo dhaqankii soo taagnaa oo soo<br />

noqnoqonaya, oo guud ahaan isla saamayntii hore oo<br />

kale ku leh xaaladaha weli jira ilaa sannadkan 2011.<br />

88

---

Intii aan ku jirey hawlaha diyaarinta iyo xogbaadhka<br />

qoraalkii buuggan, waxan akhriyey buugaag<br />

badan oo laga qoray Somalia tobannaan sano ka hor.<br />

Markii aan akhriyey buugaagtaasi, waxa igu soo<br />

dhacaysey inay fiicnaan lahayd in dad badan oo kale<br />

ay iyaguna akhriyaan, waxna ka bartaan taariikhda<br />

dalkaasi. Waxay u muuqataa in aan wax weyn iska<br />

bedelin ilaa 1960-kii, waqtigaasi oo John Drysdale uu<br />

qoray (Somali Dispute, 1960) sidatan:‘Iyada oo<br />

noqotay wax lama-filaan ah, taariikhda Soomaalida<br />

waxa ka soo baxay inay jiraan cillado xunxun iyo<br />

khaladaad waaweyn, kuwaasi oo aan ka dhalan habka<br />

dhaqan ahaan Soomaalidu ay isku maamulaan, laakiin ka<br />

yimid dabbaqaadda iyo socodsiinta habab shisheeye oo<br />

dawladnimo oo aanay fahmin Karin amma aan ku<br />

bannaanayn, kuwaasi oo si aan ula-kac ahayn wax ugu<br />

dhimay habsami-u-socodkii nidaamka maamulka.’ 1<br />

Guumeysigii ka hor (pre-colonial)<br />

Guud ahaan saddex weji amma dhinac oo waaweyn ayay<br />

leedahay taariikhdii hore ee Somaalidu: xidhiidhkii<br />

iyo macaamilkii Somaalidu la lahaan jirtey adduunka<br />

dibadda, xiisadihii iyo dagaalladii dhici jirey, iyo<br />

is-fidintii amma dhul-ballaadhsigii Soomaalida.<br />

Xeebta dheer iyo dhul-dhaca meesha ay ku taallo ee ah<br />

cidhifka waqooyi-bari ee dalalka Afrika ee ka<br />

hooseeya Saxaaraha, ayaa macnaheedu waxa uu ahaa in<br />

Somalia aanay weligeed ka mid ahayn dunidii loo<br />

yaqaanney ‘Qaaradda Madow’ (qaaraddi aan la gaadhi<br />

jirin amma aan wax xidhiidh ah lala lahayn). Somalia<br />

waxay qarniyaal badan xidhiidh la lahayd qaybaha kale<br />

ee debadda, waxayna hoy ay degaan u ahayd qawmiyadaha<br />

dadyowga kale, gaar ahaanna xeebaha Somalia.<br />

Culimadii hore ee ururinta taariikhda iyo<br />

sahamiyayaashii Carabta ee safri jirey, waxay u<br />

yaqaanneyn Soomaalida dad col-u-joog ah oo<br />

89

---

dagaalyahan ah, oo boqolaal sano ka hor bilaabay si<br />

tartiib-tartiib ah inay u dhul-ballaadhsadaan, kana<br />

soo faafaan dhinaca xeebaha, una faafaan dhinacyada<br />

galbeedka ilaa Itoobiya, iyo koonfur ilaa dhulalka<br />

imika loo yaqaan waqooyiga Kenya, iyaga oo hadba<br />

meesha ay tagaan ka bara-kicinaya dadkii kale ee<br />

degganaa.<br />

Sida uu u sharraxayo caalinka Professor Ioan Lewis<br />

(A Modern History of Somalia, 2002), xidhiidhkii<br />

dheeraa ee taariikheed ee dalkaasi uu la lahaa dunida<br />

Carabta, ayaa waxa xidhiidhkaasi uu keenay in<br />

Soomaalida qaar ay ku abtirsadaan in asalkoodu ka soo<br />

jeedo qabiilada Quraysh ee Nebigii diinta Islaamka,<br />

Nebi Maxamed:<br />

Dhaqan ahaan ... Soomaalidu waxay inta badan isku<br />

meeleeyaan xidhiidhada ay la lahaayeen Carabta,<br />

waxayna ku faanaan caadada ah inay sheegtaan inay<br />

ka soo jeedaan abtirsiinta nasabka ah ee Carabta<br />

iyo ahlu-beytka qoyskii Nebi Maxamed. Hasse<br />

ahaatee dooddani oo Soomaalida maanta ee<br />

Somaalinnnimada weyneeyaa ay ku tilmaamaan wax<br />

khayaal ah, haddana waa mid dhinac kasta iyo mar<br />

kasta ka mid ah dhaqanka Soomaalida, iyo sida<br />

weyn ee ay ugu xidhan yihiin diinta Islaamka. 2<br />

Sida uu qabo Ioan Lewis laftiisu, Soomaali badan<br />

ayaan si dhab ah u rumaysnayn inay si toos ah uga soo<br />

jeedaan Nebi Maxamed, in kasta oo ay u riyaaqaan<br />

fikradda ah in uu jiro xidhiidh xagga dhiigga amma<br />

dhalashada ahi. Culimada qaar, oo u ka mid yahay<br />

Harold Nelson (Somalia: A Country Study (Washington,<br />

DC: American University Press, 1982)), waxay iyaguna<br />

gaadheen heer ka sii fog kan Professor Ioan Lewis,<br />

waxayna iyagu su’aalo amma dood ka qabaan in<br />

Soomaalidu assal-ahaanba ay wax xidhiidh ah la<br />

leeyihiin gebi ahaan Carabta. Qoraallada Harold<br />

90

---

Nelson-na waxa ka mid ah: Xidhiidhka ‘Soomaalidu’ ay<br />

isku xidhaan inay ka soo jeedaan abtirsiintii hore ee<br />

Carabta, waxa laga yaabaa taasi in aan loo heli Karin<br />

qiil adag oo lagu daafaco haddii si qota dheer loo<br />

baadho, waxana suurtogal ah inay ka timid uun<br />

Soomaalida oo Islaamnimadu ku fog tahay, oo si weyn u<br />

doonaya inay isku xidhiidhiyaan umaddii Nebiga.’ 3<br />

Ka sakow in ay tahay wax dhab tahay iyo in kale, in<br />

Soomaalidu ay asal ahaan ka soo jeedaan Carab,<br />

haddana rumaysnaanta ay rumaysan yihiin in uu jiro<br />

xidhiidh qota dheer oo u dhexeeya iyaga iyo dunida<br />

Carabta ayaa laga dhex arki karaa oo sharrxaysa<br />

sababaha Soomaali badani ay iskugu arkaan inay ‘ka<br />

duwan yihiin’ Afrikaanka gobollada ka hooseeya<br />

Saxaaraha, iyo sababaha dad sidaa u badan oo Soomaali<br />

ahi ay u eegayeen ee ay uga dhursugayeen tobannaankii<br />

sano ee la soo dhaafay dunida Carabta oo ay ka helaan<br />

fursado iyo qaxootinnimo amma magangelyo.<br />

Saamayn weyn oo fara badan ayay Carabtu ku lahayd<br />

Somalia, muddo boqolaal sano ah. Laga soo bilaabo ugu<br />

yaraan qarnigii toddobaad, waxa jirey jaalliyado amma<br />

qawmiyado Carbeed oo baayac-mushtar ahaa oo ganacsi<br />

awgii u degey magaalooyinka xeebaha Soomaalida, sida<br />

Muqdishu, Saylac iyo Berbera, taasi oo keentay inay<br />

is-dhex galaan oo ay kala guursadaan Soomaalidii iyo<br />

Carabtii, oo uu dhex maro xidhiidh dhiig, isla<br />

markaasna dedejiyey in diinta Islaamku ay ku sii<br />

xididdaysato halkaasi, taasi oo Soomaalidu u<br />

qaadatay, una dabbaqday si gaar ahaan iyaga ku<br />

bannaan oo ah ‘qaab Soomaaliyeed’, kuna habboon<br />

caqiidadooda Islaamnimo. Magaalada Saylac oo lahaan<br />

jirtey deer adag oo ku wareegsan oo laga ilaaliyo,<br />

kuna taal dhina waqooyi-galbeed ee xeebta, waxay<br />

ahayd xarun caan ah, oo saldhig u ah barashada diinta<br />

Islaamka iyo ganacsiga. Waxa magaaladaasi laga<br />

dhoofin jirey bunka laga keenyo buuraleyda Abasiiniya<br />

(Itoobiya), iyo addoonta laga keeno gudaha qaaradda,<br />

91

---

kuwasi oo lagu soo bedelan jirey marka debadda loo<br />

dhoofiyo hub, dhar, bir, weel dhoobo ah, timir, iyo<br />

badeecado kale, kuwaasi oo keeni jireen doonyo,<br />

lagana soo dejin jirey magaalada Saylac.<br />

Waxa sidoo kale jirey saamayn iyo xidhiidho kale oo<br />

qaarkood ka horreeyeen xataa kuwa Carabta. Masaaridii<br />

hore, Giriiga iyo Roomaankii waxay u safri jireen<br />

dhulkii loo yaqaanney ‘Dhulkii Punt’(bilaadul-bunt?)<br />

amma dhulkii udugga, ee waqooyi-bari Somalia, si ay<br />

uga soo iibsadaan xabagta udugga ah ee fooxa iyo<br />

meydiga amma lubaanka. Waxa kale oo xeebahaasi degey<br />

ganacsato Faarisiyiin ah (Persian) qarniyadii<br />

sagaalaad iyo kii tobnaad. Boortaqiisku waxay iyaguna<br />

weerareen qaar ka mid ah magaalooyinkii xeebahaasi.<br />

Waxa kale oo jirey xidhiidho Somaalidu ay la lahaan<br />

jirtey imbaraadooriyadihii Cusmaaniyiinta (Ottoman<br />

Empire) ee Turkiga, Cummaan, Hindiya, iyo kuwa<br />

kaleba.<br />

Xilligii Guumeysiga (Colonial)<br />

Qarnigii sagaal-iyo-tobnaad, Soomaalida waxa lagu<br />

soo daray qorshihii reer Yurub ee ‘lagu kala<br />

qaybsanayey Afrika’, in kasta oo aanay lahayn khyraad<br />

badan oo loogu xisho oo qawdihii wax guumeysanayey ay<br />

ka gurtaan. Soomaalidii, waxay is arkeen iyaga oo<br />

indhaha lagu hayo oo ay ku soo jeedaan dalalkii<br />

Ingiriiska, Talyaaniga, Faransiiska iyo Itoobiya oo<br />

jaar la ahayd oo loo arkayey dawlad quwad weyn oo ka<br />

jirta gobolkaasi. Sababtuna waxay dhinac ahaan ahayd<br />

istaraatiji ahaan meesha ay ku taal oo muhiim ah, iyo<br />

weliba Soomaalida oo ah dad socod badan oo guurguura,<br />

oo mar walba marka ka danbaysay iyaga laftooduu sii<br />

qabsanaya oo ku sii faafaya dhulal kale oo dheeraad<br />

ah. Waxa bilaabantay inay iyaguna wax-iska-caabbin<br />

kala kulmaan xoogag kale, markii ay ku sii faafayeen<br />

ee ay u sii durkayeen dhinaca koonfureed iyo<br />

92

---

galbeedka. Sida uu u sharraxayo Tom Farer(War Clouds<br />

on the Horn of Africa: A Crisis Detente, New York,<br />

1976), Dawladii isticmaarka Ingiriiska ee maamulaysey<br />

Waqooyiga Kenya ‘ waxay soo afjartay 900 boqol oo<br />

sannadood oo umadda Soomaalidu ay ku sii socotey oo<br />

ay ku sii durkasey ilaa xeebaha Bariga Afrika. Iyaga<br />

oo uu ka horyimid xooggii iyo quwaddii Ingiriisku,<br />

Soomaalidii waxa lagu khasbay inay ogolaadaan inay ku<br />

joogsadaan webiga Tana oo ay ka dhigtaan aaggooda<br />

koonfureed. Halkaa ayaanay ku ekaatay.’ 4<br />

Ingiriisku waxa kale oo uu ku lug lahaa dhinaca<br />

waqooyi-galbeed ee dhulka Soomaalidu, in kasta kulug-lahaanshaasi<br />

uu ahaa sife amma qaab ka duwan kuwa<br />

hore. Ingiriisku ma wada doonayn inuu si buuxda u<br />

wada qabsado gobolkaasi, laakiin waxa uu ka rabey oo<br />

uu danaynayey xoolaha uu uga baahan yahay raashinka<br />

saldhigii uu ku lahaa Cadan oo wax yar uga jirta<br />

gobolkaasi dhinaca kale ee badda. Ilaa maantadanna,<br />

xoolaha Soomaalida waxa laga dhoofiyaa baddaasi.<br />

Intii u dhaxaysey sannadihii 1884 ilaa 1889,<br />

Ingiriisku waxa uu la saxiixday qabaa’ilkii dhulkaasi<br />

degganaa, heshiisyo dhawr ah oo is xigxigey,<br />

heshiisyadaasi oo keenay in la sameeyo Maxmiyaddii<br />

Ingiriiska ee Somaliland.<br />

Ingiriiska waxa halkaas kala kulmay wax ka dheeri ah<br />

oo ka badan wixii uu rabay ee uu ku gorgortamayey.<br />

Imaanshihii iyo joogitaankiisii ciidda Soomaalidu<br />

waxay si weyn uga cadhaysiisay Sayyid Mohamed Abdulle<br />

Hassan oo ahaa hoggaamiye dagaal iyo gabayaa, waxanu<br />

bishii June ee 1903 Ingiriiska u diray warqad<br />

hanjabaad ah (tixraac: War Office, Official History<br />

of the Operations in Somaliland, vol.1, 1907) oo u<br />

dhignayd sida soo socota:<br />

Haddii dhulkani uu ahaan lahaa mid beero la qoto<br />

leh, amma ay ka buuxaan daaro ka dhisan amma<br />

93

---

hanta kale oo taalla, waxay noqon lahayd wax<br />

mudan oo u qalma in aad ku dagaallantaan.<br />

Dhulkani waa wada kayn jiq ah, taasina idinka<br />

wax faa’iido ah idiin ma leh. Haddii aad<br />

doonaysaan ood iyo dhagax, halkan waad ka helin<br />

kartaan oo way ka buuxaan. Waxa kale oo ka buuxa<br />

dundumooyin badan. Milicduna aad ayay u<br />

kulushahay. Waxa qudha ee aad iga heli kartaan<br />

waa dagaal, ee ma aha wax kale. 5<br />

‘Mad Mullah’ amma ‘Wadaadkii Waallaa’ waxa uu kaga<br />

dhabeeyey kelmaddiisiii amm hadalkiisii, waxanu ku<br />

dhawaaqay dagaal jihaad ah, oo uu muddo labaatan sano<br />

ah la dagaallamayey Ingiriiska iyo dawladihii kale ee<br />

isticmaarka, ka hor intii aan ugu danbaystii la jebin<br />

ee aan laga adkaan sannadkii 1920-kii.<br />

Intii uu wade ololaha dagaal oo dhan, Sayyed Maxamed<br />

waxa uu cadowgiisa ku hayey dagaal kulul oo af iyo<br />

adinba ah, isaga oo isku tilmaami jirey in uu la mid<br />

yahay awr didaa amm buubaa ah oo aan laylsanayn oo<br />

keni adag, oo aan dabar iyo hoggaan midna aan aqoon. 6<br />

(Tixraac: Abdi Sheikh-Abdi, Divine Madness).<br />

Warqad kale oo uu u qoray badhsaabkii Ingiriiska<br />

sannadkii 1917-kii oo joogey magaalada Berbera,<br />

Sayyed Mohamed Abdulle Hassan waxa uu ku gacansaydhay<br />

eedayn ahayd in ciidamadiisa daraawiishtu ay<br />

taakulayn ka heleen Turkiga, waxanu ugu baanay oo uu<br />

Ingiriiska oo uu ugu soo hal-qabsaday guulihii<br />

milateri ee isbahaysigii Turkiga iyo Jarmalku ay ka<br />

soo hoyeen dagaalladii ay la galeen Ingiriiska<br />

(Tixraac: Douglas Jardine, The Mad Mullah of<br />

Somaliland, 1923), waxanu ku yidhi warqaddiisaasi:<br />

Waxad ogtihiin, aniguna aan ogahay, wixii<br />

Turkigu idinku dhigay, iyo wixii Jarmal idin<br />

baday idinka, haddii aad tihiin dawladda<br />

94

---

Ingiriiska. Waxay idinla noqotay oo aad u<br />

haystataan in aan jilcay oo aan taag-darreeyey,<br />

ayna igu khasabtay in aan debadda ka raadsado<br />

saaxiibbo. Haddii taasi wax ka jiraan oo ay run<br />

tahay in aan debadda ka doonto taageerana,<br />

sababta qudha ee igu kallifaysaa waa Ingiriiska<br />

iyo dhibaatada aad nagu haysaan. Waa idinka kuwa<br />

isbahaysi la galay dadyowgii adduunka oo dhan,<br />

sharmuudooyinki amma dhillooyinii iyo dadkii<br />

fasahaadka, iyo kuwii madiidinka ahaa, waayo waa<br />

idinka kuwa jilicdasan ee taagta darani. Haddii<br />

aad tihiin dad xoog leh oo tamar haya, idinka<br />

ayaa isku filnaan lahaa oo wax iska celin lahaa,<br />

sidayada oo kale, idinka oo madaxbannaan oo xor<br />

ah. Waxay calaamad u tahay oo ay muujinaysaan<br />

taagdarradiinna, isbahaysigan aad la gasheen<br />

Soomaalida, kuwa qabbaanka amma shaaqiga idiin ah<br />

ee idiin adeega iyo Carabta, Soodaanta iyo<br />

Kufaarta, khaniisiinta iyo Yamaniinta,<br />

Nuubiyiinta, Hindida, Bunuushta, Faranji, Ruush,<br />

Maraykan, Talyaani iyo Seerbiyiin, Boortaqiis,<br />

Jabbaan, Giriig iyo buti, Siig iyo Baaniyaal,<br />

Moors, Afqaaniyiin iyo Masaari. Waa niman xoog<br />

badan, Idinkuna maadaama aad itaal daran tihiin,<br />

waa in aad baridaan iyaga oo aad xod-xodataan<br />

amma u shukaanstaan sidii dhillada oo kale. 7<br />

Markii ciidamadiisu ay dileen Abbaanduulihii wattey<br />

ciidamada Ingiriiska, Richard Corfield, sannadkii<br />

1913, Sayyed Maxamed Abdulle Hassan waxa uu tiriyey<br />

gabay xun oo uu si weyn ugu tiiqtiiqsanayo, kuna<br />

faanayo. Isaga oo Koofil ku hal-qabsanayan, waxa uu<br />

yidhi:<br />

Adaa Koofilow jiitayaan, dunida joogayne<br />

Adigaa jidkii lagugu wadi, jimic la’aaneede<br />

95

---

Jahannama la geeyow haddaad, aakhiruu jahato<br />

Nimankii jannnow kacay war bay, jirin inshaalleye<br />

Jameecooyinkii iyo haddaad, jowhartii aragto<br />

Sida Eebbahay kuu jirrabay, mari jawaabteeda<br />

Daraawiish jikraar nagama deyn, tan iyo jeerkii<br />

dheh<br />

Ingiriis jabyoo waxaa ku dhacay, jac iyo baaruud<br />

dhen<br />

Waxay noo janjuunteenba waa, jibashadiinnii dheh<br />

Jigta weerar bay goor barqa ah, nagu jiteeyeen<br />

dheh<br />

Anigana Jikrey ila heleen, shalay jihaadkii dheh<br />

Jeeniga hortiisey rasaas, igaga joojeen dheh<br />

Jiiraayadey ila dhaceen, jilic afkoodii dheh<br />

Siday kuugu jeexeen magliga, jararacdii sheego<br />

Billaawuhu siduu kuu jarjaray, jiirarka u muuji<br />

Nafjeclaysigiibaan ku idhi, jaallow iga daa dheh<br />

Jajalleecadii baa wadanaha, jeex ka soo ruqay<br />

dheh<br />

Jeedaaladiibaa indhuhu, kor u jllaadmeen dheh<br />

Jimic kagama helin tuugmadaan, jiriyey ruuxii<br />

dheh<br />

Markaan juuq idhaahdaba afkey, iga jifeeyeen dheh<br />

Dhaaxaan jibaadayey dheg baan, jalaq la ii siin<br />

dheh<br />

Goortaan jarreerana gefoo, nolol ka jaanqaaday<br />

Sida jananadii hore tashigu, igu jaguugnaa dheh<br />

96

---

Taladii jinnigu ii hormaray, jaasadeed helay dheh<br />

Jiidaha xanuunka leh markii, la igu jeeraarshey<br />

Jibaadka iga soo baxay dadkii, jiifka qaban waa<br />

dheh<br />

Markay rubadu jaw tidhi or bay, iga ag jiibsheen<br />

dheh<br />

Jidhkaygii bahal baa cunoo, jiitey hilibkii dheh<br />

Jurmidiyo baruurtii dhurwaa, jugux ka siiyaa dheh<br />

Jiljilladiyo seedaha tukay, igaga jaadeen dheh<br />

Haddaan lays jikaareyn tolkay, laga jil roonaa<br />

dheh<br />

Weligood waxaa lagu jaraa, jilibdhig duullaan<br />

dheh<br />

Daraawiidh waa jibindhowga iyo, jowga soo bixi<br />

dheh. 8<br />

Dagaalladii wax-iska-caabbinta ee Sayyedku waxay<br />

ahaayeen qaar aad u kulul, kuwaasi oo ku kallifay<br />

dawaladdii Ingiriisku inay sannadkii 1919 u adeegsato<br />

weerarro xagga cirka ah oo ay diyaarado ku garaacdo<br />

isaga, waxayna ahayd markii ugu horraysay ee<br />

Ingiriisku uu diyaarado ku duqeeyo meelo ka tirsan<br />

gobolka Saxaaraha ka hooseeya ee Afrika. Ku-dhawaad<br />

boqol sano ka dib waqtigaasi, quwadaha shisheeyuhu<br />

waxay weli xagga cirka ka duqaynayaan dhaqdhaqaaqyada<br />

Jihaad-wadayaasha ah ee Soomaalida: Dhawrkii sano ee<br />

la soo dhaafay, dawladda Maraykanku waxay qaadday<br />

dhawr weerar oo xagga cirka ah oo ay ku qaadday<br />

bartilmaameedyo ku yaalla Somalia oo lagu sheegay<br />

inay ku xidhan yihiin al-Qaacida.<br />

97

---

Tom Farer waxa uu wax ka qoray sida Sayyed Mohamed<br />

Abdulle Hassan uu u wadey ee uu ugu hawl geli jirey<br />

fikradda ‘Soomaali-Weyn’ ee ahayd in Soomaalida oo<br />

dhan la mideeyo oo laga dhigo dal qudha: ‘Waxa uu<br />

baraarujiyey oo uu kobciyey fikradda ah in uu jiro<br />

xidhiidh ka dhexeeya dhammaan Soomaalida oo dhan, oo<br />

ka shisheeya amma ka weyn ka abtirsiinta beelaha iyo<br />

xidhiidhka dhiigga, fikraddaasi oo gogol-xaadh amma<br />

tixraac u noqonaysa arrimaha ilaa waqtigan taagan ...<br />

sidaa awgeed, in kasta oo laga adkaaday, haddana ma<br />

goblamin oo ma wada guuldarraysan.’ 9<br />

Wax yar ka bacdi markii uu ku jabay Sayyedkii<br />

dagaalladii uu kala horjeeday isticmaarkii<br />

Ingiriiska, Faransiiska, Talyaaniga iyo Itoobiya,<br />

waxa uu u dhintay xanuun. Dhulalkii ballaadhnaa ee<br />

Afrika ee uu u dagaallamayey, dhulalkaasi oo Soomaali<br />

badani ay u arkayeen inay yihiin dhulkoodii xaqa<br />

ahaa, waxa waqti horeba loo kala qaybiyey shan<br />

meelood oo kala gaar ah oo kala hoos yimaad<br />

dawladihii istcmaarka:<br />

NFD (Northern Frontier District): Qaybtani waxay<br />

ka koobnayd degaannada waqooyi-bari ee Kenya oo<br />

waqtigaasi Ingiriisku guumaysan jirey. Markii<br />

Kenya ay madaxbannaanida qaadatay sannadkii 1963,<br />

dawladdii markaas fadhidey Nairobi waxay diiddey<br />

inay aqbasho rabitaankii dadweynihii u badnaa<br />

Soomaalida ee degganaa gobolkaasi oo doonayey<br />

inay ka go’aan Kenya, kuna biiraan Jamhuuriyaddii<br />

cusbayd ee Somalia ee xornnimada qaadatay.<br />

Ogadeeniya (The Ogaden): Qaybtani waxay noqotay<br />

gobol ka tirsan Imbaraadooriyaddii Itoobiya, ka<br />

dib markii Itoobiya ay qabsatay sannadihii u<br />

dhexeeyey 1887 ilaa 1895, in kasta oo weli uu sii<br />

ahaa gobolkaasi dhul lagu muransan yahay oo la<br />

isku haysto. Gobolkaasi oo markii hore loogu<br />

yeedhi ‘Ogaden’, markii danbe gobolkaasi iyo<br />

98

---

degaannada kale ee Soomaalidu ay u badan tahay ee<br />

Itoobiya waxa loo bixiyey ‘Kililka Shanaad’ iyo<br />

‘Gobolka Soomaalida’.<br />

‘Cote Francaise des Somalis’ amma ‘Xeebta<br />

Soomaalida ee Farasiiska’: Dhulkaasi oo<br />

Faransiiku haysan jirey waxa uu madaxbannaanaaday<br />

sannadkii 1977 oo uu noqday Jamhuuriyadda<br />

Djibouti.<br />

Maxmiyaddii Ingiriiska ee Somaliland (British<br />

Somaliland): Maxmiyaddii Ingiriisku waxay<br />

madaxbannaani qaadatay 26-kii bishii June ee<br />

1960, waxayn ku biirtay shan maalmood oo qudha ka<br />

bacdi xornimadeedii oo ay la midoodey Somalia oo<br />

Talyaanigu hore u guumaysan jirey, si ay u<br />

abuuraan Jamhuuriyaddii Somalia. Laakiin waxay<br />

haddana ka go’day 18-kii bishii May ee 1991 oo ay<br />

noqotay Jamhuuriyadda la baxday Somaliland, iyada<br />

oo la soo noqotay isla xuduudaheegii ay lahaan<br />

jirtey waqtigii ay ahayd Maxmiyadda Ingiriiska.<br />

Dhinaca Bari ee dalkaasi, waxa ka taagan khilaaf<br />

ay isku haystaan gobolka la jaarka ah ee<br />

Puntland.<br />

Soomaaliyadii Talyaaniga (Somalia Italiana):<br />

Qaybtani oo uu guumaysan jirey Talyaanigu, lana<br />

hoos keenay, laga soo bilaabo 1950kii, Jamciyadda<br />

Qaruumaha ka Dhaxaysa maamulkii Talyaaniga ee<br />

halkaasi ka jirey, waxay iyana xornnimo qaadatay<br />

1-dii bishii July ee 1960, iyaga oo isku biiray<br />

qaybtii Ingiriisku xukumi jirey ee Somaliland,<br />

halkaasina waxa ka samaysan tahay Jamhuuriyaddii<br />

Somalia.<br />

Kala-qaybintii Somalia loo kala qaybiyey shan<br />

meelood oo gumeysigii kala xukumo, wax macne ah uma<br />

99

---

samayn Soomaalida oo intooda badani ay ahaayeen dad<br />

reer-guuraa ah, kuwaasi oo aan wax sidaa ah oo<br />

qiimo leh aan u arkayn xuduudaha iyo dawlado dhexe.<br />

Gabayaagii Soomaaliyeed ee Faarax Nuur, waxa uu ku<br />

jahawareeray tartankii kululaa ee dawladihii<br />

shisheeyaha ahaa ay ugu jireen dhulka Soomaalida.<br />

Waxana ka mid ahaa gabayadiisii, tixahan soo socda:<br />

Ingiriis, Talyaaniyo iyo Amxaar, wey akeekamiye<br />

Arligaa la kala boobayaa, nin u itaal roone<br />

Waa duni la kala iibsadoon, La na ogeysiinne<br />

Waa duni ninkaad aammintaa, kuu abees yahaye<br />

Waa duni akhyaartii lahayd, iib-ku-doon tahaye<br />

Anse ila ah aakhiru-samaan, Iligyadiisiiye<br />

Haddaad niman islaamiyo tihiin, Aadan ubadkiisa<br />

Odayaal Ilaahay ka go’in, haynna oodina e .<br />

Xilliyadii dagaalkii labaad ee adduunka, waxay ahayd<br />

markii ay ugu dhaweyd Soomaalida, inay rumowdo<br />

riyadoodii ay ku taamayeen ee ahayd in la helo<br />

‘Soomaali-Weyn’. Sannadihii 1930-meeyadii,<br />

hoggaamiyihii Fashiistada ahaa ee Talyaaniga, Benito<br />

Mussolini, waxa uu u dagaallamay in uu ka sameeyo<br />

Afrikada Bari Imbaraadooriyad Talyaanigu xukumo oo<br />

noqota ‘Africa Orientale Italiano.’ Intii u dhaxaysey<br />

sannadihii 1936 ilaa 1941-kii, Tatyaanigu waxa uu<br />

qabsaday saddex qaybood oo ka mid ah xiddigta<br />

Soomaalida (ee shan-geesoodka), kuwaasi oo kala ahaa<br />

bariga Ethiopia, Maxmiyaddii Somaliland, iyo<br />

Soomaaliyadii Talyaaniga. Ka dibna Ingiriiska ayaa ku<br />

soo qaaday dagaallo rogaal-celin ah, waxanu<br />

Ingiriisku qabsaday sannadkii 1941-kii, afar qaybood<br />

100

---

oo ka mid ah xiddigtii Soomaalida, kuwaasi oo kala<br />

ahaa: Ogaadeeniya, Soomaalidii Talyaaniga,<br />

Somaliland, iyo waqooyi-bari Kenya.<br />

Wasiirkii arrimaha debadda ee Ingiriiska ee<br />

waqtigaasi, Ernest Bevin, waxa uu soo jeediyey in<br />

dhammaan Soomaalida la wada hoos geeyo maamul qudha<br />

oo meel keliya ah, Loona diyaar-gareeyo sidii loo<br />

gaadhsiin lahaa madaxbannaani. Bishii June ee<br />

sannadkii 1946-kii, waxa uu Ernest Bevin aqalka hoose<br />

ee baarlamaanka Ingiriiska u soo jeediyey in dhulalka<br />

lagaga hadlo af-Soomaaliga ...<br />

... la isku wada geeyo, lagana dhigo dhul leh<br />

maamul guud oo hoos yimaadda Jamciyadda Qaruumaha<br />

ka Dhaxaysa, oo markaasi ay u suurto gasho<br />

dadweynahaasi reer-guuraaga ahi inay maamushaan<br />

noloshooda dhaqaale, iyaga oo aan la kulmi wax<br />

carqalad ah oo weyn oo ku timaad, waxana dhici<br />

karta inay helaan fursad dhab ah oo ay ku<br />

samaystaan nolol dhaqaale oo fiican, sida looga<br />

yaqaan dalkaasi ... Waxa keliya ee aan doonayo in<br />

aan sameeyaa waa sidii aan reer-guuraagaasi<br />

masaakiinta amma saboolka ah, aan u siin lahaa<br />

fursad ay wax ku taransadaan oo ay nolol ku<br />

samaystaan ... Cidna dani uguma jirto in laga<br />

manciyo amma la iska hortaago dadkaasi saboolka<br />

ah iyo lo’dooda halkaasi ku sugani inay helaan si<br />

fiican oo ay u noolaadaan.<br />

‘Qorshihii Bevin’ weligii ma noqon mid hirgala,<br />

sababtuna waxay ahayd iyaga oo quwadihii kale ee<br />

waaweynaa ee soo baxay dagaalkii labaad ee adduunka<br />

ka dib ay ka dhega-adaygeen oo ay ka horjeesteen,<br />

kuwaasi oo kala ahaa Faransiiska, Ruushka, iyo<br />

Dawladdii Maraykanka. Afartii gobol ee ku hoos jirey<br />

waqtigaasi maamulkii milateriga ee Ingiriisku,<br />

sidoodii hore ayay ku soo noqdeen, marka laga reebo<br />

101

---

qaybtii uu Talyaanigu xukumayey, qaybtaasi oo<br />

sannadkii 1950-kii la hoos keenay wilaayadda Qaramada<br />

Midoobey, maamulkeendana loo wakiishay in Talyaanigu<br />

sii wado muddo toban sano ah, muddadaasi ka bacdi oo<br />

ay madaxbannaani ku gaadhi karaan.<br />

Waxa laga yaabaa in waxa ugu xanuunka badnaa<br />

Soomaalida, inay ahayd in Itoobiya lagu wareejiyey<br />

dhulal ay u arkayeen dalkoodii ay iyagu xaq ay u<br />

lahaayeen. Soomaali badani weli waxay ku canaantaa oo<br />

ay kaga cabataa Ingiriiska in uu uu Ogaadeeniya ku<br />

wareejiyey Itoobiya sannadkii 1948-kii, haddana in uu<br />

badhtamihii sannaddii 1950-kii sidoo kale ku<br />

wareeijiyey isla Itoobiya dhulalkii daaqsinta ahaa ee<br />

Hawd iyo Riseef Eeriya ‘Reserved Area’.<br />

Waxa dhibaato iyo madax-farad joogto ku noqotay<br />

dawladda Itoobiya, arrinta dadweyne Soomaaliyeed oo<br />

aad u fara badan oo deggan Itoobiya. ‘Gobolka<br />

Soomaalida’ ee bariga Itoobiya, waxa tobannan sannaba<br />

uu ku jirey xaalado dagaal oo si joogta ay u wadaan<br />

jabhado mucaarad ahi, kuwaasi oo mar walba gacan ka<br />

helayey cid kasta amma dawlad kasta oo ka talinaysey<br />

Somalia. Dhinacyada qaar marka laga eego, maqaamkii<br />

gaarka ahaa ee la siiyey Itoobiya xilliyadii<br />

isticmaarka, waa mid ilaa hadda sii jira. Itoobiya<br />

waxay tahay ‘saaxiib gaar ah’ oo uu leeyahay<br />

Maraykanku, marka loo eego ‘la-Dagaallanka<br />

Argagixisada’, gaar ahaanna dhinaca Somaalida.<br />

Itoobiya waxay gacan ka geysatey fulinta qorshihii<br />

Maraykanka ee ‘hawlgalkii kharribnaa’ ee laga<br />

sameeyey Somalia sannadkii 2006-kii ee Itoobiya ay<br />

kaga saartay halkaasi Midowgii Maxkamadaha Islaamiga<br />

ah (UIC), kuwaasi oo Maraykanku u arkayey Islaamiyiin<br />

xagjir ah oo khatar ah.<br />

Itoobiya waxay iyana dhinaceeda lahayd oo ay wadatey<br />

danaheeda istaraatiji oo sabab u ahaa inay baabiiso<br />

Maxkamadihii Islaamiga ahaa; maxkamadahaasi waxay u<br />

102

---

arkaysey inay isbahaysi la leeyihiin Eitrea oo<br />

mararkaasi ka hor dagaal ahli ah la gashay Itoobiya.<br />

Gobannimadii (Independence)<br />

Sannadihii 1940-meeyadii iyo 1950-meeyadii, qaybtii<br />

Soomaalida ee Tayaanigu xukumi jirey waxa ka<br />

bilaabmay dhaqdhaqaaqyo xisbiyo siyaasadeed; waxana<br />

samaysmay sannadkii 1943-kii, Ururkii Dhallinyarada<br />

Soomaaliyeed ee SYC (Somali Youth Club), ururkaasi oo<br />

markii danbe isku bedelay mid ka mid ah xisbiyadii<br />

waaweynaa ee siyaasadda, noqdayna xibigii Leegada ee<br />

SYL (Somali Youth League). Isla markaasi, soomaalida<br />

waxa ilaa heer loo diyaarinayey madaxbannaani.<br />

Doorashooyin ah dawladaha hoose ayaa la qabatay<br />

sannadkii 1954-kii, sannadkii 1956-kiina Talyaanigii<br />

waxay Soomaalida ku wareejiyeen maamulka intiisii<br />

badnayd. Sannadkii 1960-kiina waxa xornnimo qaatay<br />

Somaliland iyo Soomaaliyadii Talyaaniga labadaba,<br />

kuwaasi oo midoobay 1-dii bishii July, noqdayna<br />

Jamhuuriyaddii Somalia. In badan ayaa u arkayey oo ay<br />

ka go’nayd in tallaabadani ay ahayd bilawgii, oo ay<br />

ku xigi doonaan dhulalkii kale ee Soomaalida oo ku<br />

soo biira, oo ay midoobi doonto ‘ummadda’<br />

Soomaaliyeed, yeelanna doonto dawlad keliya.<br />

Dadkii rajadaasi qabey ee ay ka go’nayd waxa ka mid<br />

ahaa raiisal-wasaarihii Somalia ee waqtigaasi,<br />

Abdirashid Ali Sharmarke, oo markii danbe noqday<br />

madaxweyne (Tixraac: Dr Abdirashid Ali Shramarke, The<br />

Somali Peninsula: A New Light on Imperial Motives,<br />

London, 1962), waxanu yidhi:<br />

Nasiibdarrada na haysata waxa ka mid ah, dalalka<br />

aannu deriska nahay, oo sida dalalka kale ee<br />

Afrikaanka ah aannu ka rabno oo isku deyeynno in<br />

aannu ka wada shaqaynno dhismaha horumarka iyo<br />

xidhiidh fiican oo siman oo aannu yeelanno, in<br />

103

---

aanay ahayn jaarkayaga. Jaarkayagu waa dadkii<br />

nala dhashay ee Soomaalida ah, oo<br />

muwaadinnimadoodii amma dhalashadoodii laga beenabuuray,<br />

aanay been-abuureen ‘habab la dejiyey’<br />

oo ku salaysan xuduudo aan loo kala aabbo yeelin.<br />

Waxay ku khasabtay dadkaasi inay kolba dhinaca<br />

uga tallaabaan oo ka gudbaan xuduudo macmal ah oo<br />

been-abuur ah, dhulkoodii daaqsinta. Waxay degaan<br />

isla dhulkayaga oo kale, waxayna ku tiirsan<br />

yihiin dhaqaalaha miyiga, sida aannu annaguba u<br />

nahay ee aannu ugu tiirsannahay. Isku af ayaannu<br />

ku hadalnaa. Waxannu nahay isku diin, isku dhaqan<br />

iyo isku caadooyin. Sideebaannu walaalahayo ugu<br />

arki karnaa oo aannu ugu aqoonsan karnaa dad<br />

ajanebi ah. 11<br />

Soomaaliyadii cusbayd ee madaxbannaanaatay waxay<br />

marka hore indhaha ku haysay gobolka NFD ee waqooyibari<br />

ee Kenya oo markaas isticmaarku xukumayey.<br />

Dawladdii Somalia waxay ku doodi jirtey in ‘iyagoo<br />

isku issir iyo af ah, dadka reer NFD ee gobolka<br />

waqooyi bari inay yihiin dad la dhashay oo la ab iyo<br />

tafiir ah dadweynaha Jamhuuriyadda Soomaaliyeed,<br />

laakiin Kiiniya ay ku yihiin dad shisheeye oo ajanebi<br />

ah.’ Waxayna u soo jeedin jireen dawladdii Ingiriiska<br />

ee waqtigaasi xukumaysey halkaasi in dhulkaasi ‘lagu<br />

soo daro oo lala mideeyo Jamhuuriyadda Somalia, marka<br />

ay Kiiniya xornimadeeda qaadato.’ 12 (Tixraac: The<br />

issue of the Northern Frontier District, White Paper<br />

Isuued by the Somali Government, Mogadishu, 1963).<br />

Guddi gaar ah oo Ingiriisku u saaray inay soo<br />

baadhaan arrinani waxay waxay ogaadeen sannadkii<br />

1926-kii, in dadweynaha ku nool gobolkaasi oo in ka<br />

badan boqolkiiba 60 ay yihiin Soomaali, inay dhammaan<br />

si wadajir ah u doonayaan inay ka go’aan Kenya,<br />

aakhirkana ku biiraan Somalia. Laakiin dadweynaha<br />

reer Kenya intooda badan, iyo dalalkii kale ee<br />

Afrikaanka ahaa ee madaxbannaanida cusub qaatay, iyo<br />

104

---

kuwii kale ee xornimadoodu soo dhaweyd, ayaa ka<br />

horjeestey arrintani, iyaga oo ka cabsi qaba in tani<br />

ay dhiirrigelin doonto dhaqdhaqaaqyada kale ee gooniu-goosatada<br />

ah ee ka jira qaaradda. Waxayna noqotay<br />

in arrintii la laalo, taasi oo cadho weyn ka keentay<br />

Somalia, una goysey si ku-meel-gaadh ah xidhiidhkii<br />

diblomaasi dawladda Ingiriiska sannadkii 1963-kii.<br />

Sidii Itoobiya oo kale, Kiiniya waxay sannado badan<br />

dhibaatooyin waaweyn kala kulantay dadweynaha<br />

Soomaaliyeed ee ku dhaqan dalkeeda. Waxyaabihii uu<br />

hore uga qoray arrimahani John Drysdale sannadkii<br />

1964-kii, ayaa ilaa maantadani jira oo leh isla<br />

saamayntii iyo ahmiyaddii ay waqtigaasi lahaayeen,<br />

waxana ka mid aha qoraalkaasi: ‘Kiiniya iyo Itoobiya<br />

labadaba waxa soo foodsaaray dhibaatada dad aan la<br />

xukumi karayn, aan diyaar u ahayn wada-shaqayn,<br />

kacsan oo dagaallama, oo reer-guraa ah oo si sahal ah<br />

oo dhakhso badan hadba meel u guura, iyaga oo aan la<br />

ogaan, oo marna soo gala marna ka baxa Jamhuuriyadda<br />

Somalia, iyaga oo hubaysan amma aan hubaysnayn,<br />

kuwaasi oo si buuxda u maareeya amma ugu nool<br />

duruufaha degaannadooda lama-degaanka ah.’ 13<br />

Mas’uul sare oo ka tirsanaa dawladdii isticmaarka ee<br />

Ingiriiska, Lord Rennel Rodd, oo sannado badan ku<br />

qaatay Geeska Afrika, waxa uu rumaysnaa isna in<br />

siyaasadda dawladdiisa ee ku waajahan Somalia ay<br />

keeni doonto mustaqbalka dhibaatooyin adag. Waxanu<br />

qoray:<br />

Haddii aynnu sidaa u danayn lahayn ... (aduunkuna<br />

si macquul ah u eegi lahaa), dhammaan Soomaalida<br />

... waxa suurtogal ahayd in la wada hoos keeno<br />

maamulkeenna. Laakiin adduunku si macquul ah uma<br />

eegi arrintani, innaguna sidaas umaynaan danayn.<br />

Sidaasi awgeedna, qaybta keliya ee Afrika ee sida<br />

weyn dadkeedu ay isku wada mid yihiin ayaa la<br />

kala qayb-qaybiyey oo loo kala jarjaray, si ka<br />

105

---

dhigan oo kale dhibaatadii Julius Caesar<br />

(Hoggaamihi milateri ee Imbaraadooyiaddii<br />

Roomaanka oo noolaa intii u dhaxaysay 100-44 sano<br />

ka hor dhalashadii Nebi Ciisse) ee gobolladii<br />

Gaul (degaannadii iyo qabaa’ilkii dhinaca galbeed<br />

ee Yurub ee waqtigaas), gobolladaasi oo noqday<br />

goobo ay ku herdamaan oo ay ku dagaallamaan reer<br />

Yurub ilaa labadii kun ee sannadood ee u<br />

danbeeyey. Somaliland-na, amma dhulka<br />

Soomaaliduna, waxa dhici karta in uu noqdo<br />

goobtii dalalka Afrikada Bari ay ku herdamayeen. 14<br />

(Tixraac: Sir Gerald Reece, The British Survey,<br />

Colonial Office, 1952).<br />

Ka sakow niyad-jabka Soomaalidii ay ka qaadeen inay<br />

ku guulaysan kari waayeen abuuristii ‘Soomaali-Weyn’,<br />

sanadihii koobnaa ee ugu horreeyey gabannimadii ka<br />

dib, waxa samaysmay hab baarlamaani ah oo dimoqoraadi<br />

ah oo firfircoon, oo ka dhex hirgalay Jamhuuriyaddii<br />

cusbayd. Doodaha kulul ee baarlamaanka dhexdiisa,<br />

ololayaasha doorashooyinka ee ay ku looltamayeen<br />

musharrixiin iyo xisbiyo tiro badan, arrimahani waxay<br />

u muuqdeen qaar ku bannaan dhaqanka firfircoon ee<br />

Soomaalida oo jecel doodaha iyo af-ka-hadalka.<br />

Sannadkii 1969, waxa jirey 1,002 laba musharrax oo ka<br />

soo kala jeeda 62 xisbi oo u tartamayey kuraasta<br />

baarlamaanka dalka oo tiradoodu ahayd 123 kursi.<br />

Sagaalkii sanadood ee u horreeyey gobannimadii<br />

dalkaasi, waxay ahaayeen kuwa ilaa heer cuntama oo<br />

xiiso leh, ka sakow dhibaatooyin ka imanayey iskudhacyo<br />

qabaa’il, khilaafyo u dhexeeyey labadii<br />

mustacmaradood amma qaybood ee hore ee isku darsaday,<br />

tacliin-la’aan, iyo dhibaatooyin kale. Caalinka xagga<br />

culuunta siyaasadda ee Ali Mazrui (oo u dhashay reer<br />

Mombasa, Kenya), waxa uu qoray in xilliyadaasi<br />

Somalia ay noqotay ‘ dalka ugu dhawdhaw Afrika ee ku<br />

dhaqmaa siyaasad furfuran intii ka danbaysey<br />

guumeysigii.’ 15<br />

106

---

Nidaamkii Keli-Taliska ahaa (Dictatorship)<br />

Wax walba waxay isbedeleen sannadkii 1969-kii.<br />

15-kii bishii Oktoobar ee sannadkaas, waxa la diley<br />

madaxweynihii Abdirashid Ali Sharmarke, waxana diley<br />

nin ka tirsanaa bileyska, dilkaasi oo u muuqday inuu<br />

ahaa aargudasho aano qabiil oo hore. Wax ka yar<br />

toddobaad gudihii, ayaa aroornimadii hore ee 21-kii<br />

bishii Oktoobar ay ciidammadii milaterigu qabsadeen<br />

meelihii muhiimka ahaa magaalada Muqdishu, waxana la<br />

mamnuucay xisbiyadii siyaasadda, waxana la xidhxidhay<br />

siyaasiyiin sarsare. Laga soo bilaabo waqtigaas, waxa<br />

xukumayey dalkaasi Gole Sare oo Kacaan oo uu<br />

hoggaaminayo madaxii ciidamada, General Mohamed Siad<br />

Barre. Hogaamiyihii inqilaabkaasi aan dhiiggu ku<br />

daadanna, waxa uu awodda xukunka haystay muddo ka<br />

badan labaatan sano.<br />

Hab ah ‘Hantiwadaag Cilmi Ku Dhisan’ ayaa la soo<br />

rogey, waxana habkaasi ku ladhnaa isku-daygii<br />

tirtirista qolo-qolonnimada amma qabyaaladda, habbeeleedkaasi<br />

oo ka mid ah waxyaabaha aasaasiga u ah<br />

mujtamaca Soomaalida. Siyaad Barre waxa uu sheegay oo<br />

uu ku tilmaamay inay ku tahay cudur amma habaar aan<br />

loo adkaysan karayn kacaanka hantiwadaagga ah, waxanu<br />

yidhi: ‘Qabyaaladda iyo waddaninnimadu ma wada socon<br />

karaan. Waa nasiibdarro in qabiilku uu yahay mid aad<br />

ugu weyn ummaddeenna. Haddii Soomaali oo dhammi ay<br />

Cadaabta gelayso, waxay ku cadaab-tegayaan waa<br />

qabyaaladda.’<br />

Hal-ku-dhegyada ugu waaweyn ee Soomaaliyadii cusbayd<br />

ayaa noqday ‘Qabyaaladdu waa mid wax kala qaybisa,<br />

Hantiwadaaggu waa mid wax mideeya.’ Soomaalida waxa<br />

laga mamnuucay inay iskugu yeedhaa amma isku<br />

aqoonsadaan beelaha ay ka soo kala jeedaan, waxana<br />

lagu amray inay isku wacaan Jaalle, ereygaasi oo<br />

macnihisu yahay saaxiib amma macag. Sawirro laga<br />

107

---

dhigay inay u taagan yihiin qabiilka amma qabyaaladda<br />

ayaa la soo sameeyey, ka dibna la aasay amma la<br />

gubay, si tusaale looga dhigo tirtiristii<br />

qabyaaladda. Iyadoo la raacayo habkii dalalkii kale<br />

ee Shuuciga ahaa ee isbahaysiga cusub ay la yeelatay<br />

Somalia, ee Midowgii Soofiyet iyo Kuuriyada Waqooyi,<br />

waxa dadweynihii lagu dhiirrigeliey inay ka qayb<br />

qaataan mahrajaanno iyo mashaariicda iska-wax-uqabso.<br />

Waxa la qaaday tallaabooyin kale oo dheeraad<br />

ah oo la rabey in lagu cidhib-tiro ‘dhaqamadii<br />

gaboobey’ ee uu watey nidaamka qabaliga ah ee dhaqanafeedka<br />

amma wax-qoris-la’aanta, waxana la soo rogey<br />

markii ugu horraysey qoritaanka af-Soomaaliga,<br />

sannadkii 1972. Waxa ku xigey olole ballaadhan oo la<br />

qaaday sannadkii 1974-kii, oo lagu faafinayey<br />

barnaamijyadii dadweynaha ee wax-qorista iyo waxakhrinta.<br />

Sida uu ku tilmaamay Professor Ioan Lewis<br />

qoraalladiisii, waxa la xidhay dugsiyadii sare ee<br />

dalka intoodii badnayd, iyadoo in ka badan soddon kun<br />

oo qof oo ka kooban ardaydii iyo macallimiintii loo<br />

kala diray degaannadii miyiga, si ay u soo baraan<br />

dadweynaha reer-miyiga ah wax-qorista iyo waxakhrinta,<br />

daryeelka caafimaadka iyo nadaafadda<br />

aasaasiga, iyo mabaadi’da hantiwadaagga. Waxana ka<br />

mid ahaa waxyaabihii uu qoray:<br />

Iyaga oo la sii siiyey qalab ka kooban bustayaal,<br />

sabuurado isku laab-laabmaya (oo aan laakiin<br />

hagaag u kala furmayn), caagado biyo ah iyo agab<br />

kale, iyo weliba qaddar gunno ah oo dhan laba<br />

shilin maalintii, ardaydaasi iyagu fursadda<br />

gaarka ah hore ugu helay waxbarashadii<br />

magaalooyinka dhexdooda, waxay noqotay inay ula<br />

tagaan oo ay u gudbiyaan midhihii kacaanka<br />

jaallayaashoodii miyiga ee hore loo daayacay,<br />

ayna marti u noqdaan, lana joogaan qoysaskii reer<br />

miyiga, martigelintaasina ugu abaalgudaan inay<br />

baraan dadkaasi wax-akhrinta iyo wax-qorista.’ 16<br />

108

---

Xilliyadaasi ayay bilaabantay in xaaladaha Somalia<br />

ay si weyn u xumaadaan oo ay u qasmaan. Sannadihii<br />

1974 ilaa 1975-kii, waxa dalkaasi ka dhacay waxa<br />

waqtigaas lagu tilmaamay abaarihii ugu ba’naa<br />

taariikhda dalkaasi. Sannadkii 1977, iyadoo uu soo<br />

cusboonaaday dedaalkii ku saabsanaa in la helo<br />

‘Soomaali-Weyn’, isla markaasina ay suurtogal ahayd<br />

in meesha ay ku jirtey ujeeddo ah in dadka laga<br />

jeediyo dhibaatooyinkii gudaha ka taagnaa, Siyaad<br />

Barre waxa uu ku dhawaaqay dagaal lagu qaaday<br />

Itoobiya, oo looga gol lahaa in lagu qabsado gobolka<br />

Ogaden. Waa markaasi dagaalladaasi ay qarxeen markii<br />

Midowgii Soofiyet uu si weyn oo la yaab leh u bedeley<br />

xidhiidhkii isbahaysi ee dhincyadii dagaallamayey,<br />

waxanu tuuray Somalia oo uu laalay isbahaysigii uu la<br />

lahaa, ka dib markii hoggaamiyihii kacaankii<br />

Maarkiistaha amma Shuuciga ahaa ee cusbaa ee<br />

Itoobiya, Mengisyu Haile Mariam, oo sannadkii 1974-<br />

kii afgenbiyey Boqor Haile Selassie, uu dawladdii<br />

Soofiyet-ka weydiistey taageero. Dawladdii Soofiyetku<br />

waxay siisay saaxiibkoodii cusbaa ee Itoobiya<br />

taakulayn iyo hub milateri oo aad u fara badan, taasi<br />

oo keentay in la jebiyo Somalia sannadkii 1978-kii.<br />

Burburkii ka abuurmay abaarihii iyo dagaalladii waxay<br />

horseedeen inay sii korodho tiro badan oo ka tirsan<br />

Soomaalidu inay ku kacaan oo ay ka horjeestaan<br />

madaxweynahoogii. Sannadkii 1978-kiina, koox ka<br />

kooban saraakiishii milateriga ayaa isku deyey<br />

inqilaab dhicisoobey oo ay kula kaceen Siyaad Barre,<br />

kacdoonkaasi oo caalamad u ahaa amma muujinayay<br />

niyad-jabka sii badanaya.<br />

Waxa bilaabantay in dalku uu kala daato oo uu sii<br />

kala burburo. Dedaalkii Siyaad Barre uu ku doonayey<br />

in uu ku tirtiro qolo-qolonnimada iyo qabyaaladda<br />

waxa uu noqday dhibaato isagii dib ugu soo noqotay oo<br />

saamaysay ; sannadihii 1980-maadkiina, waxa samaysmay<br />

109

---

dhawr jabhadood oo ku dhisan gobolaysi iyo beelo.<br />

Kuwa ugu horreyey kooxahan waxa ka mid ahayd<br />

jabhaddii SNM (Somali National Movement). Jabhaddaasi<br />

waxay markii hore ahayd oo ay ku bilaabanatay beelo<br />

badan oo isbahaystay, markii danbana urur u taagan<br />

danaha beelihii Isaaqa ee ka soo jeedey Maxmiyaddii<br />

hore ee Ingiriiska ee Somaliland, kuwaasi oo ka<br />

dagaallamayey waxa ay u arkeen fogeyn la foogeeyey oo<br />

la takrooray, iyo cadaadis iyo ciqaab ay kula kacday<br />

dawladdii Siyaad Barre.<br />

Jawaabta ay dawladdii ka bixisay arrintani iyo<br />

tallaabooyinka ay kala hor tagatay jabhaddani<br />

mucaaradka, waxay ahaayeen qaar si xad-dhaaf ah u<br />

qallafsan oo waxshinnimo. Ciidamadii dhulka iyo kuwii<br />

cirka ee Siyaad Barre waxay duqayn xoog leh ku<br />

sameeyeen magaala-madaxdii gobolka ee Hargeysa, oo<br />

sida duqayntaasi ay magaaladii u baabiisay lagala mid<br />

dhigay oo loogu magac-daray ‘Dresden-tii Afrika’<br />

(Dresden of Africa). Waxay noqotay wax naadir ah oo<br />

far-ku-tiris ah in la helo gidaar amma guri taagan oo<br />

bed qaba oo duqayntaasi ka badbaaday, waxana la<br />

burburiyey amma la bililiqaystay dhammaan guryihii<br />

iyo dhismayaashiii, iyo saqafyadii, mid kasta.<br />

Magaaladii waxay noqotay meel gabaahiir ah oo la<br />

burburiyey, si xunna loo fadhataystay, dadweynihii ku<br />

noolaana ay aakhirkii ka qaxeen oo ay u lugeeyeen<br />

ilaa Itoobiya, qaxaasi oo ahaa, sida uu ku tilmaamay<br />

Mark Bradbury buuggiisii ‘Samaysankii Somaliland’<br />

(Becoming Somaliland, London, 2008), mid weyn oo<br />

qeyra-caadi ah amma oday-ka-sheegee ah, wanu qoray:<br />

‘Qaxii ay qaxeen dadweyne ku dhaw-dhaw ilaa 500,000<br />

oo qof oo rayid ah oo ka qaxay waqooyiga Somalia, una<br />

qaxay Itoobiya sannadkii 1988, waxay dhacdadani ka<br />

dhignayd dhacdooyinka ugu waaweyn ee ugu darnaa dad<br />

xaddigaasi leh oo si xoog ah mar qudha loogu kallifay<br />

in ay barakacaan, taariikhda Afrika.’ 17<br />

110

---

Bishii May ee 1988, weerarradii Jabhaddii SNM ay ku<br />

qaadday Magaalooyinka Hargeysa iyo Burco, waxay bilaw<br />

u ahaayeen dagaalladii sokeeyey ee Somalia, kuwaasi<br />

oo socdey muddo ka badan labaatan sanadood ah. Waxa<br />

kale oo jirey jabhado kale oo ka samaysmay meelo kale<br />

oo ka tirsan dalka. Sannado hore, dhinaca waqooyibari<br />

waxa ka samaysantay jabhaddii SSDF (Somali<br />

Salvation Democratic Front), dhinaca koonfur iyo<br />

badhtamaha Somalia-na waxa ka dhisantay jabhaddii USC<br />

(United Somali Congress) oo inta badan u taagneyd<br />

danaha beelaha Hawiye. Beelihii Ogaadeenna waxay<br />

samaysteen dhaqdhaqaaqii SPM (Somali Patriotic<br />

Movement). Bishii August ee 1990-kii, jabhadihii<br />

SNM, SPM, iyo USC waxay ku shireen Itoobiya, waxayna<br />

ku heshiiyeen inay samaystaan isbahaysi midaysan oo<br />

ay isku bahaystaan dagaalka ay kala horjeedeen Siyad<br />

Barre.<br />

Xilligaasi, dawladdii dhexe waxa haysatey oo ay ku<br />

jirtey xaalad la yaab leh oo aan la filayn oo la mid<br />

ah tan haatan timid labaatan sano ka bacdi<br />

waqtigaasi, xaaladdaasi oo ahayd xukunka dawladdii<br />

dhexe oo ku soo ururay, kuna koobnaaday wax aan sida<br />

uga durugsanayn magaalo-madaxda. Waxa aad u soo<br />

yaraaday oo soo koobmay dhulkii uu gaadhsiisna awodda<br />

xukunka ee Siyaad Barre, oo gaadhay ilaa heer<br />

mucaaradkiisii ay ugu yeedhaan ‘Duqii Magaalada<br />

Muqdishu’. Jabhadihii mucaaradka ahaa waxay ku soo<br />

durkeen oo ay hareereeyeen magaaladii, 26-kii bishii<br />

ee 1991-kiina, Siyaad Barre waxa farahiisa ka baxay<br />

xukunkii magaalo-madaxda, waxana ka saartay halkaasi<br />

jabhaddii USC.<br />

Burburkii Dawladda (State Collapse)<br />

Dhicitaankii Siyaad Barre ma noqon dhammaadkii<br />

dagaalka. In kasta oo xukunkii laga tuuray kelidiiteliye<br />

had iyo jeer naxariis darnaa oo qallafsanaa,<br />

111

---

haddana laga soo bilaabo sannadkii 1990-kii,<br />

dadweynaha Soomaaliyeedd intooda badani waxay<br />

ahaayeen kuwa aan haysan hoggaan dhexe oo si wax-kuool<br />

ah u shaqeeya, waxayna ku noolaayeen dawladla’aan.<br />

Isla markii Siyaad Barre laga turay xukunka, wax<br />

markiiba iyagu dhexdooda isku jeestey ururkii USC.<br />

Waxa burburtay midnimadii Hawiyaha, iyaga oo laba<br />

beelood oo ka mid ah beelaha Hawiyaha, kalana ah<br />

Abgaal iyo Habar Gidir, ay dhex martay colaad aad u<br />

qadhaadhi oo ay isku noqdeen cadow xun, iskuna<br />

bilaabeen dagaallo. Qof Ingiriis ah oo la yidhaa<br />

Murray Watson, oo ka tirsanaa shaqaalihii hey’adaha<br />

gargaarka, ayaa goobjoog ka ahaa oo ka hadlay<br />

dagaalladii maalmihii ugu horreeyey halkaasi ka<br />

dhacay, sannadkii 1991-kii. Waxanu yidhi:<br />

Dagaallo badan iyo taxshhiirado ayaa ka dhacaya<br />

agagaarka qasriga madaxtooyada. Waxan hadda soo<br />

maray cusbitaalka oo maalin kasta la keeno konton<br />

ilaa lixdan qof oo dhaawac ah. Maalin kasta,<br />

dhakhtarradu waxay sameeyaan qalliin addimada oo<br />

la jaro ah, min toban ilaa shan-iyo-toban qalliin<br />

oo noocaasi ah. Dhiig ayaa igaga yaal oo soo<br />

gaadhay lugahayga. Ma malayn kartid dilka xun ee<br />

halkan ka dhacay. Waxan ka soo qaaday sawirro<br />

meydadka jidka daadsanaa hadda. Ma jiraan imika<br />

meydad badan oo sii yaallaa, waayo, eyda ayaa<br />

cuntay intoodii badnayd. Laakiin weli waxa sii<br />

yaalla gacmo dad oo ka dhex muuqda ciidda.<br />

Hareeraha waddada waxa ku yaalla xabaalo degdeg<br />

ah oo lagu aasay dadka isla goobihii ay ku<br />

dhinteen. Dadka wax ku dhaceen ee dhintay amma<br />

dhaawacmay, intooda badani waa dad rayid ah ; waa<br />

dumar, waa rag da’ah, waa caruur.<br />

Tani waxay ahayd Somalia iyo hab-beeleedkeeda oo<br />

sida ugu weyn iyagu isku baabiinayey amma is-cidhib<br />

112

---

tirayey. Dhicitaankii Siyaad Barre, halkii uu ka<br />

horseedi lahaa nabad, iyo in la dhiso nidaam sugan oo<br />

dawli ah oo ku dhisan dimoqoraadiyad iyo caddaalad,<br />

waxa ka dhashay oo uu keenay dagaallo aan caqli ku<br />

fadhiyin, dagaalladaasi oo saamayntii<br />

dhibaatooyinkoodii ugu xumaa ay ku dhaceen<br />

dadweynihii rayidka ahaa.<br />

Nidaamkii diktaatooriga ahaa ee keli-taliska, waxa<br />

bedeley qabqablayaal dagaal, oo ahaa hoggaamiyayaalbeeleed<br />

awod badan, oo ay taageerayaan maalqabeenno<br />

baayacmushtar ah iyo kooxo hubaysan oo miliishiyooyin<br />

ah, kuwaasi oo Somalia inteedii badnayd u rogey<br />

degaanno kala gooni ah oo ay kala xukumaan<br />

qabqablayaal dagaal. Kooxahaasi waxay ahaayeen kuwa<br />

iyagu midba midka kale la dagaallamayey, amma midba<br />

midka kale la samaysanayey gaashaanbuur isbahaysi,<br />

isbahaysigaasi oo haddana si dhakhso ah u burburayey<br />

muddo yar ka bacdi. Xaaladaha noocan ah ee aan la<br />

sadaalin karin, ee sida dhakhsa ah isku bedeleyey,<br />

waxay jahawareer ku noqdeen cid kasta, gudaha iyo<br />

debadda Somalia labadaba.<br />

Mar aan booqday Somalia, horraantii sannadihii 1990-<br />

meeyadii, aad ayay u yarayd in aad aragto qof aan<br />

hubaysnayn, yar iyo weyn ragga, oo aan qori sidan.<br />

Hubku waxa uu noqday mid daruuri ah oo loo baahan<br />

yahay sida shaadhka la gashado oo kale, kana<br />

muhiimsan kabaha. Wiilal yaryar oo dagaalyahanno ah<br />

oo indhuhu soo baxsan yihiin, dhididna ka soo boodey,<br />

ayaa eryayey oo watey buurbuur nooca dagaalka ee<br />

Soomaalida ah oo loo yaqaanno baabuurta ‘Tiknikada’.<br />

Waa baabuur dusha laga jaray amma Land Cruiser-ro ah,<br />

oo qoryo waaweyn la saaray, aanay la socdaan<br />

miliishiyo aad u hubaysani. Taxshiiradaha iyo<br />

rasaasta joogatada ahi waxay dileen tobannaan kun oo<br />

qof, in badan oo kale way dhaawaceen, waana la<br />

barakiciyeen, waxayna dagaalladaasi baabiiyeen<br />

113

---

magaaladii Muqdishu oo ka mid ahayd magaalooyinka ugu<br />

qurux badan Afrika.<br />

Nin ka mid ah raggii isku deyey in la joojiyo<br />

burburkaasi, waxa uu ahaa Cumar Salaad, oo<br />

mas’uuliyado sare ka soo qabtay xukuumaddii Siyaad<br />

Barre, laakiin waqtigani ka mid ahaa mucaaradka oo uu<br />

ku biiray. Waxanu yidhi:<br />

Waxaan soo arkay ee aan u soo joogey waxay<br />

ahaayeen wax aad u fool xun, aad iyo aad u fool<br />

xun. Waxa socdey dil, waxa socdey boob, waxa<br />

socdey qas. Dadku guryaha ayay boobayeen oo<br />

xadayeen, dumarka ayaa la kufsanayey. Waxay ahayd<br />

wax argagax leh oo aad u fool xun. Waxan ku<br />

dedaalayey inta karaankay ah in aan gacan ka<br />

geysto badbaadinta dadkii qaraabada iyo asaxaabta<br />

ahaa. Miliishiyooyinka beeluhu waxay ku<br />

dagaallamayeen oo ay haysteen dhammaan noocyada<br />

hubka : qoryaha boobayaasha culculus ee<br />

mashiingaannada, kuwa fudud ee reyfallada,<br />

madaafiicda lidka diyaaradaha oo la saaray buur<br />

Land Cruisero ah, iyo xataa sawaariikhda Katuusha<br />

ah. Muddo yar ayaa gebi ahaan badhtamihii<br />

magaalada lagu baabiiyey oo laga wada dhigay<br />

burbur ciid iyo quruurux ah.<br />

Waxan tegey Tiyaatarkii Qaranka , oo ahaa dhisme<br />

aad u qurux badan oo bilicsan, kaasi oo si weyn<br />

loo fadhataystay, lana qaawiyey gebi ahaan. Waxan<br />

sii qaaday qaar ka tirsan ilaalaladaydii oo aan<br />

geeyey tiyaatarkii, waxanan amar ku siiyey inay<br />

xabbado dusha u ridaan oo ay dulmariyaan<br />

budhcadda wax bililiqaysanaysa. Tani waxay ka<br />

cabsiisay tuugadii oo yaacay. Ka dibna laba ka<br />

mid ah ilaaladaydii ayaan halkii kaga tegey si ay<br />

halkaasi u joogaan, una badbaadiyaan tiyaatarka.<br />

Waxan tegey meel maqaaxi amma hudheel ah oo wax<br />

laga cuno magaalada Muqdishu. Waxanan halkaasi ku<br />

114

---

arkay dadkii oo afka iyo gacmaha iska marinya<br />

waraaqihii sirta ahaa ee xafiisyada dawladda.<br />

Xataa waxay la aadayeen oo ay ku isticmaalayeen<br />

musqulaha. Ninkii hudheelka lahaa ayaan siiyey<br />

waxoogaa lacag ah, waxanan ka ururiyey oo aan ka<br />

qaaday waraaqahaasi qaaliga ahaa ee muhimka ahaa.<br />

Laakiin haddana waxan arkay hudheelladii kale ee<br />

magaalada oo dhan oo waxaasi iyo wax la mid ahi<br />

ay ka socdaan. Ka dibna waxa soo ururiyey oo aan<br />

badbaadiyey waraaqo badan, intii aan gaadhi<br />

karayey. Aakhirkiina waxan isku keenay wax noqday<br />

ilaa 175 fayl oo ah dhakumantiyadii rasmiga ahaa<br />

ee dawladda.<br />

Dilkii iyo burburkii waxa soo raacday gaajo. Waxay<br />

si dhakhso ah iskugu bedeshay xaalad macaluuleed, oo<br />

ban’iidam abuuray. Inta badan dhulkii masnada ahaa ee<br />

wax ka bixi jireen ee Somalia, ee u dhaxeeyey labada<br />

webi ee Jubba iyo Shabeelle, ayaa noqday dhul ay ku<br />

dagaallamaan kooxihii iska soo horjeedey. Dadkii<br />

beeraleyda ahaa ee degganaa halkaasi, waxay noqdeen<br />

wax la laayey, wax la barakiciyey oo lagu kallifey<br />

inay qaxaan, amma wax lagu khasbay inay ku biiraan<br />

miliishiyooyinka. Waxa bilaabantay in dadku ay u<br />

dhintaan macaluul, gaar ahaanna qaybo ka tirsan<br />

gobollada koonfureed iyo kuwa dhexe ee Somalia. Cumar<br />

Salaad waa u qiiroodey oo maroora-dillacay markii uu<br />

iiga sheekaynayey markii ugu horraysay ee u soo<br />

booqday degaannadii ugu darnaa ee macaluushu<br />

saamaysay, degannadaasi oo loo yaqaanney ‘Saddex-<br />

Geeskii Geerida’, waxanu yidhi:<br />

Waxan arkay boqolaal caruur ah oo daadsan, safaf<br />

dhaadheer, waddada laamiga ah hareeraheeda. Way<br />

wada qaawanaayeen, waxayna ahaayeen lafo qalfoof<br />

ah, laakiin may dhimanin. Weli waa sii<br />

noolaayeen, laakiin waxay qarka u saarnaayeen<br />

inay dhintaan. Markii aan warsaday waxa caruurta<br />

intaasi leeg halkani keenay ee ay ka qabaanayaa<br />

115

---

waddada, waxa la ii sheegay in waalidkoodu uu ku<br />

wada dhintay macaluushii. Waan ilmeeyey. Waxa ugu<br />

daran ee aan arkay waxa uu ahaa ilmo yar, oo<br />

qalfoof ah, oo jaqaysaa naaskii hooyadeed oo meyd<br />

ah. Waan hunqaacay. Ka bacdina waxan go’aansaday<br />

in aan soo kaxeeyo suxufiyiin iyo weriyayaal<br />

ajanebi ah oo aan keeno degaankan, si ay adduunka<br />

ugu faafiyaan wararka waxyaabaha ka dhacayaa ee<br />

ka taagan Somalia.<br />

Xattaa dadkii iyagu wax badan hore uga soo shaqeeyey<br />

dhulalka ay ka jiraan dagaallada iyo macaluusha, sida<br />

Tony Vaux oo kale oo ka tirsan shaqaalaha hey’adaha<br />

gargaarka, waxa aad u taabatay xaaladdii ay ku arkeen<br />

Somalia, waxanu yidhi Tony :’Tani waxay ahayd<br />

xaaladdii ugu xanuunka badnayd ee i soo marta intii<br />

aan socdaalayey ee aan wareegayey oo dhan ee aan u<br />

shaqaynayey hey’adda OXFAM in ka badan labaatan sano,<br />

socdaalladaasi oo ay ku jiraan kuwii aan ku tegey ee<br />

aan ku soo arkay xaaladihii Itoobiya sannadkii 1984-<br />

kii. Heerka dhibaatada ee xaaladda Somalia, waa mid<br />

aad u weyn oo ba’an marka loo eego kuwaasi kale.<br />

Dhibaatada banii’aadminnimo ee halkasi ka jirtaana<br />

waa mid aan aslanba la rumysan karin.’<br />

Markii sawirradii iyo muuqaalladii aafadaasi lagu<br />

baahiyey ee ay ka soo baxeen telifishannada caalamka,<br />

waxa bilaabmay olole caalami ah oo dadweyne oo loo<br />

sameeyey in la qaado tallaabooyin, oo wax la qabto.<br />

Laakiin xaaladahani waxay ahaayeen qaar adag, oo aan<br />

caadi ahayn, oo khatar ah. Somalia waxay ahayd dal<br />

aanay ka jirin dawladi, oo ay ka socdaan dagaallo xun<br />

oo soo noqnoqonaya, oo aan la sadaalin karin, oo<br />

baahsan. Guud ahaan waxa adkaatay sidii loo heli<br />

lahaa qaab lagu gaadhsiiyo dadka baahan gargaar<br />

banii’aadminnimo. Xaaladdu waxay ahayd mid aad u xun<br />

oo gaadhay ilaa heer ah in la toogto maraakiibtii<br />

siddey gargaarka, xataa ka hor inta aanay soo gaadhin<br />

berriga.<br />

116

---

Faragelintii Dibadeed (Intervention)<br />

Qiyaastii siddeed-iyo-toban bilood ka bacdi markii<br />

Muqdishu ay duntey, Golaha Ammaanka ee Qaramada<br />

Midoobay waxa uu bishii April ee 1992 ogolaaday in la<br />

geeyo Somalia ciidammo nabad-ilaalineed oo gaadhayaa<br />

ila saddex kun, hawlgalkaasi oo loo yaqaanney UNOSOM.<br />

Waxase isla markiiba caddaatay in loo baahan yahay<br />

wax intaa ka badan oo ka ujeeddo dheer.<br />

Madaxweynihii Maraykanka ee waqtigaasi, George Bush,<br />

oo xilligiisii sii dhammaanayey, ayaa qaaday<br />

tallaabadii u horraysay, isaga oo soo jeediyey in<br />

ciidamada Maraykanku ay qaadaan oo ay hoggaamiyaan<br />

hawlgal aad uga ballaadhan kaas hore oo ay fuliso<br />

Jamciyadda Qaruumha ka Dhaxaysaa, si loo suurtogeliyo<br />

oo loo hubiyo in si bed qabta loo gaadhsiin karo<br />

gargaarka banii’aadminnimo dadka macaluulaya, kuwa<br />

barabaxay, iyo kuwa dhaawac ah ee Somalia. 3-dii<br />

bishii December ee 1992, ayaa markii ugu horraysay<br />

taariikhda Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobey, uu<br />

Goluhu ansixiyey faragelin Jamciyadda Qaruumaha ka<br />

Dhaxaysaa ay iskeed ugu dhaqaaqdo iyada oo<br />

adeegsanaysa xoog milateri oo lagu qaado dal iyo<br />

qaran madaxbannaan. UNOSOM waxa lagu bedeley UNITAF.<br />

Horraantii sannadkii xigey waqtigaas, waxa la<br />

bilaabay hawlgal loo bixiyey ‘Operation Restore Hope’<br />

amma Hawlgalkii Soo-celinta Rajada; waxana Somalia u<br />

duulay oo tegey ilaa lix boqol oo suxufi oo ka kala<br />

socda warbaahinta debadda, si ay warbixinno uga soo<br />

sameeyaan hawlgalladii u muuqday wax aan la malayn<br />

Karin oo riyo amma khayaal ah oo xaqiiqada ka fog, ee<br />

ciidamada Maraykanku ay si cajiib ah ugu degayeen,<br />

goor habeennimo ah, xeebta badda Muqdishu, iyaga oo<br />

isku dhigayey oo u libiqsanayey kamarooyinka<br />

sawirrada iyo filimmada markii ugu horraysey ee ay<br />

cagaha dhigayeen dalkan ay u yimaaddeen inay<br />

117

---

‘badbaadiyaan’. Ciidammo ka badan 25,000 oo Maraykan<br />

ah ayaa ka qayb qaadaneyey fulinta hawlgalkani.<br />

Hawlgalkii ‘Operation Restore Hope’ ee Soo-celinta<br />

Rajadu waxa uu gaadhay guulo bilaw ah, isaga oo<br />

suurtogeliyey in taakulayntii gargaarka iyo<br />

gaadiidkii sideyba, in ay gaadhaan meelihii loogu<br />

talo galay, iyada oo aanay soo weerarin, oo aanay<br />

boobin amma dhicin miliishiyo-beeleedku.<br />

Laakiin Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysa iyo<br />

Maraykanka midna si buuxda uma fahmin murugsanaanta<br />

xaaladaha ka jira gudaha. Waxa bilaabmay in<br />

xaaladihii ay si dhakso ah isku bedelaan oo sii<br />

xumaadaan, kana sii daraan. Waqtigaasi, hawlgalkaasi<br />

oo loo yaqaanney UNOSOM II, waxa uu noqday kan ugu<br />

ballaadhan adduunka ee ay fuliso Jamciyadda Qaruumaha<br />

ka Dhaxaysaa, waxana ku hawllana hawlwadeenno<br />

gaadhaya ilaa 30,000 oo qof iyo kharash ku dhaw-dhaw<br />

US$1.5 bilyan oo doollar sannadkii.<br />

Kooxaha qaar ee Soomaalida ayaa bilaabay inay u<br />

arkaan ciidamadaasi hubaysan ee ajanebiga ah ee<br />

nabad-ilaalintu inay la jiraan amma ka tirsan yihiin<br />

beel ka mid beelihii ay is-hayeen ee ka soo horjeedey<br />

iyaga, sidaasi awgeedna ay mudan yihiin in lagala<br />

hortago dagaal, gaar ahaanna marka ay ku kacaan falal<br />

daandaansi ah. Waxana arrintaasi ay keentay in la<br />

dilo bishii June ee 1993, in ka badan labaatan askari<br />

oo Baakistaaniin ah oo ka tirsanaa ciidamadii nabadilaalinta,<br />

ciidamadaasi oo wadey hawlo hub-baadhis<br />

ah, oo ay isku deyeen inay ku qaadaan<br />

miliishiyooyinkii General Aideed.<br />

Dilkii askartaasi reer Pakistan waxay jawaab xun oo<br />

xoog leh ka keentay abbaanduulihii Maraykanka ahaa ee<br />

hawlgalkaasi ‘Operation Restore Hope’, Admiral<br />

Jonathan Howe, oo ku dhawaaqaya dagaal uu kaga<br />

dhabeeyey oo aanu waxba ula hadhin dhinac kasta in<br />

lagu qaado General Caydiid, isaga oo madaxa General<br />

118

---

Caydiidna saaray oo sheegay inuu ku doonayo lacag<br />

dhan US$20,000 oo doollar oo la siinayo qofkii soo<br />

qabta amma soo sheega. General Caydid waxa u noqday<br />

nin ku bannaan magacan naanaysta ah ee uu leeyahay oo<br />

macnihiisu uu yahay ‘ninkii aanay ceebtu raaci karayn<br />

ee aan qaadanayn’; waxanu isna dhinaciisa kaga<br />

dhawaaqay in uu isna ku bixinayo US$20,000 oo doollar<br />

oo abaalmarin ah ciddii keenta madaxa Admiral Howe oo<br />

sidiisii ah, amma ‘Animal’ Howe oo ah sida ay ugu<br />

yeedhi jireen Soomaali badani.<br />

Ciidammadii Maraykanku waxay sii xoojiyeen<br />

hawlgalladoodii, iyaga oo hadba joojiya oo baadha<br />

Soomaalida maraysa dariiqyada amma suuqa, olole<br />

baadhitaanna ku qaada suuqa Bakaaraha oo weerara,<br />

suqaasi oo isku meel lagu iibin jirey hubka iyo<br />

rasaasta, iyo dharka, bakaashka iyo alaabta guryaha,<br />

hilibka iyo khudaarta. Suuqa Bakaaraha oo ah kan ugu<br />

weyn magaalada Muqdishu, waxa uu noday<br />

bartilmaameedka ugu weyn, suuqyada laga adeegto ee<br />

adduunka. Sannado badan ayaa waxa suuqaasi ku socdey<br />

weerarro baadhitaan iyo duqayn. Intii u dhaxaysay<br />

laga soo bilaabo badhtamihii sannadihii 2000 ilaa<br />

dabayaaqadii sannadahaasi, suuqaasi Bakaaraha waxa<br />

weerarro joogto ah ku hayey ciidamada dawladda<br />

Soomaalda iyo kuwa nabad-ilaalinta ee Ururka Midowga<br />

Afrika, iyada oo loo arkayey meel ay al-Shabaab ku<br />

dhuumato, isla markaasina u ah il muhim ah oo<br />

dhaqaale ka soo galo.<br />

Xiisadihii u dhexeeyey General Caydiid iyo<br />

ciidamadii Maraykanku waxay meel sare oo dagaal<br />

gacan-ka-hadal ah gaadheen bishii Oktoobar ee 1993,<br />

oo u dhacay dagaalkii loo bixiyey ‘Dagaalkii ugu<br />

Horreeyey ee Muqdishu’ amma ‘Black Hawk Down’. Laba<br />

diyaaradood oo Maraykan ah oo ah nooca helikobtarrada<br />

loo yaqaan Black Hawk ayaa la soo ridey oo la soo<br />

dhigay jidadka magaalaada. Hawlgal balaadhan oo kale<br />

oo milateri, oo la doonayey in lagu soo furto oo lagu<br />

119

---

soo badbaadiyo askartii saarnayd diyaaradaaasi la soo<br />

ridey, waxa lagu diley oo ku dhintay siddeed-iyotoban<br />

askari oo Maraykan ah, kuwaasi oo meydadkoodii<br />

la jiidjiidey jidadka. Tirada dhabta ah ee Soomaalida<br />

ku dhimatay dagaalladaasi ba’naa lama oga, laakiin<br />

waxa lagu qiyaasaa boqoaal.<br />

Dhacdadani oo dib u soo celisay xusuusihi<br />

dagaalladii Vietnam, waxay ku noqotay dawladda<br />

Maraykanka culays aan la xamili karayn oo aan la sii<br />

wadi karayn. Madaxweynihii cusbaa ee xilka la<br />

wareegey, Bill Clinton, waxa uu amar ku bixiyey in<br />

ciidamadaas laga soo saaro halkaasi oo dib loogu soo<br />

celiyo dalkooda; intoodii badnaydna waxa la soo<br />

dhamaystirey oo ay tegeen sannadkii xigey waqtigaasi.<br />

Ciidamadadii nabad-ilaalinta ee Qaramada Midoobey oo<br />

noqday ciidammo aad u daaley oo niyad-jabay, waxay ku<br />

dedaaleen inay sii wadaan hawlgalladoodii,<br />

dedaalkaasi oo aakhirkii u muuqday mid aan wax-ku-ool<br />

noqon oo aan shaqayn. Markii aan booqday magaalada<br />

Muqdishu sannadkii 1994, ciidamadaasi nabad-ilaalinta<br />

ee loo yaqaanney ‘blue helmet’ ( amma caanka ku ahaa<br />

midabka koofiyadaha milateri ee ay xidhan yihiin oo<br />

ah bey-bey amm buluuki), waxay ahaayeen kuwa dhammaan<br />

aan lagu arkin meel ka baxsan xeryaha amma<br />

saldhigyada Qaramada Midoobey. Waxan arkay tiro yar<br />

oo ka tirsan ciidammadaasi nabad-ilaalinta oo ku<br />

gabbanaya, cabsi awgeed, jawaanno ciid ah oo la<br />

teeday goobaha kontoroolka ee magaalada oo ay dhufeys<br />

ka dhigtaan. Laakiin waqtigani waxay ahaayeen<br />

ciidammo runtii ahaantii jabay, jabkaasi oo ka soo<br />

gaadhay isla dadkii ay u yimaaddeen markii horeba<br />

inay badbaadiyaan. Intii ka hadhay ciidamadii nabadilaalintuna<br />

si dhakhso ah ayay uga baxeen halkaasi,<br />

iyaga oo u kala tegey Somalia iyo axwaasheeda, amma<br />

arrimaheedu halka ay ku danbaynayaan.<br />

120

---

Faragelintii milateri ee Maraykanka iyo Qaramada<br />

Midoobay ee Somalia ee sannadihii 1990-meeyadii, waxa<br />

ay noqon karayaan tusaalaha ugu xiiso badan amma ugu<br />

fiican ee la soo qaadan karo marka laga hadlayo<br />

doodda ah ‘Somalia oo khalad laga fahmay’, amma sida<br />

khaldan ee loo waajahay. Hawlgalkani waxa uu u<br />

taagnaa oo tusaale u ahaa qaabkii hore ee khaldanaa<br />

ee madax-adaygga ahaa, ee noqday in loo adeegsado<br />

ciidammo ajanebi ah iyo ujeeddo fiican, dhismaha<br />

dawlad iyo dal. Tusaalooyinkii ugu danbeeyey ee<br />

Ciraaq iyo Afqaanistaanna, waxay u muuqdaan in aanay<br />

noqon casharro wax laga bartay oo waayo-aragnimo laga<br />

kasbaday. Mark Bradbury waxa uu tilmaan ka bixinayaa<br />

sida ay saamayn fog ugu yeelatay guuldarradii lagu<br />

guudarraystay siyaasadda debadda ee ku aaddanayd<br />

Somalia, sida ay saamayn ugu yeelatay meelo kale oo<br />

Afrika ah oo dhibaato weyni oo tan xigtey ay ka<br />

dhacday, ahna xasuuqii Rwanda ee sannadkii 1994:<br />

Madaxweyne Bush, oo dhiirrigelin ka helay<br />

guulihii dalalkii isbahaysigu ay ka soo hooyeen<br />

Khaliijka, hawlgallada milateri iyo gargaarka<br />

banii’aadminnimo waxay u ahaayeen fursad kale oo<br />

maraykanku ku muujin karo kaalintiisa caalamiga<br />

ah, ee ah in uu yahay bileyskii caalamka, marka<br />

laga hadlayo ‘nidaamka adduunka cusub’ ...<br />

Ergeyga joogtada ah ee dawladda Maraykanka u<br />

fadhiyey Qaramada Midoobey, oo ahayd waqtigaasi<br />

Madelaine Albright, waxay sheegtay in ujeeddada<br />

faragelintaasi ay ahayd ‘ wax aan ka yaran in la<br />

dib loo soo celiyo oo loo dhiso ummad dhan oo<br />

laga dhigo ummad heybad leh oo shaqaynaysa, oo<br />

jirta oo lafaheeda wax u qabsanaysa, kana mid ah<br />

oo u tirsan ummadaha adduunka’... Hawlgalkii<br />

UNOSOM waxa uu ahaa mid aan si fiican looga<br />

fikirin, si liidatana loo maamulayey oo aan wax<br />

lala socodsiin, kaasi oo saamayn weyn ku yeeshay<br />

Somalia iyo jawaabihii amma tallaaboyinkii<br />

121

---

caalamiga ahaa ee laga qaadayey amma wax lagaga<br />

qaban lahaa dhibaatoyinka kale ee meelo kale ka<br />

dhaca. Hammigii amma aragtidii George Bush ee<br />

ahayd in loo dejiyo nidaam cusub aduunkan cusub,<br />

waxa hammigaasi lagu aasay jidadka magaalaa<br />

Muqdishu. Niyad-la’aantii uu Maraykanku kaga<br />

maagey ee ka gaabsaday in uu wax ka qabto<br />

xasuuqii ka dhacay dalka Rwandan, waxa ugu wacnaa<br />

oo ay ahayd natiijo si toos ah uga dhalatay<br />

waayo-aragnimaaasi ka soo martay Somalia. 18<br />

Waa wax lala yaabo oo aan la filayn in iyada oo<br />

General Caydiid uu dagaal kula jiro Maraykanka iyo<br />

Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysa, in haddana ay<br />

jireen dad ka tirsan beeshiisa Habar-Gidir, inay<br />

lacag fiican ka samaynayeen ‘cadowga’, iyada oo<br />

suurtogal ay tahay in badh ka mid ah lacagayowgii<br />

caalamiga ahaa (amma hantidii garaarka ee caalamka)<br />

in loo leexiyey General Caydiid oo lagu maalgeliyey<br />

dagaalladii uu wadey. Dadkaasi qaarkood waxay ka<br />

shaqaynayeen maamulka hawgalladaasi oo ay ku dhex<br />

jireen, iyo UNOSOM oo ay u ahaayeen turjumaanno,<br />

waxana dhici karta inay u gudbiyeen kooxdii General<br />

Caydiid, warar iyo xog hoose oo ku saabsan<br />

hawlgalladaasi nabad-ilaalinta.<br />

Sida aalaaba ka dhacda xaalado badan oo kale oo<br />

colaadeed, hawlwadeennadii banaamijyada gargaarka<br />

banii’aadminnimo ee Somalia, waxa la soo gudboonaatay<br />

inay mar walba ‘la macaamilaan shaydaanka’, si ay<br />

shaqadoodu u socoto oo ay hawshooda u gutaan. Waxay<br />

guryo iyo xafiisyo ka kiraysteen rag ganacasato ah oo<br />

maalqabeenno ah, kuwaasi oo qaar ka mid ahi ay<br />

maalgelinayeen oo ay hanti siinayeen qabqablayaashii<br />

dagaalka. Miliishiyooyinka dagaalku waxay<br />

cusbitaallada ku khasbi jireen, iyaga oo hubkood<br />

adeegsanaya si ay xoog wax ugu helaan, in iyaga loogu<br />

horraysiiyo oo marka hore la daweeyo, lagana hor<br />

mariyo dadka kale ee rayidka ah.<br />

122

---

Hey’adaha gargaarku waxay ku bixiyeen lacag<br />

kumannaan doollar ah oo ay siiyeen Soomaali hubaysan,<br />

si loo ilaaliyo nabadgelyada shaqaalahooga,<br />

hantidooda, baabuurtooda, iyo ilaalinta qaybinta<br />

taagulaynta gargaarka. Kooxdii haysatey ee xukumasey<br />

dekeddu, waxay lacag badan ka sameeyeen cashuurihii<br />

ay ka qaadayeen shixnadaha garaarka ah ee soo degaya,<br />

iyo gargaarkaasi banii’aadminnmo oo badh loo leexiyo<br />

suuqa, si loo iibiyo oo ay macaash iyagu ay qaataan<br />

uga helaan, amma u qaybiyaan taageerayaashooda iyo<br />

miliishiyada u dagaallamaysa. Mark Bradbury waxa uu<br />

mar kale ka hadlayaa saamaynta amma natiijada xun ee<br />

aan loo kasin ee ka soo baxday faragelintii caalamiga<br />

ahayd sida ay ku danbaysey:<br />

Ilaa hadda wax badan ayaa laga qoray siyaabaha<br />

gargaarka caalamiga ahi uu u dhex geli karo ee uu<br />

uga mid noqon karo dhibaatooyinka dagaallada,<br />

gargaarkaasi oo loo looltamo amma loo tartamo<br />

sidii loo leexsan lahaa ee loo bililiqaysan<br />

lahaa, iyo sidii dhaqaale loogu heli lahaa<br />

dagaallada amma loo sii wadi lahaa qaabab amma<br />

farsamooyin lagu ugaadhsado oo si xoog ah wax<br />

loogu dhaco. Horraantii sannadihii 1990-meeyadii,<br />

Somalia waxay ahayd tusaalaha ugu fiican ee loo<br />

soo qaadan karo marka arrimahani la dersayo.<br />

Faragelintii weyneyd ee UNOSOM ee dhinaca<br />

koonfurtu waxay sii xoojisey qaababkii iyo<br />

farsamooyinkii ay wax ku dhici jireen<br />

qabqablayaasha dagaalku, iyo inay soo baxaan oo<br />

soo bataan nooc cusub oo ganacsato ah. Waxa kale<br />

oo faragelintaasi ka dhashay in Muqdishu ay sii<br />

ahaato meel khilaafyo iyo dagaallo ay weli ka<br />

oogan yihiin. 19<br />

Xaaladani waxay ahayd mid sii socotey ilaa<br />

sannadahaasi dagaallada oo dhan. Warbixin uu soo<br />

saaray Guddiga Qaramada Midoobey ee la-socodka<br />

arrimaha Somalia (Tixraac: Warbixintii bishii March<br />

123

---

ee 2010) waxa lagu sheegay in ilaa kala-badh cunnadii<br />

gargaarka ee la geeyey Somalia, in loo leexiyey<br />

qandaraaslayaal musuqmaasuq ah iyo kooxaha<br />

Islaamiyiinta ee dagaallamaya. 20 In kasta oo hey’adda<br />

Qaramada Midoobey u qaabilsan cunnada adduunka ee WFP<br />

ay markii hore diiddey oo ay beenisay eedaymahani,<br />

haddana waxay sheegtay inay joojinayso la-macaamilkii<br />

saddexda nin ee qandaraaslayaasha Soomaalida ah ee<br />

lagu dhex magacaabay warbixintaasi.<br />

Dawlad ‘Magac-u-yaal ah’(Virtual Government)<br />

Markii hawlgalladii UNOSOM ay sida buuxda u<br />

fashilmeen, dawladihii ajanebiga ahaa waxay dabbaqeen<br />

oo ay la yimaaddeen tabo iyo xeelado kale oo gebi<br />

ahaan ka duwan habkii hore, waxayna ka doorbideen<br />

inay ka joogaan debadda oo aanay dhex gelin Somalia.<br />

Ka sakow waxoogaa ka mid ah hey’adaha Qaramada<br />

Midoobey iyo hey’adaha aan Dawliga ahayn ee NGO-yada<br />

oo halkaaasi ku hadhay, dalkaasi waxa uu inta badan<br />

noqday mid isaga iyo arrimihiisa loo kala tegey oo<br />

faraha laga qaaday. Dagaalladii halkoodii ayay ka sii<br />

socdeen, waxana halkeedii ka sii jirtey la’aanta amma<br />

maqnaanshaha dawlad dhexe. Waxa kale oo dalkii ka<br />

yaacay intii ka bixi karaysay ee aan ahayn wixii ay<br />

noqotay inay dagaallamaan amma ay u suurtogashay inay<br />

lacag fiican ka helayaan hawlaha xaaladahaasi<br />

nidaamdarrada iyo sharci-la’aanta ah ee ka jirey<br />

dalkaasi.<br />

Waxa dhammaaday cahdigii amma xilligii faragelinta<br />

tooska ah; waxana hadda la soo gaadhay waqtigii la<br />

abaabulayey qabashada shirar dhaadheer oo is-dabajoog<br />

ah oo nabadeed, kuwaasi oo uu caalamku wadey, laguna<br />

qabanayey meelo bed qaba oo ka durugsan Somalia, oo<br />

kala ah Itoobiya, Kiiniya iyo Djibouti. Shirarkaasi<br />

oo ay ka soo qabgelayeen wufuud boqolaal ah oo ka<br />

kala socda qabaa’ilka, dhinacyada siyaasadda, iyo<br />

124

---

kooxaha markaasi danaynayey Somalia, waxay ahaayeen<br />

qaar jiitama muddo bilo ah amma mararka qaar sannado.<br />

Waxa ku baxay kharash aad u fara badan oo aan la<br />

malayn Karin, oo malaayiin doollar ku kacay ururradii<br />

iyo hey’adihii maalgelinayey ee Jamciyadda Qaruumaha<br />

ka Dhaxaysa, Ururka Midowga Afrika, Ururka Midowga<br />

Yurub, iyo kuwo kaleba. In kasta oo shirarkaasi ay ku<br />

guuldarraysteen inay nabad ka dhaliyaan Somalia,<br />

haddana waxa laga yaaba inay wax ka tareen qaboojinta<br />

amma khafiifinta dareenkii is-canaanashada dalalka<br />

iyo hey’adaha debadda, iyadoo dawladaha ajanebiga<br />

haatan loo arkayey inay isku hawlayaan oo ay ku<br />

dedaalayaan inay ‘wax ka qabtaan’ arrimaha Somalia,<br />

iyaga oo aan ku sugnaan khatar ah faragelin badan oo<br />

toos ah oo dalka dhexdiisa lagu sameeyo.<br />

Shirarkaasi dib-u-heshiisiinta qaran, waxay shaqo<br />

weyn oo muhim ah u noqdeen dad badan oo ka tirsan<br />

wufuuddii Soomaalida, kuwaasi oo qaarkood lagu soo<br />

xulay si khaldan oo sharci-darro ah oo aan wakiilnimo<br />

sax ah ku fadhiyin, ayna iskood iskaga soo xusheen<br />

Jamciyadda Qaruumaha ka dhaxaysa iyo hey’ahada kale.<br />

Waxana lagu dejiyey wufuuddaasi oo loo suurtogeliyey<br />

inay ku jiraan, raashin fiicanna ka cunaan hudheello,<br />

kuwaasi oo kharashkooda cid kale bixinaysay. Waxa<br />

waxaasi oo dhan ka muhiimsanaa oo meesha ku jirtey<br />

iyana, inay hadda joogaan meel debadda ah oo ka fog<br />

khatartii iyo dhiiggii daadanayey ee Somalia. Waxa<br />

kale oo ugu jirey dano gaar ah shirarkan jiitamaya,<br />

ilaa inta suurtogal ah ee ay sii socon karaan.<br />

Dawladda Kiiniya waxa ka muqatey inay khaati iska<br />

taagtey mid ka mid ah shirarkaasi dabada dheeraaday<br />

oo socdey muddo ka badan laba sano, waxayna dawladda<br />

Kiiniya u samaysay wufuuddii ‘xaflad sii-sagootin<br />

ah’, taasi oo ulajeedadeedu ahayd in si reermagaalnimo<br />

amma asduran loogu sheego wufuuddaasi<br />

martida ahayd in la gaadhay waqtigii ay tegi<br />

lahaayeen ee ay ku noqon lahaayeen dhulkoodii.<br />

125

---

Sabab ka mid ah sababaha shirarkaasi ay ugu<br />

danbeeyeen guuldarrada waxay ahayd in, in kasta oo<br />

afka laga sheegi jirey hab federaal ah, in haddana ay<br />

u muuqdeen inay danaynayaan oo xoogga la saarayo<br />

abuurista nidaam ku dhisan dawlad dhexe oo<br />

saldhigeedu yahay magaalada Muqdishu. Dhawr dawladood<br />

oo ‘ku-meel-gaadh’ ah oo ka soo baxay shirarkaasi<br />

ayaa la sameeyey, laakiin midina ma noqon wax<br />

shaqeeya oo wax-ku-ool ah, oo wax ugu filan Somalia.<br />

Maamulkii uu hoggaaminayey madaxweyne Cabdullaahi<br />

Yuusuf sannadkii 2005-tii, uma suutoobin xataa in uu<br />

tago oo uu dego magaalada Muqdishu, iyada oo ay aad u<br />

weyneyd colaadda iyo cadaawadda loo hayey.<br />

Dawladdiisii waxay markii hore fadhiisin ka dhigatay<br />

magaalada Jowhar oo ilaa sagaashan kiiloomitir<br />

dhinaca waqooyi kaga began Muqdishu. Haddana waxay ku<br />

kalliftay in dawladdii ay u guurto meel kale oo ka<br />

sii fog, oo ah magaalada Baydhabo ee koonfurta, ka<br />

dib markii Cabdullahi Yuusuf ay isku dhaceen ee ay<br />

kala boodeen mid ka mid ahaa qabqablayaashii<br />

waaweynaa ee Jowhar.<br />

In kasta oo maamulladaasi ku-meel-gaadhka ahaa ay<br />

ahaayeen qaar caalamku u aqoonsan yahay inay yihiin<br />

dawladihii sharciga ahaa ee Somalia,, haddana run<br />

ahaantii may ahayn wax ka badan dawlado ‘magac-uyaal’<br />

ah, waayo, waxba faraha kumay hayn oo may<br />

maamuleen. Tusaale ahaan ra’iisal-wasaarihii mid ka<br />

mid ah maamulladaasi, Cumar Cabdirashiid Cali<br />

Sharamaarke, waxa uu sannaddii 2009 aniga ii<br />

qaxiijiyey oo uu ballanqaaday in uu tirtiri doono<br />

budhcad-badeedda, muddo laba sanadood ah gudahood.<br />

Laakiin, iyadoo dawladdiisu aanay wax awod ah ku<br />

yeelan qaybaha Somalia ee budhcad-badeeddu ay ka<br />

hawlgalaan, ballan-qaadkiisaasi waxa uu noqday mid<br />

madhan.<br />

126

---

Arrimaha kale ee ka sii daran kuwan ee ah wax<br />

khayaal ah oo xaqiiqada ka fog, waxa weeye ragga ku<br />

jira ee deggan hudheellada magaala-madaxda Kiiniya ee<br />

Nairobi, ee sheegtay inay u yihiin ‘madaxweyneyaal’<br />

iskood iyagu isku magacaabay qaybo kala duwan oo ka<br />

mid ah Somalia. Bishii Oktoobar ee 2010, waxan aniga<br />

oo yaabban fadhiistay barxadda hudheelka Andalus ee<br />

ku yaal xaafadda Eastleigh oo Soomaalidu u badan<br />

tahay, halkaasi oo ay kolba igu dhaafayeen oo ay i ag<br />

marmarayeen wufuud ka kala soctey ‘dawladaha’ kala<br />

geddisan ee Soomaalida, iyaga oo mid walba ku taagan<br />

yahay suudh amma lebbis heer sare ah, oo raqabadda<br />

suudhadhkaasi ku soo dhejistey ‘calamada’ qaybaha<br />

amma dhulalka ay kala sheeganayaan. Qaar badan oo ka<br />

tirsan ‘golaha dawladda’ amma wasiirada dawladahaasi<br />

is-magacaabay, waxay ka yimaaddeen Soomaalida qurbajoogta<br />

ah ee deggan dalalka Yurub iyo Maraykanka.<br />

Qaarkood weligood ma tegin dhulalkan ay kala<br />

sheeganayaan inay xukumaan oo ay dawlad u yihiin.<br />

Qaar ka tirsan mudanayaasha baarlamaanka ‘runta’ ah<br />

ee Soomaalida, oo laga sugayey inay ka hawlgalaan<br />

baarlamaanka magaalada Muqdishu, waxay fadhiyaan<br />

magaalada Nairobi oo ay ku qaataan waqti aad uga<br />

badan inta ay joogaan Somalia, halkan Nairobi oo ay<br />

si nabadgelyo ah ugu nool yihiin, halkii ay u<br />

badheedhi lahaayeen inay dhex joogaan xabbadda iyo<br />

hoobiyayaasha maalin walba socda ee dhacaya.<br />

Maamullada Kale (Alternative Authority)<br />

Intii ay jiitamayeen shirarkaasi dib-u-heshiisiintu,<br />

lana dhisayey dawladahaasi is-xigxigey ee ku-meelgaadhka<br />

ahaa, waxa jirey maamullo kale oo soo baxayey<br />

oo ka dhismayey Somalia. Sida aan ku soo qaadi doonno<br />

cutubka 4-aad ee buuggan, gobollada qaar waxay<br />

127

---

samaysteen maamulladooda goonida ah, kuwaasi oo ay ku<br />

jirto jamhuuriyadda la magac-baxday Somaliland, iyo<br />

gobolka is-maamulka ee Puntland. Qaar kale waxay<br />

samaysteen nidaamyo degaan oo ay ku socodsiiyaan<br />

sharci iyo nidaam, sida ka jirtey qaybo ka tirsan<br />

magaalada Muqdishu iyo degaannada ku hareeraysan,<br />

qaybahaasi oo maxkamado shareeco oo ku kala xidhan<br />

beelo iyo juffooyin kala geddisan ay ilaa heer ka<br />

wadeen nidaam sharci oo wax lagu kala socodsiiyo,<br />

laga soo bilaabo sannadihii 1990-meeyadii. Iyada oo<br />

aanay jirin dawlad dhexe oo shaqaysaa, waxa sii<br />

korodhay awoddii maxkamadaha. Waxayna isku yimaaddeen<br />

sannadkii 2006-dii, si ay samaystaan Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ah. Laakiin waxa kala tuuray oo<br />

xukunkii ka ridey lix bilood oo qudha ka bacdi intii<br />

ay awodda hayeen, Itoobiya oo ku soo qaadday weerar<br />

uu Maraykanku ku taageerayey.<br />

Qaar ka tirsan hoggaamiyayaashii Midowga Maxkamadaha<br />

Islaamiga ah (UIC), waxay u carareen debadda, waxayna<br />

tegeen dalka Eritrea, halkaasi oo iyaga iyo rag kale<br />

oo mucaarad ahaaba ay isku urursadeen, kuna sameeyeen<br />

Isbhaysigii Dib-u-xoraynta Somalia. Kuwii kale, oo ay<br />

ku jiraan miliishiyooyinkii maxkamaduhu, waxay galeen<br />

ayga amma duurka koonfurta Somalia, dhulka kaymaha ah<br />

ee u dhaw xuduudda Kenya, halkaasi oo ay dib isku soo<br />

abaabuleen, kuna soo sameeyeen dhaqdhaqaaqa Islaamiga<br />

ah ee al-Shabaab, magacaasi af-Carabiga macnihiisu<br />

yahay ‘Dhallinyarada’. Ururkani waxa uu noqday mid<br />

aad u fog amma xagjir ah, oo u taagan khatar weyn oo<br />

caalami ah. Siyaabaha qaar marka loo eego,<br />

siyaasadihii uu hoggaaminayey Marakanku ee ku<br />

waajahnaa Maxkamadihii Islaamiga ahaa (UIC) ayaa<br />

abuuray isla wixii loola jeedey in lagaga hortago oo<br />

lagu burburiyo; falalkii siyaasadhaasina waxay kaalin<br />

ka qaateen in uu sii fogaado dhaqdhaqaaqaasi.<br />

Dabayaaqadihii sannadihii 2000, al-Shabaab iyo<br />

miliishiyooyinkii kale ee diiniga ahaa waxay awodeen<br />

128

---

inay qabsadaan oo ay xukumaan qaybo badan oo ka<br />

tirsan koonfurta iyo badhtamada Somalia, iyadoo<br />

dawladdii uu caalamku aqoonsanaana ay ku kooban tahay<br />

uun degmooyin tiro yar oo ku yaal magaalo-madaxda<br />

Muqdishu. Dagaalyahanno ajanebi ah ayaa ku soo biiray<br />

ololihii dagaalka, dhaqdhaqaaqii al-Shabaabna waxay<br />

bilaabeen inay debadda geeyaan, oo u dhoofiyaan<br />

dagaalkii meelo kale. Bishii July ee 2010, laba qof<br />

oo ka tirsanaa dadka is-miidaamiya ee al-Shabaab ayaa<br />

isku qarxiyey oo ku diley ilaa afar-iyo-toddobaadtan<br />

qof magaalo-madaxda dalka Uganda ee Kampala, dadkaasi<br />

oo daawanayey ciyaarihii kama-danbaysta ahaa ee<br />

kubadda cagta ee adduunka.<br />

Labaatan sano oo ay socdeen dedaalladii caalamiga<br />

ahaa ee la doonayey in xal loogu helo dhibaatooyinka<br />

Somalia, waxay noqdeen qaar aan wax sidaas ah tarin<br />

oo aan ku guulaysan, dhinacyada qaarna waxayba<br />

noqdeen qaar dhibaatooyin waaweyni ka yimaaddaan.<br />

Dalkuna waxa uu noqday mid kolba sii gala dhibaato<br />

kale oo midiba mid kale u sii dhiibta, iyagoo<br />

dagaalladu ay noqdeen wax joogto ah nolosha dadweyne<br />

badan.<br />

Laakiin sawirka amma muuqaalka dalka oo dhammi ma<br />

wada aha sidan. Qaybo ka tirsan dhulka Soomaalida<br />

ayaa ahaa nabad, laakiin waxa abuurmay oo soo baxay<br />

faac aan aqoon wax aan dagaal ahayn, gaar ahaanna<br />

koonfurta iyo badhtamaha Somalia. Marka aan la<br />

sheekaysto dadka ku nool magaalada Muqdishu amma<br />

meelaha kale ee dagaalladu ay aafeeyeen sannado<br />

badan, waxa ugu horreeya ee ay ka hadlaan waa qaylada<br />

rasaasta iyo duqaynta. Laakiin marka aan la<br />

sheekaysto iyagana Soomaalidii ka timid<br />

degaannadaasi, ee socdaalka gaaban ku tegey amma ku<br />

joogey Hargeysa, amma Nairobi amma London, waxa ugu<br />

horreeya ee ay ka hadlaan waa sida ay u fiican tahay<br />

ee ay uga raysteen inay ka soo fogaadeen qayladii<br />

129

---

asaasta, sawaariikhda amma bambooyinka, iyo<br />

hoobiyayaashii.<br />

Qofka aan ugu yaraan maalin walba la hadlaa<br />

magaalada Muqdishu waa weriyaha BBC-da, Mohamed<br />

Ibrahim Mucallimuu. Ka bacdi marka aannu isa<br />

salaanno, waxa uu ii tiriyaa oo uu ii akhriyaa<br />

dhammaan waxyaabihii maalintaasi dhacay ee jirey.<br />

Sidii caadiga ahayd, waxa uu ii tiriyaa inta qof ee<br />

la diley, inta dhaawacantay, haddii ay ku jiraan<br />

caruur amma dumar uur leh. Waxa uu iiga warramaa<br />

cidda bilawday dagaalka, inuu ahaa daal culus iyo<br />

inta uu leekaa, inta saacadood iyo daqiiqo ee uu<br />

socdey, isaga oo mararka qaar telifoonka igu<br />

maqashiinaya qaylada rasaasta iyo gawda duqaynta. Waa<br />

qof had iyo goor deggan, aan dhac-dhac lahayn,<br />

ixtiraam badan oo macaan oo si fudud loola xidhiidhi<br />

karo. Laakiin maalin ayuu ila soo hadlay oo uu guriga<br />

iga soo wacay, isaga oo codkiisu u muuqdo inuu naxsan<br />

yahay oo uu gariirayo. Halkii uu awal isla markaaba<br />

wax iigu sheegi jirey daqiiqado kooban, waxay ku<br />

qaadatay markan waqti dheer in uu warramo. Waxa uu ka<br />

hadlay sida uu ku soo arkay kooxo dad ah oo khasab<br />

lagaga soo saaray guryahoodii, ayna ka soo saartay<br />

dawladda oo burburisay dhismayaashii guryahaasi, oo<br />

ay ku sheegtay meel ay ku soo dhuuntaan oo ay gabbood<br />

ka dhigtaan al-Shabaab. Waxa uu ii sheegay in uu soo<br />

arkay goysaskii oo la soo tubay, kuna nool meel<br />

bannaan oo cidlo ah, oo aanay ku haysan wax hoy ah.<br />

Halkaasi waxan ku soo arkay, ayuu yidhi, wiil yar.<br />

Waxa uu sidaasi ula yaabay ee uu ka argagixiyey<br />

Mucallimuu waxa uu ahaa wiilkaasi yar oo ul ka<br />

samaystay wax uu qori uu ekeysiiyey, oo uu ku<br />

ciyaarayo. Wax wiilasha yaryari ay sameeyaan adduunka<br />

oo dhan, ayaa sidaa weyn uga yaabiyey Mucallimuu, si<br />

ka badan oo ka daran waxyaabaha ka dhasha dagaallada<br />

maalin walba ka dhacay ee uu ku arko hareerihiisa.<br />

130

---

Maalintii danbe markii aan shaqada tegey, waxan<br />

helay email iiga yimid Mucallimuu oo sawir la socdo.<br />

Waan furtay, waxanan arkay canuggan yar ee gashan<br />

shaadhka cas oo ku ciyaaraya wax uu qori u<br />

ekeysiiyey, bacaadka dhexdiisa.<br />

3 Wiil ka mid ah dadkii barabaxay magaalada Muqdishu<br />

oo ku ciyaaraya ul uu qori oo kale ka dhiganayo.<br />

Aqoonyahanka Soomaaliyeed ee Said S Samatar, oo<br />

deggan dalka Maraykanka, waxa uu rumaysan yahay in<br />

dagaalladii sannadaha badan socdey ay maskaxdii iyo<br />

dhaqankiiba ka bedeleen dadweyhihii. Qoraal uu<br />

sameeyey sannadkii 2010, waxa uu bixinayaa sawir amma<br />

muuqaal ka dhigan sidii oo dunidii oo dhammi ay<br />

jahawareertay amma waalatay oo kale:<br />

Waxa aan hore loo arag ee hadda ka hor aan inna<br />

soo marini waa dhibaatadani weyn ee cusub ee sida<br />

lama-filaanka ah ugu habsatey, una sii shidday<br />

dagaalladan socda ee ahliga ah ee Somalia, oo<br />

noqoday qarax baahsan oo saameeyey amma taabtay<br />

dhinac kasta iyo meel kasta, oo ah dagaallo aan<br />

131

---

lahayn ujeeddo iyo ka-jeeddo midna, kuwaasi oo<br />

noqday waalli weyn oo caam yeeshay amma ay ka<br />

siman yihiin dadweynihii, si guudna u baabiiyey<br />

qiyamkii, iyo caadooyinkii iyo xeerarkii soo<br />

jirey ee la yaqaanney, ee lagu xallin jirey<br />

khilaafyada, ee xilliyada adag ee dheeraa la soo<br />

tijaabiyey. Natiijada iyo waxyaabaha ka dhashay<br />

burburka xeerarkaasi dhaqanka ee ay ku macaamili<br />

jireen beeluhuna, waxay u muuqdaan inay yihiin<br />

mujtamcii oo khalkhalay amma si weyn u argagaxay,<br />

una jahawareeray, oo raggii iyo dumarkiiba ay<br />

isku dhaceen, oo si indho-la’aan ah iniba inta<br />

kale gacanta ula tagtay, birtana la iska aslay oo<br />

la isku diley si qaab-darro ah oo aan la isku<br />

aabbo yeelin, rasaasna la mariyey wax kasta oo<br />

dhaqaaqa, si waalli iyo miyir la’aan ah oo ku<br />

xasuusinaysa dhacdooyinka ka hadlaya dhaantada<br />

amma ciyaarta waallida ah ee laga heli karo<br />

bogagga buugga uu qoray Dostoevsky oo kale ....<br />

Inta aan qoraalkani samaynayey gudaheeda oo<br />

qudha, waxa dhici karta in marka la isku<br />

celceliyo tirada dadka maalin kasta lagu dilo<br />

magaalo-madaxda Muqdishu, inay gaadhayso soddon<br />

ilaa afartan qof maalin kasta, iyada oo cidina<br />

aanay garanayn cidda dishey amma sababta loo<br />

diley. Dilka ayaa ah wax kasta! Haddii maanta uu<br />

qof sitta sameecad/makarafoon uu ka soo dego<br />

samada amma cirka, oo uu weydiiyo dadweynaha reer<br />

Muqdishu:’Waar bal maxaad isku dileysaan ee aad<br />

xabadda u rideysaan?’, shaki la’aan jawaabtu<br />

waxay noqonaysaa:’Waa caadi oo noloshiibaa sidaas<br />

noqotay.’ Ma aha wax lala yaabo in dalalka<br />

Afrika, Somalia ay u taagan tahay oo ay uga<br />

dhigan meelaha laga dardaar weriyo ee ay tahay in<br />

laga digtoonaado amma la iska ilaaliyo oo aan la<br />

tegi Karin. 21<br />

132

---

Dhinacyo badan marka laga eego, tusaalaha Somalia<br />

waxa kale oo uu u taagnaan karayaa waxyaabaha loo<br />

baahnayahay in laga digtoonaado ee ay tahay ‘in aan<br />

la samayn’, marka laga hadlayo siyaasadaha debadda<br />

amma faragelinta banii’aaminnimo. Dulmarka kooban ee<br />

aan ku soo samaynnay taariikhda dalkaasi, waxay<br />

muujisay sida dhibaatooyinkaasi ay u dhaceen ee kolba<br />

ay iskaga soo daba nqonqonayeen ilaa iyo xilliyadii<br />

guumeysiga, iyo sida dedaalladii badnaa ee la isku<br />

deyayey in waxa laga qabto dhibaatooyinkaasi ay u<br />

gelayeen kolba isla khaladaadkii oo soo noqnoqda, oo<br />

la galo marba marka ka danbaysa, tobannaankaas<br />

sannadood oo dhan.<br />

Waxayaabihii ay arkeen ee ay talooyinka ka dhiibteen<br />

mas’uuliyiintii hore ee Ingiriiska xilliyadii<br />

isticmaarka, waa qaar ilaa maantadani taagan oo waxku-ool<br />

ah, oo leh isla ahmiyaddii waqtigaasi ay<br />

lahaayeen oo kale, horraantii qarnigii labaatanaad.<br />

Dabcan wejiyadii iyo qaabakii dhibaatooyinkaasi ay<br />

lahaayeen waqtigaasi waa qaar imika isbedeley oo<br />

siyaabo kale u jira, xilliyadii kala geddisnaa ee<br />

kala danbeeyey taariikhda Somalia. Laakiin waxa weli<br />

jira waxyaabo aasaasi ah oo ay ka siman yihiin amma<br />

iskaga wada mid yihiin, kuwaasi oo ay tahay in aan la<br />

iska idha-tirin amma aan la yaraysan.<br />

Dedaalladii debadda iyo gudaha ee ku saabsanaa sidii<br />

nabad looga dhalin lahaa Somalia, ee wax loogu qaban<br />

lahaa dadweynaha baahan, dedaalladaasi waxa ay<br />

noqdeen qaar iyaga laftoodii ay mar walba dhibaato ka<br />

ka soo noqoto. Ka sakow guudarrooyinkaasi<br />

fashilaadda, dhinacyadii iyo dadkii isku deyayey<br />

dadaalladaasi xal-raadiska ahaa, waxay u muuqdeen<br />

inay ku xayirmeen oo ay galeen dabin ah dhibaatooyin<br />

aan dhinacna looga bixi karayn oo soo noqnoqonaya, oo<br />

ah qabashada ‘shirar nabadeed’, iyo samaynta<br />

‘maamullo amma dawlado ku-meel-gaadh ah’.<br />

133

---

Dad aad u fara badan ayaa iska indhatiray xaqiiqada<br />

ah in sanadihii badnaa ee aanay jirin dawlad<br />

shaqaysaa, in haddana la helay waayo-aragnnimo xiiso<br />

leh oo lagu guulaystay, laguna kasbaday nabadda iyo<br />

deganaashaha ka jirey meelo gudaha ah, kuwaasi oo ka<br />

yimid la-qabsashada dadku ay la qabsadeen sida loo<br />

noolaado ee la isku maamulo, marka iyo meesha aan<br />

dawladi ka jirin. Tusaalooyinkanna waa qaar noqonaya<br />

casharro faa’iido leh oo la adeegsado, dhalinayana<br />

fikrado cusub, siyaabaha wax looga qaban karo<br />

dhibaatooyinka ka taagan qaybaha kale ee Somalia, iyo<br />

xattaa qaybaha kale ee dunida.<br />

Sannadihii badnaa ee deganaansho la’aanta iyo dawlad<br />

la’aantu, waxa kale oo ay keeneen inay dhashaan kooxo<br />

dagaal oo badan oo kala nooc ah, oo kuwoodii ugu<br />

danbeeyey ay yihiin asal ahaan Islaamiyiin. Cutubka<br />

soo socda ayaa eegi doona oo dersi doona sida<br />

kooxahaasi dagaalka ee Islaamiyiinta ah ee Somalia ay<br />

u soo ifbaxeen, una soo taddawureen. Cutubyadaasi<br />

waxay muujin doonaan in aanu ururka al-Shabaab ee ku<br />

xidhan al-Qaacida, iyo ururrada kale ee dagaalka ee<br />

Islaamiyiintu, in aanay ahayn wax mar qudha uun<br />

abuurmay, amma soo baxay oo ka dhashay meel aan loo<br />

fadhiyin oo aan la iska filayn, laakiin ay yihiin wax<br />

leh taariikh iyo asal dib loo raaci karo faacyo<br />

badan, amma tobannaan sano.<br />

134

---

CUTUBKA 3aad: XARAKADA ISLAAMIYADDA (ISLAMISM)<br />

Somalia 2011-kii: Waqooyi-Galbeed arrimahooda gooni<br />

ayay u wateen, oo ay u maamulanayeen jamhuuriyadda la<br />

magac-baxday Somaliland oo ah mid hirgashay, marka<br />

loo eego qaybaha kale, labaatankii sano ee la soo<br />

dhaafay. Qaybaha kale ee waqooyiga Somalia, si buuxda<br />

ugamay wada goosan xidhiidhkii Somalia inteeda kale,<br />

laakiin waxay samaysteen maamulladooda goonida ah oo<br />

u shaqeeya si dhinac ahaan madaxbannaan oo kale.<br />

Qaybo ka tirsan magaalo-madaxda Muqdishu, waxa<br />

maamula dawladda ku-meel-gaadhka ah oo jiritaankeedu<br />

ku tiirsan yahay taageerada ciidamada Midowga Afrika<br />

ee ka kala socda dalalka Uganda iyo Burundi; qaybo<br />

badan oo kale oo ka mid ah badhtamaha iyo koonfurta<br />

Somalia, waxa ka taliya miliishiyooyinka al-Shabaab<br />

oo qirta inay taabacsan yihiin amma daacad u yihiin<br />

ururka al-Qaacida, kuna soo rogey sharciyo iyo<br />

xukunno aad u qallafsan qaybahaasi ay maamulaan,<br />

sharciyadaasi oo ku khasbay dadweynaha inay wax weyn<br />

ka bedelaan qaabkii caadiga ahaa ee ay u dhaqmi<br />

jireen noloshooda. Dumarka waxa lagu soo rogey inay<br />

xidhaan dhar adag oo culus, iyo xijaab wejigooda<br />

qarinaya; ragguna inay madaxa iska xiiraan oo ay<br />

timaha iskaga jaraan quruurado la jejebey haddii<br />

timahoodu ay dheeraadaan (eeg warbixinta ururka<br />

xuquuqda banii’aadamka ee Human Rights Watch ee<br />

bishii April 2010). 1 Telifoonnada moobiilka ahna waa<br />

laga jejebiyaa haddii ay ciyaaraan amma garaacaan<br />

dhawaaqyo muusiko ah, kuwa lagu eedeeyo gogol-dhaafna<br />

waa la arjumaa, iyada oo dhagax lagu dilo laguna<br />

aasso ciid, oo lagu soo kiciyo dadweynaha.<br />

Degaannada ay xukumaan ururka al-Sahabaab ma aha<br />

qaar midaysan oo wada hoos yimaad maamul keliya oo<br />

dhexe oo Islaami ah oo adag. Magaalo iyo tuulo kasta,<br />

sida loo maamulo ee loo dhaqo ayaa kala duwan,<br />

waxayna ku xidhan tahay hadba kooxda xagjirka ah ee<br />

135

---

waqtigaasi ka talisa goobtaas. Ninkan, oo aan isagu<br />

rabin in halkan lagu xuso magaciisa, waxa uu ka<br />

hadlay xaaladda xukunka al-Shabaab ee magaalada<br />

Jowhar oo ilaa sagaashan kiiloomitir dhinaca waqooyi<br />

ka xighta Muqdishu. Waxanu yidhi:<br />

Waxa ugu horreeya, ugu weyn ee aan rabo in aan<br />

ka Sheego xaaladda nololeed ee Jowhar waa nabad<br />

ka jirto magaalada. Ma leh budhcad amma mooryaan<br />

wax dhaca, waayo waxa gacmaha ka jaraysa al-<br />

Shabaab, amma wax taas ka xun ayaa lagu<br />

samaynayaa haddii la qabto. Runtiina cabsida laga<br />

qabo ciqaabta noocan ah, waa shaqaysay.<br />

Xaaladda nabadgelyo ee fiicnaatay, macnaheedu<br />

waxa weeye in dadku ay si xor ah u socon karaan<br />

magaalada Jowhar; waxay aadi karaan meel kasta oo<br />

ay rabaan, xataa habeen-badhka. Taasi waa wax aan<br />

ka jirin oo aan suutogal ahayn qaybaha kale ee<br />

gobollada dhexe iyo kuwa koonfurta Somalia ee<br />

aanay maamulin miliishiyooyinka al-Shabaab.<br />

Xornnimada qudha ee aannu haysannaa waa in aannu<br />

socsocon karno. Laakiin ma jirto xorriyatul-qawl<br />

oo ma hadli karno. Dadku ma sheegi karaan waxa ay<br />

doonayaan, xaqiiqo ahaanna kama caban karaan al-<br />

Shabaab, waayo meel kasta waxa u jooga basaasiin.<br />

Haddii uu qof wax ka sheego, waxa hubaal ah in<br />

qofkaas, rag iyo dumar mid kasta, in loo soo<br />

dirayo telifoon hanjabaad ah, oo al-Shabaab ay u<br />

soo dirayso. Waxa dhacda in dagka la dilo, haddii<br />

lagu soo eedeeyo inay wax u basaasaan dawladda<br />

ku-meel-gaadhka ah, Itoobiyaanka amma Maraykanka.<br />

Magaaladan, dadka maskaxda ayaa ayaa si ahaan<br />

looga haystaa oo laga kontoroolaa.<br />

Ma jirto wax madadaalo ah oo lagu haysto oo ka<br />

sii jirta magaalada. Waxay u muuqataa in al-<br />

Shabaab aanay rabin in aannu helno wax aanu isku<br />

maaweelinno amma ku istareexno. La nooma ogola<br />

136

---

wax muusig ah in aannu daarno, waxana naga<br />

mamnuuca in aannu daawanno filimada oo aannu<br />

tagno meelaha lagu daawado fiidiyayaasha oo ah<br />

waxyaabaha ugu waaweyn ee aannu isku maaweelin<br />

jirney. Waxa la noo ogol yahay telifishannada<br />

qaar ee Islaamiga ah in aanu ku daawan karno<br />

guryahayaga, laakiin taasi waa takroorid iyo<br />

cidlo gooni-gooni ah.<br />

Waxyaabaha dhallinyarada reer-Jowhar ay jeclaan<br />

jireen waxa ka mid ah inay caado u lahaayeen inay<br />

aadaan qolalka amma goobaha dadweynaha u furan ee<br />

lagu soo bandhigo fiidiyayaasha iyo filimada, si<br />

ay u soo daawadaan ciyaaraha kubadda cagta. In<br />

badan, imika waabay iska dhaafeen guud ahaan<br />

xiisihii ay u hayn jireen ciyaaraha, waayo wax<br />

macno iyo xiiso ah ma leh in ciyaarahaasi kubadda<br />

cagta lagu dhex daawada guryaha dhexdooda oo<br />

qudha.<br />

Tuulooyinka gobolkayagan, waxa dhex mari jirey<br />

tartan kubadda cagta ah. Waxay ahayd wax xamaasad<br />

iyo xiiso badan in la daawado ciyaarahaasi.<br />

Laakiin imika, ma jiraan oo waa la manuucay<br />

tartannadii, in kasta oo wiilasha loo ogol yahay<br />

inay sameeyaan ciyaaro aan rasmi ahayn oo<br />

kubbadeed. Al-Shabaab waxay dadka ku dhiirrigelisaa<br />

inay ku tartamaan ganidda leebka amma<br />

fallaadha iyo qaansada. Waxan u malaynayaa in<br />

ujeedada tani ay ka leeyihiin ay tahay inay ku<br />

tababaraan dhallinayra sidii ay u yeelan<br />

lahaayeen shiish heer sare, una noqon lahaayeen<br />

dagaalyahanno fiican.<br />

Weli waxa ka sii jira Jowhar dugsiyo, laakiin<br />

xaaladdoodu aad ayay u adag tahay oo dhibaato ka<br />

jirtaa. Waxa la kala saaraa wiilasha iyo<br />

gabdhaha, al-Shabaabna inta ay dugsiyada tagaan<br />

ayaa waxay ka jeediyaan wacyi diini ah iyo<br />

137

---

hanuunin. Toddobaad kasta, mar amma laba jeer<br />

ayay aadaan dugsiyada oo ay ardayda yaryar la<br />

hadlaan, ugana sheekeeyaan ahmiyadda jihaadka.<br />

Arrintani waxay khilaaf iyo isku-dhac ka dhex<br />

abuurtay dadka kala da’da ah, sababta oo ah<br />

caruurtu waxay dugsiyada ka yimaaddaan iyaga oo<br />

jibbaysan oo ku dhawaaqaya sida ay ula dhacsan<br />

yihiin ee ay u fiican tahay in la galo dagaalka<br />

jihaadka. Waxay la murmaan waalidkkooda oo ay<br />

diidaan inay dhageystaan amma maqlaan waanada<br />

waalidka ee ah dagaalku inuu yahay wax xun.<br />

Al-Shabaab waxay ku soo rogtay Jowhar nidaam<br />

cusub. Dumarka looma ogola inay guryaha ka baxaan<br />

oo ay bannaanka aadaan haddii aanay is dedin oo<br />

aanay wejigooda qarin. Waa inay xidhaan dhar<br />

shuko amma xijaab ah oo ka weyn oo culus. Mararka<br />

qaar waxad arkaysaa indhahooda oo si dirqi ah oo<br />

dedeg ah ay wax yar kugu soo eegayaan, mararka<br />

kalena haba yaraatee waxba kama arkaysid. Mana<br />

aha suurtogal in aad kala garato in qofkaas<br />

dumarka ahi ay tahay qof yar, qof da’-dhexaad ah,<br />

amma qof weyn. Xattaa dumarkii reer miyiga ahaa<br />

waa inay xidhaan dharkan dhibta ah ee noocan ah<br />

marka ay imanayaan magaalada iyo tuulooyinka<br />

hareeraha ee ay keenyaan caano ay iibiyaan.<br />

Sidoo kale, raggu ma badbaadin. Kooxan xagjirka<br />

ah, waxay nagu amraan in aannu la baxno gadh<br />

dheer, waxana naga mamnuuc ah in aannu xidhanno<br />

saraawiil dhaadheer. Waa in ilaa kuraanta amma<br />

kubka hoostiisu na muqataa oo aan la dedin.<br />

Waa sahal in aad dadka ka garato oo aad soo<br />

soocdo dagaalyahannada ka tirsan al-Shabaab,<br />

Jowhar dhexdeeda. Waxay u lebbistaan sida Taliban<br />

oo kale. Waxay xidhaan lebbiska dhaadheer ee loo<br />

yaqaan Shalwaar-ka oo ka kooban qamiis dheer iyo<br />

surwaal hoos ka soo gaaban, oo isku midab ah.<br />

138

---

Dusha waxay ka xidhaan dharka milateriga,<br />

madaxana waxay had iyo jeer ku duubtaan<br />

cimaamadaha Falastiiniyiinta oo kale. Qaarkood<br />

waxay sittaan calanka madow ee al-Shabaab.<br />

Al-Shabaab si weyn uma joogto Jowhar, waayo<br />

taageerayaasha intooda badani waxay jiraan meelo<br />

kale oo ay ka soo dagaallamayaan oo dalka ka mid<br />

ah. Magaalada waxa ilaaliya afartan ilaa konton<br />

ka mid ah ciidamada al-Shabaab, laakiin intaasi<br />

ku filan, waayo waxay leeyihiin basaasiin fara<br />

badan oo la shaqeeya. (Qof ku nool magaalada<br />

Jowhar, March 2011).<br />

Bilawgii (Origins)<br />

In badan ayay ku noqotay wax lama-filaan ah waxa loo<br />

arkay ee loo muujiyey soo-ifbixitaan degdeg ah oo<br />

Islaami dagaal-ooge ah, oo ka dhashay Somalia, iyo<br />

furin horle amma aag cusub oo al-Qaacida ah oo ka<br />

furmay halkaasi. In kasta oo kooxaha mitidka ah ee<br />

Islaamiyiintu ay haatan yeesheen saamayn weyn oo aan<br />

hore loo arag, gaar ahaan marka la eego baaxadda<br />

dhulka ballaadhan ee ay ka haystaan dalka, haddana<br />

nidaamka Islaamiga ah ee loo adeegsado ujeeddooyin<br />

siyaasaddu, oo ay ku jirto in lagu baaqo in la qaado<br />

dagaal jihaad ah si loo gaadho ujeeddooyinkaasi, ma<br />

aha wax ku cusub Somalia. Waa arrin dib ugu noqonaysa<br />

oo loo abtirin karo in ka badan ilaa boqol sano ka<br />

hor. Waxana jira sababo macquul ah oo mucayan ah,<br />

sababaha haatan ay u soo if-baxday arrintani.<br />

Taariikhdu waa wax soo noq-noqonaysaa mar kasta iyo<br />

marba marka ka danbaysa. Kooxaha Islaamiyiintuna waa<br />

qaar marna dhasha oo soo if-baxa, marna burbura oo<br />

meesha ka baxa. Waxana isbedelayaa magacyadooda,<br />

laakiin isla noocii dadka iyo fikradihii, amma isla<br />

mabaadi’dii ayaa mar walba soo if-baxa.<br />

139

---

In kasta oo aanay ahayn wax sinaba aan looga hortegi<br />

karayn in sanadkii 2011, in qaybo badan oo ka tirsan<br />

Somalia ay qabsadaan oo ay hoos yimaaddaan<br />

miliishiyooyinka xagjirka ah ee al-Sahabaab, haddana<br />

soo-ifbixitaankii al Shabaab ma ahayn mid meel madhan<br />

oo lama-filaan ah ka yimid amma ka dhashay. Laakiin<br />

waxa isweydiin leh sababaha kooxdani ay ugu<br />

guulaysatey inay qabsato dhulalka sidaasi u<br />

ballaadhan, uguna soo rogtey dadweynaha afkaartii ay<br />

iyagu watteen, iyada oo kooxaha kale ee Islaamiyiinta<br />

ah ee ka jiri jirey halkaasi ay ku guulaysan waayeen<br />

hadda ka hor in ay taasi oo kale sameeyaan? Ma waxa<br />

weeye sababtu in Somalia aanay sannado badan ka jirin<br />

dawlad dhexe? Mise waa in al-Qaacida ay noqotay wax<br />

amma urur caalami ah, mar kastana ku jirta Internetka,<br />

oo meelo badan oo adduunka ah oo kala geddisan ku<br />

faafinaysa kicin iyo Islaamnimo Xagjir ah oo dagaalooge<br />

ah, isla markaasina si degdeg ah u wada<br />

xidhiidhinaysa xubnaha qurbajoogta ee madluunka ah ee<br />

la takrooray, iyo taageerayaasha jihaadka ee gudaha<br />

amma dhulkii hooyo?<br />

Inta aynaan dib u raacin taariikhda soo-ifbixitaanka<br />

iyo taddawurka kooxaha Islaamiyiinta ah ee Somalia,<br />

waxa muhim ah in la xuso oo la ogaado in Soomaalida<br />

badankoodu, in kasta oo ay wada yihiin Muslim, in<br />

haddana aanay ku dhaqmin amma taageerin Islaamnimada<br />

xagjirka ee mitidka ah. Waxay leeyihiin qaababkooda<br />

iyo hababkooda u goonida ah ee ugu dhaqmaan diinta,<br />

sida ay u leeyihiin oo kale qaabab ay u maareeyaan<br />

dhinacyo badan oo ka mid ah noloshooda. Qarniyo badan<br />

ayay soo ahaayeen dad Muslim ah, waxayna guud ahaan<br />

ku soo dhaqmayeen oo ay ahaayeen Sunniyiin, qaybtaasi<br />

Islaamka oo ah qayb qunyar-socod ah oo leh dulqaad<br />

sugan, una leh dulqaadkaasi iyo ixtiraam mad-habaha<br />

iyo dariiqooyinka kale ee kala geddisan ee diiniga ah<br />

ee la kala haysto.<br />

140

---

4 Ciidammada al-Shabaab ee jooga Muqdishu (Mohamed<br />

Moalimuu)<br />

Soomaalidu waxay dhaqaan ahaan caado u leeyihiin<br />

inay weyneeyaan oo ay ka haybeystaan mashaayikhda iyo<br />

weliyada dariiqada Suufiyadda, waxayna kala taabacaan<br />

oo ay ku kala jiraan saddex farac amma jameeco oo<br />

dariiqadaas Suufiyadda ka wada tirsan, kalana ah<br />

Qaadiriya, Axmadiya, iyo Saalixiya. Sida uu ku<br />

doodayo caalimka Ioan Lewis (buuggiisa Saints and<br />

Somalis: Popular Islam in a Clan-based Society),<br />

Soomaalidu waxay sii xoojiyeen qaybaha Islaamka ee<br />

iyaga ku bannaan amma ku habboon dhaqankood. Waxana<br />

ka mid ah qoraalkiisa: ‘Dariiqada Suufiyadda – marka<br />

la barbar dhigo Shareecada – ayaa noqonaysa marka loo<br />

eego mabaadi’deeda asalka ah amma asaasiga ahi, tan<br />

ku bannaan ee ku habboon mujtamaca Soomaalida:<br />

Mabaadi’daasi ayaa ah kuwa sida weyn loo dabbaqay ee<br />

141

---

loo qaatay, looguna dhaqmay, iyada oo waxyaabaha<br />

xukunka Shareecadu ay farayso inta badan aan la<br />

tixgelin oo aanay ahayn qaar lagu dabbiqi karo oo<br />

lagu socodsiin karo mujtamac ka kooban qabaa’il.’ 2<br />

Hasse ahaatee arrimahaasi waxay sabab hordhac ah iyo<br />

tixraac u noqdeen hab-siyaasadeedka Islaamiga ah ee<br />

dagaal-oogaha ah, amma ujeedooyinkiisa u adeegsada<br />

dagaal, ee Somalia. Mid ka mid ah tusaalihii ugu<br />

horreeyey, uguna caansanaa waa dagaalkii Jihaadka ee<br />

Sayyid Mohamed Abdulle Hassan uu kaga horjeedey<br />

xoogaggii isticmaarka, horraantii qarnigii<br />

labaatanaad. In kasta oo hawlgalladiisii jihaadku ay<br />

aakhirkii fashilmeen oo aanay guulaysan, haddana<br />

gabayadii Sayyidka iyo afkaartiisii waxay noqdeen<br />

kuwa sii jira oo yidiilo ku abuura Soomaalida,<br />

sababta oo qayb ahaan ah isku-milanka amma isku-darka<br />

diinta iyo wadaniyadda oo daruuri noqday, iskuna<br />

xidhmay. Jihaadkii Sayyidku waxa uu noqday tusaale<br />

ay ku daydaan dhaqdhaqaaqyada kale ee diiniga ah ee<br />

Soomaalida ee dagaal-doonka ahi, kuwaasi oo qaarkood<br />

ay lahaayeen qorshe amma ujeeddo la mid ah kuwii<br />

Sayyidka oo ah: in dalka laga saaro faragelinta<br />

debadeed iyo in la abuuro ‘Soomaali-Weyn’.<br />

Hogaamiyaha awodda weyn ee Islaamiga ah, Shiikh<br />

Hassan Dahir Aweys, oo kaalin weyn ka soo qaatay<br />

kooxaha diiniga ah ee dagaal-oogayaasha ah ee<br />

Soomaalida ilaa sannadihii 1990-yadii, siyaabo badan<br />

ayay warbaahinta reer-Galbeedku ugala mid dhigtay oo<br />

ay ugu ekeysiisay ‘Wadaadkii Waalnaa’ amma ‘Mad<br />

Mulla-hii’ maanta ee waqtigan, isaga oo la baxay gadh<br />

cas oo uu si weyn u xinneeyo, jeediyana khudbado<br />

siyaasad iyo diini ah oo xamaasad iyo kicin badan.<br />

Islaamku kaalin weyn ayuu ka soo qaatay wacyiga iyo<br />

baraarugga siyaasadeed ee dadweynaha, ilaa laga soo<br />

gaadhayey sannadihii xornimada ee 1960-kii iyo intii<br />

ka danbaysayba. Caqiidadda Islaamku waxay ahayd in<br />

142

---

adan wax soo-jireen ah oo kaalin muhiim ah ku leh<br />

haybta Soomaalinnimada, siyaabo badanna lama-huraan<br />

ay u noqotay inay qayb ka qaadato abuuritaanka<br />

qarankii cusbaa ee dawliga ahaa ee Soomaalida ee<br />

madaxbannaanaaday oo casri ah. Tani waxay ahayd xilli<br />

xiiso leh oo la soo gudboonaaday Afrika, oo<br />

dadweynuhu ay kaga xoroobayaan waqtigii iyo<br />

taariikdii guumaysiga, isla markaasina ay dhaadayaan<br />

oo ay isku deyayaan inay helaan afkaar cusub oo<br />

siyaasadeed, kuwa diimeed, iyo kuwa khusaynaya<br />

dhinacyada kale ee noloshooda. Soomaalidu waxay ka<br />

dhaadatey oo ay ka qaadatay dalalka Carabta ee u dhaw<br />

aragtida iyo afkaarta cusub ee la xidhiidha habsiyaasadeedka<br />

Islaamiga ah. Qaar badan ayaa wax ku<br />

soo bartay dalalka Carabta, kuwaasi oo ay saameeyeen,<br />

soona jiiteen kooxaha iyo ururrada ay ka midka yihiin<br />

Ikhwaanu-Muslimiinka Masar.<br />

Inqilaabkii Siyaad Barre ee 1969-kii iyo soorogitaanka<br />

habkii ‘Hantiwadaagga Cilmiga ah’ ee<br />

xigey, waxay burburiyeen wax badan oo ka mid ah<br />

firfircoonidii iyo dhaqankii ahaa in si madaxbannaan<br />

loo fikro sannadihii gobannimada ka bacdi. Diinta<br />

lafteedu kama badbaadin oo kama reebbanayn<br />

cadaadiskan. Xilliga ugu xumaa ee ugu xasaasisanaana<br />

waxa uu ahaa sannadkii 1975-kii, markii qaar ka<br />

tirsan madaxda culumaa-u-diinku ay ka hadleen ee ay<br />

si weyn uga horjeesteen soo-rogitaankii xeer cusub oo<br />

ahaa xeerka qoyska oo khilaaf iyo muran badan keenay,<br />

xeerkaasi oo waxyaabah badan ee ku jira ay ka mid<br />

ahayd xuquuq dheeraad ah oo la siinayo dumarka.<br />

Dawladdu waxay cambaarayntaasi loo soo jeediyey kaga<br />

jawaabtay iyada oo dishey toban wadaad oo ka mid ah<br />

culumadii ugu af-dheeraa, isla markaasina la<br />

xidhxidhay daraasiin kale.<br />

Dilkaasi lagula kacay culumadu, waxa uu keenay in<br />

qaar badani oo ka mid ahaa kooxihii diintu inay kala<br />

dhuuntaan oo ay si qarsoodi ah u hawlgalaan, qaar<br />

143

---

kalena ay dalka iskaga baxaan oo ay debadda u<br />

yaacaan. Markaasi ayay diintu noqotay xoog iyo qaab<br />

wax-iska-caabbineed oo lagaga horjeesto Siyaad Barre.<br />

Waxa la-yaab leh oo lama-filaan ah in firadihii iyo<br />

mabaadi’dii ururrada diiniga ah ee debadda ka<br />

samaymay qaarkood ay si weyn oo soke ugu<br />

dhadhawaayeen oo ay u ekaayeen mabaadi’dii uu<br />

aaminsanaa ee xuddunta u ahaa noocii hantiwadaagga ee<br />

Siyaad Barre. Sida ku qoran warbixin uu soo saaray<br />

machadka dalka Noway ee NIBR (Norwegian Institute for<br />

Urban and Regional Research), waxa warbixintaasi ay<br />

tilmaamaysaa sida ururka al-Islaax ee Soomaalidu,<br />

kooxdaasi oo dalka Saudi Arabia ka soo aasaasantay<br />

sannadkii 1978, sida ‘ay si toos ah u quudhsadeen<br />

siyaasadda salka ku haysa habka beelnimada, si weynna<br />

ay u wadeen in Islaamka iyoislaamnimadu ay ka<br />

sarreeyaan beelaha iyo beelnimada’. 3<br />

Dhicitaankii Siyaad Barre ka bacdi, iyo burburkii<br />

dawladnimadii Somalia ee ku xigtey, waxa soo if-baxay<br />

oo dalkii ku faafay kooxo diini ah. Guddida la-<br />

Socodka Xiisadaha Caalmiga ah ee ICG waxay ka hadleen<br />

(eeg warbixinta ay kaga hadleen Islaamiyiinta Somalia<br />

ee 2005) soo if-bixitaanka ururadaasi: ‘waxa mar<br />

qudha si lama-filaan ah oo jahawareer ah u soo baxay<br />

ururro abaabulan oo diimeed, oo mid walba iska<br />

dhigayo in uu u taagan yahay dariiqo amma mabaadi’<br />

mucayan ah oo gaar ah. Waxa ay ka midaysan yihiin ee<br />

u dhexeeyaana uu yahay inay doonayaan in Somalia lagu<br />

soo rogo xukun Islaami ah oo ‘dhab ah’ oo aan la<br />

badhxin.<br />

Hasse ahaatee inta badan kooxahii awodda lahaa ee<br />

sanadihii 1990-yadii, badankoodu waxay ahaayeen kuwa<br />

ku dhisan qabaa’il amma beel-beel. Waa waqtigii<br />

nidaamyada qabqablayaasha dagaalku ay ka jireen<br />

Somalia. Waxayna noqotay in diinta iyo kooxaha<br />

diiniga ahi inay markooda sugaan, inta wax<br />

144

---

isbedelayaan. Umana suurtogelin ilaa laga soo<br />

gaadhayey qarnigii koobiyo-labaatanaad in kooxaha<br />

diiniga ahi ay awodaan inay kaalin sare ku lahaadaan<br />

khilaafaadka iyo dagaallada dalka. Waxaba laga yaaba<br />

inay sugayeen ilaa intii uu dhacayey weerarkii 9/11<br />

iyo intii al-Qaacida ay soo baxaysey ee ay noqonaysay<br />

dhaqdhaqaaq caalami ah oo lagu daydo, iyo weliba<br />

xagga horumarka adeegyada Internet-ka, telifoonnada<br />

moobiilka, iyo qalabyada kale ee isgaadhsiinta ee<br />

casriga ah, kuwaasi oo dhiirigelin karaa, damacna<br />

gelin kara, isla markaasina xidhiidhin kara dadka<br />

jihad-doonka ah.<br />

Ururka Al-Itixaad (Al-Itihaad)<br />

Kooxda ugu xoogga weyneyd kooxaha diiniga ah ee ka<br />

soo baxay Somalia sannadihii 1990-yadii waxay ahayd<br />

al-Itixaad al-Islaamiya. Waxay ka abuurantay dhawr<br />

urur-goboleed oo isku darsamay oo dhammaan taabacsan<br />

mad-habta Wahaabiga ee lagaga dhaqmo dalka Sucuudiga,<br />

oo aad u adag, aadna uga duwan dariiqooyinka waaweyn<br />

ee diiniga ah ee Soomaalidu ku dhaqanto. Ururkii al-<br />

Itixaad waxa uu baaba’ay markii la gaadhay<br />

badhtamihii 2000, laakiin siyaabo badan waxa uu u<br />

noqday gogoldhig horseeday dhalashada ururka al-<br />

Shabaab iyo kooxaha kale ee xagjirka ah, oo uu ku<br />

jirey isna ururkii Xisbul Islaam ee la jebiyey<br />

sannadkii 2011, aanu ka adkaaday ururka al-Shabaab,<br />

kuna biiray oo lagu daray al-Shabaab.<br />

Qaar ka tirsan xubnihii al-Itixaad waxay ka mid<br />

noqdeen hoggaamiyayaasha waaweyn ee Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ah, ururka al-Shabaab iyo kooxo<br />

kale. Waxa ku jira dadkaasi Ahmed Abdi Godane, oo loo<br />

yaqaan Abu Zubeyr, oo waqtigii lagu jirey qoraalka<br />

buuggani, guud ahaan loo arkayey amma loo aqoonsanaa<br />

in uu yahay hoggaamiyaha al-Shabaab. Waxa kale oo ka<br />

mid ahaa xubin kale oo muhim ka ah ururka dhexdiisa<br />

145

---

oo ahaa Hassan Turki. Hoggaamiyihii hore ee al-<br />

Itixaad, Shiikh Hassan Dahir Aweys, ayaa isna sii<br />

ahaa xubin muhim ah oo ka tirsan dhaqdhaqaaqa<br />

Islaamiga ah ee Soomaalida, iyo weliba si ahaan<br />

hoggaamiyaha ruuxiga ah. Kaalintiisu waxay dhinacyada<br />

qaar u eg tahay oo la mid tahay tan Dr Hassan al-<br />

Turaabi ee Sudan oo ahaa maskaxdii ruuxiga ahayd ee<br />

ka danbaysay aragtida dawladda ee ‘Kacaanka Islaamiga<br />

ah ee Joogtada ah’.<br />

Dhinacyo badan marka laga eego, al-Shabaab waxay<br />

noqonaysaa uun ururkii al-Itixaad oo halkii laga sii<br />

ambaqaaday amma laga sii wadey, marka loo eego<br />

afkaarta iyo aragtida ay taabacsan yihiin ee ay<br />

wattaan: labada kooxoodba waxay aaminsan yihiin in<br />

aanay diintu ka reebanayn siyaasadda oo aan la kala<br />

sooci Karin, waxa kale oo ay ka siman yihiin<br />

quudhsiga iyo dhaleecaynta dariiqada Suufiyadda ee<br />

Somalia oo ay u arkaan mid aan ku bannaanayn<br />

Islaamka. Sida weyn ee al-Shabaab ay uga soo<br />

horjeeddo dhaqanka Suufiyadda, waxa muujinaya ilaa<br />

heerka ay socdeen ee ay ku buriyeen weyneyntii iyo<br />

heybaddii culimada waaweyn ee suufiyadda, kuna<br />

burburiyeen dhawr ka tirsan qabuurihi culimadaasi,<br />

iyo maqaamyadii musheekhda waaweyn.<br />

Al-Itixaad waxay bilawgii ka samaysay meel u dhaw<br />

magaalada Boosaaso ee waqooyi-bari ‘imaarad’ Islaami<br />

ah, oo ay ka dhigteen saldhig ay ku tababaraan ilaa<br />

kun qof oo dagaallama. Laakiin waa laga saaray<br />

gobolkaasi, sannaddii 1992-kiina waxay saldhig ka<br />

samaysteen magaalada Luuq oo ku taal gobolka Gedo ee<br />

koonfurta Somalia, una dhaw xuduudda Itoobiya. Kooxo<br />

ka tirsan miliishada al-Itixaad ayaa ka gudbi jirey<br />

xadka, una tallaabi jirey dhinaca bari ee Itoobiya,<br />

halkaasi oo ay ku biiri jireen jabhadda ONLF (Ogaden<br />

National Liberation Front), jabhaddaasi oo sannado<br />

badan u dagaallamaysey xuquuqda Soomaalida Itoobiya.<br />

146

---

Guddida Baadhitaanka Dhibaatooyinka Caalamiga ah ee<br />

ICG waxay faahfaahin ka bixinaysaa sida ururka al-<br />

Itixaad uu u helayn fursad amma foogge bannaanaaday<br />

oo uu buuxiyo, sida kooxihii kale ee diiniga ahaaba<br />

ay u heleen fursado kuwaa la mid ah ka dib markii<br />

dawladdii dhexe ay burburtay ee meesha ka baxday:<br />

‘Dhawrkii sano ee xigey burburkaasi, kooxdani waxay<br />

noqotay tan ugu weyn ee milateri iyo xoog<br />

siyaasadeedba, ee ka jirta gobolka Gedo, sababta oo<br />

ah inta badan nidaamkii iyo dhisibiliinkii adkaa ee<br />

ay lahaayeen, marka loo eego xaaladihii jahawareerka<br />

iyo sharci-la’aanta ee taagnaa.’ 5<br />

Ururku waxa kale oo uu al-Shabaab kala mid ahaa<br />

nooca qawaaniinta ay soo rogeen. Khabiir ku xeeldheer<br />

arrimaha Somalia oo magaciisa la yidhaa Ken<br />

Menkhaus (wuxu qoray buugga Somalia: State Collapse<br />

and the Threat of Terrorism), waxa uu sifaynayaa sida<br />

‘Imaaraddii’ ay ka sameeyeen Luuq ‘ay uga mamnuuceen<br />

cunista Qaadka oo ah caleen lagu mirqaamo oo<br />

Soomaalida caado u ah, iyo weliba beeritaanka buuriga<br />

amma tubaakada. Waxa kale oo lagu soo rogey dumarku<br />

inay is-dedaan oo ay xidhaan shuko amma xijaab.’ 6<br />

Sidii Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ah oo kale,<br />

jabkii iyo dhicitaankii al-Itixaad waxa uu yimid ka<br />

dib markii ay u jeesteen ee faraha la galeen qaybaha<br />

Soomaalidu ay degto ee dalka Itoobiya. Badhtamihii<br />

1990-yadii, waxay bilaabeen kicin iyo abaaul ku<br />

saabsan xoraynta gobolkaasi, waxayn ka fuliyeen<br />

magaalada Diridhaba ee Bariga Itoobiya iyo weliba<br />

magaalo-madaxda Addis Ababa, weerarro bambaane amma<br />

garnayl oo dhawr qof ay ku dhinteen. Iyadoo<br />

weerarradani ka jawaabaysa, Itoobiya waxay qaadday<br />

duqayn xagga cirka ah oo ay ku qaadday Luuq, kuna<br />

burburisay awodii al-Itixaad.<br />

Al-Itixaad waxa kale oo ay isku soo jeedisay<br />

Maraykanka. Dhawr maalmood ka bacdi markii la<br />

147

---

weeraray dhismayaashii Twin Towers bishii September<br />

ee 2001, George Bush waxa uu soo saaray amar fulineed<br />

oo lagu xayirayo hantida ilaa toddoba-iyo-labaatan<br />

urur amma sharikadood iyo shaksiyaad gaar ah, kuwaasi<br />

oo uu sheegay inay ku xidhan yihiin argagixisada. Al-<br />

Itixaad waxay liiskaasi kaga jirtey lambarka tobnaad.<br />

Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ah (Union of Islamic<br />

Courts)<br />

Sannadihii badnaa ee dagaallada qabaa’ilka iyo<br />

qabqablayaasha dagaalku ay ka socdeen Somalia, waxa<br />

haddana jirey qaabab kale oo ku saabsana dhawrista<br />

nidaamka iyo socodsiinta sharciyada oo ka shaqaynayey<br />

Somalia. Jiritaanka xeerar dhaqan oo soo-jireen ahaa,<br />

gaar ahaanna ay leeyihiin dadweynaha reer-guraaga<br />

amma reer-miyiga ah, ayaa ka dhignaa nidaam<br />

dadweynuhu ay yaqaannaan oo si weyn ugu habboon inay<br />

ku dhaqmaan kagana badbaadaan saamaynta burburkii<br />

dawladnimada.<br />

Waxa kale oo jirey nidaamyo abuurmayey si ay u<br />

buuxiyaan fursadihii iyo fooggayaashii bannaanaaday.<br />

Qaybo ka mid ah dalkaasi, waxa ka abuurmay maxkamado<br />

shareeco oo noqday kuwa ugu muhiimsan ee sameeya<br />

nidaam iyo caddaalad. Bilawgii, awoddoodu waxay ku<br />

koobnayd meelo xaddidan amma qaybo yaryar; tusaale<br />

ahaanna magaalo-madaxda Muqdishu, awodda maxkamad<br />

kastaa waxay ku ekayd dhawr sakadood oo qudha oo<br />

magaalada ka tirsan. Maxkamadahaasi qaar ka tirsani<br />

waxay soo baxeen wax yar ka bacdi dhicitaankii Siyaad<br />

Barre, waxana ka mid ahaa maxkamadihii ka dhismay<br />

degaannada waqooyi ee Muqdishu ee uu xukumayey<br />

hoggaamiye-beeleedkii Ali Mahdi Mohamed. Laga soo<br />

bilaabo horraantii sannadihii 1990-yadii, waxay ka<br />

hirgeliyeen degaannadaasi qaabab sharci oo ay wax ku<br />

socodsiiyaan, oo ay ka mid yihiin sharciyada ciqaabta<br />

148

---

ee shareecada iyo addimada qofka, amma gacmaha iyo<br />

lugaha, oo dadka laga jaro.<br />

Bilawgii, maxkamaduhu umay taagneyn wax ka badan<br />

qaybo yaryar oo aan lahayn xidhiidh sidaa u weyn, oo<br />

mid walba dhinaceeda u madax bannaan tahay,<br />

goonideedana u jirto, mid walbana ay ku kooban tahay<br />

oo xukunkeedu uu gaadhsiisan yahay oo qudha qaybta<br />

amma xaafadda ay ka dhex jirto. Laakiin sannadba<br />

sannadka ka danbeeya, markii la waayey wax dhaama oo<br />

iyaga bedela oo soo baxa, maxkamadihii waxa noqdeen<br />

qaar awoddoodu sii korodhay, mar walbana soo-dhaweyn<br />

ka helay dadweynaha oo awalba khaati ka taagnaa oo ka<br />

daaley boobka tuugada budhcadda ah iyo<br />

qabqablayaashii dagaalka.<br />

Maxkamaduhu waxay sii xoogeysteen oo ay bilaabeen<br />

inay noqdaan awod wax bedeli karta markii ay ku<br />

midoobeen ka-hortagga cadow ay wadajir u yeesheen oo<br />

ahaa Isbahaysigii Dib-u-soo-celinta Nabadda iyo la-<br />

Dagaallanka Argagixisada ee Maraykanku taageerayey,<br />

isbahaysigaasi oo ay samaysteen koox ka kooban<br />

qabqablayaashii dagaalka, sannadkii 2006. Intii ka<br />

danbaysay dhacdadii 9/11 ee saamaynta ku yeelatay<br />

adduunka, ‘Isbahaysigaasi’ waxa u suurtogashay inay<br />

si fudud oo sahal ah uga dhaadhiciyaan oo ay u tusaan<br />

Maraykanka iyo xulafadiisa, in maxkamadihii<br />

shareecadu ay yihiin khatar weyn oo ‘argagixiso’, una<br />

noqon karaan abbaan amma hoy ay ka abuurmaan<br />

Islaamiyiin xagjir ahi. Waxa suurtogal ah, in haddii<br />

aanay samaysmi lahayn kooxdaasi ‘la-dagaallanka<br />

argagixisada’, isla markaasina aanu Maraykanku u<br />

fidin kalsooni iyo sumcad sidaas u weyn, in<br />

maxkamaduhu aanay weligood midoobeen, waxayna iska<br />

sii ahaan lahaayeen badanaa kooxo yaryar oo goonigooni<br />

ah oo aan wax xidhiidh ah lahayn, oo mid walba<br />

goonideeda ugu adeegta qayb gaar ah oo ka mid ah<br />

dadweynaha Soomaalida. Marka ay midoobeen waxay ahayd<br />

oo keliya markii ay iska horyimaaddeen cadow guud oo<br />

149

---

ay wada yeesheen oo noqday isbahaysigii<br />

qabqablayaasha dagaalka, markaasi ayayna joojiyeen oo<br />

ay ka gudbeen inay sii ahaadaan maxkamado<br />

xidhiidhkoodu dabacsan yahay oo keli-keli ah, una<br />

gudbeen inay yeeshaan midow xooggan oo ururnnimo,<br />

lehna hab iyo qaab-dhismeed awodeed amma maamul oo<br />

cad.<br />

Iyada oo la-yaab iyo lama-filaan weyn ku noqotay<br />

adduunka debadda, Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ah<br />

ee (UIC), waxay milateri ahaan jebiyeen oo ay ka<br />

adkaadeen isbahaysigii qabqablayaasha dagaalka ee<br />

magaalada Muqdishu, nuskii danbe ee sannadkii 2006-<br />

diina, waxay awodeen inay qabsadaan qaybo badan oo ka<br />

tirsan koonfurta iyo badhtamaha Somalia. Khabiirka<br />

isna ku xeel-dheer arrimaha Somalia, Ronald Marchal<br />

(buuggiisii Somalia: a new front against terrorism,<br />

ee 2007), waxa uu ku doodayaa in ‘guushii maxkamadaha<br />

ee magaalada Muqdishu macnaheedu uu noqday<br />

dhammaadkii nidaamka kooxaha iyo kooxaysiga ee u<br />

jirey qaabab ah inay abaabulaan amma ka shaqeeyaan<br />

nidaam-siyaasadeedka nololosha Soomaalida,<br />

kaalintaasi oo ay ku jireen laga soo bilaabo<br />

sannadkii 1991-kii … Guushani maxkamaduhu waxa kale<br />

oo ay muujinaysay soo-ifbaxa faac amma nooc cusub oo<br />

siyaasiyiin ah.’ Roland Marchal waxa kale oo uu<br />

ifinayaa waxa uu ku tilmaamay xidhiidh ‘si weyn oo<br />

qeyra-caadi ah u murugsan oo noocyo badan’ oo ka<br />

dhexeeya maxkamadihii shareecada iyo beelaha: ‘dhinac<br />

ahaan, maxkamadaha laftoodu waxay yihiin hey’ado<br />

beeleed amma qabaa’il … Maxkamaduhu waxay siyaabo<br />

badan oo kala duwan ugu xidhan yihiin beelaha.<br />

Mararka qaar, awodda ay ku leeyihiin beeshu waa mid<br />

xaddidan oo kooban, mararka qaarna xidhiidhkoodu waa<br />

mid qota-dheer oo soo jireen ah.’ 7<br />

Muddadii koobnayd ee lixda bilood ahayd ee Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ahi ay hayeen awodda xukunka,<br />

xaaladda nololeed ee Soomaali badan oo ku hoos jirtey<br />

150

---

xukunkooda, waxay u ahayd mid ka badaabdo iyo<br />

nabadgelyo badan xaaladihii ay ku soo jireen lix-iyotobankii<br />

sano ee la soo dhaafay. Iyaga oo ka<br />

duwanaaday nidaamyadii qabqablayaasha dagaalka,<br />

nabad-ilaaliyayaasha ajanebiga ah iyo dawladihii is<br />

xig-xigey ee ku-meel-gaadhka, Midowgii Maxkamadaha<br />

Islaamiga ahi waxay awodeen inay wax ka qabtaan<br />

ammaanka oo ay yareeyaan khatartii nolosha dadweynuhu<br />

ay mar walba ku sugnayd. Si ka bad-badis ah oo sare<br />

ayaa loo xiisaysiiyey oo loo ammaanay xilligii<br />

maamulka Maxkamadaha Islaamiga ah, laakiin haddana<br />

shaki kuma jiro in dadweynuhu ay markii ugu horreysey<br />

sannado badan ka dbacdi ay awodeen inay si xor ah u<br />

mari karaan amma u socon karaan jidadka iyo suuqyada<br />

magagaalada, iyaga oo aan wax cabsi ah qabin.<br />

Warqad ay wadajir u qoreen Cederic Barnes iyo Harun<br />

Hassan sannadkii 2007 oo ay cunwaan uga dhigeen ‘The<br />

Rise and Fall of Mogadishu’s Islamic Courts’, waxay<br />

kaga hadleen horumarka xiisaha leh ee cajiibka ee ay<br />

magaaladu samaysay:<br />

Maxkamaduhu waxay ku guulaysteen wax aan la<br />

malayn karayn, iyaga oo mideeyey Muqdishu markii<br />

ugu horraysey lix-iyo-toban sano, dibna u soo<br />

celiyey oo u soo nooleeyey nabaddii iyo<br />

badbaadadii. Maxkamaduhu waxay qaadeen oo ay<br />

fuliyeen tallaabooyin muhiim ah oo tusaale aad u<br />

fiican ah oo saamaynaya daryeelka dadweynaha.<br />

Waxa la qaaday isbaarooyinkii jidadka iyo xattaa<br />

qashinkii is dul-buuxiyey ee tuulna meel kasta<br />

magaalada ee kharribey, isna gaadhay muddo toban<br />

sano ah amma ka badan. Waxa dib loo furay<br />

dekeddii weyneyd iyo garoonkii diyaaradaha ee<br />

magaalada Muqdishu, dibna loo hagaajiyey markii<br />

ugu horraysay toban sano. Dadkii sida<br />

sharcidarrada ah ku degey guryihii iyo<br />

dhismayaashii dawladda ayaa laga raray, waxana la<br />

151

---

joojiyey boobkii dhulka ee sharcidarrada ahaa.<br />

Waxana la saaray maxkamado gaar ah oo wax ka<br />

qabta dacwadaha faraha badan ee ku saabsan<br />

hantida guryaha iyo dhulka la isku haysto oo<br />

tiro-dhaafay. 8<br />

Nabaddaasi waxy ugu kacday dadweynaha qiime sare,<br />

iyada oo ay ula timid waxyaaba badan inay maraan oo<br />

ay xammilaan. Waxa la soo rogey ciqaabo aad u<br />

qallafsan oo ku salaysan shareecada, waxana la<br />

mamnuucay cunista Qaadka. Dumarka ayaa waajib lagaga<br />

dhigay inay is-dedaan oo ay jidhkooda wada qariyaan,<br />

waxana loo diidey dadaweynuhu inay ku daawadaan<br />

filimmada goobaha furan ee dadku ay isku yimaaddaan,<br />

Laakiin sida ay sheegeen dadweynihii ku noolaa<br />

meelihii ay maamulayeen maxkamaduhu, haddana waxa wax<br />

laga qabtay oo si weyn u yaraaday dhibaatooyinkii<br />

dagaallada iyo dhacii iyo boobkii budhcadda, kuwaasi<br />

oo soo dishoodey, wax weynna u soo dhimay noloshoodii<br />

muddo shan-iyo-toban sano ah. Sida laga soo xigtey<br />

qoraallo ay samaysay Anna Lindley sanadkii 2007,<br />

waxyaabihii dadweynuhu ay tilmaameen waxa ka mid<br />

ahaa:<br />

Markii maxkamaduhu ay dalka yimaaddeen, mudnaanta<br />

koowaad waxay siiyeen nabadgelyada iyo badbaadada<br />

shacabka. Waxay hubiyeen in qof kasta oo mooryaan<br />

amma budhcad ah, in laga qaado qoriga oo uu soo<br />

dhiibo. Waxa la xidhay dhammaan goobihii lagu<br />

daawan jirey fiidiyayaasha. Dadkii Qaadka iibin<br />

jirey, qof walba waxa uu joojiyey iibinta<br />

geedkaasi sunta ah ee laga gadayo dadweynaha. Wax<br />

walba waxay noqdeen caadi oo xaaladihii way<br />

degeen. Waxyaabahanna waxay runtii ahaayeen waxa<br />

dadweynuhu ay rabaan, ka dib markii muddo lix-iyo<br />

toban sano ah ay ku soo jireen, kuna soo dhex<br />

152

---

noolaayeen, dagaallo. Waxay nooga dhignayd in<br />

Ilaahay uu aqbalay dhammaan ducadayadii. 9<br />

Meelaha ay xukumayeen Maxkamaduhu, waxay ugu<br />

guulaysteen wax-ka-qabashada nabadda iyo<br />

dhibaatooyinka kale si ka weyn oo ka badan meel kasta<br />

oo kale intii ka danbaysey xukunkii Siyaad Barre.<br />

Sababta oo ah maxkamadaha oo asalkoodii hoos ka soo<br />

abuurmay, dadweynaha dhexdiisa, si ay u fuliyaan<br />

hawlaha ugu muhiimsan ee adeegga dadweynaha ee ay<br />

qaban lahayd dawladi, mujtamac aan haatan lahayn<br />

dawlad qaran, waxa marba marka ka danbaysa<br />

maxkamadihii loo arkay kuwa sharci ah oo dadweynaha<br />

ay u adeegayaan aqbalsan yihiin amma ogol yihiin.<br />

Waxyaabah ugu muhiimsan ee ay soo kordhiyeen<br />

Maxkamadihii Islaamiga ahaa waxa ka mid ahaa sida ay<br />

u hubiyeen dhaqangalka sharciyada aasaasiga ah iyo<br />

nidaamka guud, oo ay ku jiraan hirgelinta heshiisyada<br />

iyo qandaraasyada, kuwaasi oo keenay in uu socdo<br />

ganacsigii iyo macaamilkii madaniga ahaa. Hawlaha iyo<br />

waajibaadka Islaamka waxa ka mid ah inay jiraan<br />

sharciyo iyo xeerar diyaar ah oo lagu dhaqmo oo ka<br />

dejisan amma ka yaalla dhinacyo badan oo ka mid ah<br />

nolosha ijtimaaciga ah, dhaqaalaha iyo siyaasadda,<br />

sharciyadaasi oo ogolaanaya, amma suurtogelinaya, in<br />

uu jiro qaab maamul iyo nidaam dadweyne oo lagu<br />

dhaqmo marka aanay jirin dawlad dhexe oo qaran.<br />

Qaar ka mid ah siyaasadihii Maxkamadaha Islaamiga ah<br />

waxay la kulmeen oo ka horyimid dhalliilo, sababta oo<br />

ah saamaynta siyaasadahaasi ay ku yeesheen<br />

dhaqaalihii dadweynha. Marba marka ka danbaysa ee<br />

Maxkamaduhu ay sii noqdaan amma u shaqeeyaan sidii<br />

qaab sugan oo ‘dawladeed’ oo kale, waxa hoos u sii<br />

dhacaysey sumcaddooda iyo taageerada dadweyne. Waxana<br />

ugu wacna, tusaale ahaan, waxyaabaha ay ka midka<br />

yihiin mamnuuciddii ka-ganacsiga Qaadka oo saamayn<br />

xun yeeshay. Saamayntaasi kuma yeelan oo qudha<br />

153

---

Soomaalidii badnayd ee ka ganacsan jirtey ee kala soo<br />

bixi jirtey wax ay ku noolaadaan, ee waxa kale oo uu<br />

ku yeeshay oo uu taabtay dadkii beeri jirey ee<br />

dhoofin jirey ee dalalka Kenya iyo Itoobiya.<br />

Maxkamaduhu waxa kale oo ay mamnuuceen dhoofinta<br />

dhuxusha, taasi oo ay sheegeen inay xaalufinayso<br />

dhirtii, una xun tahay fayo-qabka degaanka. Taasina<br />

waxay meel xun dhigtay oo ay uga sii dartay nolohii<br />

dadkii ku tiirsanaa ka-shaqaysiga iyo iibinta<br />

dhuxusha, iyo dadkii isticmaalayey ee wax ku<br />

karsanayey intaba.<br />

Markii Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ahi ay soo<br />

rogeen cashuuro badan oo dheeraad ah bishii Oktoobar<br />

ee 2006, taasi waxay ku kicisay oo ay ku keentay<br />

maxkamadihii cadho iyo xiisado dadweyne. Waayo,<br />

dadweynuhu waxay u barteen meel aan nidaam ka jirin<br />

oo ay marmar wax u tuuraan amma u dhiibaan<br />

qabqablayaasha dagaalka iyo miliishiyooyinka oo ay<br />

laaluushaan. Laakiin umay baran beryahaas wax maamul<br />

dhexe ah oo cashuur ku soo roga dakhligooda.<br />

Marba marka ka danbaysa ee ay sii xoogeysato awodda<br />

Maxkamaduhu, waxa qabsanayey oo la wareegayey niman<br />

leh damac siyaasadeed, oo uu ugu weyn yahay Sheikh<br />

Hassan Dahir Aweys, oo ahaa hoggaamiyihii hore e al-<br />

Itixaad, isla markaasina ah nin si firfircoon ugu<br />

heellan oo ka shaqeeya horumarinta danaha beesha<br />

Cayr. Isaga oo kaashanay ninka kale ee ay isku beesha<br />

Cayr yihiin, Adan Hashi Cayro, oo ahaa horjooge<br />

tababarro milateri lagu soo siiyey dalka Afghanistan<br />

oo miliishiyooyinkii Maxkamadaha u bedeley ciidanka<br />

adag ee al-Shabaab oo dhisibiliin sare leh, Sheikh<br />

Hassan Dahir Aweys waxa uu meeshii ka saaray xubnihii<br />

qunyar-socodka ahaa ee Midowgii Maxkamadaha Islaamiga<br />

ah, waxanu fogeeyey xubno badan oo kale oo aan iyagu<br />

ka tirsanayn beesha Cayr. Adan Hashi Ayro, sida<br />

Hassan Dahir Aweys oo kale, wuxu sannado badan ku soo<br />

154

---

jirey ururradii Islaamiga ahaa ee dagaal-oogayaasha<br />

ahaa, isaga oo ka soo dagaallamay gobollada waqooyibari<br />

ee Somalia iyo gobolka Soomaalida ee Itoobiya<br />

sannadihii 1990-yadii. Ugu yaraan laba jeer ayuu<br />

tababar milateri ku soo qaatay Afghanistan. Sida laga<br />

soo xigtey Machadka Jamestown Foundation ee<br />

Maraykankana, waxa uu la kulmay Osama bin Laden<br />

markii uu halkaasi joogey. Adan Hashi Cayro waxa uu<br />

ku dhintay oo lagu diley weerar gantaal, nooca<br />

Tomahawk ee Maraykanka, gudaha Somalia bishii May ee<br />

2008. Isla markiibana, dilkaasi waxa uu ka dhigay<br />

Cayro geysi weyn oo shahiidey, waxanu ku kiciyey<br />

dagaalyahannadii al-Shabaab inay sii xoojiyaan<br />

hawlgalladoodii. Cajalad fiidiyow ah oo la sii daayey<br />

amma la faafiyey dhimashadiisii ka bacdi, Ayro waxa<br />

uu kaga hadlayey mudanka sharafta qiimaha sare iyo<br />

khayrka weyn ee ku jira in loo dhinto qaddiyadda:<br />

‘inteenna badan al-Shabaab in niyaddeenna iyo<br />

nafteennuba ay la jirto oo ay raacayso mujaahid kasta<br />

oo shahiida oo innaga tirsan … Waa sharaf weyn in aan<br />

noqoto shahiid. Guulo waaweyn ayaa ku kasban karnaa<br />

oo aan ku gaadhi karnaa in aan shahiidno, afkana<br />

ciidda ugu gurno gaaalada iyo munaafiqiinta la<br />

jirta.’<br />

Hassan Dahir Aweys waxa uu aad ugu foojignaa oo uu<br />

ku dedaalayey in uu siyaasaddiisa iyo waxa uu<br />

rumaysan yahay ee uu watto, in uu ku faafiyo xataa<br />

dhulalka ka baxsan xuduudaha Somalia, gaar ahaanna<br />

Itoobiya. Badhtamihii bishii December ee 2006,<br />

Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ahi waxay ku<br />

dhawaaqeen dagaal Jihaad ah oo lagu qaado Itoobiya,<br />

taasi oo ka dhignayd inay saxeexeen xukunkii dilka<br />

ahaa ee iyaga lagu fulin lahaa amma lagu qaadayey.<br />

Dhawaqaasi Jihaadku waxa uu siiyey Ra’iisalwasaaraha<br />

Itoobiya Meles Zenawi, sababihii iyo<br />

marmarsiiyihii uu u baahna si uu dagaal ugu qaado<br />

Maxkamadaha. Waxana arrintaasi ku garab taagnaa oo<br />

155

---

caawiyey dawladda Maraykanka, oo iyadu rabtey in laga<br />

takhaluso oo laga tirtiro, lagana saaro Somalia<br />

Maxkamadaha Islaamiga. Qabanqaabadan dagaal ee<br />

Itoobiya waxay ahayd mid u cuntanta oo faa’iido u leh<br />

Maraykanka, waayo Itoobiya waxay ka dagaallami kartaa<br />

oo ay geli kartaa halkii Maraykanka, iyada oo aan loo<br />

baahan in mar kale lagu celiyo amma ay soo noqoto<br />

dhibaatadii weyneyd ee ka timid faragelintii<br />

Maraykanka ee horraantii sannadihii 1990-yadii.<br />

Maalin ku beegnayd maalinta Ciidda Masiixiga ah ee<br />

sannadkii 2006, diyaaradaha dagaalka ee Itoobiya<br />

waxay garaaceen garoonka diyaaradaha iyo dekedda<br />

magaalada Muqdishu. Maxkamadihii Islaamiga ahaa ma<br />

lahayn wax rajo ah iyo awod ay ugu babac dhigi karaan<br />

amma iskaga celin karaa xoogga milateri ee cududda<br />

weyn ee Itoobiya, gaar ahaanna awoddooda xagga cirka<br />

iyo gacanta xagga sahanka ee ay ka helayeen<br />

Maraykanka. Muddo toddobaad qudha ah ka bacdi,<br />

maalintii sannadka cusub ee 2007, Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ahi waxay ka baxeen magaaladii<br />

ugu danbaysey ee ay haysteen oo ah magaalada dekedda<br />

leh ee koonfurta ee Kismayo. Hoggaamiyayaashi<br />

Maxkamaduhu intoodii badnayd waxay u carareen dalka<br />

Eritrea, miliishiyooyinkii dagaallamayeyna waxay<br />

galeen oo ay ku dhiinteen dhulka kaymaha ah ee ku<br />

dhaw xadka Kenya, kaymahaasi oo ay adag tahay in la<br />

galaa. In kasta oo Itoobiya ay ahayd ‘wejiga muuqada<br />

amma food-saaraha’ la adeegsanayo weerarradaasi<br />

maalintii Ciidda Masiixiga ah, Haddana Maraykanku si<br />

toos ah ayuu ugu jirey oo uu ugu lug lahaa<br />

dhacdooyinkaasi. 9-kii bishii January, diyaarad weyn<br />

oo ah nooca dagaalka ee AC-130 ee Maraykanka ayaa<br />

bambooyin la dhacday oo ku riddey dagaannada cidhifka<br />

koonfur-bari ee Somalia. Bartilmaameedka la sheegayna<br />

waxa uu ahaa in la khaarajiyo oo la tirtiro xubno<br />

amma kooxo al-Qaacida ah oo halkaasi ku sugnayd, iyo<br />

weliba in laga hortago waxa loo arkay khatar<br />

156

---

xagjirnimo ah oo ka soo fool leh Midowgii Maxkamadaha<br />

Islaamiga ah. Maraykanku waxa uu aaminsanaa in qaska<br />

iyo xaaladaha nidaamdarrada ah ee Somalia, inay<br />

sahlayaan in al-Qaacid ay ka dhigan karto meel ay ku<br />

gabbadaan oo hoy u noqota. Bartilmaameed weyn oo<br />

muhim ah waxa ahaa Fazul Abdalla Mohamed, oo ahaa nin<br />

u dhashay dalka Comoro, haystayna baasaaboor<br />

Kiiniyaan ah, ninkaasi oo maraykanku ku daba jirey<br />

kuna eedeynayey in uu ka danbeeyey qaraxyadii<br />

sannaddii 1998-kii lagula kacay safaaradihiisii<br />

Nairobi iyo magaalada Daresalam, iyo weerarradii kale<br />

ee bishii June ee 2002 lagu qaaday huteel ku yaal<br />

magaalada Mombasa, iyo diyaarad laga lahaa dalka<br />

Israel.<br />

Fazul Abdullah Mohamed, waxa aakhirkii lagu diley<br />

magaalada Muqdishu bishii June ee 2011, taxshiirado<br />

ay ku lug lahaayeen oo ay isweydaarsadeen ciidammo<br />

dawladda ka tirsani; waraaqo laga helay meydkiisiina<br />

waxay muujiyeen in uu qorshaynayey weerarro isdabajoog<br />

ah oo lagu qaado meelo ka tirsan dalka<br />

Ingiriiska, oo uu ku jiro machadka amma kulliyadda<br />

caanka ah ee aad loo qaddariyo ee Eton College.<br />

Wax yar ka bacdi gelitaankii Itoobiya, wasiirkii<br />

gaashaandhigga ee Somalia, Kornayl Barre Adan Shire,<br />

waxa uu ku dhawaaqay in si buuxda looga adkaaday oo<br />

gebi ahaanba la jebiyey kooxihii Islaamiyiinta.<br />

Iyadoo la xidhay xuduuddi Kenya, maraakiibta dagaalka<br />

ee Maraykankuna ay ilaalinayeen xeebaha, isla<br />

markaasina ciidamada Itoobiyaanka oo aad u hubaysan<br />

iyo kuwii dawladda ku-meel-gaadhka ahina ay ka soo<br />

durkayaan dhinac waqooyi, wasiirku waxa uu sheegay in<br />

kooxahaasi Islaamiyiinta ah aanay wax kale u furnayn<br />

oo aan ahayn ‘in amma ay badda ku qaraqmaan oo ay ku<br />

halligmaan, amma mitidaan oo ay dagaalka ku wada<br />

dhintaan.’ Markii weerarrada cirka ee Maraykanku ay<br />

bilaabmeen, ma ahayn waxa ku dhintay Islaamiyiintii<br />

oo qudha, waxa kale oo ku dhintay daraasiin ka mid ah<br />

157

---

eer-miyigii iyo xoolahoodii. Tani waxay keentay<br />

xamaasad iyo dareen nacayb oo loo qaado Maraykanka,<br />

sida qof Soomaali ahi uu u dhigay ee uu u yidhi,<br />

‘Maraykanku waxay garaacayaan dad meydad ah oo hore u<br />

dhintay’.<br />

Hoggaamiyayashii Maxkamaduhu waxay ku tilmaameen kabixitaankoodii<br />

magaalada Muqdisho ‘Xeel Dib-ugurasho’,<br />

waxayna sheegeen inay isticmaali doonaan<br />

xeeladaha jabhadaynta ee ku-dhifo-oo-ka-dhaqaaq ee<br />

‘nooca dagaalka Ciraaq’ oo kale. Istaraatijiyadan<br />

amma qorshaha noocan ah waxa kale oo dhiirrigelinayey<br />

Islaamiyiinta xagjirka ah ee meelaha kale ee<br />

adduunka, oo qaarkood ay u aqoonsadeen kana dhigteen<br />

miliishiyooyinkii maxkamadaha, jaallayaashoodii<br />

Jihaadka. Cajalad fiidiyow ah oo markaas laga soo<br />

duubay ninkii labaad ee hoggaanka al-Qaacida, Ayman<br />

al-Zawahiri, waxa uu ugu baaqay in dhammaan<br />

Muslimiintu inay u gurmadaan Soomaalida oo ay ku<br />

biiraan qaadista dagaallo ah ‘jid-goyn gaadmo,<br />

miinooyin dhulka lagu aaso, iyo weerarro is-miidaamin<br />

ah’ oo algu qaado ‘Saliibiyiinta weerarka ah ee<br />

ciidamada Itoobiya’, ‘loona raamsado sida libaaxu u<br />

cuno wixii u gacan gala ee u ugaadhsado’.<br />

Dhawaaqii tala-xumda ahaa ee aanay u midaan deyin<br />

Midowgii Maxkamadihii Islaamiga ee ahaa in Jihaad<br />

lagu qaado Itoobiya, waxa uu horseeday dhawaaqaasi<br />

jabkii milateri ee ku dhacay iyaga. Laakiin dhinaca<br />

kale waxay ku guuleysteen dagaalkii lagu kasbanayey<br />

maanka iyo qalbiga dadweynaha ee loogu jirey helidda<br />

taageeradooda. Somaalida badankeeda, joogitaanka<br />

ciidamada Itoobiya ee ciiddooda, iyo diyaaradaha<br />

dagaalka ee Maraykanka ee soo gelaya hawadoodu, waxay<br />

ahayd wax aan loo dulqaadan karayn. 6-dii bishii<br />

January, maalmo yar uun ka bacdi markii Maxkamadihii<br />

UIC laga saaray magaalada Muqdishu, dadaweynihii<br />

magaalo-madaxda degganaa waxay oogeen oo ay dhigeen<br />

muddaharaadyo aad u waaweyn oo qas keenay oo laga<br />

158

---

horjeedo Itoobiyaanka. Saddex qof oo ka mid ahaa<br />

dadkii muddaharaadayey ayaa la toogtey oo dhintay.<br />

Markii la gaadhasy toddobadii bisha January-na,<br />

muddaaharaayadii waxay ku faafeen oo ay gaadheen<br />

magaalada Beledweyn oo ku dhaw xadka Itoobiya.<br />

Nbadgelyo-darradii ayaa ku sii korodhay magaalada<br />

isla markii Maxkamaduhu ay ka baxeen Muqdishu. Waxa<br />

ugu horreeya ee la soo gudboonaaday dadweynihiina<br />

waxa uu noqday inay is-ilaaliyaan lafahooda. Waxay<br />

iska dhegatireen baaqii dawladda federaalka ah ee kumeel-gaadhka<br />

ah ee timid magaalada, ee ahaa in hubka-dhigis<br />

la sameeyo, waxana hawada ka buuxsamey<br />

taxshiirado ah qoryo cusub oo dadku suuqyada ay ka<br />

soo gateen oo la tijaabinayo. Sida uu u dhigay qof ka<br />

mid ah dadka ku nool Muqdishu, waxa uu ku tilmaamay<br />

oo uu yidh, ‘Waxannu dib ugu soo noqonnay halkii hore<br />

ee aannu taagnayn, halkii aannu maraynney 1991-kii’,<br />

isaga oo xusaya xilliyadii qaska iyo dagaallada ee ka<br />

danbeeyey dhicitaankii madaxweyne Mohamed Siyaad<br />

Barre.<br />

Qabsashadii Itoobiya ay qabsatay Somalia iyo<br />

duqayntii xagga cirka ee Maraykanku, kuma guulaysan<br />

in la khaarajiyo oo laga tirtiro Somalia<br />

dhaqdhaqaayada Islaamiga ah. Taasi cagsikeedii ayaa<br />

timid oo waxa abuurmay wax dhinaca kale ah.<br />

Maxkamadihii waxay soo noqdeen iyaga oo leh qaab kale<br />

oo ka sii khatarsan sidii hore, oo ah ururka al-<br />

Shabaab, kaasi oo qabsaday dhul ballaadhan oo ka<br />

tirsan gobollada dhexe iyo koonfurta Somalia, oo ay<br />

ku jirto magaalada Muqdishu inteeda badan. Meelo<br />

badan, miliishiyooyinkii beelaha, waxa bedelay oo<br />

halkoodii galay ciidamada kooxaha diiniga ah oo ay ku<br />

jiraan kuwa al-Shabaab, Xisbul Islaam, iyo kuwa<br />

dariiqada Suufiyadda ee Ahlu Sunna Wa Jamaaca, oo<br />

iyagu taageersan oo la saffan dawladda ku-meelgaadhka<br />

ah, dagaalka lagula jiro kooxaha<br />

Islaamiyiinta xagjirka ah.<br />

159

---

Al-Shabaab<br />

Al-Shabaab waxay ka kortay inay sii ahaato<br />

miliishiyo yar oo koban oo ka tirsan kooxdii<br />

Maxkamadaha Shareecada, waxayna noqdeen oo ay isku<br />

bedeleen dhaqdhaqaaqa ugu xoogga iyo awodda badan ee<br />

Islaamiyiinta Somalia. Sida aan ku soo fahfaahinnay<br />

bogaggii hore ee cutubkan, waxay isku baahiyeen oo ay<br />

ku soo rogeen xukunkodii iyo aragtidoodii qaybo badan<br />

oo dalka ka tirsan. Waxa laga bartay caalamka; waxana<br />

lagu daray liiska Maraykanka ee ururrada debadda ee<br />

argagixisada ah, sannadkii 2008, Boqortooyada<br />

Ingiriiskuna waxay mamnuucday ururkaasi sannadkii<br />

2010. Al-Shabaab waxay ku biireen kooxaha ku xidhan<br />

al-Qaacida, iyaga oo bishii February ee 2010-kii<br />

markii ugu horraysey ku dhawaaqay in ‘dagaalka<br />

Jihaadka ee Geeska Afrika ay waajib tahay in lagu<br />

xidhiidhiyo oo lala mideeyo Jihaadka caalamiga ah ee<br />

ay hoggaaminayso shabakadda al-Qaacida.’ 10<br />

Al-shabaab oo ah dhaqdhaqaaq sirtiisu aad u adag<br />

tahay oo si weyn u dhawrta arrimihiisa hoose, waxa<br />

adag in hubaal ahaan loo ogaado waxa run ahaantii ay<br />

u dagaallamayaan, iyo cidda dhab ahaan ay kala yihiin<br />

hoggaamiyayashoodu. Mabaadi’dooda idiyoolojiyadeed<br />

iyo hoggaankooduba, labaduba waxay u muuqdaan qaar<br />

caadi ahaan si joogto ah isku bedela, mana ahaa in<br />

ururkaasi loo arko mid gebi ahaan midaysan oo is wada<br />

leh amma meel ka soo wada jeeda. Warbixin uu soo<br />

saaray Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay oo la<br />

faafiyey sannadkii 2010, waxay dhaqdhaqaaqaasi ku<br />

tilmaantay: ‘isbahaysi kooxo baahsan oo ka kala<br />

kooban kuwa Jihaad-doon ah, kuwa leh dano ganacsi,<br />

iyo miliishiyooyin beeleed, kuwaasi oo ay hasytaan<br />

dhibaatooyin ah khilaafyo ba’an oo gudaha ah oo<br />

dhexdooda ka jira, oo ku saabsan kaalinta<br />

dagaalyahannada ajanebiga ah ee ku dhex jira,<br />

160

---

adeegsiga dadka ismiidaaminaya ee samaynaya<br />

isqarxinta naftaa-hurista ah, iyo arrinta ku saabsan<br />

wada hadal siyaasadeed.’ 11<br />

Al-Sahabaab waxa kale oo ay ku kala qaybsan tahay<br />

xagga mabaadi’da fikirka idiyoolojiga ah amma<br />

ujeeddooyinka ay hiigsanayaan. Hoggaamiyayaasha qaar<br />

waxay aaminsan yihiin oo ay sheegaan inay u<br />

dagaallamayaan in laga dhiso Somlaia gudaheeda<br />

Jamhuuriyad Islaami ah, inta imika xududaheedu ay<br />

koobayaan. Qaarna waxay sheegaan in qorshahoodu uu<br />

yahay in la abuuro waxa ay ku tilmaameen<br />

‘Jamhuuriyadda Islaamiga ah ee Soomaali-Weyn’, qaar<br />

kalena waxay ku doodaan inay damacsan yihiin in<br />

Jihaadka la gaadhsiiyo meelo ka fogfog ‘Soomaali-<br />

Weyn’, oo la sameeyo dawlad weyn oo baaxad ballaadhan<br />

oo Islaami ah oo gaadha ilaa Afrikada Bari iyo ilaa<br />

Masar. Mararka qaar, al-Shabaab waxay u muuqdaan in<br />

damacoodu uu xattaa inta ka sii weyn yahay oo uu ka<br />

shisheeyo. Bishii May ee 2009, hoggaamiyaha<br />

ururkaasi, Sheikh Ahmed Abdi Godane, waxa uu ku<br />

dhawaaqay hadalladan: ‘Waannu sii wadaynnaa dagaalka,<br />

dagaalladuna ma joogsanayaan ilaa iyo inta Shareecada<br />

Islaamka laga hirgelinayo ee lagaga dhaqmayo dhammaan<br />

qaaradaha adduunka, iyo ilaa inta Muslimiintu ay<br />

xoraynayaan Jerusalem amma Beytul-Qudus.’<br />

Al-shabaab waxa kale oo ay ku kala duwan tahay<br />

qaababka xeeladaha milateri ee ay adeegsadaan. Waxay<br />

ku bilaabeen xeelado dagaal oo ah ku-dhifo-oo-kadhaqaaq,<br />

iyaga oo hadba tuulo amma magaalo qabsanayey<br />

muddo kooban, ka bacdina ka baxayey si ay u aadaan oo<br />

ay uga soo dagaallamaan meelo kale. Xeeladahaasi<br />

waxay argagax geliyeen oo cabsi ku faafiyeen qaybo<br />

badan oo ka tirsan Somalia. Al-Shabaab waxay markii<br />

danbe noqdeen xoog qabsada oo haysta dhulalka qaar,<br />

taasi oo keentay in dhulalkaasi ay ka hirgeliyaan<br />

deganaansho ilaa heer ah, una suutogeliyey inay ku<br />

161

---

soo rogaan sharciyo iyo xeerar aad u qallafsan oo<br />

adag.<br />

Bishii August ee 2011, ururka al-Shabaab waxa uu ku<br />

dhawaaqay in uu ka baxayo magaalo-madaxda Muqdishu.<br />

Dawladda ku-meel-gaadhka ahi waxay sheegatay in taasi<br />

guul u tahay ciidammada dawladda. Laakiin<br />

tallaabadani al-Shabaab waxay si kasta oo loo eegaba<br />

u muuqatay mid ay dhinaca kale u bedelaayaan<br />

xeeladahoogii dagaalka, iyada oo waqtigaasi ururka ay<br />

wiiqeen kala qaybsanaan hoggaanka dhexdiisa ah iyo<br />

ilihii muhimka ahaa ee dhaqaaluhu ka soo geli jirey<br />

oo qaar ay waayeen.<br />

5 Muqdishu, bixitaankii al-Shabaab ka dib, September<br />

2011 (Mohamed Moalimuu)<br />

Mid ka mid ah sababaha ay aad iigu adkaatay in aan<br />

helo amma ogaado waxa al-Shabaab ay damacsan tahay ee<br />

ay doonayso, waa iyada oo mar walba ay adag tahay oo<br />

162

---

aanay fududayn qof aad la hadasho oo ka tirsan<br />

dhaqdhaqaaqaasi, sababta oo gaar ahaan ah aniga oo ah<br />

qod dumar ah, isla markaana reer-Galbeed ah. Ka dib<br />

markii aan wax badan la xaajoonayey ee aan la<br />

hadlayey dad noo dhexeeya oo na xidhiidhiya, iyo<br />

kolba farriimo qoraal ah oo aan diro amma la iiga soo<br />

diro lambarro kala geddisan, iyo telifoonno aan diro<br />

oo markasta la ii sheeko in aan soo waco lambar kale,<br />

waxan aakhirkii ku guulaystay bishii March ee 2011 in<br />

telifoonka la iigu ballamiyo hoggaamiyaha<br />

Islaamiyiinta, Sheikh Hassan Dahir Aweys. Haddana<br />

waxa la bedelay waqtigii ballanta daqiiqaddii u<br />

danbaysey, waxanan u baahday in aan ku celceliyo<br />

dirista telifoonno iyo farrimo kale oo qoraal ah oo<br />

danbe, intii aanay run ahaantii ii suurtogelin in aan<br />

la hadlo hoggaamiyahaasi. Iyada oo la noo kala<br />

af-celinayo amma la noo kala tarjumayo, markii aan<br />

weydiiyey ujeeddada al-Shabaab ay u dagaallamayso,<br />

waxa uu iigu jawaabay jawaab gaaban, oo uu ka<br />

warwareegayo in uu wax faahfaain ah bixiyo, isaga oo<br />

kor u dhawaqaya, cod isku-kalsooni ku jirto, mararka<br />

qaarna ku qoslaya su’uaalaha, amma u muuqda in uu<br />

laba yaabay su’aalahayga oo uu ka boodey, una arkay<br />

wax meel-ka-dhac ah oo aan meesha qaban. Waxanu iigu<br />

jawaabay:<br />

Saddex sababood ayaa noogu wacan dagaalka. Marka<br />

hore, dalkayagii ayaa la soo weerary oo la soo<br />

galay. Mar labaadka, waxa la noo diidan yahay in<br />

aannu ku dhaqanno diintayada aannu rumaysannahay.<br />

Mar saddexaadka, waxannu la dagaallmaynnaa kuwa<br />

hortaagan ee carqaladda ku ah danaha dadkayaga,<br />

ee ka hortaagan inay samaystaan dawlad Islaami<br />

ah.<br />

Waxan imika loo yaqaan amma loogu yeedho<br />

‘dawladda Somalia’, ma aha dawlad run ah oo<br />

jirta. Waa dawlad been-been ah oo la asturayo<br />

amma loo xilqarinayo. Waxa la isku deyey in<br />

163

---

dadweynaha lagu siro amma lagu hodo, qaar ka<br />

tirsan mucaaradka oo lagu soo daray dawladda, si<br />

loo khaldo oo loo qaso ujeeddooyinkayaga iyo<br />

mabaadi’dayada. Laakiin taasi ma aqbalayno;<br />

waanannu sii wadaynnaa la-dagaallanka dawladdan<br />

been-beenta ah, Insha Allana waannu guulaysan.<br />

Aragtida amma nidaamka diimoqoraadiyada ee ka<br />

soo bilaabantay dalka Giriigga ayaa imika cid<br />

walba lagu khasbayaa oo dhuunta laga gelinayaa.<br />

Waxan rumaysanahay in Islaamku ka weyn yahay<br />

caalami ahaan habka dimoqoraadiyadda. Waxa aannu<br />

doonaynno in aanu abuurno oo aannu dhisnaa waa<br />

dawlad Islaami ah oo aannu ka samaynno halkan<br />

Somalia, ka sakow nidaamkan diimoqoraadiyadda ee<br />

la nagu khasbaayo.<br />

Wax kasta oo ka dhacay Somalia, Maraykanka ayaa<br />

hore u qorsheeyey oo ka danbeeyey. Maraykanku<br />

waxay isku deyayaan wax kasta oo ay kaga hortegi<br />

karaan in Somalia laga sameeyo dawlad Islaami ah.<br />

Waxa ugu horreeya ee aannu doonaynno in aannu ku<br />

dhaqaaqnaa waa in lga hirgeliyo xukun Islaami ah<br />

oo sax ah oo qumman gudaha xuduudaha haatan jira<br />

ee Somalia dhexdooda. Maadaama boqolkiiba-boqol<br />

ay Soomaalidu yihiin dad muslim ah, waa inay<br />

raacaan oo ay ku dhaqmaan mabaadi’da saxda ah ee<br />

Islaamka. Tallaabada labaad ee ololahayagu waa<br />

mid markaas ka bacdi iman doonta oo laga<br />

dhursugayo, taasina waxa u baahnaan doontaa isfahamka<br />

deriskayaga amma dalalka jaarka ah iyo<br />

mujtamaca caalamka.<br />

Al-Qaacida waxan wadaagnaa afkaar, laakiin<br />

dalkayagu waxa uu ahaa mid muddo dheer ku soo<br />

jirey xaalad milateri oo dagaallo ka socdeen,<br />

umana baahnin gacan amma kaalmo debadeed. Al-<br />

Shabaabna wax xidhiidh ah oo xagga maamulka ah<br />

lama leh al-Qaacida.<br />

164

---

In lala hadlo oo aad hesho hoggaanka iyo madaxda alshabaab,<br />

xataa waxa ka sii dhibaato badan inay kula<br />

hadlaan askarta hoose amma miliishiyada caadiga ah ee<br />

ururkaasi oo ay adag tahay in aad la xidhiidhi karto.<br />

In badan oo iyaga ka tirsan waxa la faraa oo lagu<br />

amraa inayna la hadal ajanebiga. Bishii April ee<br />

2011, waxa ii suurtogashay in aan la xidhiidho nin<br />

hore uga tirsanaan jirey miliishiyada dagaalka ee al-<br />

Shabaab, ninkaasi oo magaciisa loogu yeedho Al<br />

Ahzari. Ninkaas waxa uu ka tegey ururkaasi, waxanu<br />

haatan degganaa Muqdishu, nabadgelyadiisana waxa<br />

mas’uul ka ahaa oo ilaalinaysey dawladda ku-meelgaadhka<br />

ah. Waxanu yidhi:<br />

Waxan ku biiray al-Shabaab sannadkii 2006, waaayo<br />

waqtigaasi waxan aaminsanaa inay u dagaallamayaan<br />

diinta Islaamka. Waxan horjooge u ahaa unug amma<br />

koox aan hoggaaminayey, waxanan ka soo<br />

dagaallannay guud ahaan Somalia oo dhan: dhinaca<br />

koonfurta ee u dhaw xuduudda Kenya, Muqdishu<br />

gudaheeda, Kismaayo, iyo dhul badan oo kale oo ka<br />

kala tirsan koonfurta iyo badhtamaha Somalia.<br />

Maalmahan, dadka lama siiyo wax kharash ah amma<br />

mushahar ah oo ay ugu dagaallamaan al-Shabaab;<br />

waxa qudha ee loo sheekaa waa inay u<br />

dagaallamayaan diinta Islaamka. Xataa kuwa<br />

dagaalka ku jira ee leh caruur yaryar oo aan<br />

haysa wax ay cunaan amma cabbaan, lama siiyo wax<br />

mushahar ah – waxa loo sheegaa ‘Ilaahay ayaa wax<br />

idin siin doona’.<br />

Aad ayay u adkayd noloshu al-Shabaab dhexdeeda,<br />

sababta oo ah waxa qudha ee aan meesha ku haynney<br />

amma ku jirey waxa uu ahaa dagaal. Waxa la na<br />

fari jirey in aannu la dagaallanno ciidamada<br />

nabad-ilaalinta ee Midowga Afrika, kuaasi oo<br />

haysta hub culculus iyo baabuur milateri oo<br />

gaashaaman. Waxa qudha ee annagu aannu haysanney<br />

165

---

waxay ahaayeen qoryaha fudud ee AK-47. Marka<br />

arrintaas aannu ka cabanno ee aan weydiinno, waxa<br />

la nagu eedayn jiey in aannu noqonnay munafaqiin<br />

riddo ah amma xujoobey, waxana la na marsiin<br />

jirey ciqaab.<br />

Kuwa loo adeegsado inay is-miidaamiyaan oo ay<br />

is-qarxiyaan, dagaalka al-Shabaab daraaddiis,<br />

guud ahaan waa dad dhallinyaro ah oo aad u<br />

yaryar. Inta badan waxa la siiyaa tababar ilaa<br />

lix bilood ah, maalin kastana waxa lagu akhriyaa<br />

wacdi maskaxda ka bedela, waxana loo sheegaa inay<br />

tegi doonaan jannadii. Qaar ka mid ah madaxda<br />

sare ee al-Shabaab, waxay iska yeelyeelaan oo ay<br />

iska dhigaan inay qaadanayaan iyaguna<br />

tababarkaasi, si ay u noqdaan naftooda-huryaal<br />

is-qarxin raba. Waxay bilaabaan inay iska<br />

ilmaysiiyaan oo ay iska oohiyaan, iskana dhigaan<br />

dad doonayaan oo codsanayaa in iyagana lagu daro<br />

hawlgallada is-qarxinta; laakiin tabaarayaashu<br />

waxay u sheegaan, iyada oo dadka kale afka laga<br />

maqashiinayo, in markan la soo xulay dad kale oo<br />

diyaar ah, iyagana waqtigoodu iman doono oo la<br />

gaadhi doono. Arrimahani waxa loo isticmaala<br />

xeelado dadka maskaxda lagaga qabsado oo lagu<br />

duufsado, oo lagu khaldo dadka dhallinyarada ah<br />

ee qaadanaya tababarrada is-miidaaminta. Al-<br />

Shabaab had iyo jeer waxay diyaarisaa dad u<br />

jooga oo heeggan u ah inay fuliyaan hawlgallo isqarxin<br />

ah – tiro u dhaxaysa soddon ilaa<br />

tddobaatan qof mar kasta.<br />

Al-Shabaab waxay u foojigan tahay oo ay ku dadaashaa<br />

inay ka dhaadhiciso oo ay ku shubato dhallinyarada<br />

yaryar, afkaarta iyo mabaadi’da ay wattaan, oo<br />

dhallinyartu aaminaan, qaatanna afkaartaasi, iyaga oo<br />

aan wax su’aal ka keenin, waxna iska weydiin.<br />

166

---

Sida aan ku soo faahfaahinnay bilawgii cutubkan, al-<br />

Shabaab waxay ku wacdidaa caruurta dugsiyada inay<br />

galaan Jihaadka. Waxa kale oo ay adeegsadaan tabo iyo<br />

xeelado kale aan caadi ahayn, isla markaana argagax<br />

leh oo ay ku dagaalgeliyaan caruurta, kuna<br />

dhiirrigeliyaan inay ku kacaan inay isticmaalaan oo<br />

ay fuliyaan tabahaasi.<br />

Mid ka mid ah xeeladahaasi, oo gaar ahaan loo soo<br />

qaadan karo tusaalaha ugu qallafsan, waxa uu ka<br />

dhacay magaalada Koonfurta ku taal ee Marka bishii<br />

Oktoobar ee 2009, maalintaasi oo la diley laba qof oo<br />

lagu eedeeyey inay basaasiin yihiin. Al-Shabaab waxay<br />

ku amartay in la xidho dhammaan dugsiyada<br />

maalintaasi, si carurta iyo ardaydu u yimaaddaan<br />

goobta, marka la fulinayo dilalkaasi, una daawadaan.<br />

Hawlwadeennada ururkaasi waxay kula dhex wareegeen<br />

magaalada sameecado, waxayna dadweynaha ugu baaqeen<br />

in la soo baxo oo la soo aado fagaaraha amma garoonka<br />

dilalkaasi ay ka dhacayaan. Dadka halkaasi la soo<br />

tubay waxay u badnaayeen dumar iyo caruur, waxayna ku<br />

khasbanaayeen inay daawadaan dilka labadaasi qof ee<br />

lagu soo edeeyey inay ahaayeen ‘basaasiin’.<br />

Isla sannadkaasi, dhacdadaasi mid la mid ah ayaa ka<br />

dhacday magaalada Kismayo ee dekedda koonfureed.<br />

Bishii Ramadaan ee sannadkaasi, al-shabaab waxay soo<br />

abaabushay tartan hal-xidhaale ah, amma weydiin-iyowax-ka-dheh,<br />

oo ay u qabatay dhallinyarada magaalada.<br />

Su’aalaha kediska ah ee la isku xujeynayey waxay u<br />

badnaayeen kuwa la xidhiidha diinta Islaamka. Ninkii<br />

madaxda ka ahaa ee hoggaminayey abaabulka<br />

tartankaasi, Abdiweli Mohamed Adan, waxa uu sheegay<br />

in ujeedada tartanku ay tahay in lagaga joojiyo<br />

dhallinyaradu inay waqtigooda ku lumiyaan waxyaabo<br />

kale, isla markaasina xoogga la saaro oo loo soo<br />

jeesto arrimaha muhimka ah ee ay ka midka yihiin<br />

daafacaadda dalkooda iyo diintooda.<br />

167

---

Dhammaadkii bishii Ramadaan, boqolaal qof ayaa la<br />

iskugu yeedhay xaflad, munaasabad lagu bixinayey<br />

abaalmarintii tartankaasi cidda ku guuleysatey.<br />

Abdiweli Mohamed Adan, waxa uu dadweynihii u<br />

faahfaahiyey noocyada jaa’isadaha la bixinayo: ‘Qofka<br />

helay tartankii ee kowaad waxa la siinayaa abaalmarin<br />

ah qori cusub oo noociisu yahay AK-47, laba bam amma<br />

garnayl oo kuwa gacanta ah, miinada loo dhigo<br />

taangiyada dagaalka, qalab xafiis oo uu ku jiro<br />

kombuyuutar. Jaa’isadda labaadna waa qori duug ah<br />

amma aan cusbayn oo AK-47 ah, iyo qalab xafiis.<br />

‘Weligey anigu ma arag oo ima soo marin jaa’isad<br />

intaas lee amma abaalmarintaasi oo kale’, ayuu yidhi<br />

hogaamiyihii.<br />

Jaa’isadahaasi waxa lagu soo wareejiyey oo lala dhex<br />

maray dadweynihii daawanayey, iyadoo hawlwadeennadii<br />

al-Shabaab ay ku boorrinayaan waalidiintu inay u<br />

ogolaadaan caruurtoodu inay ku tababartaan oo ay<br />

isticmaalaan hubkaasi, una sheegaya in tani ay ka<br />

caawin doonto inay bartaan sida loola dagaallamao<br />

cadowga.<br />

Tusaale kale oo naxdin lihi waa cajaladaha amma<br />

suxuunta DVD ee filimada Bollywood (ee Hindiga ah) oo<br />

loo qaybiyo dhallinyarada loo tababarrayo hawlgallada<br />

ismiidaaminta amma inay is-qarxiyaan. Dhallinyarada u<br />

jajaban ee u debecsan fikradahaasi ayaa laga<br />

dhaadhiciyaan in filimadaasi ay yihiin Jannadii oo ay<br />

soo duubeen, soona direen, shuhadadii al-Shabaab ee<br />

janna-tegey kuwaasi oo wax kasta iyo raaxo kasta ku<br />

haysta halkaasi, ka dib markii ay fuliyeen weerarro<br />

is-qarxin ah ee ay naftooda hureen.<br />

Waxan weydiiyey Sheikh Hassan Dahir Aweys, bal waxa<br />

uu ku sababayn karo oo qiil u noqon karaa in caruurta<br />

maskaxdooda la bedelo oo waxyaabo kale laga<br />

dhaadhiciyo, loona qorto al-Shabaab. Waxanu iigu<br />

jawaabay: ‘Marka ay noqoto in la qorto caruurta,<br />

168

---

diinta Islaamku waxay qabtaan oo ku qeexan in qofku<br />

uu yahay qaan-gaadh qaadi kara masuuliyad, marka<br />

da’diisu ay gaadho shan-iyo-toban sano. Qof kasta oo<br />

ka yar shan-iyo-toban jir, kama qaybgalo dagaalka.<br />

Laakiin dadka waaweyn iyo dumarka iyagu doonayaa inay<br />

ka qayb galaan dagaalka, waa u furan tahay oo waa loo<br />

ogol yahay, waayo waa wax ku bannaan diintayada.’<br />

Waxan la kulmay wiilal ka soo baxsaday khassabka ay<br />

al-Shabaab wax ku qorato, waxayna u soo yaaceen<br />

dhinaca Kenya oo ay xadka ka soo tallaabeen, ilaa ay<br />

soo gaadheen xaafadda Eastleigh ee Nairobi. Lafteedu<br />

ma sahlana in aad hesho oo aad la kulanto<br />

dhallinyaradaasi, waayo waxay ka dhuumanayaan<br />

bileyska Kenya, sababta oo ah iyaga oo aan haysan wax<br />

waraaqo ah, dalkana ku jooga si sharci-darro ah. Waxa<br />

la i geeyey meel durugsan oo ka mid ah luuq-luuqyada<br />

qarsoodiga ah ee xaafadda Easleigh, halkaasi oo ah<br />

duni kale oo ay ku soo degaan dadka cusub ee dhawaan<br />

ka yimid Somalia, kuna yaallaan guryo burbursan oo<br />

xaaladdoodu aad u liidato. Waxay iga qaadatay waqti<br />

badan iyo dedaal weyn sidii aan ugu qancin lahaa<br />

dhallinyaradaasi inay soo baxaan oo ay ila kulmaan.<br />

Laakiin aakhirkii waxay yimaaddeen luuq-luuqii boodku<br />

madoobeeyey, iyaga oo isa soo dhex tubay<br />

bullaacadihii debadda yaalley iyo qashinkii is dul<br />

buuxiyey meehsa. Waqti ayay ku qaadatay inay ila<br />

hadlaan, laakiin marka ay bilaabaan hadal, ma kala<br />

joojinayaan. Wiilal aad u fara badan ayaa<br />

hareerahaygii ku soo xoomay oo soo buuxiyey, iyaga oo<br />

buuqaya, una garaabaya laba qof oo iyaguna hadda soo<br />

galay oo iiga warramayey nacaybka ay u hayaan alshabaab,<br />

iyaga oo cabsiyi ay indhahooda mar kasta ka<br />

muuqato. Wiilka ugu horreeyey ee ila hadlay waxa uu<br />

ahaa Mohamed. Waxa uu sheegay in da’diisu ay tahy<br />

shan-iyo-toban jir, kana soo cararay magaalada<br />

Baydhabo. Waxanu yidhi:<br />

169

---

Waxan ka soo cararay magaaladaydii, waayo<br />

dagaalyahannada al-Shabaab ee halkaasi joogaa<br />

waxay ku khasbaan dhallinyarada inay ku biiraan<br />

iyaga. Wiilasha reer Baydhabo, waxa qudha ee u<br />

bannaan waa laba midkood; inay amma al-Shabaab ku<br />

biiraan, amma meesha iskaga tagaan oo ay ka<br />

yaacaan dhulka al-Shabaab xukunto. Ururkani<br />

Islaamiyiintu waxay ciqaabaan dhallinyarada<br />

diidda inay iyaga ku biiraan. Waxay la dhacaan<br />

dhirbaaxo, karbaasha, iyo xadhig. Waxayna ku<br />

khasbaan inay ku biiraan miliishiyada. In badan<br />

oo ka tirsan dhallinayaradii aannu isku dugsiga<br />

amma fasalka ahayn, waxa lagu khabay inay ku<br />

biiraan al-Shabaab; imikadanna dagaalka ayay ku<br />

jiraan. Ma lihi wax qoys amma qaraabo ah, amma<br />

saaxiibbo ah oo ii jooga Kenya. Waana dhib<br />

miidhan halkani, waayo mar walba waxa ku<br />

caydhsanaya booliska Kenya. Laakiin waa ka<br />

sabata-bixi doonnaa.<br />

Wiilka labaad ee aan la hadlay si weyn ayuu u<br />

daldalmayey oo waxa uu jeedinayey khubad dheer oo uu<br />

wax kaga sheegayo al-Shabaab, isagoo u muuqda in uu<br />

dhiiradey oo uu ku dayday ka dib markii wiilkii isaga<br />

ka hoorreeyey ee Mohamed uu ila hadlay. Magaciisa<br />

waxa uu ku sheegay Abdirahaman, iyo in uu ka yimid<br />

isagu Muqdishu:<br />

Waxan uga soo tegey culayskii ay nagu hayeen ee<br />

aan kala kulmaayey al-Shabaab. Wadaaddada<br />

kooxdaasi ayaa yimaadda xaafadaha magaalada,<br />

goobaha dhallinyaradu iskugu yimaaddaan, waxayna<br />

na fari jireen in aannu ku soo biirno Jihaadka.<br />

Qaar ka tirsan saxiibaday waxay siiyeen lacag si<br />

ay ugu biiraan, qaar kalena waxay ka dhaadhicyeen<br />

in diinta awgeed ay ugu soo biiraan oo ay u<br />

dagaallamaan. Wadaaddadu waxay noo sheegeen inay<br />

170

---

waajib tahay in la galo dagaalka, jihaadkuna uu<br />

yahay waajib diini ah. Al-Shabaab waxay isku<br />

dayday inay naga dhaadhiciso in haddii aanannu<br />

iyaga ku biirin, in aanaan ahayn dad Muslin ah.<br />

Xataa halkan Kenya, mar walba cabsi ayaa igu<br />

jirta. Daqiiqad walba waxan ka baqanayaa in<br />

dawladdu ay i qabato oo dib la iigu celiyo<br />

Somalia. Ma haysto wax aqoonsi ah amma waraaqo<br />

ah, mar kastana waa la i xidhi karaa. Waxan arkay<br />

booliska oo dhex wareegaya Eastleigh, oo soo<br />

qabqabanaya, soona ururinaya Soomaalida. Marka<br />

taasi aan arkana, cagaha ayaan wax ka dayaa oo<br />

waan cararaa, inta karaankay ah.<br />

Kooxaha islaamiyiinta xagjirka ahi waxay mar walba<br />

soo rogaan qawaaniin cusub, oo mid walba sii<br />

cadaadinayo qaababkii dhaqanka iyo nolosha ee<br />

xuddunta u ahaa Soomaalida. Ugu horraantii,<br />

dadweynaha waxa laga mamnuucay inay goobaha furan<br />

amma fagaarayaasha ku daawadaan filimmada iyo<br />

tartanka ciyaaraha kubadda cagta. Waxa haddana ku<br />

xigey in laga mamnuuco codadka amma muusikada<br />

dhawaaqa telifoonnada moobiilka ah marka la soo<br />

garaaco. Markii danbana, waxa la soo rogey waxyaabo<br />

aad uga fog xaqiiqada, waxana ka mid ah miliishiyadii<br />

al-Shabaab ee joogtey magaalada Jowhar oo bishii<br />

April ee 2010, oo dugsiyadii magaalada ka mamnuucday<br />

in la tumo ama la garaaco jalas amma dawan, marka<br />

xiisadaha amma casharrada fasallady ay dhammaadaan.<br />

Waxayna sabab uga dhigeen in dawankaasi aad ugu dhaw<br />

yahay jalaska kaniisadaha Masiixig ah. Waxan amar<br />

lagu siiyey macallimiinta dugsiyada in hadda iyo<br />

wixii laga bilaabo, inay sacabka tumaan marka<br />

casharradu xiisaduhu dhammaadaan.<br />

Isla bishaasi, ururkii Xisbul Islam waxa uu isna<br />

amar ku bixiyey in idaacaduhu ay joojiyaan inay<br />

171

---

saaraan wax muusiko amma heeso ah, iyaga oo ku<br />

hanjabay in la dili doono kuwa u hoggaansami waaya<br />

ammarkan iyo sharcigan cusub.<br />

Maalin ka bacdi markii amarkani la soo rogey,<br />

dadweynihii ku noolaa magaalada Muqdishu waxay<br />

subaxnimadii ku soo tooseen oo ay ku waabariisteen<br />

idaacadihii oo saaraya shanqadh rasaas dhacaysa,<br />

halkii ay ka dhageysan jireen heeso caadi ah iyo<br />

muusik. Weriyayaasha joogey idaacaduhu waxay go’aan<br />

ku gaadheen inay saaraan qayladan rasaasta, si ay ugu<br />

ciyaaraan oo ay ugu dheel-dheelaan kooxaha<br />

Islaamiyiinta ah (ee soo rogey amarkan). Iyo weliba<br />

iyaga oo saaray cida raha, caadadaasi oo ah sida<br />

Soomaalidu iskaga maadsato amma iskugu dheel-dheesho.<br />

Ali Sheikh Yasin oo ka tirsan xarunta Elman ee ku<br />

taal magaalada Muqdisho oo ah urur u doodada xuquuqda<br />

banii’aadamka, waxa uu yidhi: ‘Halkan ayaan joognaa<br />

oo aan ka hadlaynnaa heesha iyo muusikada oo aan ku<br />

tilmaamaynno inay yihiin denbi ka dhan ah Islaamka,<br />

haddana maalin waxa la gala denbiga ugu weyn dunuubta<br />

ee ah dilka qofka banii’aadamka ah oo la galabsado<br />

saacad kasta maalin kastaba. Idaacaduhu waxay<br />

sameeyeen wax xiiso leh oo lagu qoslo, oo ay kaga<br />

hortagaan mamnuuciddan. Laakiin waxan ka baqayaan in<br />

kooxahani ay soo rogi doonaan amarro iyo xukunno kale<br />

oo kuwii hore ka sii daran.’ 12<br />

Waxay u muuqataa in aanay jirin wax xidhaya amma<br />

xaddidaya sida al-Shabaab ay iskugu deyeyso inay<br />

xakamayso dhaqanka iyo nolosha dadweynaha, iyaga oo<br />

tallaabo-tallaabo u cabbudhinaya amma u yaraynaya<br />

xorriyaadkii dadweynaha. Bishii January ee 2011, mar<br />

aan fadhiyey barxadda hudheel ku yaalla magaalomadaxda<br />

Somaliland ee Hargeysa, waxa la ii soo<br />

sheegay xukunkii ugu danbeeyey ee al-Shabaab ay soo<br />

rogto, kaasi oo ay kaga manuucday in raga iyo dumarku<br />

ay is gacan-qaadaan marka ay isa salaamayaan, dadka<br />

172

---

hortiisa amma dhexdiisa. Waxay ahayd galab amma fiid<br />

hore, oo dadka hareerahayga fadhiya oo dhammi<br />

hudheelka dhexdiisa, ee ahaa dhammaantood dad<br />

Soomaali ah oo iskugu jira rag iyo dumarba, oo wada<br />

cabbaya shaah, amma iskugu yimid inay ka sheekaystaan<br />

siyaasadda, amma telifishanka ka daawadaan ciyaaraha<br />

tartanka kubadda cagta. Raggu waxay xidhnaayeen<br />

macawiso midabbo badan leh, waxayna garbaha u saarnaa<br />

go’yaal shaal ah oo aad loo xardhay, iyaga oo<br />

salaamayaa dumarka sida bilicsan u lebbisan ee iska<br />

soo wada lulay qalabka iyo saanadda quruxda ee<br />

dumarku xidhaan. Marka raggu uu salaamaya dumarka, ma<br />

ahayn gacan-qaad qudha, ee si fudud ayay weliba u<br />

dhunkanayeen, sida caadada u ah Soomaalida.<br />

Maalintaasi lafteeda waxan ka imid Muqdishu,<br />

halkaasi oo dumarka qudha ee aan ku arkay ay ahaayeen<br />

qaar gabbanaya oo is-dedey, iskuna qariyey maryo amma<br />

shukooyin calculus oo madow; taaso oo ka geddisan<br />

xorriyaadka iyo qosolka amma farxadda halkan<br />

hudheelka Hargeysa taalla oo aan wax loo dhigo amma<br />

ka weyni aanay jirin. Jawiga galabtaasi waxa uu ahaa<br />

mid fiican oo xiiso iyo faraxad ka muuqato dadka oo<br />

wada mabsuud ah. Ragguna waxa si qurux badan u<br />

tirinayeen oo ay u soo xiganayeen tixo ka mid ah<br />

gabayada Soomaalida oo ay u marinayen dumarka.<br />

Hasaawe hoose oo reer-magaalnimo ayaa socdey, laakiin<br />

ku bannaan jawiga meesha ka jira.<br />

Waxan weydiiyey hogaamiyaha Islaamiyiinta, Skeikh<br />

Hassan Dahir Aweys, waxa ay uga go’an tahay ee sida<br />

weyn uu ugu doonayo in uu soo rogo qaab iyo nidaam<br />

Islaami ah oo buriya amma tirtira dhaqankii iyo<br />

caadooyinkii Soomaalida. Waxanu iigu jawaabay:<br />

Waxan aad ula yaabbanahay in aad i weydiiso<br />

su’aashaas oo kale. Marka ugu horraysa, waxa<br />

looga baahan yahay reer-Galbeedku inay noo<br />

sheegaan sababta ay u isticmaalayaan ee ay ugu<br />

173

---

fulinayaan tallaabooyinka iyo xukunnada<br />

qallafsan, ee ay ka midka yihiin sida xun ee<br />

loola dhaqmo maxaabiista ay ka qabteen al-<br />

Qaacida. Maxaad uga walaacsan tahay haddii aannu<br />

hirgelino shareecadayada Islaamka? Waa wax la<br />

wada og yahay in shareecada Islaamku ay tahay tan<br />

ugu fiican mujtamaca.<br />

Marka ay noqoto xagga anshaxa dharka amma<br />

lebiska ee Islaamka, waa wax Ilaahay xukumay,<br />

waxayna ku taal Quraanka. Xijaabku ma aha wax<br />

dumarka lagu khasbo, laakiin waa wax ay rabaan<br />

iyagu inay xidhaan, si ay u raacaan amarka iyo<br />

xukunka Eebbe. Waxan la yaabbanahay waxa weeye<br />

dalalka reer-Galbeedka ah oo doonaya inay nagu<br />

khasbaan sida iyagu ay u dhaqmaan ee ah in la<br />

is-qaawiyo. Taasi waa mid aad u xun oo khatar ah.<br />

Marka ay timaaddo ciqaabta ah in dadka la arjumo<br />

amma dhagax lagu dilo, marka ugu horraysa waa<br />

sharci diintu ay qabto oo waajib ah. Haddii reer-<br />

Galbeedku ay diidan yihiin in la raaco oo la<br />

dabbaqo shareecada Ilaahay, taasi iyaga ayay u<br />

taal amma ay khusaysaa. Laakiin annaga waxa naga<br />

go’aan oo waajib nagu ah in aannu hirgelinno kudhaqanka<br />

qawaaniinta diiniga ah. Dhaqannada iyo<br />

hirgelinta xukunnada ah dhagax-ku-diliddu waa<br />

qaar faa’iidooyin la taaban karo u leh mujtamaca,<br />

iyo guud ahaanba dadweynaha.<br />

Isla markaas ay al-Shabaab soo rogayaan mamnuucidda<br />

heesaha iyo muusiga idaacadaha, kuna amrayaan in la<br />

xidho telifishannada iyo idaacadaha, Al-Shabaab waxay<br />

dhinaca kale ka kordhinaysay mar kasta, oo ay<br />

keensanaysay iyadu, qalab cusub oo warbaahineed oo<br />

casri ah oo ay u adeegsato borobagaanada ay iyadu<br />

faafsanayso. Sannadkii 2011, waxay fureen telifishan<br />

ay iyagu leeyihiin, oo magaciisa la yidhaa al-<br />

174

---

Qaddaa’ib, kaasi oo isticmaalayey xaruntii iyo<br />

qalabkii telefishankii magaalada Muqdishu ee ‘Codka<br />

Nabadda’ oo ay qabsadeen.<br />

Telifishankaasi al-Qaddaa’ib waxa uu soo saari jirey<br />

muuqaallo iyo filimmo dad lagu sheego inay qiranayaan<br />

inay ahaayeen basaasiin, oo la soo tubo meel fagaare<br />

ah inta aan la dilin ka hor. Waxa kale oo laga sii<br />

deyn jirey waraysiyo laga soo qabto madaxda al-<br />

Shabaab oo khudbado dhaadheer u jeedinaya dadweyne<br />

aad u fara badan oo isku soo baxay. Sida caadada u ah<br />

ee lagu yaqaan dadka Jihaad-doonka ah,<br />

taliyayaashaasi waxa mar kasta ku xeeran oo<br />

ilaalinaya kooxo hubaysan oo xidhan tuutaha<br />

milateriga, oo lulaya calanka madow ee al-Shabaab,<br />

madaxa iyo weijiga ku qariyey dahaadh dheer amma oo<br />

ku soo duuduubtay cimaamado.<br />

Telifishankaasi waxa uu muujiyaa kulanno diini ah oo<br />

aad u ballaadhan, oo jidadka la isa soo buuxiyey ilaa<br />

inta ishu ay qabanayso, iyadoo dadweynuhu ay si jamac<br />

ah u tukanayaan, si nidaamsan oo isla haystana u<br />

rukuucayaan una sujuudayaan.<br />

Waxa kale oo ku jira muuqaalladaasi caruur aan qaangaadh<br />

ahayn oo tababar milateri lagu siinayo ayga<br />

miyiga, oo iyaga oo ku faraxsan kor u haya waraaqo<br />

amma kartoonno ay ku toogasho bartaan oo xabadihii ay<br />

ku dal-dalooliyeen.<br />

Waxa kale oo la saaraa qasaai’dka iyo heesaha<br />

Jihaadka ee kicinta, iyo sawirro farshaxan ah oo<br />

bixinayaa muqaallo argagax leh, iyo weliba muuqaallo<br />

si lama-filaan ah u muujinya dhallaan socsocda<br />

dadweynaha dhexdiisa, oo qoryo sitta, kuna soo<br />

fiiqaya kamarada.<br />

Al-Shabaab waxay ka faa’iideysatey sida soomaalidu u<br />

jecel yihiin ee ay u xiiseeyaan isticmaalka Internetka,<br />

waxayna bilaabeen website-yo aad u sarreeya oo<br />

175

---

casri ah. Marka mid laga xidhaba, isla markaaba mid<br />

kale ayay furaan oo ay bilaabaan. Bogagga websiteyadaasi<br />

waxa ka buuxay sawirrada dhul boodh badan oo<br />

al-Shabaab ay sheegaan inay dhawaan ‘qabsadeen’,<br />

sawirro naxdin leh oo ah meydad dad rayid ah oo<br />

jidkoodii la googooyey, ayna ku eedeeyaan falalkaasi<br />

ciidamada nabad-ilaalinta ee AMISOM iyo kuwa dawladda<br />

ku-meel-gaadhka ah. Waxa ku jira sawirro laga soo<br />

qaaday qof la sheegay inuu ka mid yahay ciidamada<br />

nabad-ilaalinta ee reer Uganda oo al-Shabaab ay<br />

qabatay, ninkaasi oo argagax ka muuqdo, indhihisuna<br />

kolba dhinac eegayaan. Ninkaasi waxa la haystey dhawr<br />

bilood oo weli lama sii deyn ilaa waqtigii la qorayey<br />

buuggan.<br />

Al-Shabaab waxa kale oo ay u isticmaasha internet-ka<br />

inay ku soo urursato lacagayow qaadhaan ah, oo si<br />

toos ah ay u abaabusho munaasabado ay ku codsanayso<br />

in lagu yabooho deeqo, munaasbadahaasi oo marar socda<br />

maalmo, kuna jira Internet-ka. Warbixin ay soo<br />

saartay Qaramada Midoobey ayaa waxay ka hadlaysaa mid<br />

ka mid ah munaasabadahaasi qaadhaan-ururinta ee<br />

noocaasi ah oo socotey muddo saddex cisho ah, bishii<br />

May ee 2009, iyo mid kale oo muddo laba toddobaad ah<br />

ku jirtey Internet-ka oo wax loogu ururinayey gaar<br />

ahaan kooxaha al-Shabaab ee gobollada dhexe ee<br />

Somalia. Waxayna tidhi warbixintu:<br />

Xarunta Salaaxuddiin ee magaalada Muqdishu ee<br />

al-Shabaab, waxay si toos ah xaruntaasi u<br />

xidhiidhisaa oo ay abaabushaa munaasabadaha<br />

noocan ah oo ay ka soo qayb galaan boqolaal qof<br />

oo ka tirsan qurbajoogta ... Hoggaamiyayaasha al-<br />

Shabaab ee gobolladuna waxay halkaasi kala<br />

hadlaan dadka, oo ay u sheegaan dhibaatooyinka<br />

soo waajaha mujaahidiinta iyo qoysaskooda ku<br />

sugan ee ku nool gobolladaasi oo abaaro iyo<br />

colaado haystaan. Dadkii ka soo qayb galay<br />

munaasbaddaasi ee baaqyada loo jeediyeyna waxay<br />

176

---

ku yabooheen lacag ka badan $40,000 oo doollar<br />

oo ay ku ballanqaadeen. 13<br />

Iyaga oo adeegsanaya qalabkan cariga ah ee xoogga<br />

weyn ee borobagaandada ee u furan, oo gaadhya qof<br />

kasta oo gala Internet-ka, al-Shabaab waxay soo<br />

jidataa oo ay ka heshaa dacallada adduunka oo dhan<br />

dad taageerayaal ah, gaar ahaanna Soomaalida qurbaha<br />

ku nool. Laakiin marka dadku ay ku soo biiraan<br />

ururkaasi, ee ay u soo galaan si ikhtiyaari ah ammaba<br />

la soo khasbo, waxa ku adkaata sidii marka danbe ay<br />

uga tegi lahaayeen, sida uu sheegay Al Ahzari oo hore<br />

uga tirsanaan jirey miliishiyada al-Shabaab:<br />

Sannadkii 2010, waxan goostay in aan iskaga tego<br />

al-Shabaab. Waxa lagu jebiyey dagaalkii kooxdii<br />

amma unuggii aan anigu wattey ee aan<br />

hoggaaminayey. Nimankii iga sarreeyey ee i<br />

xukumayey waxay shakhsi ahaan aniga i fareen in<br />

aan khaarajiyo dhammaan raggii iga dhaawacmay.<br />

Markaasi ayaan fahmay in al-Shabaab ay ka<br />

hojeeddo Soomaalida iyo diintoodaba, sidaa<br />

awgeedna waan ka goostay oo waan ka baxsaday.<br />

Waxa qudha ee ii suurtogeliyey in aan goostaana<br />

waxay ahayd dawladda oo i ilaalinaysey. Al-<br />

Shabaab mar kasta way gawracaan dadka ka taga ee<br />

ka goosta, waayo waxay ka baqayaan in dadkaasi ay<br />

kashifaan oo ay faafiyaan sirtooda. Waa wax aad u<br />

yar oo far-ku-tiris ah in qof uu awodo sidayda oo<br />

kale in uu ka baxsado. Si iskaa ah waad ugu biiri<br />

kartaa al-Shabaab, laakiin waa wax aan inta badan<br />

suurtogal ahayn in aad ka tegi karto.<br />

177

---

Dibad-ka-keenista iyo Dibad-u-dhoofinta Jihaadka<br />

(Importing and exporting jihad)<br />

Iyada oo ka duwan xaaladaha ka jira Somalia dhxdeeda<br />

oo dhallinyarada iyo wiilasha lagu khasbo inay ku<br />

biiraan al-Shabaab iyaga oo aan raalli ka ahayn,<br />

haddana qaar ka mid ah Soomaalida ku nool dalka<br />

dibaddiisa ayaa aad u doonaya inay ku biiraan<br />

kooxdaasi. Qaar ayaa iskaga tegey oo faraha ka qaaday<br />

noloshii ay ku noolaayeen dalalka Yurub iyo Maraykan,<br />

si ay iskugu soo qarxiyaan Somalia. Ilaa iyo intii<br />

Maraykanka iyo dalal kaleba ay al-Shabaab la<br />

xidhiidhiyeen ee ay ku magacaabeen inay kaalin weyn<br />

ka qaadato jihaadka caalamiga ah, isla markaasina ay<br />

qayb weyn ka tahay bahda al-Qaacida, al-Shabaab waxay<br />

soo jiidatey oo daneeyey dagaalyahanno badan oo aan<br />

Soomaali ahayn oo ajanebi ah, oo ay ku jiran kuwo u<br />

dhashay dalalka Aasiyada Koonfureed, Carab iyo<br />

Afrikaan, oo ka yimid meelo kale.<br />

Kaaliyaha Xoghayaha Arrimaha Debadda ee Maraykanka u<br />

qaabilsan Afrika, Jonnie Carson, waxa uu ka hadlay<br />

walaaca laga qabo dagaalyahannada ajnebiga ah ee laga<br />

yaabo inay ku xidhan yihiin al-qaacida ee ka garab<br />

dagaallamaya al-Shabaab. Waxanu yidhi: ‘Waxannu si<br />

weyn uga walaacsannahay wararkaasi oo u muuqda qaar<br />

khatar iyo xaqiiqo ah oo la rumaysan karo, in al-<br />

Shabaab ay ku dhex jiraan oo ay dagaalka kala qayb<br />

qaadanayaan dad asalkoodu yahay Aasiyada Koonfureed<br />

iyo Jajniyiin. Tani waa xaalad walaac weyn leh,<br />

waxayna muujinaysaa khatarta weyn ee ka soo fool leh<br />

dhibaatada Somalia.’<br />

Waxay u muuqataa in gaar ahaan xidhiidh khaas ahi uu<br />

ka dhexeeyo kooxaha jihad-wadayaashaaha ah ee Somalia<br />

iyo Yemen. Taasi ma aha waxa lala yaabo oo aan la<br />

filayn marka loo eego sida labada dal ay dhul ahaan<br />

iskugu dhaw yihiin iyo sida Maraykanku u arko iyaga,<br />

jaalliyadda amma qawiyadda ballaadhan ee Soomaalida<br />

178

---

ee ka jirta Yemen, iyo tan ugu muhiimsan oo ah in<br />

labada dawladood ee labadaasi dalba ay yihiin qaar<br />

daciif ah oo tag daran, amma ku dhaw burbur. Marka<br />

degaanaanshihii dalka Yemen uu sii kala jajabo ee uu<br />

sii xumaadaba, waxa suurtogal ah in dhaqdhaqaayada<br />

Islaamiga ah ee labadaasi dal ay isku sii dhawaadaan<br />

oo ay isku xidhmaan. Afhayeen u hadlay ururka alshabaab<br />

waxa uu sheegay 2009-kii, in labada dhinacba<br />

ay isweydaarsanayaan dagaalyahanno.<br />

Osama bin Laden oo isagu waqtigaasi ahaa<br />

hoggaamiyaha al-Qaacida, waxa uu ku ammaanay oo kor u<br />

qaaday magaca iyo heerka Somalia ee qadiyadda<br />

Jihaadka, mar uu kaga hadlay cajalad laga soo duubay,<br />

oo la sii daayey sannaddii 2009, oo 11 daqiiqo<br />

socotey, oo uu gebi ahaan kaga hadlayo dalkaasi.<br />

Dhambaalkaasna waxa cunwaan looga dhigay ‘Wada<br />

dagaalka, geesiyaasha Soomaaliyeedow’, waxanu u<br />

hibeeyey ‘ku walaalaha samirka badan ee muslimiinta<br />

Soomaaliyada Mujaahidka ah.’ Osama bin Laden waxa uu<br />

ugu baaqay Soomaalida in la afgenbiyo oo xukunka laga<br />

tuuro madaxweynihii cusbaa ee dalkaasi, Sheikh<br />

Sharif Sheikh Ahmed, oo hore u ahaan jirey madaxa<br />

Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ah, waxanu ku eedeeyey<br />

in uu ka tegey diintiisii, ugana baxay si uu dawladda<br />

ugu biro, amma sida uu u dhigay ‘ in uu la<br />

shuraakoobo oo la rafiiqo gaalada.’ Waxa uu ku<br />

tilmaamay Islaamiyiinta Somalia, dhaqdhaqaaq weyn oo<br />

ka tirsan Jihaadka caalamiga ah, oo uu u aqoonsaday<br />

bah si wadaag ah uga qayb qaadanaysa halganka:<br />

‘Waxaad tihiin furinta koowaad amma safka hore ee<br />

difaaca dunida Islaamka ee aagga Koonfur-Galbeed,<br />

samirkiinna iyo qaddiyaddiinna weyn ee adagina waxay<br />

kaalmaynaysaa oo ay u gargaaraysaa walaalihiinna reer<br />

Falastiin, Ciraaq, Afghanistan, Muslimiinta reer<br />

Makhrib, Pakistan, iyo meelaha kale ee Jihaadku uu ka<br />

socdo.’<br />

179

---

Dilkii Osama bin Laden ee ay geysteen ciidamada<br />

gaarka ah ee Maraykanku bishii May ee 2011, siyaabo<br />

kala geddisan ayaa looga arkay Somalia. Dumar ayaa ku<br />

dabbaaldegey oo damaashaad iskugu soo baxay jidadka<br />

qaybaha dawladdu ay xukunto ee magaalada Muqdishu,<br />

iyaga oo ku faraxsan dhimashada ninka ay ku sheegeen<br />

ee ay u haystaan in uu mas’uul ka ahaa dilalka<br />

raggoodii iyo wiilashoodii ay jeclaayeen. Dhinaca<br />

kalena al-Shabaab waxay soo saartay odhaah ay ku<br />

sheegayaan inay u aargudi doonaan ninkaasi. Qaar ka<br />

mid aha dagaalyahannaduna waxay soo xidheen weer cad<br />

oo muujinaya, caalamadna u ah, sida ay ugu<br />

murugoonayaan.<br />

Waa adag tahay in si sugan loo ogaado tirada dhabta<br />

ah ee dagaalyahannada ajanebiga ah ee ku soo biiraya<br />

Jihaadka Somalia iyo dalalka ay ka kala yimaaddeen,<br />

laakiin aad ayay u joogaan halkaasi oo way ku badan<br />

yihiin. Al Ahzar oo isagu hore uga tirsanaan jirey<br />

al-Shabaab ayaa ka hadlay sida jihad-wadayaasha<br />

ajanebiga ahi ay uga hawlgalaan Somalia ee ay u<br />

yihiin kooxo gooni ah oo sidooda u taagan ururka<br />

dhexiida. Waxanu yidhi:<br />

Waxan dagaal wada galnay dhawr kooxood oo ka<br />

tirsan kooxahaasi ajanebiga ah. Tirada ajanebiga<br />

Jihaad-wadayaasha ah ee jooga Somalia waa<br />

qiyaasti ilaa 1,800. Marka siyaabaha qaar loo<br />

eegana, iyaga ayaa ah hoggaanka al-Shabaab. Waxay<br />

dagaalka u galaan koox-koox gaar ah oo goonidooda<br />

ah, saldhiggooda u weynina waa Muqdishu. Waxa ku<br />

jira Carab, Pakistaniin, iyo dad caddaan ah –<br />

xattaa Maraykan – iyo kuwa badan oo Afrikaan ah<br />

sida Kiiniyaan, Sudan, Itoobiyaan, iyo<br />

Eritrea-yaan.<br />

Qaar badan oo ka mid ah ajanebigani waxay<br />

dalalkoodii ka yihiin denbiilayaal. Mid u dhashay<br />

dalka Bangladesh waxa uu ii sheegay in uu xabsiga<br />

180

---

ku jirey muddo shan-iyo-toban sano ah, ka bacdina<br />

uu soo baxsaday oo uu yimid Somalia. Waxa uu<br />

sheegay in aanu doonayn in nabaddii iyo<br />

degganaanshihii ay ku soo noqdaan Somalia, waayo,<br />

waxa uu yidhi waa sahlantahay in halkan lagu<br />

dhuunto inta uu jiro ee uu socdo qaskani.<br />

Ajanebigu waxay doonayaan in Somalia ay sidaa sii<br />

ahaato, dal aan dawlad lahayn. Waayo waxay iyaga<br />

u noqonaysaa meel ku habboon inay u soo qaxaan oo<br />

ay hoy ka dhigtaan.<br />

Waxa kale oo ku soo biiray Soomaali badan oo<br />

qurbaha ka yimaadda oo la shaqeeya kooxahaasi<br />

ajanebiga ah, una ah dirawaliin, tarjumaanno iyo<br />

ciidan ilaaliya. Waxay u yimaaddaan ee ay ugu soo<br />

noqdaan Somalia inay shahiidaan. Soomaalida aan<br />

wax dhibaato ahi ka haysan qurbaha, ee aan wax<br />

tuhun amma shaki ah aan loo daba joogin, ayaa had<br />

iyo jeer loo soo diraa halkan, si ay u fuliyaan<br />

hawlgallo debadeed. Xataa waxay diyaar u yihiin<br />

inay sugaan sannado badan inta ay ka fulinayaan<br />

weerarro debadeed. Dan kama leh inta ay ku<br />

qaadanayso. Waxa jira unugyo qarsoodi ah oo<br />

jihaaad-wadayaal ah oo ka jira dhulalka ay ka<br />

midka yihiin Holland, Maraykanka iyo Ingiriiska,<br />

kuwaasi oo dejinaya amma samaynaya qorshayaal ku<br />

saabsan sidii weerarro loogu qaadi lahaa<br />

dalalkaasi.<br />

Hoggaamiyaha Islaamiyiinta, Hassan Dahir Aweys, waxa<br />

uu isna ka hadlay dagaalyahaniintan ajanebiga ah:<br />

Maxaa ku jaban in taageero aad ka hesho dadka<br />

kale, haddii cadowgaagu uu yahay mid kaa xoog<br />

badan oo haysta hub badan? Maxaa ku khaldan in<br />

aannu helno taageero? Haddii dadka jilicdasan ee<br />

saboolka ahi ay is habeeyaan, si ay ula<br />

dagaallamaan cadowgooda, maxaa ku jaban inay<br />

181

---

taageero ka raadsadaan meel kasta oo ay ka heli<br />

karaan?<br />

Ajanebiga ku jira al-Shabaab intooda badan asalkoodu<br />

wuxu ka soo jeedaa Soomaalida qurbaha deggan ee<br />

haysata dhalasho Maraykan amma reer Yurub ah. Waxay<br />

bilaabeen inay u soo kicitimaan Somalia ka dib markii<br />

Itoobiya ay soo gashay dalkaasi bishii December ee<br />

2006. Hey’adda mukhaabaraadka Maraykanka ee CIA waxay<br />

sheegtay in duullaankaasi uu ‘sii shiday’ oo uu<br />

dhaliyey in Soomaalidii debaddu ay ku biiraan<br />

ururrada xagjirka ah ee Islaamiyiinta. Marka lagu<br />

xisaabatamo in duullaankaasi Itoobiya uu haystay<br />

taageerada Maraykanka, waxay noqonaysaa mid sax ah in<br />

lagu doodo in uu ahaa hawlgalkaasi wadajirka ahaa, ka<br />

sii fogeeyey Soomaalida qurbajoogta ah ee ku kallifay<br />

inay dagaallo jihaad ah ka fuliyaan dalkoodii hooyo.<br />

Mid ka mid ah dadkaasi jihad-doonka ah ee ku soo<br />

guryo-noqday Somalia, waxa uu yahay Shirwac Ahmed, oo<br />

ah lix-iyo-labaatan jir asalkiisu Soomaali yahay<br />

laakiin qaatay dhalashada Maraykanka, oo ka yimid<br />

gobolka Minnesota, waxanu iskaga tegey waxbarashadii<br />

koolajka sii uu ugu biro oo uu ugu dagaallamo al-<br />

Shabaab. Waxa uu is-qarxiyey bishii Oktoobar ee 2008,<br />

isaga oo kaxaystay baabuur laga soo buuxiyey<br />

waxyaabaha qarxa, lana galay dhisme ay dawladdu<br />

lahayd oo ku yaalley gobolka Puntland ee Waqooyiga-<br />

Bari ee Somalia. Warbaahinta Maraykanku (sida laga<br />

soo xigtey qoraallada Andrea Elliot ee ‘A call to<br />

jihad, answered in America, New York Times 12 July<br />

2009) waxay ku tilmaantay ninkaasi ‘qofkii ugu<br />

horreeyey ee Maraykan ah ilaa hadda inta la og yahay<br />

ee is-miidaamiya amma is-qarxiya.’ 14<br />

Sirwac Ahmed waxa uu ka mid ahaa dhawr ah<br />

dhallinyaro Soomaaliyeed oo ka tegey magaalada ugu<br />

weyn gobolka Minnesota ee Minneapolis, si ay ugu<br />

182

---

iiraan ururka al-Shabaab. Hey’adda mukhaabaraadka<br />

Maraykanka ee FBI waxay ku qiyaastay in intii u<br />

dhaxaysey bishii September ee sannadkii 2007 ilaa<br />

bishii October ee 2009, in tiro ka badan labaatan qof<br />

oo Soomaali ahi inay ka tegeen Minnesota si ay ugu<br />

biiraan kooxda Islaamiga ah ee Somalia. Minneapolis<br />

waa magaalo-madaxda qurbajoogta Soomaalida ee<br />

Maraykanka. Qayb ka mid ah magaaladaasi degaannada<br />

gaboobey oo Soomaalidu aad u isticmaashana waxa loo<br />

yaqaan’Muqdishu-Yarey’; magacaasi oo la mid ah ka ay<br />

Kiiniyaanku u bixiyeen ee ay u yaqaanaan xaafadda<br />

Eatleigh ee Nairobi.<br />

Dawladda Maraykanku waxay aad uga walaacsan tahay<br />

xagjirnimada Soomaalida, walaacaasi oo keenay ilaa<br />

heer ay dawladdu ay ka samayso magaalada Minneapolis<br />

xafiis gaar ah iyo cutub ka tirsan heyadda<br />

mukhaabaraadka ee FBI oo la yidhaa Iskaashiga<br />

Hawlgalka Gaarka ah ee Ka-hortagga Argagixisada<br />

(Joint Terrorism Task Force). Warbixin arrintaasi ku<br />

saabsan oo FBI ay qortay sannadkii 2009, waxa ka mid<br />

ahaa:<br />

Ilaa dabayaaqadii 2006, waxan aragnay dhawr qof<br />

oo ka tirsan Maraykanka – oo qaar badani ay asal<br />

ahaan ka soo jeedaan Somalia, qaarna aanay la<br />

lahayn wax xidhiidh ah oo noocaasi ah – kuwaasi<br />

oo u safra Somalia, si ay u tababaraan amma ay<br />

uga qab qaataan dagaalka ay al-Shabaab ay waddo.<br />

Tirada dadka noocaasi ah ee aannu rumaysannahay<br />

inay tegeen Somalia, waxay ka badan tahay marka<br />

la barbar dhigo guud ahaan dadka ka tegey<br />

Maraykan ee tegey meelaha kale ee adduunka ee<br />

xiisaduhu ay ka jiraan, dhawrkii sano ee la soo<br />

dhaafay. Waxanan aragnay inay ka badan tahay<br />

tirada dadka ka taga Minneapolis marka loo eego<br />

qaybaha kale ee dalka mid kasta. 15<br />

183

---

Cabsida ugu weyn ee la qabaa waa inay dhici karto in<br />

maalin ka mid ah maalmaha ay Soomaalida deggan<br />

Maraykanku qaadaan waxa FBI ay ku tilmaantay<br />

‘hawlgallo argagixiso’ oo laga fuliyo ciidda amma<br />

dhulka Maraykanka dhexdiisa.<br />

Bishii February ee 2010, Agaasiimaha Heyadda<br />

Muklhaabaraadka Qaranka ee Maraykanka, Dennis Blair,<br />

waxa uu u sheegay guddi gaar ah oo ka tirsan aqalka<br />

sare ee odayaasha ee Senate, oo loo saaray inay<br />

dhageystaan oo ay dersaan warbixinno ku saabsan<br />

‘Kahataraha Haataan Taagan iyo Kuwa Meelo Kale Kaga<br />

Soo Fool leh Maraykanka’, waxa uu u sheegay in uu<br />

rumaysan yahay in qaar ka tirsan dagaalyahannada<br />

tababarka ka bixinaya Somalia iyo kuwa dagaalka ku<br />

jiraaba, inay dhici karto in hawlgalladooda ay ku soo<br />

jeediyaan oo la beegsadaan Maraykanka.<br />

Maraykanku waxay ka qaadeen tallaabooyin Soomaalida<br />

Maraykanka ah. Bishii August ee 2010-kiina, afar-iyotoban<br />

qof ayaa lagu soo oogey dacwado la xidhiidha<br />

falal argagixiso, falalkaasi oo ay ku jiraan<br />

lacagayow, dad iyo taakulayn kale oo loo fidiyey al-<br />

Shabaab. Laba qof oo dadkaasi ka mid ahaa ayaa la<br />

xidhay, laba-iyo-tobankii kalena waxa la rumaysan<br />

yahay inay mar horeba dalka ka baxeen oo ay tegeen<br />

Somalia. Sida laga soo xigtey Xeer-Ilaaliyaha Guud ee<br />

madaxda ka ah Waaxda Caddaaladda ee Maraykanka, Eric<br />

Holder, waxa uu sheegay in ‘dacwadahan iyo<br />

xidhitaanka dadkani ay sii ifiyeen oo la ogaadey<br />

jiritaanka hawlgallo khatar ah oo xidhiidhsan oo<br />

loogu ururiyo, looguna diro hanti iyo dad dagaallama<br />

labadaba ururka al-Shabaab, lagana soo ururiyo<br />

dhammaan magaalooyinka Maraykanka.’<br />

Bishii July ee 2011, wiil lix-iyo-labaatan jir ah oo<br />

Soomaali ah, oo magaciisa la yidhaa Omar Abdi<br />

Mohamed, oo deggan magaalada Minneapolis, waxa uu ka<br />

dhex qirtay maxkamad ah kuwa federaalka Maraykanka,<br />

184

---

in uu qabo denbi ah inuu ka qayb galay qaadhaan loo<br />

ururinayey in la geysto falal kala ah dil, afduub iyo<br />

dhaawacyo ah, kuwaasi oo laga fuliyo debadda.<br />

Xeer-Ilaaliyaha B. Todd Jones ee Maraykanku waxa uu<br />

isna sheegay (warbixintii FBI ee 2010):<br />

Dadka ku lug leh qorshayaashani la maleegayey, ee<br />

uu ka midka yahay Omar Abdi Mohamed, waxay<br />

jebiyaan sharciga, iyaga oo ku kacay tallaabooyin<br />

khaldan oo kahatar ah oo ay ku taageerayaan urur<br />

argagixiso ah. Aakhirkana taasi waxay keentaa<br />

inay kala geyso oo dhibaato ku abuurto qoysas<br />

badan oo Soomaalida Maraykanka ah. Waalidiinta<br />

ayaa ka cadhooda oo walaac ay ku abuurtaan<br />

caruurtoodii wiilasha ahaa oo la waayo, oo inta<br />

badan iska taga iyaga oo aan la ogeyn, oo aan isa<br />

sheegin amma is ogeysiin waalidkood. Mararka<br />

qaar, qoysasku waxay ka ogaadaan oo ay ka war<br />

helaan oo qudha meesha iyo waxa ay ku danbeeyeen<br />

caruurtoodii iyo dadkoodii marka ay ka arkaan oo<br />

keliya fiidiyayaasha Internet-ka ee al-Shabaab ku<br />

faafsato borobagaandada. 16<br />

Baadhitaan isna ay samaysay FBI oo loogu magic-daray<br />

hawlgalka ‘Operation Rhino’, oo ku waajahnaa<br />

dhallinyarada Soomaalidu ee deggan Minneapolis, waxa<br />

ka soo baxay in dhallinyaradaasi muddo dhawr sano<br />

ahba ay tegayeen oo ay ku noqonayeen Somalia si ay<br />

uga soo dagaallamaan halkaasi:<br />

Kooxihii ugu horreeyey ee la ogaado inay halkaasi<br />

u safreen, waxay ka ambabaxeen dalka Maraykanka<br />

bilihii October iyo December ee 2007, iyaga oo<br />

qaar kalena ka daba tegey bilhii February 2008,<br />

November 2008, iyo October 2009. Markii Somalia<br />

ay gaadheen, waxa la dejiyey guryo gaar ah oo ay<br />

leeyihiin al-Shabaab oo ku yaal koonfurta<br />

185

---

Somalia, ilaa iyo intii loo samaynayey xero<br />

tababar oo al-Shabaab ay leedahay oo<br />

dhallinyaradaasi lagu tababaro. Tababarkaasi waxa<br />

bixinayey saraakiil sarsare oo ka tirsan al-<br />

Shabaab iyo al-Qaacida qaybteeda qaabilsan<br />

Afrikada Bari.’ 17<br />

Qaar ka tirsam Soomaalida Maraykanka ee ku biiray al-<br />

Shabaab waxay ahaayeen dad dayro ah oo ka baxay<br />

mujtamaca jaalliyadaha Somaalida, ka dib markii ay ku<br />

biireen kooxaha dhallinyarada dibjirka ah ee noqda<br />

budhcad wax boobta, kooxahaaso oo ay ka mid yihiin<br />

kuwa la baxay magacyada ‘Rough Tough Somalis’ iyo<br />

‘Murda Squad’. Jihaadku, waxa uu si ahaan uga dhigan<br />

yahay qaab kale oo ay isku muujiyaan dhallinyarada<br />

caasiga ah ee ku caasigarooba qoysaskooda iyo<br />

nidaamyada mujtamaca ee jira. Waxa uu uga dhigan<br />

yahay sida balwadii Rock and Roll oo kale oo casri<br />

ah.<br />

Wararka iyo macluumaadka la xidhiiodha kooxha<br />

xagjirka ah ee Islaamiyiinta Somalia, waxa si sahal<br />

ah looga heli karaa Internet-ka; waxana jira websiteyo<br />

tiro badan iyo bogagga lagu sheekaysto oo ku<br />

xidhan al-Shabaab, kuwaasi oo u ah dhallinyarada<br />

Soomaaliyeed ee madluunka ah amma kacsan ee ku nool<br />

Minnesota, meel iyo goobo ay ka helaan agab iyo<br />

waxyaabo ay lab-raacaan amma la dhacaan, amma u<br />

arkaan qaddiyad habboon in la guto. Tusaalena waxa uu<br />

ah agabkaasi mid ka hadlaysa jihaadka oo al-Shabaab<br />

ay bogaggeeda internetka soo gelisay, oo u qornaa<br />

sidatan, ‘Ma garan kartid macaanka Jihaadka ilaa aad<br />

ku soo biirto oo aad soo gashid Jihaadka.’<br />

Adeegga Intyernetku waxa kale oo uu suurtogeliyaa in<br />

kuwii tegey Somalia ay la soo xidhiidhaan kuwii kale<br />

ee ka hadhay amma aan weli tegin, oo ay ugu baaqaan<br />

inay ku soo biiraan oo ka daba yimaaddaan, iyaga oo<br />

186

---

‘weyneynaya amma buunbuuninaya’ wanaagga iyo<br />

ahmiyadda hawlaha ay ku jiraan. Farriin amma dhambaal<br />

la soo geliyey adeegga Facebook oo uu soo geliyey qof<br />

Soomaali ah oo dhawaan ka tegey Maraykanka, tegeyna<br />

magaalada Muqdishu, waxa uu ku soo qoray, ‘Sup dawg,<br />

kaalaya halkan oo iskeena magaaladan M-Town ... oo ah<br />

meel raggu ay wada sittaan dhammaan noocyada hubka<br />

amma qoryaha.’ 18 Waxa jira dagaalyahannada kale ee ka<br />

tegey qurbaha oo iyagu ilaa heer mutacallimiin ah ka<br />

roon wiilkan, oo iskaga tegey koolajyadii<br />

waxbarashada ee ay ku jireen, tegeyna Somalia si ay<br />

uga qayb galaan dagaalka.<br />

Dhallinyarada Soomaalida ee iyaguna qaatay dhalasho<br />

reer-Yurub ah waxa kale oo iyaguna u tagaan si ay ugu<br />

biiraan al-Shabaab. Dalka Ingiriiska, oo ay deggan<br />

yihiin qamiyadda amma jaalliyadda ugu ballaadhan ee<br />

Soomaalida ee dalalka Yurub, hey’ahada nabadgelyadu<br />

waxay ku qiyaasaan daraasiin tirada dhallinyarada<br />

baxday. Mid ka mid ah waxa lagu sheegay inuu ahaa nin<br />

kow-iyo-labaatan jir ahaa oo ku noolaa xaafadda<br />

Ealing ee Galbeedka magaalada London, oo ka baxay<br />

halkaas bishii October ee 2007, iskuna qarxiyey goob<br />

kontorool oo ku taal magaalada koonfureed ee<br />

Baydhaba, halkaana ku diley ilaa labaatan askari oo<br />

ka tirsanaa ciidanka dawladda. Sida ay sheegtay<br />

dawladda Somalia-yana, qarax is-miidaamin ahaa oo<br />

lagula kacay sannadkii 2009 munaasabad xalaflad<br />

qalin-jebin ahayd magaalada Muqdishu, waxa fuliyey<br />

qof Soomaali ah oo ka yimid dalka Denmark, oo u soo<br />

lebbistey sidii qof dumar ah oo kale.<br />

Ma cadda sabata dadka intaas leeg ee is-miidaamiya<br />

iskuna qarxiya Somalia gudaheeda, sabata ay u yihiin<br />

badankoodu dhallinyaro ka timid qurbaha, ee ay u<br />

noqon waayeen dad gudaha laga qortay.<br />

Walaaca ugu weyn ee dawladaha debaddu ay qabaan waa<br />

cabsida laga qabo, iyo xaqiiqada sii kordhaysa, in<br />

187

---

Soomaalidu ay qaadaan weerarro ay ka fuliyaan<br />

Somaaliya debaddeeda. In kasta oo badiyaa meelaha ay<br />

aadaan dhallinyarada Soomaalida ee qurbaha ka tagtaa<br />

ay tahay Somalia, haddana waxa jirey weerarro<br />

Islaamiyiinta Somalia ay ka fuliyeen dalka<br />

debaddiisa. Ka ugu xumaa waxa uu ahaa kii lagu diley<br />

tiro ka badan toddobaatan qof dalka Uganda,<br />

weeraraasi oo ay fuliyeen dad is-qarxiyey oo ka<br />

tirsanaa ururka al-Shabaab.<br />

Waxa jira tusaalooyin kale, xataa meelo si weyn uga<br />

fog Afrika. Hey’adaha Nabad-Sugidda ee Australia<br />

waxay sheegeen bishii August ee 2009, inay ogaadeen<br />

oo ay heleen qorshe shirqool oo ay maleegayeen kooxo<br />

soo-galooti ah amma ajanebiga degey dalkaasi ka<br />

tirsan, oo ay ku jiraan saddex Soomaali ah oo haysta<br />

dhalashada Australia. Qorshaasi oo lagu damacsanaa in<br />

la fuliyo weerar is-qarxin ah oo lagu qaado saldhig<br />

milateri oo ku yaal magaalada Sydney.<br />

Saddex ka mid ahaa afar nin oo lagu helay denbi ah<br />

hawlgal la fashiliyey oo lagu damacsanaa in lagu<br />

qarxiyo tareennada iyo maxadadaha dhulka hoostiisa ee<br />

magaalada London 21-kii bishii July ee 2005, waxay<br />

noqdeen Soomaali. Wasiirkii hore ee Ingiriiska u<br />

qaabilsanaa Afrika, Lord Malloch Brown, waxa uu<br />

sheegay sannadkii 2009, in Somalia ay u taagan tahay<br />

oo ay kaga soo fool leedahay dalkan Ingiriiska khatar<br />

ka weyn tan Afghanistan.<br />

Sumcadda Somalia ee loo arkay aag amma meel weyn oo<br />

Afrika ah Dagaalka Argagixisada, iyo weliba meel laga<br />

soo abaabulo oo laga dhoofiyo weerarrada debadda,<br />

arrimahani waxay keeneen in Somaalida uu raaco oo uu<br />

u meelmaro ‘magac xun’ oo dalalkii kale ee adduunka<br />

ugu faafa, mararka qaarna si khalad ah loogu<br />

xidhiidhiyo oo loogu eedeeyo dad Soomaali ah inay ka<br />

qayb qaateen hawlaha dagaalka ee Islaamiyiinta.<br />

Sannadkii 2009, waxan la xidhiidhay nin Soomaali ah<br />

188

---

oo magaciisa la yidhaa Mohamed Suleiman Barre, wax<br />

yar ka bacdi markii ninkaasi laga soo sii daayey<br />

Xabsi ku yaal Guantanamo. Waxa uu halkaasi ku xidhnaa<br />

muddo dhawr sano ah intii aan la sii deyn ee aan loo<br />

mastaafurin Jamhuuriyadda la baxday Somaliland.<br />

Waxanu igu yidhi:<br />

Waxa la iga soo qabtay dalka Pakistan sannadkii<br />

2001, waxana la igu eedeeyey in aan ku lug lahaa<br />

hawlo argagixiso. Saraakiisha ciidamada<br />

sirdoonka ee Pakistan waxay i geeyeen xabsi ay ku<br />

ururiyaan oo lagu hayo dadka lagu tuhunsan yahay<br />

argagixisada. Muddo afar bilood ku dhawdhaw ayaa<br />

halkaasi la igu hayey. Markii danbe waxa ii<br />

yimid, oo saddex jeer igu soo noqnoqday,<br />

saraakiil Maraykan ah oo su’aalo baadhitaan i<br />

weydiiyey. Waxay ii sheegeen inay soo heleen oo<br />

ay soo ogaadeen telifoonno aan dirsaday iyo qaar<br />

aan helay, iyo in ay ila soo xidhiidheen<br />

hawlwadeenno sarsare oo lagu tuhusan yahay<br />

argagixiso. Waxay igu khasbeen in aan qirto<br />

waxyaabo aanan samayn oo aanan gelin.<br />

Ka dibna aniga iyo saddex qof oo kale ayaa loo<br />

qaaday oo loo wareejiyey xabsi ku yaal saldhigga<br />

gegida diyaaradaha ee Bagram ee Afghanistan,<br />

halkaasi oo jidh-dil aad u xun la nagula kacay<br />

Waxay nagu sameeyeen waxyaabo aad u xun. Markii<br />

danbe waxa la ii diray xabsiga Guantanamo,<br />

halkaasi oo aan ku jirey dhar sano, oo inta badan<br />

aan gooni u xidhnaa, cidlana ahaa. Waxana si weyn<br />

iiga xumaatay maskaxdii oo dhaawacantay.<br />

Haatan waxa dareemaa sidii nin xabaal ka soo<br />

baxay oo kale amma dib u soo noolaaday. Waxayna<br />

igu qaadanaysaa waqti in aan dib ula qabsado<br />

dunidii dhabta ahayd. Waxa qudha ee aan doonayaa<br />

amma jecelahay waa in aan u noolaado sida qof<br />

caadi ah. Ilaa hadda ma garanayo waxa markii<br />

189

---

horeba la ii xidhay ee aan geystey. Waxa la i soo<br />

daayey siddeed sano ka bacdi markii aan xidhnaa,<br />

iyada oo aan wax maxkamad ah la i geyn oo aan la<br />

igu soo oogeyn wax dacwad ah.<br />

Waxa suurtogal ah in dabagalka sii kordhaya ee<br />

bartilmaameedka laga dhiganayo Soomaalida adduunka ku<br />

kala dhaqan, in taasi ay keento, sidii duullaankii<br />

Itoobiya ee Somalia ee 2006-dii oo kale, inay sii<br />

fogeyso oo ay sii kiciso mujtamacyada Soomaalida, una<br />

horseeddo weerarro kale oo dheeraad ah oo ay ka<br />

geystaan gudaha iyo debaddaba.<br />

Waxay noqonaysaa arrin khalad ah in lagu doodo in<br />

intii ka horraysey soo-bixitaankii Midowga<br />

Maxkamadaha Islaamiga ah, in aanay ka jirin Soomalia<br />

dagaallo Islaami ahi. Sida ka lagu soo xusay<br />

cutubkani, waxa sannado badan ka jirey Somalia kooxo<br />

xagjir ah, in kasta oo ay ahaayen wax kooban oo aan<br />

sida u sii ridneyn.<br />

Dilkii sannadkii 2011 lagu diley magaalada Muqdishu<br />

madaxii qaybta al-Qaacida ee Afrikada Bari, Fazul<br />

Abdullah Mohamed, waxay caddaynaysaa in Somalia ay<br />

hoy u ahayd hawlwadeennada saresare ee caalamiga ah<br />

ee al-Qaacida. Weli ma kala cadda in Fazul Abdullah<br />

Mohamed uu soo degey oo uu xarun ka dhigtay Somalia<br />

intii ka horraysay soo-bixitaankii al-Shaab amma<br />

intii ka danbaysey.<br />

Laakiin xaqiiqada ah in ururkaasi uu ilaa sanadihii<br />

labada kun aakhirkoodiiba uu gacanta ku hayey qaybo<br />

badan oo ka tirsan koonfurta iyo badhtamaha Somalia,<br />

oo ay ku jiraan qaybo badan oo ku yaal magaalomadaxda<br />

Muqdishu, ayaa dalkaasi ka dhigtay meel soo<br />

jidata oo hoy u noqota hawlwadeenno sarsare oo ka<br />

tirsan dhaqdhaqaayada Islaamiyiinta caalamiga ah.<br />

190

---

Mar kale, Maraykanka iyo dawladaha isbahaysiga ay<br />

leeyihiin waxay khalad ka fahmeen xaaladaha ka jira<br />

Somalia. Waxay si degdeg ah u qaateen in Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ahaa ay yihiin wax khatar ah.<br />

Fahamkaasi khaldani waxa laga yaabaa in uu si aan kutalo-gal<br />

ahayn oo kama’ ah kaalin uga qaatay soobixitaanka<br />

dagaallo Islaami ah oo ka dhaca dalkaasi.<br />

Waxa laga yaabaa inay ka roonaan lahayd in dawladaha<br />

debaddu ay aqoonsadaan, halkaasina ka sii<br />

ambaqaadaan, guulaha cumtama ee wax-ku-oolka ah ee<br />

Maxkamadihii Islaamiga ahaa (UIC) ay soo hoyeen, lana<br />

shaqeeyaan, kuna caawiyaan sidii loo dhisi lahaa<br />

qaran dawli ah. Laakiin halkii ay taasi ka samayn<br />

lahaayeen, xukunkii ayay ka tureen, waxayna<br />

baabiiyeen dedaalkii ugu weynaa ee lagu guulaystey<br />

laga soo bilaabo ilaa sannadkii 1991-kii, ee ku<br />

saabsanaa sidii dib loogu soo celin lahaa nidaamkii<br />

iyo deganaanshihii koonfurta iyo badhtamaha Somalia.<br />

Natiijada qudha ee ka dhalatay siyaasaddaasina waxay<br />

noqotay soo-bixitaanka ururka al-Shabaab oo ka sii<br />

fog, kana sii xagjirsan kuwii hore, yeeshayna weji<br />

caalami ah, soona jiitey dagaalyahanno ajanebi ah,<br />

siina kordhiyey cabsidii laga qabey in Soomaalidu ay<br />

qaadaan weerarro Islaami ah oo laga fuliyo Marykanka<br />

dhexdiisa.<br />

191

---

CUTUBKA 4aad: Qaran Fashilmay?<br />

Waxan hor taaganahay qaybta 'Somalia' ee aqalka<br />

kaydka buugaagta ee Machadka daraasooyinka Bariga iyo<br />

Arrimaha Afrika ee London (School of Oriental and<br />

African Studies library.) Markii aan sidaa isha u<br />

mariyey buugaagta taalla khaanadaha, waxa igu soo<br />

boodey noocyadan cunwaannada soo socda ee ku saabsan<br />

waxyaabihii laga qoray Somalia: Somalia: Dawlad<br />

Dagaal Kula Jirta Isla Dadkeedii, Qarankii Dumey, Ka<br />

soo Bilaw Siyaasad Xun ilaa Xaalad Wada Qasan Dalkii<br />

Somalia, Somalia oo Kala Burburtay, La-Haystayaal:<br />

Dadkii Iyaga Laftoodu Is-Afduubay, Khayaamayntii<br />

Somalia, Jidkii Eberka, Isbaabiintii Somalia ... waxa<br />

ka muuqda halkaas oo aad dareemaysaa in uu jiro<br />

burbur xad-dhaaf ah, guuldarro iyo rajo la'aan weyn.<br />

Sawirka amma muuqaalka guud ee laga qaadanayo<br />

Somalia waa dal 'fashilmay' oo aan dawlad lahayn,<br />

dadkiisii ku noolaana aan faraha waxba ugu jirin oo<br />

gacantooda ay ka baxday arrimaha la xidhiidha wax ka<br />

qabashada aayahooda danbe; meel wax walba ay<br />

burbureen, waxa guud ahaan jira ee caamka ahina ay<br />

yihiin iska horimaadyo, gacan-ka-hadal iyo macaluul.<br />

Ujeeddada cutubkani waa in uu su'aalo iyo dood ka<br />

keeno caadi ahaan sida loo arko iyo fikradaha laga<br />

haysto Somalia, dhinac kalena uu wax ka eego oo uu ka<br />

warbixiyo. La iskama indhatiri karo dhibaatada iyo<br />

khatarta ka jirta halkaasi, laakiin haddana waa in<br />

aan loo ogolaan in kuwaasi ay wada hadheeyaan oo ay<br />

si buuxda u qariyaan dhinacyada kale ee laga sameeyey<br />

dalkaasi horumar cuntama oo wax-ku-ool ah, laga soo<br />

bilaabo 1991-kii.<br />

Somalia waxay mar kasta ugu horraysaa liiska dalalka<br />

iyo dawladaha adduunka ee fashilmay, waxayna xagga<br />

sare kaga jirta dhinac kasta oo muujinaya qiyaasaha<br />

sare ee lagu asteeyo 'guuldarrooyinka' amma burburka<br />

xagga arrimaha ijtimaaciga ah ee bulshada, kuwa<br />

dhaqaalaha iyo siyaasadda intaba. 1<br />

Warbixin laga sameeyey sannaddii 2010 tirokoobka iyo<br />

xisaabinta sida ay iskugu xigaan 'dawladaha<br />

192

---

fashilmay' ee adduunku, oo uu sameeyey machadka<br />

daraasooyinka ee la yidhaa Sanduuqa Nabadda 'Fund for<br />

Peace' oo ka tirsan Maraykanka, Somalia waxay ka<br />

dhigantay sidii horyaal ku badiyey ciyaarihii<br />

Olombikada oo kale, waxayna keentay oo ay si sugan u<br />

heshay 'dhammaan 10-kii dhibcood' ee laga rabey,<br />

saddex ka mid ah 12-kii qaybood ee laga qiyaas<br />

qaadanayey burburka iyo guuldarrooyinka. Qaybihii<br />

kale badankoodana waxay heshay ilaa min '9 dhibcood'.<br />

2011-kiina, waxay sannad kasta mar afraadkii maraysay<br />

haddana dalka ugu horreeya liiskaasi guuldarrooyinka.<br />

Marka la eego warbixinnada warbaahinta, warbixinnada<br />

qaarkood iyo daraasooyinka dhaadheer ee baaxadda leh<br />

ee ay qoraan ururrada xuquuqda banii'aadamka,<br />

khubarada iyo machadyada baadhitaanka,<br />

akademiyooyinka iyo meelaha kaleba, waxay had iyo<br />

jeer u xusaan oo ay ku tilmaamaan Somalia 'qaran<br />

fashilmay', taasi oo horseedda in laga qaato dalkaasi<br />

fikrad ah in aanay ka jirin haba yaraatee wax si<br />

hagaagsan oo caadi ah u shaqeeya amma socda, in waxa<br />

qudha ee ka jiraa ay yihiin dhiig daadanaya, iyo dal<br />

ay qarqiyeen qas iyo nidaamdarro. Muuqaalka noocan<br />

ahi waa mid horseedaya fool-habaw amma khalad,<br />

waxayna taasi siyaabo badan oo suurtogal ah uga qayb<br />

qaatay siyaasadaha habawsan iyo mawqifyada<br />

jahawareersan ee ku aaddan Somalia, kuwaaso oo aan ku<br />

koobnayn oo qudha dawladaha ajanebiga ah ee debadda,<br />

laakiin sidoo kalena saameeyey hey'adaha, ururrada<br />

wax u ololeeya, maalgeliyayaashii la fili lahaa iyo<br />

dhinacyo kaleba.<br />

Sidii loola macaamili lahaa ee wax looga qaban lahaa<br />

dalalka loo arko 'qarannada fashilmay' ayaa ka mid<br />

noqotay qaybaha ugu muhiimsan siyaasadda arrimaha<br />

debadda ee dawladda Maraykanka. Sannaddii 2002-dii,<br />

Qorshaha Istraatijiyadeed ee Nabdsugidda Qaran ee<br />

dawladda Maraykanka waxa uu sheegayey in "haatan<br />

khatarta Maraykanka kaga soo fool leh dalalka awodda<br />

leh ee xoogga wax ku qabsan karaa, in ay ka yar tahay<br />

tan innagaga iman karta kuwa fashilmaya ee sii<br />

burburaya'. Qorshaha Istraatijiyadeed ee<br />

Gaashaandhigga Maraykanku waxa uu isna sanaddii 2008<br />

u arkay oo uu u aqoonsaday in 'fashilka amma<br />

193

---

guuldarrada' ku timaadda dawlad, inay la iman karto<br />

khatar weyn oo xagga nabadgelyada ah; waxana ka mid<br />

ahaa warbixintaasi: ' Awod-darrida dawlado badani<br />

aanay awodi karin inay si sugan u ilaaliyaan nabadda<br />

iyo deganaanshahooda, amma ay la shaqayn karaan<br />

jaararkooda si wax looga qabto oo loo hubiyo<br />

nabadgelyada iyo deganaanshaha goboleed, waxay<br />

arrimahani la imanayaan khatar iyo dhibaato ku timaad<br />

hannaankii caalamiga ahaa ... Haddii aan wax laga<br />

qabanna, deganaansho la'aanta noocaas ahi waxay noqon<br />

kartaa mid sii faafta, oo saamayn kartan, khatarna ku<br />

noqota gobollada ay ku xidhan yihiin danaha<br />

Maraykanka, dalalka aynnu la leenahay isbahaysiga,<br />

iyo saaxiibadeen.'<br />

Ereyada 'qaran fashilmay' ma aha qaar loo fasiri<br />

karo oo loo qaadan karo si dhexdhexaad ah oo aan<br />

dhinac u xaglinayn. Qoraaga Noam Chomsky, waxa uu<br />

sannaddii 2006 ka qoray buug dhan oo uu ku dabbaqayo<br />

ereyadan dawladda Maraykanka. 2 Tilmaamaha iyo<br />

fasiraadaha qaar ee lagu asteeyo 'qaran fashilmay',<br />

waxa ku jira kuwo lagu dabiqi karo marka laga doodayo<br />

xaaladda Somalia, laakiin waa in aanay noqon qaar si<br />

maldahan uun loo yidhaa oo loogu isticmaalo guud<br />

ahaan wax kasta. Waa in si sugan loogu isticmaalaa<br />

qaybaha iyo dhinayada ku bannaan in lagu sifeeyo<br />

weedhahaasi, xilliyada gaar ee taariikhda dalkaasi.<br />

Xarunta Baadhitaanka Dalalka Qalalaasuhu ka jiro ee<br />

Jaamicadda Culuunta Dhaqaalaha ee London, waxay ku<br />

macnaysaa weedhan ‘qaran fashilmay', dal amma dawlad<br />

' tahli waayey inay gutaan xilkii iyo waajibaadkii ka<br />

saarnaa daryeelka arrimihii asaasiga ahaa ee<br />

nabadgelyada iyo horumarinta, isla markaasina aan wax<br />

awod iyo maamul ah ku lahayn ilaalinta dhulkooda iyo<br />

xuduudihiisa'. Tani waa mid la xidhiidha oo lagu<br />

dabbiqi karo qaybo ka tirsan Somalia, gaar ahaanna<br />

gobollada koofureed iyo kuwa badhtamaha ee dalkaas.<br />

Waxa kale oo isna faa'iido leh oo halkan wax ku<br />

biirinaya qoraalka aqoonyahanka Maraykanka ah ee<br />

Robert Rotberg ee 2002, ee uu kaga hadlay 'Wejiga<br />

Cusub ee Faashilnnimada amma Guuldarraysiga Qaran<br />

Dawli ah'; kaasi oo uu ku macneeyey 'qaran fashilmay'<br />

in lagu tilmaami karo dal ' ku jira xaalado kacsan,<br />

aan xassiloonayn oo dagaallo iyo khilaafyo qota<br />

194

---

dheeri ka oogan yihiin, khatar ah, oo ay si xoog leh<br />

ugu looltamayaan kooxo dagaallamayaa' iyo in uu<br />

dalkaasi u noqon karo 'hoy iyo gabbaad martigeliya oo<br />

ay ku noolaan karaan kooxo iyo ururro aan ku xidhnayn<br />

amma matilin dawlad dhexe oo qaran - sida<br />

qabqablayaal dagaal iyo ururro argagixiso'. 3<br />

In kasta oo si kasta iyo dhinac kasta oo laga eegaba<br />

ay u 'burburtay' dawladdii dhexe ee Somalia, haddana<br />

waxay noqonaysaa arrin khalad ah in loo qaato in<br />

burburkii dawladdaasi uu horseeday in aakhirkii wax<br />

kasta oo kaleba ay iyaguna sidoo kale wada baaba'een<br />

dalka oo dhan. Sababaha warbaahinta iyo warbixinnada<br />

kaleba ay u bixiyaan muuqaalka amma fikradda ah in<br />

dhammaan Somalia oo idili ay tahay meel<br />

'guudarraysatay' oo burburtay, waxa ka mid ah<br />

sababahaasi in si weyn indhaha loogu hayo oo qudha<br />

xaaladda magaalada-madaxda Muqdisho, oo loo muujiyo<br />

in dalka oo dhammi sidaasi wada yahay; magaalada<br />

Muqdishu oo ku-dhawaad maalin kasta lagu laayo dad<br />

rayid ah, ayna ka jiraan xaalado qasan iyo dagaallo<br />

aan la sadaalin karin oo u dhexeeya dagaalyahanno ku<br />

xidhan al-Qaacida,, maleeshiyooyin beeleed, kooxo<br />

budhcad ah, ciidammo daacad u ah 'dawlad dhexe' oo<br />

aan tamar lahayn, iyo ciidammo nabad-ilaalineed oo ka<br />

tirsan Ururka Midowga Afrika. Waxa xaaladahaasi ku<br />

soo biiray budhcad-badeedda, dadka ajanebiga ah ee<br />

afduubka loo qabsado, iyo weerarrada kooxaha<br />

islaamiyiinta ah ee Soomaalidu ay ku qaadayaan<br />

dalalka kale, kuwaasi oo abuuray 'jawigii iyo<br />

xaaladihii aan caadiga ahayn ee ku habboonaa' in<br />

warbaahintu ay danayso oo ay soo jiidato. Somalia<br />

waxa laga helayaa oo ka buuxa agab kasta oo looga<br />

baahan yahay 'warka xun ee dhiillada leh'; sidaasi<br />

awgeedna waxay ilo fiican u tahay warbaahinta, taasi<br />

oo aad u wafaqsan amma ku bannaan cuqdadaha laga qabo<br />

iyo fikradaha laga aaminsan yahay Afrika. Tani waxay<br />

ka muuqataa maqaalad uu qoraaga Ian Birrel uu ku soo<br />

daabacay jariidadda The Observer, oo uu kaga hadlayey<br />

wararka iyo warbixinnada maanta ee Afrika, qayb ka<br />

mid ahina u dhignayd sidatan:<br />

Bal ka fikir Afrika. Dad badan waxay uga dhigan<br />

195

---

tahay marka la soo qaado magaceega iyo<br />

xaaladaheega oo madaxooga ku soo dhacaya<br />

macaluul, saboolnnimo, cudur , khilaafyo. Waa<br />

afarta astaamood ee rukunka u ah aafada iyo<br />

halaagga weyn ee ku habsadey Afrika. Suxufiyiinta<br />

ku daba jira ee raadinaya waxay wax ka qoraan<br />

amma ka sheekaan waxay eegeegayaan wararka iyo<br />

arrimaha la xidhiidha dhimasho, aafo amma<br />

masiibooyin iyo burbur, iyadoo dhinaca kale<br />

hey'adaha samafalku, si ay u helaan deeqo, ay sii<br />

xoojiyaan fikradaha aan qiilka lahayn iyo<br />

cuqdadaha laga qabo Afrika, iyaga oo soo bandhiga<br />

caruur la il daran nafaqa-darro iyo dadka waaweyn<br />

oo dhimanaya. 4<br />

Sababtuna waxa weeye in 'afartan astaamood'; iyo<br />

kuwa kaleba ay ka jiraan Somalia, sidaasi awgeedna ay<br />

u fududahay in suxufiyiintu ay si sahal ah uga gadi<br />

karaan tifaftirayaashooda wararka iyo warbixinnada la<br />

xidhiidha xaaladaha Somalia, iyaga oo u dhigaya amma<br />

ku tilmaamaya 'aafadii iyo halaaggii ugu weynaaa ee<br />

Afrika'. Dadweynaha kala ah dhageystayaasha,<br />

daawadayaasha, iyo akhristayaasha warbaahintu waxay<br />

si gaar ah ugu dhega nugul yihiin wararka iyo<br />

warbixinnada ku saabsan 'aafooyinka iyo darxumada<br />

Afrika', sababta oo ah in kuwaasi ay yihiin waxa la<br />

siiyey mudnaanta kowaad ee la baray inay ka filaan<br />

Afrika. Xaaladda Somalia-yana waa mid si sugan ugu<br />

bannaanaan karaysa oo loogu dabbiqi karo xaaladaha<br />

'dhimashada, burburka iyo halaagga' ee qalabka<br />

warbaahintu uu guud ahaan ka qoro amma ka faafiyo, in<br />

kasta oo ay ku danbayso in sawirka ay ka bixinayaan<br />

dalkaasi uu noqdo mid xaddidan oo aan dhammays ahayn,<br />

iyo xaqiiqada ka jirta gudaha oo dhalan rogan.<br />

Waxan qirayaa in marka aan qorayo wararka iyo<br />

warbixinnada ku saabsan dagaallada Muqdidishu, waxaan<br />

is arkaa aniga oo si aan u kas ahayn ay ii<br />

jiidanayaan oo ay ii hoggaaminayaan waxyaabihii iyo<br />

weedhihii caanka ahaa ee hore loogu bartay halkaasi<br />

oo farahaygu boobayaan marka aan wax qoraacayo ee aan<br />

qorayo. Waxan mar walba is arkaa aniga oo ku<br />

bilaabaya weedhaaha ay ka mid yihiin, ' Shaqaalaha<br />

caafimaadka ee jooga magaalo-madaxda Somalia ee<br />

196

---

Muqdishu waxay sheegayaan in ugu yaraan tiro ilaa X<br />

gaadhaysa ay ilaa hadda ku dhinteen dagaallada u<br />

dhexeeya kooxaha Islaamiyiinta ah iyo dhinaca kale<br />

ciidammada dawladda ku-meel-gaadhka ah oo ay<br />

taageerayaan ciidamada nabad-ilaalinta ee Midowga<br />

Afrika.' Waxan meesha u soo geliyey oo aan u<br />

adeegsanayaa ereygan ' ugu yaraan' ka hor inta aanan<br />

sheegin tirada dadka ilaa hadda lagu diley halkaas,<br />

sababta oo ah in tiradaasi dhimashado ay sii kordhi<br />

karto isla maalintaasi dagaalladu ay socdaan<br />

dhexdeeda.<br />

Iyada oo tafaasiisha iyo sifaha laga bixiyo Somalia<br />

ay inta badan ku kooban yihiin oo laga hadlo uun<br />

dhinacyo xaddidan oo ku kooban waxyaabaha laga<br />

aaminsan yahay iyo cuqdadaha laga qabo, ayaa waxa<br />

jira in dad badani aanay weli fursad u helin inay si<br />

dhab ah u fahmaan dalkasi, una arkaan in uu yahay wax<br />

amma si ka duwan qaran 'fashilmay' amma 'aan wax<br />

qabsan karayn oo aan lahayn xaddaarad iyo horumar',<br />

isla markaasina khatar weyn oo sii kordhaysa ku ah<br />

lafahiisa iyo caalamka kale. Hal-hayskani 'qaran<br />

fashilmay' waxa waxa uu noqday mid faa'iido u yeeshaa<br />

oo ay si ku-danaysi ah u isticmaalaan dhinacyada<br />

qaar, kuwaasi oo ay ku jirto dawladda Maraykanku,<br />

waxayna u adeegsatay inay ku bannaysato oo ay qiil<br />

uga dhigto siyaasadaheega ku waajahan Somalia. In loo<br />

sawiro oo loo soo bandhigo xaaladaha Somalia<br />

siyaabahaasi xaddidan ee ku kooban uun dhinacyada<br />

qaar, kama qarinayso oo keliya inay dadku arkaan amma<br />

ogaadaan sawirka iyo xaqiiqada runta ah ee ka jirta<br />

gudaha; laakiin waxa kale oo ay horseedday siyaasado<br />

jahawareersan oo aan sugnayn oo dhibaatada ka<br />

dhalatay aanay saamayn Somalia gudaheeda oo qudha,<br />

laakiin ay mararka qaar saamaysay iyana quwadaha<br />

debadda ee isku deyayey inay fuliyaan siyaasadahaasi.<br />

Somalia ma buuxinayso midna qaababka la yaqaan<br />

haatan ee u dhigmi karaa 'qaran dawli ah', hasse<br />

ahaatee taas macnaheedu ma ahaa inay tahay dhammaan<br />

meel si buuxda u wada baaba'day oo kala burburtay.<br />

Xattaa magaalada muqdishu oo dagaallo is dabajoog ahi<br />

ay waxyeelleeyeen labaatankii sano ee la soo dhaafay,<br />

haddan waxa ka jira dhinacyada qaar waxyaabo badan oo<br />

197

---

weli 'shaqaynaya', oo si ahaan u nidaamsan. Tusaale<br />

ahaan waxa jira adeegyada baabuurta gurmadka degdegga<br />

ah iyo shaqaalahoodii oo maalin kasta khatar ku<br />

gelinaya naftooda inay ku wareegaan oo ay kaga dhex<br />

shaqeeyaan baabuurtaasi magaalada, si ay u raadiyaan,<br />

una soo daadgureeyaan meydadka dadka ku dhinta<br />

dagaallada iyo kuwa ku dhaawacma.<br />

Mar aan tegey garoonka diyaaradaha ee magaalada<br />

Muqdishu bishii January ee 2011, waxay ahayd goob<br />

habaysan oo ranji cusub oo dhalaalayaa ka muuqdo. Rag<br />

buurbuuran oo caddaan ah, oo sitta lebbis shaqaale<br />

iyo shaadhadh gacmo-gaab ah oo ku dhejisan, una<br />

shaqeenayey shirkad magaceega la yidhaa SKA, ayaa si<br />

firfircoon oo milaterinnimo halkaas uga wadey<br />

hawlihii shirkaddaasi. Diyaaraddii aan ka soo raacay<br />

magalada Nairobi ee ku socotey Muqdishu-, waxa kale<br />

oo la socdey dad ganacsato ah oo Soomaali ah iyo<br />

goysas fara badan oo ka soo noqonayey fasaxyadoodii.<br />

Waxan fadhiistay meel ku xigtey kursi ay fadhiday qof<br />

dumar ah oo aad u bilicsan, oo deggan dalka Canada,<br />

laakiin halkan u timid si ay u soo eegto fursadaha<br />

ganacsi ee ka jira magaalada Muqdishu. 'Lacag aad u<br />

fara badan ayaa halkan laga samayn karaa,' ayay igu<br />

tidhi. Waxayna intaas raacisay, ' Waxan ku talo jiraa<br />

in aan qandaraasyo waaweyn oo lacag badani ku jirto<br />

la galo ciidamada nabad-ilaalinta ee Ururka Midowga<br />

Afrika oo aan u keeno waxyaabaha ay u baahan yihiin.'<br />

Dawlado yaryar (Mini-states)<br />

Qayb ka mid ah Somalia oo aan hubaal ahaan lagu<br />

dabbiqi karin ereyada ' qaran fashilmay', waxa weeye<br />

jamhuuriyadda la magacbaxday Somaliland, dalkaasi oo<br />

dib-u-dhis ka samaynaya burburkii dagaallada iyo<br />

dhismaha nidaam dawladnnimo oo shaqaynaya. In kasta<br />

oo aanay haysan aqoonsi caalami ah, haddana<br />

Somaliland waxay leedahay dhaqaale kobcaya iyo nidaam<br />

siyasadeed oo diimooqoraaddi ah oo u shaqaynaya si ka<br />

fiican dalal badan oo kale oo ka tirsan qaaraddaasi.<br />

Sida aan kaga hadli doono hadhow cutubkan dhexdiisa,<br />

waayo-aragnnimada iyo xaaladaha Somaliland waa qaar<br />

aad uga duwan in lagu tilmaamo dal 'faashil ah’ amma<br />

198

---

guuldarraystay, ilaa iyo intii ay ku dhawaaqday<br />

madaxbannaanideeda sannadkii 1991-kii.<br />

Somaliland waa tan ugu mudan ee loo soo qaadan karo<br />

tusaale xagga horumarka iyo deganaanshaha, laakiin<br />

waxa jira qaybo kale oo ka tirsan dhulka Soomaalida<br />

oo sidoo kale muujiyey inay yihiin qaybo siyaasadeed<br />

oo shaqayn kara, horumarna samayn kara, kuwaasi oo<br />

ilaa iyo heerar kala geddisan ku guulesyey waxqabadkaasi.<br />

Waxa jira maamul-goboleedka Puntland oo<br />

xuduud la leh Somaliland, oo ilaa iyo 1998-kii lahaa<br />

madaxweynahooga, dawlad iyo maamul-goboleed. May<br />

raacin iyagu tubta Somaliland oo iyadu ku dhawaaqday<br />

madaxbannaani, waxayse u shaqaysaa siddii 'dawladyar'<br />

oo kale oo ka tirsan Somalia. Puntland waxay la<br />

kulantay dhibaatooyin dhawr ah, waxay ku lug leedahay<br />

khilaaf dheer oo muddo soo socdey oo xagga xuduudda<br />

ah, mararka qaarna isku bedelayey gacan-ka-hadal, oo<br />

u dhexeya iyada iyo Somaliland. Waxa kale oo soo<br />

martay xisado dhawr ah oo waaweyn oo siyaasadeed, oo<br />

dagaallo ay ku jireen. Muddo sanado ahna, waxay u<br />

ahayd saldhig weyn oo ay ka ololaystaan budhcadbadeeddu.<br />

Laakiin xaaladaha ka jira dhulkaasi<br />

ballaadhan, lagama mid dhigi karo xaaladaha sida weyn<br />

u qasan iyo dagaallada ka taagan koonfurta shishe ee<br />

Somalia.<br />

Ku-dhawaaqidda maamul-goboleedyo hoose oo si ahaan u<br />

madaxbannaan oo ah 'dawlado-yaryar', waxay noqotay<br />

qaabab la xiiseeyo oo la daneeyo xilligan ilaa<br />

sanadihii u danbeeyey ee la soo dhaafay, gaar ahaanna<br />

ay wadeen siyaasiyinta Soomaalida ee ka tirsan qurbajoogto.<br />

Sannaddii 2011-kii, qaar ka tirsan<br />

'dawladahaasi yaryar' ayaa u shaqaynayey sidii qaybo<br />

ilaa heer goonidooda u kobci kara oo shaqayn kara,<br />

waxana ka mid ah gobollada dhexe ee Somalia ee Ximin<br />

iyo Xeeb, kuwaasi oo lahaa 'madaxweyne' ka yimid<br />

qurba-joogta Soomaalida ee deggan Maraykanka. Waxa<br />

kale oo ka mid ah Galmudug oo isna 'madaxweynaheedu'<br />

uu yahay Soomaali Ingiriis ah. Hasse ahaatee maamulgoboleedyadaasi<br />

waxay ahaayeem kuwa aad u jilicsan,<br />

halisna ugu jira weerarro kaga yimaadda al-Shabaab<br />

iyo kooxaha kale ee hubaysan.<br />

199

---

Dadweynaha ku nool gobolladaasi waxa ka muuqatey<br />

inay u arkayeen maamuladaasi gudaha kuwa<br />

sharcinnimadooda iyo aqabalaaddoodu ay ka badan<br />

tahay, kana mudan tahay tan dawladda dhexe ee Muqdihu<br />

fadhida, shaqadoodu iyo wax-qabadkooduna ka wax-kuoolsan<br />

yahay. Tusaale ahaan bishii november ee 2010<br />

markii la soo daayey lammaanihii Ingiriska ahaa ee<br />

Paul iyo Rachel Chandler, ee ay soo daayeen kooxdii<br />

budhcad-badeedda ahayd ka dib markii ay haysteen<br />

muddo sannad ka badan, 'maamulkii' markaasi loo<br />

dhiibey qoyskaasi waxa uu ahaa 'madaxweynihii'<br />

gobolka Cadaado, Mohamed Adan. Waxa uu ahaa mudane<br />

Mohamed Adan qofkii markii ugu horrayseyba telifoon<br />

iigu sheegay siideynta qoyskaasi reer Chandler, iyo<br />

meesha, goorta, iyo habka loo sii deyn doono. Mar<br />

danbe ayuu haddana i soo wacay oo uu ila socodsiiyey<br />

in lammaanahaasi la soo geliyey gactiisa iyaga oo bed<br />

qabaa oo fayow, lana siiyey adeeg uu ku tilmaamay<br />

'biyo ay ku qubeystaan oo ay ku nafisaan' iyo 'qureec<br />

aad u fiican oo dhandhamaysa'. Qoyskaasi reer<br />

Chandler, waxa markii danbe loo duuliyey xagga<br />

magaalada Muqdishu, si looga qaado sawirro ay kula<br />

jiraan xubno ka tirsan dawladda ku-meel-gaadhka ah.<br />

Tani uma muuqan ujeedadeedu inay tahay wax wax sidaas<br />

ah ka badan is-tus loogu talo galay warbaahinta, si<br />

loogu muujiyo adduunka indhaha ku hayey arrintani in<br />

dawladda dhexe ay masuul ka ahayd oo ay ka shaqaysay<br />

hawlgalladii siideyntan.<br />

Qaar ka tirsan 'dawladahan yaryar' ee Somalia, waa<br />

in aan loo qaadan si dhab ah oo tixgelin culus mudan,<br />

sababta oo ah iyaga oo aan wax sidaas ah ka badnayn<br />

amma u jira magac ahaan uun. Run ahaantiina waa wax<br />

asal ahaan dhalanteed ah, kana mid ah dhulalka riyada<br />

ah ee ay ku hammiyayaan siyaasiyiinta debadda ku nool<br />

ee u hamuumaya awod xukun oo ay helaan, laakiin<br />

awoddoodu aad u yar tahay. Abuurista mid ka mid ah<br />

dhulalka noocaas ah waxa lagu dhawaaqay bishii march<br />

ee 2011-kii, waxana ku dhawaaqay wasiirkii hore ee<br />

gaashaandhigga, Mohamed Abdi oo loo yaqaanno<br />

'professor Gandhi'. Waxa uu ku dhawaaqay gobolkaasi<br />

cusub oo loo bixiyey 'Azania', oo ka kooban dhul aad<br />

u ballaadhan oo ku fidsan koonfurta Somalia, laga soo<br />

bilaabo magaalada istaraatijigga ah ee dekedda<br />

200

---

koonfureed ee Kismayo ilaa iyo xadka Kenya. Xaqiiqada<br />

ah in 'professor Gandhi' uu kaga dhawaaqay arrintani<br />

Kenya dhexdeeda, iyada oo in badan oo ka tirsan<br />

gobolladaasi 'Azania', oo ay ku jirto magaalo-madaxda<br />

Kismayo, ay gacanta ku hayeen ururka Al-shabaab,<br />

tallaabadani waxay ka dhignayd mid aan wax macno ah<br />

iyo qiimo muuqda sideedaba aan ku fadhiyin.<br />

In kasta oo burburkii dawladdii dhexe uu ahaa<br />

sababta horseedday soo ifbixitaanka al-Shabaab iyo<br />

ururrada kale ee Islaamiyiinta ah iyo inay noqdaan<br />

ururro awod leh oo maamul kale samaysan kara, haddana<br />

qaybaha ay ka taliyaan laguma tilmaami karo qaar<br />

qasan oo aanu maamul iyo nidaam sharci ka jirin.<br />

Qaybaha badan ee ka tirsan koonfurta iyo badhtamaha<br />

Somalia ee ay ka taliyaan miliishiyooyinka<br />

Islaamiyiinta ah, waxay ku shaqeeyaan oo ka jira<br />

xukunno adag; oo ah qaab ka mid ah 'qaababaka aadka u<br />

qallafsan ee u adag', oo lagu soo rogey qaybahaasi.<br />

Hab-dhaqankii nolosha caadiga ah ayaa si aad u<br />

qallafsan loo xaddidey, waxa luntay oo meesha ka<br />

baxay xorriyaad badan. laakiin haddana meelaha ay<br />

sida buuxda u maamulaan al-Shabaab ayaa ka nabadgelyo<br />

iyo badbaado fiican qaybo badan oo kale oo ka tirsan<br />

dalka. Dad dhawr ah oo asaxaab iyo jaallayaal ah oo<br />

ka shaqeeya meelaha ay ka jiraan dagaallada iyo<br />

deganaansho la'aanta Somalia, gaar ahaanna Muqdishu,<br />

waxay u direen qoysaskoodii degaannada ay al-Shabaab<br />

ka taliyaan si ay ugu noolaadaan halkaasi, sababta oo<br />

ah in degaannadaasi ay ka badbaado badan yihiin<br />

meelaha kale, haddii dadkaasi ay dhawraan qawaaniinta<br />

lagu maamulo.<br />

Waayo-aragnnimada Somalia, laga soo bilaabo<br />

dhicitaankii Siyaad Barre, waxay tusaalooyin fiican u<br />

noqonaysaa sida mujtamaca uu u shaqayn karo ee uu u<br />

noolaan karo iyada oo aanay jirin dawlad dhexe oo<br />

shaqaynaysa oo wax ku filani. Waxa kale oo ay<br />

muujinaysaa awodda ay Soomaalidu u yeelan karto inay<br />

yeeshaan hal-abuur amma inay ikhtiraaca farsamooyin<br />

iyo habab kale oo ay ku noolaan karaan, iyo sida ay<br />

ugu adkaysan karaan, ugana soo waaqsan karaan<br />

dhibaatooyinka. Somaliland waa tusaalaha ugu weyn ee<br />

201

---

ugu mudan bislaanshaha iyo degganaanshaha ilaa<br />

heerkaas marka loo eego qaababka cusub ee siyaasadeed<br />

ee samaysmay, waxana soo raacda Puntland. Dhulalka ay<br />

ka taliso al-Shabaab waxa ka jira qaabab kale oo<br />

Islaami ah. Waxa iyaguna jira qaabab kale oo hoose oo<br />

gudaha ah oo noqon karaa tusaalooyin kale, in kasta<br />

oo inta badan ay yihiin qaar aan degganayn oo aan wax<br />

badan sii jirin, kuna kooban qaybo yaryar oo<br />

xaddidan. Waxa ka mid ah degaannada ay ka soo<br />

jeedaan, kana taliyaan qabqablayaasha dagaalka,<br />

hoggaamiyayaasha beelaha, isbahaysiyada amma<br />

danwadaagta ganacsatada, iyo kooxaha diintu. Sida<br />

aynnu ku eegi doonno cutubka soo socda, ururro bulsho<br />

oo yaryar, iyo suuqyare dhaqaale ayaa ka samaysmay<br />

xatta degaannada ay ka jiraan budhcad-badeeddu<br />

Dhaqaalaha (The Economy)<br />

Dhinacyada sida weyn ee layaabka iyo xiisaha leh<br />

loogu guulaystey xilliyadii 'guuldarrada iyo<br />

fashilka' qarannimadii amma dawladnnimadii Somalia,<br />

waxa ka mid ah dhinacydaasi xagga dhaqaalaha, oo<br />

muujiyey soo-kaabasho weyn oo qeyra-caadi ah,<br />

dhaqaalahaasi oo isku qaabeeyey, mararka qaarna ka<br />

faa'iideystey maqnaansha amma jiritaan la'anta dawlad<br />

dhexe oo xoog leh.<br />

Qoraaga Peter Little, waxa uu qoray 2003-dii buug<br />

xiiso leh oo la yidhaa, Somalia: Dhaqaale aan lahayn<br />

dawlad ka danbaysa, buuggaasi oo uu kaga hadlayo sida<br />

waaxyaha dhaqaale ee qaar, gaar ahaanna xoolaha nool,<br />

ay u kobceen, una tanaadeen, iyada oo aanay jirin<br />

dawlad dhexe. Waxa uu soo bandhigayaa sawir ku<br />

saabsan dalkaasi, laakiin aad uga duwan kan inta<br />

badan lagu soo badhigo warbaahinta iyo warbixinnada<br />

kale. Waxyaabha uu ku qoray buuggaasina waxa ka mid<br />

ah:<br />

Laga soo bilaabo burburkii dawladda dhexe iyo wax<br />

kasta oo ahaa hadhaageegii, waxa aad u adkayd in<br />

la isqabadsiiyo oo la isbarbar dhigo qaska,<br />

macaluusha, nidaamdarrada iyo iska-horimaadyada<br />

mar kasta ku soo baxayey ee laga daawanayey<br />

202

---

warbaahinta reer Galbeedka, iyo dhinaca kale<br />

warbixinnadaydii ku ladhnaa ee ku saabsan nolosha<br />

ijtimaaciga ah iyo tan dhaqaale ee Soomaalida.<br />

Waa wax u muuqda inay tahay arrin aan isqabanayn<br />

oo aan la isku xidhi karayn ... Iyadoo ku xidhan<br />

qof walba aragtidiisa iyo dhinaca uu wax ka<br />

eegayo, Somalia waxay yeelan kartaa laba weji oo<br />

kala ah yididiilo fiican oo dhaqaale - hab<br />

dhaqaale oo hantigoosi amma maalqabeennimo oo si<br />

xor ah u shaqaynaya, iskiina u socda, oo aan ku<br />

tiirsanayn jiritaan dawladeed, iyo dhinaca kale<br />

walaac iyo rajo-la'aan siyaasadeed. Caalami ahaan<br />

sida loo arko Somalia iyo muuqaalka guud ee<br />

yeelanaysa waa tusaalaha dalalka ' aan weligii<br />

iyo weligii ' noqon qaran dawli ah oo taabbagal<br />

ah, diblomaasiyad faashil noqotay, iyo inay u<br />

taagan tahay dawlad-la'aan tan ugu muddo dheer ee<br />

ilaa hadda la arkay inay soo martay qaran,<br />

taariikhdan casriga ah ee adduunka. 5<br />

Daraasooyin kale oo laga dheegtey baadhitaan<br />

tirokoobyo oo ay sameeyeen heydaha Jamciyadda<br />

Qaruumaha ka Dhaxaysa, Bangiga Adduunka, iyo<br />

hey'adaha kale ee caalamiga ah, waxa kale oo<br />

daraasooyinkaasi ay muujinayaan sida run ahaantii uu<br />

u koray dhaqaalaha Soomaalidu, taasi oo ka geddisan<br />

wixii laga filayey, sannadihii badnaa ee aanay jirin<br />

dawad dhexe oo wax ku filani. Warbixin uu soo saaray<br />

machad ku yaal dalka Maraykanka oo la yidha 'Machadka<br />

Madaxa Bannaan' 'the Independent Institute' sannaddii<br />

2006-dii, oo uu cunwaan uga dhigay 'Somalia Burburkii<br />

Dawladda ka Bacdi: Qas mise Horumar?', waxa uu<br />

faahfaahin kaga bixinya xaaladda koboca dhaqaale ee<br />

haatan:<br />

Iyada oo ah arrin aad uga fog xaalad qalalaase<br />

iyo burbur dhaqaale, waxa nooga soo baxay<br />

daraasooyinkan, oo aan aragnay in Somalia guud<br />

ahaan ay aad uga fiican tahay heerkii ay maraysey<br />

marka loo eego xattaa markii ay lahayd dawlad.<br />

Shaqaynta uu shaqaynayo nidaam iyo hab dhaqaale<br />

oo asaasi ahi, waxa suurtogal ka dhigaya<br />

jirintaanka xeerar ku dhisan habab dhaqan oo<br />

dadka u dhexeeya, oo lagu xalliyo khilafaadka,<br />

203

---

iyo nidaam lacageed oo dhaqaale oo aan ku<br />

xidhnayn dawlad. Marka sidaas loo eego ee<br />

asaaskaasi laga duulo, waxan arkaynnaa in<br />

ganacsiga madaniga ah ee magaalooyinka iyo<br />

dhaqdhaqaaqa baayacmushtariga, inay suurtogal<br />

tahay inay socdaan oo ay shaqeeyaan amma kobcaan.<br />

Waxa kale oo ballaadhay amma horumaray waaxyihii<br />

dhaqaalaha miyiga ... Ganacsigii madaniga ahaa ee<br />

magaalooyinka, Sharikadihii caalamiga ahaa, iyo<br />

dhaqaalihii miyiga ee reer-guuraaga daaqsatada ah<br />

iyo beeraleyda, waxay noqdeen qaar dhammaan<br />

shaqeeya oo ka dhex socda Somalia oo aan dawlad<br />

lahayn, taasi oo keentay in lagu guulaysto in la<br />

helo heer nololeed oo dalka ka jira, oo la mid ah<br />

amma ka sarreeya kan ummadaha dalal kale oo badan<br />

oo Afrikaan ah. 6<br />

Sida lagu sheegay isla warbixintaasi, Machadkaasi la<br />

yidhaa Machadka Madaxa Bannaan, waxa uu ka<br />

baaraandegey kana qiyaas qaatay ilaa saddex iyo toban<br />

hal-beegayaal oo qodob. Waxana ka mid ah heerka amma<br />

tirada dhimashada, qiyaasta la fili karo in cimriga<br />

qofku uu gaadhi karo waqtiyadani. Waxan u soo baxday<br />

in in kasta oo heerka nolosha caadiga ee Somalia uu<br />

noqon karo mid hooseeya marka la barbar dhigo kuwa<br />

reer Galbeedka, in haddana ay nolosho guud ahaan<br />

fiican tahay marka loo eego dalalka kale ee Afrika. 7<br />

Somalia waxay ka gashay oo ay ka mid ahayd 50%-ka ugu<br />

sarreeya dalalka Afrika qiyaastii lix qodob oo ka mid<br />

ahaa saddex iyo tobanka qodob ee hal-beegayaasha ahaa<br />

ee laga tilmaan qaadanayey. Waxayna kuwa ugu hoosseya<br />

ka mid ahayd saddex qodob oo keliya oo ay ku jiraan -<br />

heerka dhimashada dhallaanka, helitaanka biyo nadif<br />

ah oo faya qaba, iyo tallaalka. Dhinacyada qaar ee<br />

hal-beegayaashaasi oo ay ka mid yihiin isgaadhsiinta<br />

ayaa sameeyey horumar weyn, laga soo bilaabo<br />

dhicitaankii dawladda dhexe, iyada oo Somalia ka soo<br />

gudubtay kaalintii 29-aad ee ay ku jirtey, una<br />

gudubtay kaalinta 28-aad marka loo eego liiska<br />

heerarka dalalka Afrika.<br />

Baadhitaan uu Jaamicadda West Virginia uu sameeyey<br />

Peter leeson sannadkii 2006 oo warbixin uu ka soo<br />

saaray u cunwaan uga dhigay, 'Dawlad-la'aan ka<br />

204

---

Roonaatay Dawladnnimadii: Somalia ka hor iyo ka dib<br />

burburkii dawladnnimada', waxa uu ku eegayaa sida<br />

xaaladaha horumarku ay isku bedeleen marka loo eego<br />

ilaa siddeed iyo toban qodob oo lagaga qiyaas qaato<br />

heerarka horumarka, laga soo bilaabo burburkii dawlad<br />

dhexe oo shaqaysa. 8 Marka loo eego macluumaad la soo<br />

ururiyo sannadihii 1985 – 1990, ee haddana la barbar<br />

dhigo macluumad kale oo la soo ururiyey sannadihii<br />

danbe ee 2000 - 2005, Peter Leeson waxa u soo baxday<br />

in Somalia horoumarkeedu uu ka fiicanaa xilliyadan<br />

dawlad-la'aanta, waqtiyadii ay dawlad lahaan jirtey.<br />

Marka la eego inta ay ka keentay Somalia saddex iyo<br />

toban qodob oo ka mid ah siddeed iyo tobankii halbeege<br />

ee laga qiyaas qaadanayey, si muuqata ayay<br />

horumar uga samaysay saddex iyo tobanka qodob intii<br />

ka danbaysey burburkii dawladnnimo; waxayse hoos ugu<br />

dhacday laba dhinac oo qudha oo kala ah: waxbarashada<br />

dadka waaweyn ee heerka wax-qorista iyo wax-akhrinta,<br />

iyo heerka tirada caruurta gasha ee la qoro<br />

dugsiyada.<br />

Waxa loo baahan yahay in laga taxaddiro oo fiiro<br />

gaar ah loo yeesho daraasooyinka ku salaysan<br />

macluumaadka iyo tirokoobyada laga soo ururiyo<br />

Somalia. Waayo, waxa dhammaan adkayd oo dhibaato<br />

ahayd sida loogu kalsoonaan karo ee la iskugu hallayn<br />

karo sugnaanshaha macluumaadka laga soo ururiyo<br />

dalkaasi, laga soo bilaabo sannadihii 1980-kii, taasi<br />

oo sabab ay u tahay xaaladihii khatarta ahaa ee ka<br />

jirey dalka gudhiisa, iyo weliba xaqiiqada jirta ee<br />

ah in wasaarado iyo waaxyo badan oo dawladdu ay<br />

lahayd ay burbureen, wax alla wixii xog iyo diiwaanno<br />

amma dhakumantiyo qoraal ah ee yaalleyna ay la<br />

baaba'een.<br />

Daraasooyinkan laga sameeyey waxay ka bixinayaan<br />

Somalia sawirro cuntama oo wanaagsan, laakiin haddana<br />

waa in aan lagu dagmin oo aanay maldahin xaqiiqada ah<br />

in boqolaal kun oo Soomaali ah jiritaankoodii noloshu<br />

qarka u saaran yahay inay le'daan. Dadka rayidka ah<br />

ee lagaga tegey Muqdishu, badankoodu waa intii bixi<br />

kari weydey ee meelna u dhaqaaqi kari waayey. Sida<br />

laga soo xigtey warbixinnada Qaramada Midoobey,<br />

tirada dad ka badan 400,000 oo qof oo ku noolaa<br />

205

---

degaanno iyo guryo ku meelgaadh ah, agagaarka jidka<br />

isku xidha Muqdishu iyo magaalada Afgooye, ayaa<br />

warbixintu waxa ay ku tilmaantay in sannadkii 2010-<br />

kii uu degaankaasi noqday kan ugu weyn ee ay ku<br />

jiraan barakacayaasha gudaha ee ugu badan adduunka.<br />

Degaankaasi oo loo yaqaanno 'Jidka Afgooye', waxa uu<br />

noqday kan saddexaad ee ugu weyn degaannada cammiran<br />

ee Somalia, marka laga reebo Muqdishu iyo Hargeysa.<br />

Sawirrada qalabka sattelite-ku waxay muujinayaan sida<br />

degaankaasi oo ahaa mid si caadi ah oo teelteel loo<br />

degganaa 2007-dii, sida haatan uu u noqday magaalo<br />

weyn iyo xarun ay samaysteen oo ay cammireen<br />

dadweynihii barakacayaasha ahaa,, muddo saddex sano<br />

ah oo qudha ka bacdi. 9 Qaramada Midoobay waxay ku<br />

qiyaastaa in dadweynaha Somalia oo ku dhawdhaw guud<br />

ahaan ilaa 10 malyuun, in in ka badan 20% tiradaasi<br />

ay amma gudaha ku barakacsan yihiin, amma ay noqdeen<br />

qaxooti debadda ku nool. Iyadoo baayacmushtarka iyo<br />

ganacsatadu ay ka sameeyeen macaash aad u fara badan<br />

kana faa'iideysteen burburkii dawladda, ayaa haddana<br />

malaayiin qof oo kale ay yihiin kuwa qaba baahi weyn<br />

oo aan waxba haysan.<br />

Bishii January ee 2011, waxan la kulmay haweenay<br />

magaceegu ahaa Ubax oo waqtiyadaasi ka soo carartay<br />

Muqdishu, una soo carartay Nairobi. Waxay taagnayd<br />

waddo qarkeed, waddadaasi oo ahyd mid googo'an oo<br />

boholo badani ku yaallaan, baabuur guux badanna ay<br />

marayaan oo ay dhaafayeen. Waxa horyaalley miis<br />

jilicsan oo si xun lugihiisu u qotomaan oo ku dhaw<br />

inuu kala dhaco. Miiskaas waxa si nidaamsan u dul<br />

wadhnaa dhar waxoogaa ah oo duug ah oo ah dharka<br />

caruurta. Haweeneydu waxay xidhnayd xijaab madow oo<br />

dhammaan jidhkeeda qariyey, oo ay ku jiraan xatta<br />

gacmaha iyo lugaha oo sharabaaddo u gashan yihiin.<br />

Waxa qudha ee aan arki karaayey waxay ahaayeen<br />

indhaheeda bigbigta hayey.Waxay igu tidhi:<br />

Muqdisho waxan uga imid oo aan uga soo cararay<br />

xabbadihii, madaafiixdii iyo duqayntii ka socotey.<br />

Waxan uga imid dagaalka aan kala go'a lahayn ee<br />

maalinba maalinta ka danbaysa sii soconaya ee aan<br />

istaageyn. Waxan uga soo carararay aniga oo aan helin<br />

wax alla wax lacag ah oo aan caruurtaydii ku masruufo<br />

206

---

amma ku quudiyo. Ninkaygii waxa lagu diley<br />

dagaalladaasi, mana jirin qof kale oo aan ku<br />

tiirsanaadaa.<br />

Waxan ka soo tegey caruurtaydii oo aan kaga imid<br />

Muqdishu, waayo ma hayn wax aan ku soo kexeeyo oo aan<br />

halkan ku keeno. Waxa i diley warwarkoodii. Laakiin<br />

maxaaban u tari karayey ee aan u qaban kari lahaa<br />

markii aan halkaasi joogey? Noloshooda kama adkayn oo<br />

uma helayn waxa ay cunaan, sababta oo aha<br />

dagaalladaas dhan. Waxan bixiyey laba boqol oo<br />

doollar si aan halkan u imaaddo. Baabuur ayaan<br />

Muqdisho ka soo raacay ilaa xadka Kenya, haddana mid<br />

kale ayaa u soo raacay Nairobi. Waxan ilaahay ka<br />

baryayaa oo aan rajaynayaa in aan halkan ka helo<br />

waxoogaa lacag ah si aan caruurtaydii yaryarayd wax<br />

ugu diri karo.<br />

Maqnaanshaha ay meesha ka maqan tahay dawlad dhexe<br />

oo wax ku filan oo shaqaynaysaa, waxay keentay madax<br />

bannaani dhinacyada qaar ee dhaqaalaha iyo fursadaha<br />

oo laga faa'iideysto, laakiin hadda sida qof kasta oo<br />

Soomaali ahba uu ku sugan yahay ee xaaladaha dalku u<br />

saameeyeen, ayaa ganacsatadana waxa sidoo kale<br />

xakameeyey dagaallada iyo nabadgelyo la'aanta. Weli<br />

waxay ku khasban yihiin inay bixiyaan cashuuro iyo<br />

lacaga dulsaar ah oo ay siiyaan hoggaamiyayaasha<br />

kooxaha, maamullada gudaha, kooxaha Islaamiyiinta ah,<br />

miliishiyooyinka dekadaha iyo garoommada, iyo kooxaha<br />

hubaysan ee jidadka iyo isbaarooyinka. Laakiin, sida<br />

Peter little uu ku sheegay qoraalkiisii 'Somalia;<br />

Dhaqaale aan Dawlad lahayn', 'heerarka cashuuraha iyo<br />

xaddidaadda ganacsigu si weyn ayay uga hooseeyaan<br />

heerarkii ay ahaayeen wixii ka horreeyey 1991-kii.' 10<br />

Mujtamaca Soomaalidu waa mid sida muuqata kaga<br />

habboon mujtamacyada kale intooda badan inay la<br />

qabsadaan oo ay qabatimaan xaaladaha la'aanta iyo<br />

maqnaanshaha dawlad amma maamul dhexe. Waxa suurtogal<br />

ah in dalal badan oo kale oo adduunka ka tirsani ay<br />

la kulmi lahaayeen dhibaatooyin iyo burbur ka qota<br />

dheer, kana baaxad ballaadhan kan Soomaalida, haddii<br />

ay sidooda oo kale ku jiri lahaayeen sannado badan oo<br />

dawlad la'aan ah. Ku-sugnaanshaha mar walba halis iyo<br />

207

---

dagaallo soo fool yeelan kara, iyo dhaqdhaqaaq iyo<br />

guurguur joogto ah, waxay wax badan ka mid ahaayeen<br />

dhaqanka iyo nolosha asaasiga ah ee reerguuraannimada<br />

ee Soomaalida. Dhaqanka bixinta magta<br />

dhiigga ee loo yaqaan Diyada waa qaab caymis ah. Isna<br />

xeerka Soomaalidu waxa uu yahay nidaam sharci oo kale<br />

oo dadweynaha u dhexeeya.Iibsiga badeecadaha iyo<br />

isdhaafsiga lacagayowgu waa qaar iyaguna ku dhisan<br />

is-aamminaad, macaamil iyo xidhiidh-beeleedyo amma<br />

jilibbo. Maqaalad ay Anna Lindley ku soo saartay<br />

majalladda Africa Affairs bishii August ee 2009 oo ay<br />

ku eegaysey waxa u dhexeeya “Lacgayowga aan Xalaasha<br />

ahayn ee Musuqmaasuqa” iyo “Hantida Horumarineed”,<br />

ayaa waxa ay ku qortay:<br />

Dhinac ka mid ah dhinacyada cuntama ee‘dawladla’aanta’,<br />

waxa weeye Somalia oo ka faa’iideysatey<br />

maqnaanshaha sharciyadii wax xaddidayey iyo<br />

nidaamkii maamulka ee sida weyn u xakameynayey<br />

hawlaha ganacsiga iyo baayacmushtarka, sharciyadaasi<br />

oo si aad ah uga jira qaybaha kale ee Afrika,<br />

kuwaasi cunaqabateeya amma cabudhiya dhaqdhaqaaqii<br />

iyo danayntii ganacsiga iyo wax-rogrogista, iyo<br />

koboca dhaqaalaha … Dad badan oo ka faallooda<br />

arrimaha dhaqaalaha ayaa xusay in dagaalladii<br />

sokeeye ee Soomaalida natiijooyinkii ka dhashay ay<br />

si lama-filaan ah ugu ekaadeen amma u muuqdeen inay<br />

keeneen isbedel weyn oo ah qaab barnaamij dib-uhabayneed:<br />

Waxay si buuxda u xoreeyeeyeen<br />

dhaqaalihii oo waxay meesha ka saareen kontoroolkii<br />

iyo sharciyadii dawliga ahaa – waxa<br />

madaxbannaanaaday baayac-mushtarkii debadeed,<br />

heerarkii sarrifka lacagaha, waxayna meesha ka<br />

saareen dhaqaalihii kaabista ee dawladdu ku<br />

kaabaysey waaxyaha qaar, waxay baabiiyeen waaxyihii<br />

dhaqaalahii dawliga ahaa ee guud. Waxa abuumary<br />

sharikado gaar loo leeyahay oo waaweyn oo galay<br />

halkii waaxyaha amma kambaniyadii dawliga ahaa. 11<br />

Dhaqankooda reer-guraannimada ee Soomaalida ayaa u<br />

horseeday marka horeba inay samaeeyaan ganacsi ku<br />

bannaan qarnigan kow-iyo-labaatanaad. Waa dad had iyo<br />

jeer socda, safra oo ku xidhan caalamka. Waa dad u<br />

bartay inay guurguuraan oo ay qaataan hantidooda, la<br />

208

---

xidhiidhaan dad ku kala sugan meelo kala geddisan<br />

adduunka, una kala gudbiyaan lacagyowga iyo<br />

badeecadaha meelo kala geddisan, iyaga oo aan<br />

dhawrayn xuduudaha waddammada. In badani waxay<br />

leeyihiin ku-dhac iyo dhiiranaan gaar ah oo sida ay<br />

rabaan wax ugu takri fali kara iyaga oo aan<br />

habrab,haddii ereygan si cuntanta loo eego oo dhinaca<br />

fiican laga fiiriyo. Waxay ku dhiirradaan inay ku<br />

kacaan amma ku weydiiyaan waxyaabo dadka kale inta<br />

badan ay ka waabtaan. Waxan la fadhiistay nin<br />

ganacsade ah oo Soomaali ah hudheel ku yaalla<br />

magaalada London, isaga oo sameynayey xidhiidho iyo<br />

macaamil badan oo ganacsi oo adeegsanaya<br />

telifoonnadiisa mobiilka oo dhawrka kala<br />

geddisan,kana diraya kombuyuutarkiisa iPad emaillo<br />

badan oo aan kala go’ lahayn, cunayana sixni weyn oo<br />

baasto ah, nooca bolognaise. Waxa uu iga codsaday in<br />

aan u qoro email qof ka mid ah macmiishiisa, kana<br />

diro moobilkiisa BlackBerry, waxanu wacay qofkii<br />

hudheelka ka shaqaynayey ee samaynayey adeegga<br />

cunnada, isaga oo baadhbaadhaya oo soo saaraya<br />

waraaqo aad u fara badan. Waxanu ku amray shaaqigii,<br />

isaga oo si amar-ku-taaglayn iyo dhiirranaan ah u<br />

dhoolla-caddaynaya:’Waraaqahani iigu dir Fax, una dir<br />

lamabarkani.’ Shaaqigiina isla markiiba madaxa ayuu<br />

ruxay, waxanu si dhakhso ah ugu dhaqaaqay inuu fuliyo<br />

hawshaasi. Ninkan ganacsadaha ahi kuma xisaabtamo<br />

meesha uu joogo marka uu wax samaynayo amma qabanayo<br />

hawlihiisa. Waxa uu ka dhex shaqeeyaa oo uu<br />

hawlihiisa ka kala socodsiiya magaalooyinka Muqdishu,<br />

Dubai, London iyo Nairobi. Waxa uu la mid yahay sidii<br />

uu joogo gurigiisii oo kale, marka uu hoos fadhiyo<br />

geed ku yaal Soomaaliya hadhkiisa ee uu ku hoos<br />

cunayo qaad, lana qayilayo geel-jiraha ilmaadeerradiis<br />

ah, sidii wuxu fadhiyo oo kale qolkii<br />

amma xafiiskii shirarka ee London. Waa reer-guuraa<br />

casri ah oo koontadiisa lacageed ee baankuna ay aad u<br />

ladan tahay.<br />

Sabab kale oo ugu wacan Soomaali badan oo baayacmushtar<br />

ah in dhaqaalahoodu guuleysto oo ay ilaa heer<br />

najaxaan marka loo eego heerarka kuwa kale, waxa ka<br />

mid ah iyaga oo u badheedha khatarta ganacsiga.<br />

Ganacsade Soomaali ah oo fadhigiisu yahay magaalada<br />

209

---

Nairobi, lana yidhaa Sheikh Shakuul, ayaan weydiiyey<br />

in uu ii sheego sirta ka danbaysa amma sababta keenta<br />

guusha Soomaalida ee xagga ganacsiga. Waxanu iigu<br />

jawaabay:<br />

Waxan u malaynayaa in aad u baahantahay in aad<br />

ahaato qof Soomaali ah, si aad u fahamto<br />

arrintani! Waxyaabaha Soomaalida u gaarka ah waxa<br />

ka mid ah is-aaminaadda. Dadku way kuu imanayaan,<br />

waxay kuu dhiibanayaan lacagtooda iyada oo aan la<br />

kala qaadan wax qoraallo ah iyo wax saxiix ah<br />

midna, waxayna ku odhnayaan, ‘waa tan lacagtaydii<br />

ee waxan kaa rabaa in aad gacan I siiso’, waxana<br />

kuu imanaya shan ilaa lix qof oo wada socda,<br />

iyaga oo dhammaan kugu qaba aamin. Tani waxay ka<br />

mid tahay hantida iyo qaniimadaha waaweyn ee<br />

aannu qabno. Haddii qof uu doonayo in uu meherad<br />

amma tukaan ka furto meel, waxa uu la hadlayaa<br />

ilma-adeerradiisa kala jooga London,, Koonfur<br />

Afrika, Muqdishu amma Mombasa, dhammaanna waxbay<br />

ku soo tarayaan. Waxay u suurtogelinayaan in uu<br />

furto meheraddii, isna sidoo kale waxa uu wax<br />

tarayaa kuwii kale. Is-aaminaaddu waa sirta amma<br />

tiirka guuleysiga Soomaalida. Haddana Soomaalidu<br />

waa dad si layaab leh u firfircoon oo hawlkar ah.<br />

Sababta oo ah dagaalladii Somalia, ma jirto<br />

dawlad dhexe, ma jiraan hey’ado caawiya<br />

dadweynaha. Sidaa awgeed, waxay noqotay in qof<br />

walba uu isagu qabsado arrimihiisa iyo<br />

hawlihiisa, waana in aad adigu isku tashataa. Qof<br />

walba waxa haysata qaraabadiisii oo dhibaataysan,<br />

sidaa awgeedna qof walba waxa uu dareensan yahay<br />

masuuliyadda ka saaran in uu wax u qabto inta<br />

kale. Dagaalladii ayaa ka mid ah sababaha ugu<br />

waaweyn ee dhaliyey dhammaan firfircoonidan iyo<br />

dhaqdhaqaaqan ganacsiga.<br />

Ka sakow maqnaanshaha dawlad wax-ku-ool ah oo<br />

shaqaynaysa, haddana waxa jira heshiisyo ganacsi oo<br />

lala sameeyey dalalka deriska ah iyo baayacmushtarka<br />

caalamiga ah. Mar aan diyaarad u raacay magaalada<br />

Muqdishu xilliyadii dagaalladu ay ugu sarreeyeen<br />

sannadihii 1990-dii, dadka keliya ee kale ee saarnaa<br />

diyaaraddaasi waxay ahaayeen laba qof oo<br />

210

---

Filibiiniyiin ah oo ganacsato ah, kana socdey<br />

shirkadda weyn ee caalamiga ah ee Dole Fruit ee ka<br />

ganacsata khudaarta. Waxay u socdeen wadahadallo ku<br />

saabsan sida ay suurtogal u tahay inay heshiisyo<br />

ganacsi la sameeyaan hoggaamiyayaasha kooxaha ee<br />

xukuma dhulka iyo beeraha uu ka baxo muuska iyo<br />

khudaarta kale. Peter Little, qoraalkiisa ‘Dhaqaale<br />

aan dawlad lahayn’, waxa uu ku soo bandhigayaa<br />

tusaalooyin kale oo ku saabsan ganacsiga caalamiga ah<br />

ee ka jira Somalia:<br />

Jiritaan la’aanta aanay jirin dawlad la aqoonsan<br />

yahay iyo hey’ado qaran, sida hey’adihii<br />

maaliyadda amma sharciyada iyo caddaaladda, taasi<br />

kama mancin sharikadaha caalamiga ah ee<br />

sharciyaysani inay la macaamilaan Somalia, oo ay<br />

ku jiraan dawladaha gooni-u goosiga ah ee<br />

waqooyigu. Sharikadda Dole Fruit Inc waxay ku<br />

lahayd maalgelin beerah Somalia sannadihii 1990-<br />

yadii, waxa kale oo iyaguna maalgelin ku lahaa<br />

sharikadaha xagga beeraha ee Talyaaniga. Waxa<br />

kale oo iyaguna haatan adeegyo ka sameeya<br />

Somalia, sharikadaha caalamiga ah ee buqshadaha<br />

iyo waraaqaha degdegga ah ee tooska ah, ee ay ka<br />

mid yihiin DHL, iyo weliba sharikadaha baabuurta,<br />

sida sharikadda General Motors ee Kenya. 12<br />

Xoolaha Nool(Livestock)<br />

Ganacsiga xoolaha nool,oo ah waxa ugu qiimo badan<br />

Somalia, ayaa si weyn u koray ilaa intii ay burburtay<br />

dawladnnimadii. Tani waxa qayb ahaan ugu wacan dadka<br />

reer-guuraaga ee dhaqda adhiga, riyaha, lo’da iyo<br />

geela oo noloshoodu aanay weligood wax weyni kaga<br />

xidhmin amma uga baahan dawlad dhexe. Qaabka ay u<br />

nool yihiin ee ay u dhaqmaan ayaan dhinacyo badan la<br />

qabsan karayn oo aan la soconayn nidaam rasmi ah oo<br />

dawli ah oo dhexe; waxay caado u leeyihiin inay iska<br />

indhatiraan xuduudaha dalalka oo aanay hawrin,waxayna<br />

leeyihiin hababkooda dhaqanka ee mujtamaca iyo<br />

xidhiidhada ijtimaaciga ah, kuwa xeerarka iyo<br />

nidaamyadooda dhaqaale. Reer-miyigu waxay<br />

211

---

korodhsadeen wax ka badan wixii ay ku waayeen<br />

dhicitaankii xukuumaddii Siyaad Barre oo iyadu ahayd<br />

mid dadka dhici jirtey oo ku dul noolayd, isla<br />

markaasina carqaldaynaysey horumarkooda. Waxa<br />

suurtogal ah in hab-dhaqankii caadada ahaa ee nolosha<br />

reer-miyigu uu sii xoogeystey oo uu ka sii<br />

faa’iideystey jiritaan la’aanta dawlad leh nidaam;<br />

dadkuna waxay dib ugu noqdeen hababkoodii iyo<br />

sidoodii hore ee fududayd ee caadada u ahayd, ee ay<br />

arrimahooda u qabsan jireen, una maamulan jireen<br />

danahooda.<br />

Hasse ahaatee waa wax cajaa’ib ah oo aan la malayn<br />

karayn in,in kasta oo ay jireen sannnado badan oo<br />

dagaallo iyo qas uu socdey,in haddana sida uu Peter<br />

Little uu ku sheegay qoraalladiisa, dhaqaalaha reerguuraannimada<br />

ee Somalia uu ahaa mid hoggaan u ah<br />

gobolkaas, kana xoog badan kan dalaka kale ee la<br />

deriska ah ee Ethiopia iyo Kenya oo deganaansho<br />

dheeraad ahi uu ka jiro marka la barbardhigo Somalia.<br />

Waxana ka mid ahaa qoraalladaasi Peter Little:<br />

‘Somalia (oo ay ku jirto Somaliland) waa mid kaalin<br />

weyn kaga jirta weli ganacsiga xoolaha nool, heer<br />

gobol iyo mid caalami ah intaba, waxana ka yimid 60%<br />

dhammaan xoolaha laga dhoofiyey dalalka Afrikada Bari<br />

sannadihii 1990-meeyaadkii.’ 13<br />

Peter Little waxa kale oo uu sheegay in xoolaha ka<br />

dhoofayaa Somalia ee la geeyo Kenya iyo suuqyada kale<br />

ee debadda inay si weyn ay tiradoodu kor ugu kacday<br />

intii ka danbaysay dhicitaankii Siyaad Barre. Cutub<br />

ka mid ah qoraalladiisa oo uu si ku bannaan ugu<br />

magacdaray ‘Xilliyadii tanaadka iyo kor-u-kaca weyn<br />

ee dhaqaale dal si buuxda u burburay dhexdiisa’, waxa<br />

uu kaga hadlayaa sida la-yaabka leh ee kor-u-kaca<br />

degdegga ah uu u sameeyey ka-ganacsigii xoolaha nool<br />

ee ka gudbyey xadka Kenya. Waxanu gaar ahaan indhaha<br />

ku hayey iibka xoolaha nool magaalada Garissa ee<br />

Kenya ee ku dhaw xadka Somalia:’Qiimaha guud ee iibka<br />

lo’da magaalada Garissa, waxa uu sameeyey kor-u-kac<br />

layaab leh oo ah 400% intii u dhaxaysey 1991 ilaa<br />

1998, iyo 600% sannadihii u dhexeeyey 1989 ilaa 1998-<br />

kii. Peter Little waxa uu mar kale qoraalladiisa ku<br />

sheegay in marka la eego tirada guud ee sannadkiiba,<br />

212

---

lo’da iib gashay inay kor uga kacday 24,395 neef<br />

sannadkii 1989, waxayna gaadhay ilaa 100,000 oo neef<br />

sannaddii 1998-kii. 14<br />

Waxa kale oo aad u firfircoonaa tirade amma xaddiga<br />

ganacsiga aadayey ee loo dhoofiyey dalalka Khaliijka.<br />

Peter Little waxa kale oo uu sheegay:<br />

Ganacsiga debadda ee dhexe (riyaha iyo idaha) ee<br />

laga dhoofiyo Somaliland iyo Puntland oo la deris ah<br />

ayaa iyaguna sannadkii 1999 ka badnaa tiro ahaan<br />

intii dhoofi jirtey ka hor dhicitaankii dawladda.<br />

Sannadihii 1980-meeyadii, Somalia waxay ka mid ahayd<br />

dalalka debadda u dhoofiya xoolaha nool kuwa ugu<br />

badan adduunka … Sannaddii 1999, dekadaha ku yaalla<br />

waqooyiga ee Boosaaso iyo Berbera waxa ka dhoofay<br />

xoolo gaadhaya 2-9 malyuun oo neef, nooca ganacsiga<br />

dhexe. Haddana labadaasi dekadood ee Soomaaliyeed,<br />

tirada xoolaha ka dhoofay waxay guud ahaan u<br />

dhigamayeen 95% dhammaan riyaha laga dhoofiyey<br />

gobolka Afrikada Bari oo dhan, iyo 52% idaha. Waana<br />

guul la-yaab leh oo uu gaadhay mujtamac ‘aan dawlad<br />

lahayni.’ 15<br />

Ka sakow kor-u-kacaasi, haddana ganacsigaasi xoolaha<br />

nooli waxa uu ahaa mid aan sugnayn oo ku jira khatar<br />

iyo dammaanad la’aan. Xoola-dhaqatada reer-guuraaga<br />

ah, ma aha qaar ka reebban oo ka bed qaba saamaynta<br />

dagaallada, kuwaasi oo mararka qaar ku kallifay inay<br />

bedelaan meelihii ay mari jireen amma wax ku raaci<br />

jireen qarniyaal badan. Dhallinyarada ragga ah ee<br />

reer-guuraaga oo iyagu leh xoog, awod adkaysi oo heer<br />

sare ah iyo aqoon ay u leeyihiin degaannada ay u nool<br />

yihiin, waxa inta badan ilaashada oo indhaha ku haya,<br />

si ay ciidan uga qortaan, ururka al-Shabaab iyo<br />

kooxaha kale ee hubaysan. Qaar ayaa si khasab ah<br />

loogu qortay miliishiyooyin, qaarna iskood ayay ugu<br />

biireen, iyaga oo u xilanaya dhaqaale amma lacag<br />

loogu ballan qaado, arrimo diimeed amma dano kale.<br />

Dadweynaha ku tiirsan iibka xoolahoodu, waxay<br />

dhibaato kala kulmayeen mamnuucidda mararka qaar<br />

dawladda Sucuudigu ay ku soo rogeysey xoolaha laga<br />

keensado ee laga soo dhoofiyo dhulalka Soomaalida, si<br />

looga hortago faafitaanka cudurka loo yaqaanno Rift<br />

213

---

Valley Fever. Waxa kale oo gobolkaasi uu halis u<br />

yahay marar badan abaaro iyo jiilaallo rob la’aan ah,<br />

kuwaasi oo keena dhimasho ku dhacda tobannaan kun oo<br />

xoolo ah iyo waxyaabihii ay ku tiirsanayd nolosha<br />

dadweynahaasi oo baaba’a. Qaybo ka mid ah Somalia<br />

ayaa sannaddii 2011 waxa saameeyey xaalado ay<br />

Qaramada Midoobey ku tilmaantay abaarihii ugu xumaa<br />

ee ka dhaca muddo lixdan sanadood ah dalkaasi,<br />

kuwaasi oo ku kallifay dadweynihii inay barakacaan oo<br />

mararka qaar ay lugeeyaan muddo toddobaadyo ah, iyaga<br />

oo ka sii gudbaya boqolaal mayl oo ka mid ah dhulalka<br />

colaadaha iyo dagaalladu ay ragaadiyeen, si ay u<br />

gaadhaan xeryaha qaxootiga ee ku yaal Kenya iyo<br />

Ethiopia oo horeba u buux-dhaafay. Qaar kalena waxay<br />

u qaxeen dhinac Muqdisho, oo in kasta oo ay iyana la<br />

degeen dagaallada maalin kasta ka dhacayey<br />

magaaladaasi, haddana ay u arkeen meel u dhaanta<br />

dhulkii qallalay ee ay ka yimaaddeen.<br />

Xawaaladaha iyo Isgaadhsiinta (Money transfer and<br />

telecommunications)<br />

Dhinacyo kale oo si weyn loogu guulaystay<br />

hirgelintooda waa waaxyaha xawaaladaha lacagaha iyo<br />

isgaadhsiinta oo si dhakhso ah u baahay laga soo<br />

bilaabo horraantii sannadihii 1990-naadkii. Sabatana<br />

waxa qayb ahaan lagu sheegi karaa maqnaanshaha<br />

sharciyadii iyo xeerarkii dawliga ahaa ee kontorooli<br />

lahaa amma habayn lahaa, iyo baahida dadweynaha ku<br />

kala baahsan dacallada adduunk ay u qabeen inay wada<br />

xidhiidhaan oo ay isla socdaan, waxna is taraan.<br />

Ka dib burburkii dawladdii dhexe, dadweynaha<br />

Soomaalidu waxay mar kasta sii noqonayeen qaar iyagu<br />

isku tashada oo ku tiirsanaada hababkoodii dhaqanka<br />

ee caadada ay u lahaayeen ee ay isku dhaafsan jireen<br />

lacagaha, qaabakaasi oo loo yaqaanney xawaalad.<br />

Waxana xawaaladuhu ay u hirgaleen si ka geddisan kan<br />

ka-ganacsiga xoolaha nool, qaabkaasi oo aan wax weyni<br />

iska badelin faacyo badan, marka laga reebo<br />

telifoonnada mobiilka ah oo soo biiray, lagana yaabo<br />

in uu ka mid noqday adeegyada muhimka ah ee ku soo<br />

kordhay reer-miyiga, una suurtogeliyey inay meelo fog<br />

214

---

ka hubiyaan qiimaha suuqyada xoolaha nool lagu kala<br />

iibsado. Xawaaladuhu waxay noqdeen qaab adeeg oo<br />

casri ah oo sare oo caalami ah. Xawaaladaha<br />

Soomaalidana, waxa lagu doodi karaa inay yihiin kuwa<br />

ugu casrisan ee ugu horumarsan ee qaaraddaas, iyaga<br />

oo adeegsada tiknoolojiyadii ugu danbaysey ee lagu<br />

xawilo lacagayowga loo kala dirayo guud ahaan<br />

caalamka.<br />

Isku-darka qaababka dhaqanka ee macaamilka iyo<br />

adeegyada tiknoolojiyada casriga ah, waxay noqdeen<br />

kuwo si fiican uga shaqeeyey, uguna bannaanaaday gaar<br />

ahaan qaybtani xawaaladaha. Qaab-beeleedka haybta ee<br />

macmiishu waxa uu noqday nidaam la iskaga ilaaliyo<br />

khayaamada iyo dhuumashada marka laga hadlayo<br />

macaamilka lacagaha. Waxa uu suurtogelinayaa qaabkani<br />

in si sahal ah loo aqoonsado amma loo raadiyo dadka<br />

aan daacadda ahayn ee wax khayaamaynaya amma is<br />

qarinaya. Waxa kale oo uu suurtogelinayaa in si<br />

dadban loo hubiyo dadka wax idin dhex mari karaan ee<br />

noqon karaa shuraake baayac-mushtar amma wakiillo.<br />

Xeerarka Soomaaliduna waxay noqon karaa qaar loo<br />

adeegsado dammaanad-qaadka qandaraasyada iyo xallinta<br />

khilaafyada xagga lacagaha amma ganacsiga. Anna<br />

Lindsey ayaa si weyn wax uga qortay xawaaladaha<br />

Soomaalida:<br />

Iyada oo ka fog xeelado ay adeegsadaan tiro yar<br />

oo qurbajoog ah oo samaynaya hab ay lacag ku<br />

helaan, adeegyada xawaaladuhu waxay noqdeen<br />

qaabab ballaadhan oo muhiim ah. Marka la eego<br />

jiritaan la’aanta nidaam bangiyo amma baanan ka<br />

shaqaynaya dalkaasi, adeegyadani xawaaladuhu<br />

waxay noqdeen kuwa xidhiidhiya dhaqdhaqaaqa iyo<br />

socodsiinta macaamilka dhaqaale iyo waxisdhaafsiga<br />

gobollada Soomaalida iyo adduunka<br />

kale – xidhiidhinta xawaaladaha, baayacmushtarka,<br />

maalgelinta, gargaarka, iyo lacagyowga<br />

siyaasadeed. 16<br />

Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysaa waxay ku qiyaastay<br />

in sannad kasta tirade lacagaha xawaaladaha ee loo<br />

diro Somalia iyo Somaliland ay ka badan tahay $1.5<br />

bilyan oo doollar. Waqtigii la samayanayey qoraalkan,<br />

tiro badan oo ka mid ah lacagahaasi xawaaladda, waxa<br />

215

---

laga diray oo la sii mariyey Shirkadda xawaaladda<br />

lacagta ee Dahabshiil. Waana wax lama-filaan ah in<br />

shirkadda Dahabshiil, oo ka mid ah sharikadaha ugu<br />

waaweyn ee xawaaladaha ee Afrika, in haddana<br />

saldhiggeedu uu yahay Somaliland oo ah dal gooni u<br />

goostay oo aan weli madaxbannaanidiisa cidina<br />

aqoonsan. Dahabshiil runtii waa shirkad ganacsi oo<br />

caalami ah, waxayna ka shaqaysaa ilaa 150 dal oo<br />

adduunka ah, waxayna leedahay shaqaale iyo hawlwadeenno<br />

gaadhayaa ilaa laba kun oo qof, ilaa<br />

labaatan kun oo laamood iyo wakiillo oo qaarkood ku<br />

kala yaallaan magaalooyinka London, Sydney,<br />

Minneapolis iyo Toronto. Qaar kalena waxay ka furan<br />

yihiin tukaamada iyo meherado ku kala baahsan meelaha<br />

fogfog ee miyiga ah ee Somalia, Ethiopia iyo<br />

Koonfurta Sudan.<br />

Shirkadda Dahabshiil waxay ganacsigeeda ka soo<br />

bilawday meel hoose, waxayna ka bilawday magaalada<br />

Burco oo ku taalley gobolkii Waqooyi Galbeed ee<br />

Somalia, halkaasi oo sannadkii 1970-kii uu ka furay<br />

milkiilaha Maxamad Siciid Ducaale meherad lagu iibiyo<br />

bakaashka iyo badeecado uu ka keeno Yemen iyo dalal<br />

kale oo adduunka ka kala tirsan. Waxa uu u baahday<br />

lacag-yamani uu ku soo iibsado badeecadahaasi uu ka<br />

keensanayey Yemen. Sida awgeedna waxa uu heshiis la<br />

galay Soomaalidii ku noolayd magaalada Cadan, waxanu<br />

kula heshiiyey inay lacag yamani ah u dhiibaan marka<br />

hore isaga oo uu ka qaado, si uu u geliyo bakaashka<br />

iyo badeecadaha uu uga baahan yahay Yemen, ka dibna<br />

uu lacagtaasi ku siiyo lacag-Soomaali, inta ay ku<br />

noqoto, qoysaska iyo qaraabada dadkaasi ay wax u<br />

dirayeen ee deggan Burco. Sidaasina waxa ku abuurmay<br />

qaab-xawaaladeed kooban oo aan sugnayn.<br />

Dagaalki sokeeye ee 1980-naadkii, Maxamad Siciid<br />

Ducaale waxa kaga baaba’ay wax kasta oo uu haystey.<br />

Waxayna ku kalliftay in uu lug kaga baxo magaalada<br />

Burco, isaga iyo qoyskiisii, una baxaan dhinaca<br />

miyiga, ka bacdina ay galaan xeryihii qaxootiga ee ku<br />

yaalley Ethiopia. Halkaas, waxa uu arkay inay ku<br />

jirto fursad weyn oo ganacsi oo laga faa’iidaysan<br />

karo. Soomaalida qurbajoogta ahi waxay doonayeen inay<br />

lacagayow u diraan qoysaskooda iyo qarabadooda ku<br />

216

---

jirtey xeryahaasi qaxootiga, sidaas awgeed ayuu dib<br />

uga bilaabay halkaasi ganacsigiisii oo hadda yeeshay<br />

qaab kale oo xawaaladeed. Wiilka uu dhalay milkiilaha<br />

aasaasay shirkaddaasi Dahabshiil, wiilkaasi oo haatan<br />

ah Maamulaha Guud ee shirkadda, Cabdirashiid Ducaale,<br />

ayaa iiga sheekeeyey sida dagaalladii ay u horseedeen<br />

koboca soo-ifbixitaan ganacsi oo aan caadi ahayn:<br />

In Kasta oo aan wax walba luminay oo ay nagaga<br />

dhex baaba’een dagaalladii sokeeye, haddan<br />

qaybtii debadda ee ganasigayaga xawaaladda<br />

lacaguhu waxay noqotay mid kor u kacda, taasi oo<br />

ka timid dagaalladii. Qaxootigii Soomaalida ayaa<br />

ku kala baahay adduunka, haddii ay tahay Yurub,<br />

Maraykanka, Australia, iyo Aasiya. Mar walba<br />

waxay naga codsanayeen oo ay na weydiinayeen,<br />

‘maxaad xafiis uga furi weydeen Sweden, Canada,<br />

Soomaali fara badan ayaa joogta halkan?’, sidaasi<br />

awgeed ayaa waxa ay noqotay in aannu aniguna ku<br />

baahinno xafiisyadayadii adduunka oo dhan. 17<br />

Shirkadda Dahabshiil waxay si dhakhso ah u soo<br />

jiidatey oo kale hey’adaha gargaarka iyo ururrada<br />

kale ee caalamiga ah ee danaynayey inay hanti u<br />

diraan meelaha fogfog ee adag ee Geeska Afrika,<br />

kuwaasi oo u arkay adeegyadaasi xawaaladda ee<br />

Dahabshiil inay yihiin adeegyo dhakhso badan, la isku<br />

hallayn karo oo lagu kalsoonaan karo, oo aan<br />

khidmaddoodu ahayn mid qaali ah. Xafiiska weyn ee<br />

Dahabshiil ee magaalada Nairobi, waxan ku arkay hawlwadeenno<br />

ka socda Qaramada Midoobey oo halkaasi ka<br />

diraya lacgayow aad u buuran, una diraya<br />

barnaamijyada iyo mashaariicda ay ka wadaan Somalia.<br />

Shirkaddu waxa kale oo ay adeegyo u fidisaa<br />

mujtamacyada kale ee gobolka, oo ay ku jiraan<br />

dadyowga reer Rwanda iyo Koonfurta Sudan, kuwaasi oo<br />

iyagana ay saameeyeen dagaallo, si weyn oo baahsanna<br />

u barabaxay.<br />

Xarunta weyn ee maamulka Dahabshiil, oo ka kooban<br />

dabaqyo badanina, waxay ku taallaa badhtamaha<br />

magaalada Hargeisa, waxana ku hareeraysan meherado<br />

kala nooc ah oo is dhex yaalla. Hareeraheeda, dumar<br />

ayaa ku iibiya xidhmooyin qaad ah oo daray ah, oo ay<br />

ku hayaan maqsinno iyo meherado yaryar. Qaar kalena<br />

217

---

waxay ku haystaan maqaaxiyo lagu iibiyo shaah macaan,<br />

oo ay fadhiistaan raggu saacado badan oo ay kaga dhex<br />

doodaan arrimo siyaasadeed maqaaxiyahaasi yaryar ee<br />

wax lag cuno, kuna fadhiyaan kuraas daxaleysatey,<br />

boodhka dhexdiisa iyo hadhka sandaqado kookooban oo<br />

jiingado yaryar ah. Wajahadda tooska ah ee<br />

dhismahaasi Dahabshiil hortiisa, waxa tuban oo ku<br />

yaal ‘baananka jidka’, oo ah sarriflayaal haya<br />

khaanado shabag ah oo lacagayaw tuulani ka buuxaan,<br />

lacagahaasi oo isugu jira noocyada shilin-soomaaliga,<br />

doollarka maraykanka, iyo kuwa kale ee qalaad. Marka<br />

ay rabaan sarriflayaashu inay qado tagaan, waxay<br />

lacagtaasi kaga tagaan isla khaanadihii uun oo ay ku<br />

qufulaan, kagana dhaqaaqaan sidaasi.<br />

6 ‘Sarriflayaal’ Hargeysa (Mary Harper)<br />

Marka aad gasho gudaha dhismahaasi Dahabshiil, waa<br />

adduun gebi ahaan ka duwan wixii hore. Qolka weyn ee<br />

kombuyuutarrada, waxa ka guuxaya mishiinno waaweyn oo<br />

shaqaynaya, iyo nalal bigbiglaynaya, iyadoo<br />

kombuyuutarradu ay lagacaha u kala dirayaan adduunka.<br />

Dabaq kale, maqsinku waxa uu u kala qaybsan yahay<br />

218

---

qaybo kala qaabilsan gobollada kala geddisan. Mid ka<br />

mid ah qaybahaasi, ninka fadhiya oo qaabilsan gobolka<br />

‘Aasiyada Koonfyreed’, waxa uu mashquul ku ahaa<br />

dirista farriin qoraal ah oo uu u gudbinayey qof ku<br />

sugan degaan fog oo ka tirsan miyiga Somaliland oo uu<br />

ku ogeysiinayo in uu tago amma la xidhiidho laanta<br />

ugu dhaw ee degaankiisa ee Dahabshiil, si uu uga<br />

qaato lacag dhan $200, lacagtaasiu oo uu soo diray<br />

qof qaraabadiisa ah oo jooga dalka Bangladesh. Muddo<br />

daqiiqado ah gudahood ayaa lacgayowga lagu diri karaa<br />

oo lagu xawilaa; shirkadduna waxay shaqaysaa afariyo-labaatanka<br />

saacadood maalin kasta, toddobada<br />

cishaba toddobaadkii, 365 maalmood sannadkii.<br />

Xafiis kale, waxan kula kulmay oo i qaabilay nin si<br />

fiican oo xarrago leh u lebbisan, oo xidhan suudh<br />

madow, shaadh cad, iyo tay cagaaran oo ah astaanta<br />

Dahabshiil. ‘Weligaa ma aragtay hal malyuun oo<br />

doollar oo naqad ah?’ ayuu i weydiiyey. Ka bacdina<br />

inta uu foorarsaday ayuu furay oo uu i tusay khasnad<br />

lacagi ka buuxdo, waxanu soo saaray kolba xidhmo<br />

lacag ah oo ka kooban doollar wada cusub oo waraaqo<br />

ah,oo boqol-boqol dollar ah oo si adag iskugu<br />

xidhxidhan. Xidhmo kasta waxay ka koobnayd kun-kun<br />

doollar, amma $100,000 oo dollar; waxanu ka soo<br />

saaray khasnaddii in ka badan toban xidhmo oo kale.<br />

Noocyada lacagayowga kala duwan ee halkaasi lagu soo<br />

bandhigay ayaa iyaguna ahaa wax aan caadi ahayn oo<br />

aan la malayn Karin, taasi oo muujinaysey dhinacyada<br />

run ahaantii caalamiga ah ee Soomaalida. Ka sakow<br />

doollarka Maraykanka iyo shilinka Soomaaliland, waxa<br />

kale oo halkaasi yaalley lacagayow ay ka mid yihiin<br />

lacagta Euro-ga, Doollarka Australia, Giniga<br />

Ingiriiska, lacagta Dirhamka ee Dubai, Shilinka<br />

Kenya, Riyaalka Yemen, iyo noocyo kale oo badan.<br />

Dabaqa hoose waxa tuban safaf dhaadheer oo isugu<br />

jira rag ganacsato ah, dumar xidhan diricyo midabbo<br />

badan, reer miyi leh timo dabiici ah oo aan soo<br />

feedhan, oo gashan kabo sandhal ah iyo qamiisyo<br />

dhaadheer, iyo dad reer Somaliland ah oo fasax ku<br />

yimid Hargeisa, kana kala yimid Maraykanka iyo dalal<br />

kale. Dhammaan dadkani waxay u yimaaddeen oo ay<br />

219

---

halkan u joogaan inay diraan amma ka qaataan lacag.<br />

Nin ka mid ah dadkaasi waxa hadda loo dhiibay oo uu<br />

qaatay lacag dhan $140 doollar, lacagtaasi oo uu u<br />

soo diray qof qaraabadiisa ah oo deggan xaafadda<br />

Southall ee magaalada London. Haweenay meesha joogtey<br />

waxay iyana lacag u diraysey qof saaxiibkeed ah oo<br />

jooga Puntland. Nin kale waxa uu isna lacag ku<br />

shubanayey koontadiisa uu ku leeyahay Dahabshiil.<br />

Sharikadaha xawaaladaha qaar ee Soomaalida ayaa lagu<br />

eedeeyey inay qayb ka qaataan oo ay sii huriyaan<br />

colaadaha, iyada oo la sii mariyo lacagaha u socda ee<br />

loo dirayo kooxaha dagaal-oogayaasha ah sida al-<br />

Shabaab oo kale. Wax yar ka bacdi weerarkii 9/11 ee<br />

lagu qaaday Maraykanka, dawladda Maraykanku waxay<br />

albaabada u xidhay sharikaddii waqtigaasi ugu weyneyd<br />

sharikadaha xawaaladda ee Soomaalida ee Barakaat, oo<br />

ay ku eedaysay in sharikaddaasi ay hanti amma lacago<br />

u gudbiso al-Qaacida. Tallaabadani waxay saamayn xun<br />

ku yeelatay Soomaalidii ku tiirsanayd xawaaladdaasi<br />

ee debadda looga soo diri jirey lacagaha, markii ay<br />

istaageen ee la joojiyey masaariiftii ay heli jireen<br />

ee noloshoodu ku xidhnayd.<br />

Abdirashid Duale oo ka tirsan shirkadda Dahabshiil<br />

waxa uu ku nuuxnuuxsanayaa in shirkaddoodu ay raacdo<br />

oo ay ku dhaqanto xeerar aad u sugan oo ka yaal<br />

rogrogga iyo xawilaadda aan sharciga ahayn ee<br />

lacagaha xaaraanta ah, ilaalisana habab lagaga<br />

hortago oo u dejisan, isla markaasina ay ka hubiso<br />

macmiisheeda inayna magacyadoodu ku jirin liiska<br />

caalamiga ah ee dadka looga shakisan yahay denbiyada<br />

noocaasi ah, amma inay xubno ka yihiin ururrada la<br />

mamnuucay. Waxanu yidhi:<br />

Waxan ku dedaallaa in aan hubinno in macmiisha<br />

isticmaalaya adeegyadayadu ay yihiin dadkii saxda<br />

ahaa ee habboonaa; waxan ogaannaa haybtooda,<br />

annaga oo raacaynna habka iyo dhaqanka Soomaalida<br />

ee belaha iyo qofka qoladiisa. Waxa kale oo aan<br />

hubinnaa macluumaadka iyo waraaqaha qofka lagu<br />

aqoonsan karo. Waa in aannu dhawrnaa oo aannu<br />

raacnaa xeerarka caalamiga ah. Annaga iyo<br />

wakiilladayaduba waxannu ruqsad iyo ogolaansho ka<br />

220

---

haysannaa hey’adaha caalamiga ah ee dejiya,<br />

hubiyana ku-dhaqanka xeerarkani, oo ay ku jiraan<br />

Waaxda Lacagaha ee Maraykanka (US Treasury<br />

Department), Hey’adda Adeegyada Lacagaha ee<br />

Ingiriiska (British Financial Services<br />

Authority), Bangiga Dhexe ee Dubai (Dubai Central<br />

Bank), iyo dhawr heyadood oo ka mid ah hey’adaha<br />

lacagayowga ee Afrikaanka ah.<br />

Horumarka sare ee ay sameeyeen sharikadaha waaweyn<br />

ee xawaaladaha Soomaalidu wuxu dhinaca kale keenay<br />

inay soo baxaan oo ay iyaguna horumar sameeyaan<br />

qaybaha iyo sharikadaha kale ee dhaqaaluhu, sida ay<br />

qortay mar kale Anna Lindley:’Qaybtani waxay si<br />

dhakhso ah u soo biirisay oo ku ladhmay tiknoolojiyo<br />

cusub oo gudbisa macluumaadka lacgayowga xawaaladaha<br />

la dirayo, lana bixinayo, tiknoolojiyadaasi oo isugu<br />

jira Raadyowyo lagu wada hadlo ilaa qalabka FAX-yada<br />

lagu diro, telifoonnada moobiilka iyo kuwa satelliteka,<br />

email-lada, iyo borogaraamyada kale ee<br />

kombuyuutarrada ee sharikaduhu u baahan yihiin si ay<br />

u socodsiiyaan hawlahooda. Maalgelinta ballaadhan ee<br />

ay sameeyeen xawaaladaha Somaalidu waxay gacan ka<br />

geysatey isbedelka isgaadhsiinta Somalia.’ 18<br />

Somalia waxay qaadday tallaabo weyn xagga<br />

mustaqbalka isgaadhsiinta, waxayna dhaaftay dalal<br />

badan oo ku yaal Afrika oo siyaasi ahaan ka deggan,<br />

dhaqaale ahaanna ka horreeya. Sida Jamhuuriyadda<br />

Diimoqoraaddiga ah ee Congo oo kale, oo lafteedu<br />

lahayd xukuumad dhexe oo awoddeedu ay kooban tahay<br />

sannadihii 1990-yadii, Somalia waxay si degdeg ah ula<br />

qabsatay oo ka hirgalay telifoonnada gacanta ee<br />

moobiilka, iyadoo dad badani ay iska dhaafeen gebi<br />

ahaanba telifoonnadii caadiga ahaa ee dhulka ee la<br />

soo gashan jirey. Ma aha wax iska dhacay oo sideeda<br />

iskugu soo beegmay uun ‘isbedelka amma kacaanka xagga<br />

isgaadhsiinta’ ee Somalia iyo isla waqtigii ay<br />

burburaysay dawladnnimadii. Maqnaanshihii sharciyo<br />

iyo nidaam dawli ah oo habeeya isgaadhsiinta oo<br />

meesha ka baxay, waxay noqotay mid si weyn u<br />

dhiirigelisa oo badhitaageerta horumarka degdegga ah<br />

ee qaybtani ay samaysay. Looma baahan in la dalbado<br />

oo la qaato wax ruqsad amma liisan ah oo lagu xidho<br />

221

---

furashada sharikadahaasi. Waxana jirey oo kale suuq<br />

xor ah. Magaalada Muqdishu, xilliyo ay burburayeen<br />

kaabayaashii kale ee dhaqaalaha intooda badani, oo<br />

jidadku ay baaba’ayeen dayactir la’aan awgeed,<br />

madaafiicda iyo xabbaduhu ay burburiyeen<br />

dhismayaashii, la bililiqaystay xadhkihii korantada<br />

iyo dhuumihii biyaha oo go’ay, ayaa dhinaca kale waxa<br />

soo baxay oo meel walba laga taagey magaalada<br />

tiirarka dhaadheer ee anteenooyinka telifoonnada<br />

moobiilka. Maamule ka tirsan Shirkadda Telesom ee<br />

Somalia, oo la yidhaa Abdullahi Mohamed Hussein, ayaa<br />

faahfaahiyey sida maqnaanshihii dawlad dhexe oo<br />

meesha ka baxday ay u sahashay in la sameeyo shirkado<br />

telifoon: ’Wasaaraddii boosaha iyo isgaadhsiinta ee<br />

dawladdu, kelideed ayay qandaraas iyo monobooliyad ku<br />

haysatey hawshan oo cidina kulama tartamayn. Laakiin<br />

markii dawladdii la ridey ka bacdi, waxannu xor u<br />

noqonnay oo aanu u madaxbannaanaanay in aannu abuurno<br />

sharikadahayaga ganacsiga. Waxaannu aragnay in suuqii<br />

uu ka bannaanaaday faraq-fursadeed weyni, waayo waxa<br />

baab’ay dhammaan adeegyadii hore. Baahi weyn ayaa<br />

jirtey.’ 19<br />

Jiritaan la’aanta sharciyo xaddida ganacsigan, iyo<br />

suuqa oo uu ka jiro tartan kululi, waxay keeneen in<br />

Somalia ay ka mid noqoto dalalka Afrika ee leh<br />

adeegyada ugu jaban xagga qiimaha ee telifoonnada<br />

mobiilka, iyada oo sharikadaha isgaadhsiintu ay<br />

sameeyaan adeegyo kala geddisan oo noocyo badan, oo u<br />

suurtogelinaya macmiishooda telifoonnadu inay kula<br />

hadli karaan ehelkooda jooga debadda qiime wax yar oo<br />

qadder ah ka badan kan telifoonnada gudaha. Tayada<br />

addeegyada telifoonnadu waa qaar fiican oo la isku<br />

hallayn karo, waxanad si sahal ah ula xidhiidhi<br />

kartaa meelo fogfog oo miyi ah Somalia, oo ka sahlan<br />

sidii aad ula xidhiidhi lahyd xataa caasimadaha<br />

waaweyn ee meelaha kale ee Afrika qaarkood. Waxa kale<br />

oo jira noocyo badan oo kala geddisan madaxyada<br />

telifoonnada gacanta ee moobiilka oo lagu iibiyo<br />

Somalia, qaarkoodna waxay leeyihiin oo la gelin karaa<br />

isla madaxii laba Sim-kaadh isla mar. Waxa laga helaa<br />

oo kale madaxyo waaweyn oo u eg kuwa dhulka amma<br />

xafiisyada iyo guryaha, laakiin ah runtii moobiillo<br />

xoog badan oo lagu isticmaalo xafiisyada, guryaha iyo<br />

222

---

goobaha kale ee joogtada ah. Dhaqan-afeedka xoogga<br />

leh ee Soomaalida ayaa kaalin weyn ka qaatay<br />

socodsiinta qaybtani isgaadhsiinta. Maqalka codka ee<br />

afka-ka-hadalku waa mid muhiim ka ah Somalia, sidaasi<br />

awgeedna waxa caan ah oo laga helaa ku-hadalka iyo<br />

dhageysiga telifoonnada iyo raadyowyada. Qaar ka mid<br />

ah asaxaabta iyo macaariiftayda Soomaaliyeed, waxad<br />

mooddaa inay rabaan in cid kasta oo ka ag dhawiba ay<br />

maqasho waxa ay ku hadlayaan iyo sheekadooda<br />

telifoonnada ee labada dhinacba, marka ay telifoon<br />

diraan ee ay cid kale la hadlayaan. Waxayna furaan<br />

sameecadda telifoonka oo ay meel durugsan iska<br />

dhigaan, kalana hadlaan qofka kale ee ku jira, iyaga<br />

oo kor u qaylinaya. Sheekada iyo jawaabaha qofka<br />

kalena waxa maqli kara oo la socon kara qof kasta oo<br />

halkaasi ka ag dhaw.<br />

Sannadihii dheeraa ee dagaalladu ay ka socdeen<br />

Somalia, iyo barakacii ka dhashay oo Soomaalidii ay u<br />

kala qaxday dhammaan dacallada adduunka, arrimahani<br />

waxay keeneen baahida ah in la helo adeegyo muhim ah,<br />

sida telifoonno dhakhso badan oo xoog leh, Internet<br />

iyo xawaalado. Xiisadihii iyo dagaalladii ayaa noqday<br />

xoog weyn oo socodsiiya qaybahani ganacsi.<br />

Soomaaliduna waxay u baahan yihiin inay ku<br />

xidhnaadaan adduunka iyaga oo adeegsanaya qaababkani<br />

tiknoolojiyada elektaroonikada ah, si ay u<br />

socodsiiyaan ganacsigooda, ula xidhiidhi karaan<br />

asaxaabtooda iyo ehelkooda, iyo si ay ula socdaan<br />

waxyaabaha ka dhacaya Somalia. Waxay si weyn ula<br />

qabsan og yihiin oo ay isla markaaba baran karaan<br />

adeegsiga tiknoolojiyadii ugu danbaysay ee casriga<br />

ahayd, waxayna i tuseen sida xeel-dheerida ah iyo<br />

dhammaan farsamooyinka loo isticmaalo Internetka iyo<br />

telifoonnada moobillada.<br />

Somaliland<br />

Marka la soo qaado Somalia ee ay maskaxdooda ku soo<br />

dhacdo dadka intiisa badan, waxay u maleeyaan guud<br />

ahaan meel ay ka jiraan qas iyo xiisado aan lahayn<br />

dhammaad, gaajo, budhcad-badeed, iyo dagaallo ku<br />

xidhan oo al-Qaacida ay ku lug leedahay. Laakiin waxa<br />

223

---

jirta arrin kale, sida uu u sharraxayo Mark Bradbury,<br />

waxyaabihii uu ka qoray Somaliland, 2008-dii:<br />

Somaliland oo ku taal dhinaca ugu shisheeya ee<br />

waqooyi ee Geeska Afrika, waxay noqotay mid ka<br />

mid ah xukuumadaha ugu deggan Geeska Afrika,<br />

waxayna sannadka 2006 muujin kartaa oo ay ku<br />

faani kartaa inay samaysatay dawlad dadweynuhu ay<br />

soo doorteen, iyo nidaam sugan oo diimoqoraaddi<br />

ah oo la tartami kara mid kasta oo kale oo ka<br />

jira dalalka gobolka iyo dawladaha muslimka ah<br />

intooda badan. Sidaas awgeed, Somaliland waxay<br />

gooni ka ahaanaysaa oo ay ka baxsanaanaysaa<br />

muuqaalka laga haysto qaybta gobolkan ee Afrika<br />

ee ah meel ay wada aafeeyeen dagaallo, burbur iyo<br />

cadaadis ijtimaaci ah, kuwaasi oo lala<br />

xidhiidhinayey gobolkan ilaa 1990-yadii. 20<br />

Ali Mazrui, aqoonyahanka reer Tanzania, waxa uu isna<br />

ku doodayaa inay haatan jiraan laba Soomaalyieed:<br />

Ka dib markii Soomaaliyadii Waqooyi ay ka noqotay<br />

midnnimadii sannaddii 1991, Geeska Afrika waxa uu<br />

arkay oo ka soo baxday “ Arrin ah laba<br />

Soomaaliyeed”. Soomaaliyada Muqdishu waxa ka sii<br />

jirta xaalad ah qas iyo jahawareer nidaamla’aaneed,<br />

iyadoo Soomaaliyada Hargeisa ay sii<br />

xoogeysanayso oo ay ka jirto xaalad ‘dhisme qaran<br />

oo min hoos ilaa kor ah’, oo salka ku haysa habdhaqanka,<br />

gudahana laga wado oo ka dhalatay. 21<br />

In aad isku marto ‘Labada Soomaaliyeed’ isla maalin<br />

qudha, waxaad ka kasbanaysaa waayo-aragnnimo xiiso<br />

leh. ‘Soomaaliyada Muqdishu’, ma aha meel aad ku<br />

nasan karto oo la joogi karo; magaaladu waa meel kala<br />

qaybsan oo ay ka buuxaan ciidammo milateri, oo<br />

aagaggeega dagaalku ay mar kasta isbedelayaan. Dadka<br />

rayidka ahi marnaba ma haystaan badbaado amma<br />

nabadgelyo, xataa haddii ay tahay tii ay ka heli<br />

lahaayeen ciidamada nabad-ilaalinta ee Ururka Midowga<br />

Afrika oo ururrada xuquuqda aadamigu ay ku eedeeyaan<br />

inay madaafiic culus ku garaacaan xaafadaha ay<br />

dadweynuhu deggan yihiin. Waxaa si weyn u xaddidan<br />

dhaqdhaqaaqa iyo isku socodka dadweynaha iyo sida ay<br />

224

---

u dhaqmi karaan. Si xor ah uma socon karaan;<br />

degaannada ay xukumaan ururrada islaamiyiinta ahina,<br />

dumarku waxay ku khasban yihiin inay is-dedaan oo ay<br />

xidhaan xijaab dhammaan jidhkooda saran,<br />

caruurtooduna waxay halis ugu jiraan in al-Sahabaab<br />

iyo miliishiyooyinka kale ay khasab ku qortaan.<br />

‘Soomaaliyada Kale’ waa mid aad uga fog taas.<br />

Sanaddii 2011, waxan diyaarad ka raacay magaalada<br />

Muqdishu, waxanan tegey magaalada dekedda leh ee<br />

Berbera ee Somaliland, waxan lugeeyey xeebta. Waxan<br />

halkaas ku arkay dumar dhallinyaro ah oo baashaalaya,<br />

kuna daansha-daanshoonaya badda, ku dabbaalanay<br />

biyaha oo kolba dhinac isku qalaama-rogaya, lugaha<br />

circa u saydhaya, qosol dhagdhagta haya, oo farxad la<br />

qaylyaya. Waxay ka dhignayd sidii dheri biyo ka<br />

karayaan oo daboolka laga qaaday oo kale. Dadka waxa<br />

loo ogolaaday oo ay fursad u heleen inay neefsadaan<br />

oo ay nafisaan, si xor ahna u dhaqmaan. Iyada oo ka<br />

geddisan xaaladda ‘Soomaaliyada Muqdishu’, halkan ma<br />

joogaan ciidammo nabad-ilaanineed oo ka tirsan Ururka<br />

Midowga Afrika, waxa ka jirtey nabad iyo deganaansho.<br />

Looma baahna in aad wadato ciidammmo hubaysan oo ku<br />

ilaaliya. Dadka qudha ee aan arkay inay hubaysan<br />

yihiin oo qoryo siteyna waxay ahaayeen askar ka<br />

tirsan ciidammada nabadgelyada. Xaaladdan imiku, aad<br />

ayay uga duwaneyd markii ka horraysay xilligan ee aan<br />

booqday Somaliland oo ahayd badhtamihii 1990-kii.<br />

Waqtigaasi, dhallinyarada intooda badani waxay wateen<br />

hub, sidii waxay dareemayaan inay yihiin qof qaawan<br />

oo kale haddii aanay sidan qori.<br />

Intii danbe ee sannadihii 1980-aadkii iyo horraantii<br />

1990-aadkii, Somaliland waxay hubaal ahaan ahayd<br />

qaybta sida ugu weyn ee ugu ballaadhan loo burburiyey<br />

dhulka Soomaalida. Marka la isku eego faraqa u<br />

dhexeeya dalkaasi burbursanaa ee waqtigaasi iyo<br />

xaaladda ka jirtey sannadkii 2011, waxay ahayd mid<br />

aan guud ahaan la malayn karayn oo aan la rumaysan<br />

Karin. Waxan fuulay oo aan is dul taagey buur<br />

magaalada hoos loo eegi karo; waxa ka jirey<br />

dhismayaal ilaa inta ishaydu ay qabatay dhinac kasta.<br />

Jidadku waxay ahaayeen kuwa aad dareemayso ammaan iyo<br />

badbaado; waxa jirtey saxmad waddada baabuurta, dad<br />

225

---

iixaya karyoonayaal ka buuxa lacagta shilinka ah ee<br />

Somaliland, dumar waxoogaa khudaar ah oo ay iib<br />

geynayaan ku sida denbiillo amma sallado ka samaysan<br />

caag, oo leh midabbo dhalaalaya – qof walba waxa uu u<br />

muuqday inuu ku foofsanaa danihiisa iyo hawshiisa oo<br />

uu qabsanayey. Waxa halkaas ka jira macraddo badan oo<br />

ay yaallaan baabuurro duug ah amma hore loo<br />

isticmaalay, qof samaystay tukaan ah laybareeri<br />

buugaagta laga helo, iyo maqaaxiyo iyo huteello wax<br />

laga cuno, waxna laga cabbo oo waddada ku yaal oo u<br />

furan cid kasta oo reer Somaliland ah. Waxa jira<br />

maqaaxiyo shaaha laga cabbo oo ay fadhiistaan dadkii<br />

joogey halkaas ee ku hadhay ilaa xilliyadii<br />

dagaallada, kuwii ka soo noqday Ethiopia, iyo kuwa ka<br />

yimid meelo fogfog oo kale. Mid ka mid ah hudheellada<br />

waxa inta badan yimaadda qurba-joogta reer Somaliland<br />

ee deggan Canada, gudahana waxa loo yaqaan oo loogu<br />

yeedhaa ‘reer Canada amma Kanadiyaankii’, mid kale<br />

waxa loo yaqaannaa ‘reer Australia amma<br />

Austraaliyaankii’, kuwa kalena ‘reer Sweden’, ‘reer<br />

Denmark’, iyo ‘Ingiriis’. Waxa kale oo jira maqaaxiyo<br />

ay gaar u leeyihiin dadka ka soo yaacay dagaallada<br />

Muqdishu iyo meelaha kale ee Somalia.<br />

Inta badan isbedelka ka jira Somaliland, waxa ugu<br />

wacan dadka qurba-joogga ahaa ee debadda ka soo<br />

noqonaya, kuwaasi oo la soo noqda aqoon, waayoaragnnimo<br />

xirfadeed, imkaaniyaad amma hanti<br />

maalgelineed. Iyaga oo la soo noqday aragti ah inay<br />

wax qabsan karaan, kuna dhiirran karaan, waxan ka<br />

fikiray inay yihiin ‘Halyeyadii Somaliland’ ee<br />

horseedayaasha u ahaa. Waxay gacan ka geystaan<br />

socodsiinta dhaqaalaha, waxayna kaalin mudan ka<br />

qaataan siyaasadda. Dawladdii la soo dooratay 2010-<br />

kii, waxa lagu eedeeyaa inay si aad ah u tahay<br />

‘ajanebi’, sababta oo ah mansabyo badan oo muhim ah<br />

waxa la geeyey oo jooga dad ka yimid qurba-joogta.<br />

Mid ka mid ah dadka ‘Halyeyada Somaliland’, waxa<br />

weeye Abdulqadir Xaashi Cilmi, oo ah ganacsato<br />

hudheel leh, oo ku soo noqday dalka, ka dib markii<br />

sannado badan uu ka soo shaqeeyey sharikadaha<br />

saliidda ee Kuwait. Waxa uu ka hadlay sida isaga iyo<br />

saaxiibbadii ay ugu soo gurmadeen dawladdii<br />

226

---

Somaliland, wax yar ka bacdi markii dalkaasi uu ku<br />

dhawaaqay madaxbannaanidiisa:<br />

Markii aan ku soo noqday Somaliland, qof walba<br />

qori ayuu sittey. Dalku waxa uu ku jirey oo<br />

marayey meeshii ugu hoosaysey. Waxa jirtey dawlad<br />

magac ahaan uun u jirta, laakiin wax muuqda oo la<br />

taaban karayaa ma jirin. Sida awgeed waxay<br />

noqotay oo nala soo gudboonaatay in aannu wax<br />

qabanno. Waxannu gacan ka geysanney dhismihii<br />

ciidammada bileyska oo aannu bixinno<br />

mushaharkoodii, u iibinno raashin iyo shidaalka<br />

baabuurta. Waxannu sidoo kale ka yeellay<br />

qaadiyada maxkamadaha, culimada diinta iyo<br />

macallimiinta. Markii uu awodda xukunka qabtay<br />

madaxweynihii labaad, Maxamad Ibraahim Cigaal,<br />

sannaddii 1993-kii, ma jirin wax agab iyo waraaqo<br />

ah oo yaalley xafiiskiisa, xattaa qalin ha<br />

noqdee. Waxan ku noqday Kuwait, waxanan la<br />

socodsiiyey asaxaabtaydii reer Somaliland ee<br />

halkaasi joogey, in aanay jirin hal warqad ah<br />

amma qalin ah oo yaalley miiskii madaxweynaha.<br />

Laba toddobaad gudahood, ayaa waxannu ka soo<br />

buuxinney qol ka mid ah qolalkii gurigeyga agabxafiiseed,<br />

kuwaasi oo aannu u soo dirnay<br />

Madaxweyne Cigaal oo joogey magaalada Hargeysa.<br />

‘Halyeyada Somaliland’, waxay mar walba ku<br />

dedaalayaan inay ballaadhiyaan danahooda ganacsi,<br />

iyaga oo isla markaana gacan ka geysanaya horumarinta<br />

dalka. Abdulqaadir Xaashi Cilmi waxa uu i tusay sahan<br />

qorshe oo ay dalbadeen isaga iyo koox kale oo<br />

ganacsato ah oo ku saabsan waddo ay doonayaan inay<br />

sameeyaan oo si toos ah uga baxda una kicitinta<br />

dhinaca waqooyi ee magaalada Hargeisa ilaa iyo badda,<br />

waddadaasi oo furaysa iskuna xidhaysa dhul fog oo ay<br />

adkayd in la maro oo ka tirsan waddankaasi:<br />

Dadka deggan gobolkaasi, waxa dhibaato ka<br />

haysataa sidii ay ugu xidhmi lahaayeen qaybaha<br />

kale ee Somaliland. Dhulku waa dhul masno ah oo<br />

wax laga beeri karo, waxa ku dhaqan xoolo badan<br />

oo nool, baddana waxa ka buuxa kalluun. Laakiin<br />

dhulkaasi waa go’doon oo lama mari karo, oo waxa<br />

227

---

ku yaal buuro adag oo dhibaato ku ah dadweynaha,<br />

kana xannibaya inay soo raraan oo soo mariyaan<br />

badeecdahoodii iyo waxyaabihii ay u iib geyn<br />

lahaayen Hargeysa iyo magaalooyinka kale. Waxay<br />

si weyn ugu baahan yihiin waddo ay wax soo<br />

mariyaan. Ma sugi karno ilaa inta ay dawladdu ka<br />

helayso dhaqaale ku filan oo ay ku samayso<br />

waddadaas; lacagtu waa in ay annaga naga<br />

timaaddaa. Marka aannu qorshaha sahanka<br />

dhammaynno, waxannu la xidhiidhi doonnaa oo aannu<br />

u tegi doonnaa dadweynaha gobolkaasi, waxanannu<br />

ka codsan doonnaa inay ku deeqaan wax kasta oo<br />

qaadhaan ah oo ay kari karaan inay ku soo<br />

biiriyaan dhismaha jidkaasi. Ha noqoto hal<br />

doollar, neef adhi ah, wax kasta. Kuwa Somaliland<br />

aan aqoonsanayni, nama yaqaanaan. Somaliland way<br />

jiraysaa, wayna soconaysaa oo sare ayay u<br />

kacaysaa, haddii la na aqoonsado iyo haddii<br />

kaleba. Faa’iidooyinka aqoonsi la’aantu ay noo<br />

keentay waxa ka mid ah in aanu annagu isku<br />

tashannay lafahayaga. Waxannu ka dhigannay diinka<br />

guguurta oo kale. Waxan u gurguuranna oo aan u<br />

soconna si gaabis ah, laakiin waannu naqaan halka<br />

amma meesha aannu u soconno.<br />

Mashruuc kaasi la mid ah, waxa haddaba laga<br />

hirgeliyey magaalada Burco, halkaasi oo laga dhisay<br />

biriij amma buundo ka tallowda doox weyn oo waqtiga<br />

jiilaalkii ee uu madhan yahay dhexdiisa ay ka<br />

muuqdaan hadhaagii baabuurta gaashaaman iyo kuwii<br />

kale ee milateriga ee lagaga yaacay waqtiyadii<br />

dagaalladii sokeeye oo daxalaystey; dooxaasi oo<br />

laakiin waqtiga roobabka aad u soo rogamada oo ay soo<br />

maraan daadad laxaad leh oo kala xidha magaalada,<br />

qaadana xoolaha iyo dadka isku daya inay ka<br />

tallaabaan. Biriijkaasi waxa lagu dhisay lacagayow ay<br />

bixiyeen dadku, inta baddanna ay ku deeqeen<br />

ganacsatada waaweyn, oo ay ku jirto Shirkadda<br />

Xawaaladda ee Dahabshiil, iyo weliba dadweynaha<br />

degaanka oo iyagu helayey ka-faa’iideysiga<br />

dhismahaasi. Dadweynuhu waxay ku deeqeen wax kasta oo<br />

ay helayeen – ha noqoto waqtigooda, xirfaddooda,<br />

228

---

waxoogaa lacag ah oo Shilin-Somaliland ah, digaagad,<br />

ri’ amm neef geel ah.<br />

Huteelka Abdulqaadir Xaashi Elmi, waxa uu ahaa oo<br />

kale meesha aan kula kulmay ‘Halyeyo’ dhawr ah oo<br />

kale, dhallinyaro iyo waayeel intaba, dadkaasi oo ku<br />

soo noqday Somaliland, kana soo kala noqday dalalka<br />

Malaysia, Canada, Norway, Sweden, Britain amma<br />

Ingiriiska, Khaliijka, iyo dalalka kale ee adduunka.<br />

Waxa joogey dhallinyaro hangooda iyo hammigoodu badan<br />

yahay oo si weyn wax u xiisaynaya oo xirfadda<br />

kombuyuutarku si heer sare ah u kasbaday, lana<br />

dhacsan fursadaha badan ee ganacsi ee ka jira<br />

halkaas, lagana heli karo dalka. Waxa jirey qof<br />

dhallinyaro ah oo aqoonyahan ah oo doonayey inuu<br />

sameeyo urur khubaro ah oo la-taliyaal ah, iyo<br />

injineer ka yimid Norway oo aqoon u leh saliidda<br />

batroolka, una yimid in uu eego sida ay suurtogal u<br />

tahay in la qodo saliid la soo saaro.<br />

Galab ka mid ah galbaha, waxan la kulmay nin<br />

Somaliland u dhashay laakiin haatan ah Kanadiyaan<br />

‘Canadian’, oo magaciisa la yidhaa Abdillahi Farah.<br />

Wuxu ii sheegay in uu isagu bilaabay beertii ugu<br />

horraysay Somaliland ee nooceedu yahay ta l’oda lagu<br />

xannaaneeyo, laguna dhaqo si caano iyo subag badan<br />

looga helo (diary farm). Marka la eego degaankan oo<br />

ah mid aad u qallalan, aan lahaynna daaq iyo nabaad<br />

badan, waxan u sheegay in aanan hadalkiisaa<br />

rumasanayn. Waxa uu ii soo jeediyey inuu i geeyo oo<br />

uu i soo tuso beerta. Waxanannu ambabaxnay<br />

aroornnimadii hore maalintii danbe, annaga oo xawli<br />

sare ku soconna, sii maraynna oo ka gudbaynna dhul<br />

aan sinnayn oo ciid ah, dhexda ku sii dhaafaynna<br />

geel, dundumooyin iyo dhir-qodaxeed. Mar qudha, ayaa<br />

sidii dhalanteed ka muuqda meel lama-degaan ah oo<br />

kale, waxa naga soo hor baxay, dhul doog ah oo cagaar<br />

la widhwidhaya. Waa ‘Dooxadii Doogga ahayd ee Beerta<br />

Lo’da’, halkaasi oo Abdilahi Farah uu ku rakibay<br />

qaabka iyo qalabka casriga ah ee beeraha lagu<br />

waraabiyo, qaabkaasi oo awodsiiyey in uu beeri karo<br />

noocyada kala duwan ee daaqa, caleen iyo raashin kala<br />

duwan oo loo dhigo lo’da beerta lagu dhaqo, waxanu<br />

midho iyo iniin tijaabo ah ka soo iibsaday Kenya iyo<br />

229

---

Sudan. Nooca lo’da loo yaqaan Holstein ee midabkeedu<br />

iskugu dhafan yahay madow iyo caddaan, oo kuula<br />

ekaanaysa sidii waxay dhex tuban tahay beerihii daaqa<br />

cagaaran ee Yurub oo kale, waxa uu ka keenay Ethiopia<br />

oo dhulka la soo mariyey, waxanu lagu tallaalay oo<br />

lagu mudey meni amma biyo laga keenay Maraykan.<br />

Faransiiskana waxa looga keenay qalabkan casriga ah<br />

ee farsamada sare ee yaalla dhismahan nadiifta ah ee<br />

dhalaalaya ee lo’da lagaga lisso caanaha.<br />

Markii aan weydiiyey Cabdillaahi oo aan isagu hore<br />

ugu lahayn khibrad iyo waayo-aragnnimo xirfadda<br />

beeraha halka iyo sida uu ku keenay fikraddan iyo<br />

farsamadan qaabkan waraabinta dhulka, qodista<br />

ceelasha, beerista iyo kaydinta raashinka lo’da ee<br />

nafaqada leh, iyo samaynta beer-lo’aaddani, waxa uu<br />

kaga kacay qosol, waxanu ii sheegay inuu inta badan<br />

ka ogaadey, kana bartay Internet-ka. Jawaabtiisu<br />

waxay u taagnayd oo ka muuqatey dareenka<br />

halyeynnimada ee sida qayaxan caadada u ah reer<br />

Somaliland. Waxa uu ii sheegay in fikraddan ah inuu<br />

sameeyo beer-lo’aad ay markii ugu horraysay ku soo<br />

dhacday markii aabbihii ay ku soo baxday cilladda<br />

lafo-jajabka oo ka timaadda macdanta loo yaqaan<br />

Calcium oo jidku waayo amma ka yaraata, cilladdaasi<br />

oo ku badan Somaliland. Waxanu intaasi ku daray in<br />

hammiga iyo ujeeddada weyn ee ku dhaqaajisay<br />

hawshani, inay ahyd inuu wax ka hagaajiyo caafimaadka<br />

dadweynaha dalka, oo uu u helo caano lo’aad. Waxa<br />

kale oo suurtogal ah in Abdillahi Faarax uu<br />

rajaynayey inuu lacag badan ka heli doono hawshan uu<br />

u badheedhay ee beer-lo’aadda.<br />

Qaar kale oo reer Somaliland ah, waxa suurtogal ah<br />

in hammigooda iyo ujeeddadoodu ay u badan tahay in ay<br />

ka imanaysa damiir banii’aadminnimo iyo dareen<br />

baraarug oo ah inay mas’uuliyad iska saaraan wax-kaqabasho<br />

dhibaato dadweyne. Adan Ismail, oo ah<br />

dhakhtar xagga cudurrada maskaxda iyo dhimirka ah, oo<br />

ka shaqeeya dalka Canada, waxa uu u huraa waqitigiisa<br />

muddo toddobaadyo ah inuu halkan yimaaddo sannad<br />

kasta, oo uu lacag la’aan ku daaweeyo dadka maskaxda<br />

amma dhimirka wax ka qaba ee jooga Somaliland, waayo<br />

dalkan ma joogaan dhakhaatiir dabiibta canuunnada<br />

230

---

maskaxda iyo dhimirka. Afadii hore ee uu qabi jirey<br />

Madaxweyne Cigaal, Edna Adan Ismail, oo ah dhakhtarad<br />

umuliso ah, waxay ka fadhiisatay shaqadeedii ay ka<br />

haysey Qaramada Midoobey, waxayna Hargeysa ka<br />

samaysay cusbitaal haweenku ku umulaan, halkaasi oo<br />

ay weliba ku tababarto dhakhtarro iyo kalkaaliyayaal<br />

caafimaad oo umulisooyin ah. Waxyna igu tidhi:<br />

Waxan ku hammiyi jirey in aan dhiso cusbitaal<br />

ilaa markii aan 11 jir ahaa. Mid waxan ka<br />

bilaabay dhismihiisii magaalada Muqdishu, laakiin<br />

waxa la burburiyey markii dagaalladu ay qarxeen.<br />

Markii aan gaadhay da’dii hawlgabka ee shaqada<br />

laga fadhiisanayey, ayaa waxan goostay in aan mar<br />

kale isku dayo dhisme cusbitaal oo markan aan ka<br />

sameeyo dalkayga hooyo ee Somaliland. Waxa la i<br />

siiyey dhul aad u ballaadhan oo ahaan jirey<br />

xabaalo iyo qashin-qub, markii danbena meel wax<br />

lagu laayo oo lagu toogto dadka dilka lagu<br />

fulinayo ee maxaabiista siyaasadda. Dadku aad<br />

ayay u necbaayeen oo ay u karhi jireen goobtan,<br />

laakiin immika way jecel yihiin. Lacagtaydii xaqa<br />

iyo gunnada hawlgabka iyo hantidaydii kale ayaan<br />

ku kharash-gareeyey dhismihii cusbitaalkan,<br />

halkii aan meel kale degi lahaa ee aan iska<br />

ciyaari lahaa turub ilaa inta aan ku dawakhayo.<br />

Iyada oo ay socdaan dhammaan mashaariicdan gaarka<br />

ahi, dawladda Somaliland waa mid kooban oo taag<br />

daran. Sabatuna waa dalkani oo aan haysan aqoonsi<br />

caalami ah. Ma heli karo deyn debadeed oo buuran oo<br />

uu ku bixiyo kaabayaasha dhaqaalaha iyo qaybaha kale<br />

ee horumarinta. Dhibaatadanna waxay madluun ka<br />

dhigtay, oo warwar ku haysaa Madaxweynaha, Ahmed<br />

Siilaanyo, oo yidhi:<br />

Waxannu u baahannahay aqoonsi dibadeed, waayo waa<br />

sida qudha ee aannu xubin buuxa uga noqon karno<br />

mujtamaca amma duwalka caalamka. Kama qaybgeli<br />

karno shirarka ay soo abaabulaan ee ay qabanayaan<br />

Qaramada Midoobey iyo ururrada kale. Kama<br />

faa’iidaysan karo barnaamijyada iyo mashaariicda<br />

Baanka Adduunka iyo hey’adaha kale ee caalamiga<br />

ah. Wax badan ayaa nagu seega aqoonsi la’aanta.<br />

231

---

Samir badan ayaannu arrintani u yeelannay,<br />

waxanan rajeynayaa in aannu u aayi doonno<br />

samirkaasi oo aanu abaalkiisa heli doonno. Haddii<br />

aannu helno aqoonsi caalami ah inta aan anigu<br />

madaxweynaha ahay, waxannu samayn doonnaa<br />

dabbaldeggii ugu weynaa ee weligii soo mara<br />

adduunka.<br />

Reer Somaliland waxay u muuqdaan inay aad uga roon<br />

yihiin oo ay ugu badinayso ka maqnaanshaha shirarka<br />

caalamiga ah, amma haddii si kale loo dhigo, inay u<br />

aayeen oo ay u fiican tahay inayna ka mid noqon<br />

hababka ku tiirsan mucaawanada. Waxay ka midaysan<br />

yihiin, sida weyn ee ay ugu dhegan yihiin , una<br />

doonayaan inay helaan aqoonsi caalami ah. raallina<br />

kuma aha inay sidan ku sii jiraan, ka sakow<br />

carqaladaha badan ee ka hortaagan, oo ay sii ahaadaan<br />

mujtamac shaqaynaya oo ka jira dal aan la qoonsanayn.<br />

Waa wax suurtogal ah haddaii la aqoonsan lahaa, in<br />

Somaliland ay ka bilaabanto kala daadsanaan oo hanti<br />

lagu khasaariyo waxyaabo dheeraad ah oo magaca<br />

dawladnnimo amma qarannimadu ay la imanayso oo ku<br />

ladhan. Tusaale ahaan, waxa laga yaabaa inay damcaan<br />

inay safaarad weyn ka furtaan meel ka mid degaannada<br />

bilicdasan ee heerka sare ah, ee qaaliga ah ee<br />

magaalada London, halka imika uu ka yahay maqsin<br />

qudha oo ku dhex yaal suuq aan bilic lahayn oo ka<br />

tirsan xaafad gabowdey oo ka mid ah xaafadaha Bariga<br />

London. Mark Bradbury, buuggiisa uu ka qoray<br />

Somaliland, waxa uu ku sheegayaa inay jiri karaan<br />

dhinacyo badan oo laga eegi karo doodda ku saabsan<br />

bal in Somaliland ay wax ka taransan lahayd iyo in<br />

kale, mucaawanooyin dheeraad ah oo debadeed oo ay<br />

hesho:<br />

Sababta oo ah faragelinta xagga milateri iyo tan<br />

banii'aadminnimo ee Koonfurta ee natiijada xumi<br />

ka timid, waxa timid dood odhanaysa in Somaliland<br />

ay u ayday oo ka faa'iidaysatay inay ahaato mid<br />

bannaanka ka joogta oo 'ka madaxbannaan kuxidhnaansho<br />

mucaawano'. Dood taasi ka duwan ayaa<br />

iman karta, oo ah in mujtamaca caalamiga ah ay<br />

seegtay fursadda ah in uu ka shidaal qaato habka<br />

muwaafaqada amma heshiiska siyaasadeed ee<br />

232

---

Somaliland ee xoojinta mabaadi'da maamulwanaagga.<br />

Haddii heerka kooban ee caalamiga ah<br />

amma mucaawanooyinka xaddidan ee loo fidiyo<br />

somaliland ay dib u dhigeen dib-u-soo-kaabashadii<br />

muuqan lahayd ee xagga dhaqaalaha iyo siyaasadda<br />

ee dalkaasi, markaasi waxa la odhan karaa dhinaca<br />

kale inay ku kacday qiime amma la timid saamayn<br />

banii'aadminnimo. Mana aha wax sahlan oo<br />

suurtogal ah in si sugan loo xisaabiyo<br />

saamayntaasi. Haddana maqnaanshaha faragelin weyn<br />

oo debadeed waxay keentay in siyaasadda guduhu ay<br />

hoos ka soo dhisanto, iyada oo aanay hageyn<br />

saamayn ka timaadda imkaaniyaad, amma taageero<br />

iyo ajandooyin debadadeed. 22<br />

waxa jira sabab Somaliland qiil uga dhiganayso inay<br />

xaq u leedahay madaxbannaani. Sida uu qabo xeerka<br />

Ururka Midowga Afrika, xuduudaha dalaku waa inay ku<br />

ekaadaan xuduudihii ay lahaayeen ee loo qeexay<br />

waqtigii ay gobannimada qaateen ee ay madax<br />

bannaanadeen. Maxmiyaddii hore ee Ingiriiska ee<br />

Somaliland waxay dhawr maalmood ahayd dal<br />

madaxbannaan oo leh xuduudo gooniya oo sugan, ka hor<br />

intii aanay la midoobin dalkii loo yaqaanney Somalia<br />

italiana ee Koonfurta oo ahayd mustacmarad Talyaani.<br />

Hasse ahaatee waxa carqalad weyn oo aan la dhaafi<br />

karin ku noqotay mawqifka Dawladda Ku-meel-gaadhka ah<br />

ee Muqdishu oo si aan leexleexad lahayn uga horjeedda<br />

madaxbannaanida Somaliland. Dawladaha ajanebigu waxay<br />

beryahan danbe wax ka bedeleen mawqifkoodii hore ay<br />

ugu dhegganaan jireen ee ku aaddanaa Somaliland.<br />

Maraykanku waxa uu ku dhawaaqay sanadkii 2010 inuu<br />

taageero dheeraad ah siinayo dalkaasi. Ingiriiska<br />

ayaa isna bedeley mawqifkiisii amma sidii uu ula<br />

macaamilayey. Inta badan dalalka aduunku waxay ku<br />

doodaan in uu yahay Ururka Midowga Afrika kan ay la<br />

gudboon tahay in uu go'aan ka gaadho waxa laga<br />

yeelayo Somaliland ee arrinteedu ay noqonayso. Marka<br />

loo eego awod-darrida iyo guud ahaan inta badan waxku-ool<br />

la'aanta ururkaasi, lagama yaabo dadweynaha<br />

Somaliland inay beryahaasi arkaan wax isbedel ah oo<br />

dhakhso ah oo ku yimaad sida ay haatan yihiin amma<br />

xaaladda ay ku sugan yihiin.<br />

233

---

Sabata ay dad sidaas u badan oo reer Somaliland ah<br />

oo qurba-jooga ahaa ay ugu noqonayeen dhulkoodii, una<br />

awodeen inay ku dhiiradaan bilaabidda mashariic xiiso<br />

leh oo lafahooda iyo guud ahaanba dalka ay wax ugu<br />

qabanayaan, waxa weeye in ilaa 1991-kii ay Somaliland<br />

dib u dhisaysey dhaqaalaheeda, mujtamaceeda, iyo<br />

dawladdeedaba, taasi oo ka duwan xaaladaha ka jirey<br />

Somalia. Dib-u-dhiskani waxay u samaynaysay oo uu u<br />

socda si gaabis ah oo qun-yar-socod ah, kuna salaysan<br />

habkooda iyo qaabkooda, si xeelad ahna looga guurayey<br />

nidaamkii siyaasadeed ee ku dhisnaa qaab-beeleedka,<br />

loona gudbayey qaab ugu danbayntii ah hab<br />

diimoqoraadi ah oo soomaaliyeed oo ku dhisan axsaab<br />

badan. Sababta oo ah in aan Somaliland debadda<br />

lagaga keenin qaababka reer-Galbeedka ee nabadaynta<br />

iyo dib-u-dhiska, Somaliland waxay siyaabo badan uga<br />

badbaaddey waxa ku dhacay ee ay ku danbeysey Somalia.<br />

Waayo-aragnnimada tusaale ee Somaliland waxay<br />

muujisay oo ay soo bandhigtay in haddii dadka loo<br />

dhaafo inay iyagu maamushaan arrimahooda, in<br />

Soomaalidu ay awod u leedaay inay samysantaan qaran<br />

dawli ah oo isagu isku tiirsan oo iskii wax u qabsan<br />

kara.<br />

Ka bacdi markii Somaliland ay ka goosatay Somalia,<br />

18-kii bishii May ee 1991-kii, taasi oo sabab u<br />

noqotay inay ka sabata baxdo fargelin debadeed, dadka<br />

reer-Somaliland waxay dib ugu noqdeen oo ay hoos ugu<br />

dhaadheceen dhaqankoodii, iyaga oo dhisay nidaam<br />

bilawgii ku qotomey siyaasad hab-beeleed iyo<br />

qaddarinta hoggaanka iyo talada odayaasha, laakiin<br />

marba marka ka danbaysa la sii waafajinayo oo la isla<br />

qabadsiinayo qaababka casriga ah ee siyaasadda. Waxa<br />

la qabtay shirar badan oo is-xigxigey oo ay yeesheen<br />

beeluhu, shirarkaasi oo ergooyinku ka kala socdey<br />

dhammaan qaybaha mujtamacaasi ay ka doodeen, kana<br />

wada tashadeen, qaab-siyaasadeedka la qaadanayo, iyo<br />

sida loo qaybsanayo awodda xukunka. Iyadoo ka duwan<br />

'shirarkii dib-u-heshiinta' ee faraha badnaa ee<br />

debadaha laga soo abaabulay ee loo qabtay Somalia<br />

laga soo bilaao 1991-kii, kuwan Somaliland ee hoos<br />

iyo gudaha ka soo asaasmay ee cidda qabsatay iyo<br />

cidda loo qabtay ay soomaali ahaayeen, waxa ka soo<br />

baxay hab lagu dhaqmi karo oo wax-ku-ool ah oo<br />

234

---

cuntama, ficil ahaanna runtii shaqaynaya oo la<br />

dabbiqi karo. Shirarkaasi siyaaasadeed ee Somaliland<br />

waxay iskugu soo biyo shubteen aakhirkii,<br />

shirweynihii magaalada Borama sanadkii 1993, kaasi oo<br />

socdey muddo afar bilood ah, kuna dhammaaday<br />

magacaabidda madaxweynihii labaad ee Somaliland,<br />

uguna xilli dheeraa, Mohamed Ibrahim Egal. Mark<br />

Bradbury waxa uu qabaa in ahmiyadda shirkaasi<br />

saamayntiisu aanay ku ekayn oo qudha xuduudaha<br />

Somaliland, laakiin ay aad uga durugsan tahay: '<br />

Shiiirweynihii Borama ee 1993 ma koobayn astaynta<br />

xaaladaha siyaasadeed ee Somaliland oo qudha,<br />

laakiin waxa kale oo uu tusaale u ahaa hab<br />

nabadayneed oo dadweyne oo dhaqan ah oo gudaha ka soo<br />

asaasma, qaabkaasi oo wax u dhigmaa ay ku yar yihiin<br />

Afrikada maanta. 23<br />

Bradbbury waxa uu ku doodayaa in tiirka aasaasiga u<br />

ah guulaysiga Somaliland uu yahay in dawladnnimadu<br />

ay ka soo bilaabantay aasaaska hoose ee mujtamaca<br />

amma dadweynaha, taasi oo si weyn uga geddisan qaabka<br />

Somalia ay ku socotey: ' Haddii aynnu dib u xusno<br />

sifihii ay Virginia Luling ka bixisay Somalia 1980-<br />

yadii, ee ay ku tilmaantay " dawlad ka dul laallaadda<br />

dadweyne aan weligood dhisan lahayn dawlad noocaas<br />

ah, amma aan dalban lahayn iyada oo kale oo aan ku<br />

iman rabitaankooda", haddii sifahaasi la barbardhigo<br />

oo loo eego , tan Somaliland waxay u muuqanaysaa mid<br />

ku dhisan, kana timid dadweynaha, ee aanay ahayn mid<br />

dusha lagaga keenay." 24<br />

Waxa loo dejiyey Somaliland nidaam dawli ah oo<br />

iskugu dhafan noocyo kala duwan. Waxa la isku milay<br />

oo uu iskugu jiraa qaababka dawliga ah ee reer-<br />

Galbeedka iyo kuwa dhaqanka ee arrimaha ijtimaaciga<br />

iyo siyaasadda. Tani waxay ka muuqataa oo laga dhex<br />

arki karaa hey’addaha sharci-dejinta amma golayaasha<br />

Somaliland oo iskugu jira qaababka dhaqanka iyo kuwa<br />

casriga ah. Golaha Guurtidu waxa uu ka kooban yahay<br />

Odayaasha beelaha, halka aqalka baarlamaanka amma<br />

golaha wakiilladu uu ka kooban yahay mudanayaal la<br />

soo doorto. Is-waafajinta qaababkani dhaqanka<br />

Soomaalida ee golaha odayaasha ee loo yaqaan Guurtida<br />

235

---

ee lagu daray qaabkii dawliga ahaa, lana siiyey<br />

golahaasi guurtida kaalin cad oo hawlaha iyo<br />

mas’uuliyaadka ay gudanayaan, kuwaasi oo ay ku jirto<br />

xallinta khilaafaadka gudaha, arrimahani waxay u<br />

suurtogeliyeen in Somaliland ay ka faa’iidaysato oo<br />

ay adeegsato qaababkii hore u jirey ee dhaqanka ee<br />

is-maamulka, oo aanay iska indha-tirin amma burinin<br />

habakaas. Golaha Guurtida ee lagu soo daray nidaamkii<br />

siyaasiga ahaa, waxay suurtogelisay in si wax-ku-ool<br />

ah oo cuntanta loo adeegsado odayaasha ugu mudan<br />

mujtamaca ee laga danbeeyo, lana maqlo talooyinkooda<br />

waayo-aranimo ee xallinta khilaafaadka. Tani waxay ka<br />

mid tahay sababaha keenay in aanay khilaafaadkii<br />

faraha badnaa ee gudaha ee dalkaasi inta badan aanay<br />

isku rogin, amma ay far-ku-tiris ahaayeen, dagaallo<br />

buuxa oo dhex mara beelaha. Haddana golaha guurtida<br />

ee mudanka odayaashaa dadweynaha ee lagu soo daray<br />

nidaamkii dawliga ahaa, waxa kale oo si sugan loo<br />

habeeye in qaabka siyaasiga ahi uu matilo oo ay ka<br />

dhex muuqdaan beelaha dalkaasi. Aasaasi ahaanna,<br />

habka dawliga ahi waa isbahaysi awod-qaybsi oo ka<br />

kooban beelaha waaweyn ee dalkaasi, iyada oo beeluhu<br />

ay kuraas amma wakiillo ay ku leeyihiin aqalka sare<br />

iyo kan hoose labadaba, kuraastaasi oo tiradoodu ku<br />

salaysan tahay qorshe amma qaab hore loo dejiyey oo<br />

loo cayimay.<br />

Si haddaba qaabkaasi isku-jirka ah ee Somaliland uu<br />

u hirgalo, una xuubsiibto nidaam dawli ah oo loo dhan<br />

yahay laguna wada jiro, tani waxay u baahatay in la<br />

helo hoggaan adag oo isku kalsoon. Tani waxa aad<br />

loogu sii baahday gaar ahaan xilliyadii hore ee ay<br />

jilicsanayd ee halistu ay jirtey, markii Somaliland<br />

ay bilawga ahayd ee ay iskeed ugu dhawaaqday<br />

jamhuuriyad socod-barad ah, Somalia oo si weyn liddi<br />

ugu ahyd gooni-u-goosashada Somaliland-na ay ka<br />

holcayeen dagaallo sokeeye.<br />

Ninka haddaba yeeshay geesinnimadii uu ugu badheedhi<br />

lahaa in uu hoggaamiyo Somaliland sannadihii ay<br />

dhallaanka ahayd ee ay debecsanayd waxa uu noqday<br />

madaxweyne Mohamed Ibrahim Egal oo ahaa siyaasi leh<br />

waayo-aragnnimo iyo heybad shakhsiyadeed, oo<br />

waqtigaas looga baahnaa oo muhim u ahaa si Somaliland<br />

236

---

ay u sii jirto oo ay u hanaqaaddo. Waxa uu yaqaanney<br />

sida looga hortago ee la iskaga caabbiyo kuwa iska ka<br />

soo horjeeda ee dhallila ee debadda iyo gudahaba.<br />

Waxa uu ka badbaadi karayey siyaasadihii Soomaalida<br />

ee qasnaa, isagoo hore u soo kala qabtay mansabyo<br />

siyaasadeed oo sarsare, oo ay ku jirto ra’iisalwasaare,<br />

iyo isagoo waqti badan ku jirey xabsiga<br />

xilligii xukunkii Mohamed Siyaad Barre. Waxa uu ahaa<br />

nin xariif ah oo xeelado badan, toos ah oo aan u<br />

habran cidna, oo hadallo iyo kaftan qayaxan. Ma ahayn<br />

nin u dhaqma hadba sida laga filayo ee ay tahay<br />

munaasabadda lagu jiraa. Mar aan la kulmay sannaddii<br />

1994 oo lagu jirey xilliyo gaar ahaan adag, oo<br />

miliishiyooyin ka soo horjeedaa ay joogeen agagaarka<br />

magaalo-madaxda, dagaallo qabaa’ilna ay ka socdeen<br />

qaybo ka tirsan Somaliland, waxa uu u dhaqmayey sidii<br />

nin aan waxaasba danaynayn oo aanay damqayn, una<br />

muuqda in isku-kalsoonidiisa oo qudhihi ay ku filan<br />

tahay cadowgiisa oo meesha ka baxa.<br />

Cigaal waxa uu joogey muddo ku filan in uu soo saaro<br />

Somaliland, dadweynaheedana ku beero isku-kalsooni ah<br />

inay iyagu wax qabsan karaan oo ay istaagi karaan.<br />

Markii uu dhintay 2002-dii, Somaliland waxay jirtey<br />

11 sano, waxayna muddadaasi noqotay dal iskii wax u<br />

qabsan kara oo isku tiirsan, iyada oo dib ay ugu soo<br />

noqdeen boqollaal kun oo qaxooti ahaa oo ka yaacay<br />

dagaalladii 1980-maadkii, haatanna dib ugu soo noqday<br />

si ay u helaan nolol fiican.<br />

Habkii loogu gudbayey madaxtooyo cusub waxa uu ahaa<br />

mid si caadi oo aan dhib lahayn u dhacay, sababta oo<br />

ah in marka horeba uu jirey qaab hore loo dejiyey oo<br />

ku saabsanaa qofka xilka qabanaya ee loo magacaabi<br />

karo, go’aankaasi oo ka mid ah awodaha waaweyn ee la<br />

siiyey aqalka sare ee Golaha Guurtida.<br />

Markii loo magacaabay Dahir Riyaale Kaahin<br />

madaxweynannimada, dalku wuxu galay marxaladdii<br />

labaad xagga horumarka siyaasadda, waxana si caadi ah<br />

loogu gudbay hab xaddidan oo ku dhisan nidaamka<br />

diimoqoraadiyadda axsaabta badan. Somaliland waxay<br />

dabbaqday oo ay u gurguuranaysay sida ‘diinka’ oo<br />

kale, si ay u gaadho nidaam siyaasadeed oo loo dhan<br />

237

---

yahay, waxayna u socotay si tartiib-tartiib ah,<br />

laakiin ay hubto halka ay u socoto. Laba iyo tobankii<br />

sano ee ugu horreeyey intii ay jirtey Somaliland,<br />

gebi ahaanba ma jirin wax axsaab ah oo siyaasadeed.<br />

Ka dibna, si looga hortago ururro siyaasadeed oo ku<br />

abtirsada beelo dabadana ku haya dano qabaa’il, waxa<br />

la xaddidey tirada axsaabta oo lagu koobay saddex;<br />

kuwaasi oo kala ahaa Kulmiye, Ururka Diimoqoraadiga<br />

ah ee Ummadaha Bahoobey (UDUB), iyo Ururka<br />

Caddaaladda iyo Daryeelka Dadweynaha (UCIDD).<br />

Dastuurka dalkaasi waxa uu ka mamnuucayaa axsaabtu<br />

inay ku dhisnaadaan qabyaalad amma gobolaysi. Markii<br />

la gaadhay sanaddii 2011, waxa socdey doodo ku<br />

saabsan in la sameeyo hab kordhinaya ka wada<br />

qaybgalka siyaasadda. Qaabkani waxa uu dhinacyo badan<br />

kala mid yahay kii Uganda oo kale, oo madaxweyne<br />

Yuweri Museveni oo markii ugu horraysay ku bilaabay<br />

inuu soo rogo hab aan sidiisaba ku dhisnayn wax<br />

axsaab ah, kaasi oo markii danbe la ogolaaday in uu<br />

si tartiib-tartiib ah iskugu bedeley oo looga gudbo<br />

nidaamka dimoqoraaddiyada ee axsaabta badan, iyada oo<br />

dalkaasi uu ka soo baxayey sannado badan oo ay ka<br />

jireen khilaafyo iyo naxariisdarro siyaasadeed.<br />

Tijaabadan Uganda waxay ahayd mid bilawgii si fiican<br />

loogu guulaystay, laakiin markii danbe kharribantay,<br />

markii uu Museveni xukunka ku sii dhegganaaday.<br />

Dawladda Somaliland, mararka qaar ururrada xuquuqda<br />

aadamigu waxay ku eedeyn jireyn dulqaad la’aan iyo<br />

inay ku kacayso wax-cadaadin. Bishii July ee 2007-<br />

dii, waxa la qabqabtay madaxdii urur siyaasadeed oo<br />

marakaasi samaysmay, ururkaasi oo la odhan jirey<br />

Qaran. Waxana wasaaradda arrimaha guduhu ay ku<br />

eedaysay inay khatar gelinayaan nabadgelyada qaranka.<br />

Saddex ka mid ah madaxdii ururka Qaran ayaa markii<br />

danbe la xidhay iyada oo aan maxkamad la geyn.<br />

Doorashadii madaxweynennimada ee bishii April 2003,<br />

Dahir Riyaale Kaahin waxa uu ku helay aqlabiyad aad u<br />

yar oo ahayd siddeetan cod oo qudha oo uu dheeraaday<br />

qofkii ugu weynaa dadkii isaga la tartamayey, oo ahaa<br />

musharraxii ka socdey xisbiga Kulmiye. In kasta oo ay<br />

jireen eedaymo ku saabsan musumaasuq iyo falal wax-<br />

238

---

isweydaarin ah, haddana Somaliland kama dhicin qas<br />

iyo dhiig daataa. Riyaale waxa uu sii ahaaday<br />

madaxweynihii dalka xilli labaad. Doodo kulul ayaa ka<br />

dhacay baarlamaanka, mararka qaarna gacan-ka-hadal.<br />

Laakiin hadda Somaliland waxay awoddey inay daboolka<br />

ku hayso oo ay halkaa ku ekaadaan khilaafyada<br />

siyaasadeed, taasi oo macnaheedu noqon karo in ay soo<br />

baxayso oo looga gudbayo diimoqoraadiyad caafimaad<br />

qabta oo xoog leh, oo afkaarta kala geddisan<br />

macnaheedu aanay ahayn inay isku rogaan dagaal gacanka-hadal<br />

ah.<br />

Waxa jirey xilliyo ay taagnaayeen xiisado waaweyn oo<br />

siyaasadeed, laga soo bilaabo sannaddii 2008-dii ilaa<br />

2010-kii, markii doorashooyinkii la filayey ay kolba<br />

dib u sii dhaceen, sababta oo ahayd dhibaatooyin la<br />

xidhiidhey liiskii diiwaangelinta cod-bixiyayaasha<br />

iyo arrimo kale oo murugsanaa. Markii aakhirkii ay<br />

suurtowdey in la qabto doorashadii sanadkii 2010-kii,<br />

dadweynaha waxa ka go’naa inay dhiibtaan codkooda,<br />

waxayna galeen safaf dhaadheer oo ay tubnaayeen<br />

milicda saacado badan, iyaga oo aan waxba ka soo<br />

qaadin oo iska indhatiray hanjaabadihii iyo<br />

digniintii ururka al-Shabaab ee ahaa in aan loo soo<br />

bixin oo aan laga qayb geli doorashooyinkaasi.<br />

Hoggaamiyihii xisbiga mucaaradka ah ee Kulmiye ayaa<br />

doorashadaasi ku helay aqlabiyad kooban. Iyada oo ka<br />

geddisan sida ay yeeleen hoggaamiyayaashii dalal kale<br />

oo Afrikaan ah oo ka horumarsan Somaliland, lehna<br />

nidaamyo diimoqoraddi ah, sida Ivory Coast, Zimbabwe<br />

iyo Kenya, madaxweynihii waqtigaasi waxa uu aqbalay<br />

natiijadii ka soo baxday doorashadaasi, waxanu<br />

awoddii xukunka ku wareejiyey Ahmed Mohamed Siilaanyo<br />

oo noqday madaxweynihii afraad ee dalkaasi muudadii<br />

labaatanka sano ahayd ee Somaliland ay jirtey.<br />

Somaliland ma aha meel aan lahayn mashaakilkeeda.<br />

Gobollada Sool, Sanaag iyo Cayn ayaa ah kuwa uu ka<br />

jiro khilaaf ka dhexeeya Puntland, mararna ay ka<br />

dhacaan dagaallo goosgoos oo dhex mara labada dhinac.<br />

Waxa kale oo gobolladaasi ka jirta kooxda mucaaradka<br />

ah ee SSC, kuwaasi oo u dagaallamaya sidii<br />

gobolladaasi ay dib ula midayn lahaayen Somalia.<br />

Somaliland waxa kale oo wax ka soo gaadheen<br />

239

---

dagaallada ay wadaan kooxaha Islaamiyiintu.<br />

Hoggaamiyaha al-Shabaab, Ahmed Abdi Godane, waa nin<br />

reer Somaliland ah. Hey’adaha nabad-sugidduna waxay<br />

sheegaan inay jiraan xubno qarsoon oo ka tirsan<br />

taageerayaasha al-Shabaab oo ku dhex dhuumanaya dalka<br />

dhexdiisa. Bishii October ee 2008, al-Shabaab waxay<br />

magaalada Hargeysa ka dhex fulisay sadderx qarax oo<br />

ismiidaamin ahaa oo ay mar ku wada qaadday qasriga<br />

madaxtooyada, xarumaha Barnaamujka Horumarinta ee<br />

Qaramada Midoobey (UNDP), iyo xafiiskii ilaalinta<br />

danaha Ethiopia. Isla markaasi waxay ka dhex fulisay<br />

Puntland laba weerar. Waxa ku dhintay weerarradaasi<br />

oo lagu diley dad ilaa soddon qof ah.<br />

Sarkaal sare oo ka tirsan waaxda nabadgelyada ee<br />

Somaliland waxa uu ii sheegay in bileyska iyo<br />

milateriga dalku ay yihiin kuwa taag daran oo aan wax<br />

ka qaban karayn khataraha waaweyn ee ku iman kara<br />

nabadgelyada. Waxa uu sheegay in ciidamada<br />

nabadgelyadu ay yihiin kuwa la lumiyey oo musuqmaasuq<br />

kharribey: ‘sharciga halkan ka shaqeeyaa waa konton<br />

doollar oo Maraykan ah’, ayuu yidhi. Hargeisa waxa uu<br />

ku tilmaamay inay tahay ‘albaabka loo sii maro<br />

Muqdishu’, waxanu intaasi ku daray in Islaamiyiinta<br />

xagjirka ah qaarkood ay ka soo galaan gobolka dhinaca<br />

Somaliland oo ay marin ka dhigtaan, halkaasi oo aan<br />

inta badan laga yaabin in laga shakiyo. Dhibaato kale<br />

oo sarkaalkaasi ii sheegay waxa weeye in Somaliland<br />

ay haatan ku sugan yihiin dhallinyaro Soomaaliyeed oo<br />

mashaakil kala kulmay xagga sharci, gaar ahaan<br />

mukhaadaraadka amma maandooriyayaasha, dalalkii ay<br />

joogi jireen ee Ingiriiska, Holland, Denmark, iyo<br />

dalalka kale ee Yurub. Waxa uu yidhi dhallinyaraasi<br />

waxay ku dhex milmeen ddweynihii halkan ee gudaha,<br />

iyaga oo la yimid falal-denbiyeedyo ay dalka soo<br />

geliyaan.<br />

Arrinta ah jiritaanka ‘laba Soomaaliyeed’ waxay<br />

keenaysaa su’aalo muhiim ah oo la isweydiiyo. Maxay<br />

ku dhacday in in ka badan labaatan sano ka bacdi, in<br />

Qaramada Midoobey iyo dawladaha ugu awodda badan<br />

adduunku ay weli sii wadaan inay siiyaan hanti,<br />

aqoonsi, iyo taageeraba dawladda ‘dhexe’ ee Muqdishu<br />

oo mararka qaar maamulkeedu aanu dhaafsiisnayn wax<br />

ka baxsan dhawr degmo oo ka tirsan magaalo-madaxda,<br />

240

---

weligeedna aan wada gaadhin Somalia oo dhan? Maxay<br />

uga gaabiyeen inay ka shidaal qaataan tusaalaha iyo<br />

waayo-aragnnimada Somaliland, oo ay u garan waayeen<br />

in, halka la samaynayo faragelin debadeed oo fara<br />

badan, in malaha ay habboon tahay in la yareeyo, oo<br />

sidaasi ay tahay sida loogu qaatey?<br />

7 Dumar ka tirsan booliska Somaliland (Mary Harper)<br />

Iyada oo imika Ingiriiska iyo Maraykanu ay siinayaan<br />

Somaliland iyo gobollada kale ee deggan ee<br />

Soomaaliyeed taageero dheeraad ah, waxa iman karta<br />

khatar kale oo soo biirta oo ah in laga yaabo in<br />

lacagayowga la geynayo dhulalkaasi ay keenaan<br />

dhibaatooyin kale.<br />

Somaliland waxa qarqiyey oo ka buuxa hey’adaha aan<br />

dawliga ahayn (NGOs). Markii aan baabuur ku dhex<br />

maray magaalada Hargeisa, calaamadaha iyo boodhdhka<br />

aan arkay waxay u badnaayeen, marka laga reebo<br />

xayeysiisyada sharikadaha isgaadhsiinta iyo<br />

241

---

kambaniyada telifoonnada gacanta ee moobiillada,<br />

boodhadka shaacinaya magacyada hey’adaha aan dawliga<br />

ahayn ee gudaha (NGOs) iyo kuwa caalamiga ah, iyo<br />

hey’adaha Jamciyadda Qaruumaha ka dhaxaysa ee jooga<br />

dalka. Waxan qoray liis koobaya magacyada aan ku<br />

arkay laba jid amma waddo oo qudha: Action Against<br />

Poverty, Somaliland Youth Peer Education Group,<br />

Handicap International, UNESCO, Mercy Corps, FAO,<br />

UNDP … Markii aan dhex luugeeyey xaafadaha kale ee<br />

liita ee saboolka ah ee magaaladana, dadku inta ay i<br />

joojiyaan, ayay i weydiinayeen, ‘NGO-gee ayaad ka<br />

tirsan tahay amma ka socotaa? Maxaad noo siddaa?’<br />

Dhibaato kale oo walaac leh oo ay la imanayaan<br />

hey’adahan caalamiga ah ee horumarintu ee soo<br />

badanayaa waa dadkii aqoonta iyo kartida lahaa ee<br />

Somaliland oo ku qulqulaya hey’adahaasi, kana tegaya<br />

hey’adihii gudaha iyo ururradii waddaniga ahaa, iyaga<br />

oo u xilanaya mushaharka sare, iyo magaca laga yaabo<br />

inay ku helaan inay u shaqeeyaan Qaramada Midoobey<br />

(UN), amma hey’ad kale oo caalami ah. Dad dhawr ah oo<br />

reer Somaliland ah, oo sannado badan ku qaatay dib-udhiskii<br />

dalkooda, iyaga oo aan helin mucaawano<br />

sidaaya oo debadeed, waxay ii sheegeen inay ka<br />

baqayaan in NGO-yadan badan ee dalka qarqiyeen ay<br />

dhici karto inay tirtiraan niyaddi iyo isku-tashigii<br />

ahaa in dadku ay iskood ‘wax u qabsan karaan’, kuna<br />

bedelaan dhaqan ah in aad cid kale ku tiirsanaatid oo<br />

aanad adigu waxba qabsan.<br />

Waxyaabaha cuntama ee Somaliland ay dhaqan gelisey,<br />

gaar ahaanna abuuritaanka nidaam siyaasi ah oo<br />

shaqaynaya, waa wax ay kaga dayan karaan gobollada<br />

kale ee Somalia ee ismaamulka hoose lihi. Laakiin<br />

haddii taasi lafteeda lagu sii talax tago oo lagu<br />

fogaado, waxay keeni kartaan inay samaysmaan dhawr<br />

dawladood oo kale oo Soomaaliyeed, iyo in guud<br />

ahaanba Somalia ay si rasmi ah u kala burburto amma u<br />

kala qaybsanto. Waxa kale oo suurtagal ah in<br />

Somaliland ay ka mid noqoto dawlad Soomaaliyeed oo<br />

laakiin ku dhisan hab guud oo federaal qaab sare ah,<br />

oo nidaamka siyaasadeed ee Somalilandna uu noqdo mid<br />

ay kaga daydaan oo ay qaataan maammullada gobollada<br />

kale. Laakiin tani lagama yaabo inay dhacdo, waayo<br />

242

---

Somaliland ma doonayso inta suurtogal ah inay wax ku<br />

sidaaya ku darsato Somalia, ugu yaraan marka loo eego<br />

sida xaaladdeedu ay haatan tahay. Ismail Mohamed<br />

Hurre, oo lagu naanayso Boobaa, horena u ahaan jirey<br />

wasiirka arrimaha debadda ee dawladdii ku-meelgaadhka<br />

ahayd ee Somalia, waa nin asalkiisu ka soo jeeda<br />

Somaliland.. Laakiin markii aan la kulmay sannaddii<br />

2010-kii, waxa uu dhawr sannaba degganaa huteelka<br />

Andalus ee magaalada Nairobi. In kasta oo uu asal<br />

ahaan ka soo horjeedo fikradda gooni-isku-taagga amma<br />

madaxbannaanida Somaliland, haddana waxa uu qabaa in<br />

magaala-madaxda Hargeisa ay noqon karto xaruntii<br />

awodda xukunka ee Somalia oo dhan:<br />

Somaliland waxay immika taagan tahay heer ay<br />

xukumi karto Somalia oo dhan. Somaliland haatan<br />

waa meel nabad ah oo bed qabta, laakiin haddii<br />

xaaladda Muqdishu ay sidaas ku sii jirto oo ay ku<br />

sii socoto, qaskaas iyo dagaalladaasi waxa uu<br />

aakhirka saamayn doonaa oo uu gaadhi doonaa<br />

Hargeisa, ha noqoto xilli dhaw amma xilli danbe.<br />

Qayb keliya kama jiri karto nabad iyo<br />

degganaansho aan ka jirin kuwa kale. Soomaalidu<br />

waxay noqonaysaa mid amma wada dhibaataysan, amma<br />

wada tanaadda oo horumar wada samaysa. Waxannu<br />

nahay ummad qudha oo qaran ah. Qolooyinka amma<br />

beeluhu ma noqon karaa qaran. Ummadda<br />

Soomaaliyeed ee Geeska Afrika waa dal gebi ahaan<br />

mid ah. Kama rajo qabno oo ma sugeynno in dib loo<br />

abuuro qaran Soomaaliyeed oo ka kooban shantii<br />

xiddigood. Taasi waxay noqonaysaa riyo fog oo<br />

cirka jirta. Waa in aan ku xisaabtanna xaqaa’iqa<br />

maanta jira, labada qaybood ee dadweynaha deggani<br />

ay boqolkiiba-boqol yihiin Soomaali. Labadaas<br />

qaybood mustaqbalkooda iyo aayahooda danbe waa<br />

isku mid oo waa mid ay wadaagaan, nabad iyo nabad<br />

la’aan labadaba.<br />

Sannadkii 2011, xubno ka tirsan baarlamaanka<br />

fahdigiisu yahay magaalada Muqdishu iyo Soomaali kale<br />

oo reer-Koonfureed ah oo muhim ah, ayaa waxa ka<br />

muuqatay inay ka gunuunacayaan amma ka murmayaan<br />

suurtogalnnimada in Somlia oo dhan laga xukumo<br />

Hargeisa. Tiro yar ayaa xataa sheegtay inay jeclaan<br />

243

---

lahaayeen in madaxweynaha Somaliland, Ahmed Silaanyo,<br />

in uu la wareego xukunka dhammaan dhulka Soomaalida.<br />

Sida uu ugu tilmaamay Michael Walls qoraalkiisii<br />

‘Soo-ifbixitaanka Somaliland’ ee 2009, Somalia waxa<br />

horyaal waxyaabo badan oo ay ka baran karto<br />

Somaliland, oo ku saabsan sida ay uga gudbi karto<br />

meel dagaallo ay burburiyeen, una gudbi karto qaabdawladeed<br />

shaqaynaya oo wax-ku-ool ah:<br />

Xilligan xaaladaha ka jira dhulalka Koonfurta iyo<br />

Badhtamaha Somalia ay yihiin qaar ugu wacnaan<br />

kara in quus laga taagnaado, waxa muhiim ah in la<br />

aqoonsado oo la isku dayo in wax laga barto<br />

xaqiiqada taal Somaliland ee ka duwan<br />

xaaladahaasi, halkaasi oo imkaaniyaadkii gudaha,<br />

si habboon oo wax-ku-ool ah loogu adeegsadey<br />

sidii loo heli lahaa nabad waarta iyo hab u<br />

muuqada nidaam diimoqoraadi ah oo shaqaynaya. 25<br />

Guusha Somaliland waxa xuddun u ah qaababkeeda<br />

siyaasadeed ee isku-dhafka ah ee sida firfircoon u<br />

shaqaynaya, kuwaasi oo meelaynaya oo tixgelinaya habbeeleedka<br />

iyo hoggaankii dhaqanka, laakiin aan u<br />

ogolaanayn inay yeeshaan awodda buuxda iyo gacanta<br />

sare ee siyaasadda. Suxufiga Raage Omaar oo ah nin ka<br />

soo jeeda Somaliland, sida uu ku qoray maqaalad ku<br />

soo baxaday jariidadda the Guardian 6-dii July ee<br />

2010 oo cunwaankeedu ahaa ‘Jihaad-doonka albaabka<br />

kugu xiga jooga’, waxa uu isna qabaa inay tahay wax<br />

lala yaabo in dawladaha debaddu aanay ilaa hadda si<br />

buuxda ugu soo jeesan Somaliland, marka loo eego<br />

siyaasadahooga ku aaddan Somalia, laakiin ay ka door<br />

bideen inay xoogga saaraan dalalka kale ee la deriska<br />

ah Somalia:<br />

Dawladda go’doonka ah ee Muqdishu ee Qaramada<br />

Midoobay ay ilaaliso, ma haysato cid kale oo ay<br />

iskaashadaan oo leh ciidan nabadgelyo oo xoog<br />

leh, hey’ado iyo waaxyo ku dhisan hab<br />

dimoqoraaddi ah, iyo aqoon dheer xagga dhaqanka<br />

Soomaalida, luqada, nidaamk beelaha iyo<br />

siyaasadda intaba. Ilaa hadda, dawladaha reergalbeedku,<br />

waxay ka dhawrayeen dalalka Ethiopia,<br />

244

---

Kenya, Uganda iyo kuwa kale inay noqdaan bahda<br />

ugu weyn ee ay iskaashadaan, iyaga oo indhaha ka<br />

lalinaya oo aan tixgelinayn cidda ay kaashan<br />

lahaayeen ee dan toos ahi ay ugu jirto in nabad<br />

iyo xassillooni laga sameeyo Muqdishu, lana<br />

joojiyo faafitaanka caaddifadda waddaniyadda ee<br />

is-ballaadhinta. 26<br />

Waaya-aragnnimada Somaliland waxay ugu yaraan<br />

keenaysaa tusaale rajo oo ay yeeshaan, kana<br />

fii’deystaan qaybaha kale ee Somalia ee ku<br />

guuldarraystay inay ka sabatabaxaan dagaallo iyo<br />

deganaansho la’aan aan dhammaad lahayn oo soo<br />

noqnoqonaya. Dhinacyada ay iskaga midka yihiin ee ay<br />

wadaagaan gobolladaasi ayaa ka badan oo ka weyn<br />

waxyaabaha ay ku kala geddisan yihiin; haddii<br />

Somaliland ay wax qabsatayna, sidoo kale Somalia<br />

iyana waxbay qabsan kartaa. Labadaba waxa burburiyey<br />

dagaallo, labadaba waxa si qoto dheer oo murugsan uga<br />

ka jira hab-beeleedyo dhaqan ah oo loo kala qaybsamo,<br />

labadabana waxa ka jira dadweyne leh hal-abuur, kudhac<br />

iyo dhiirranaan. Xaqiiqada ah in xataa qaybihii<br />

Somalia ee ay ugu badnaayeen qaska iyo dagaalladu, in<br />

haatan ay awodeen inay horumar dhaqaale oo degdeg ah<br />

ka sameeyaan dhinacyada qaar oo ay ku jiraan xoolaha<br />

nool, sharikadaha xawaaladaha lacagaha iyo kuwa<br />

isgaadhsiinta, waxay noqonaysaa oo soo kordhinaysaa<br />

in dawladnnimo ‘fashilanta’ amma guudaraysta aan loo<br />

qaadan Karin in macnaheedu yahay dal fashilmay.<br />

245

---

CUTUBKA 5aad: Budhcad-badeedda (Piracy)<br />

Magacaygu waa Geeddow Cali. Waxan ku noolahay<br />

meel ka mid ah xeebaha Soomaaliyeed ee Badweynta<br />

Hindiya. Waxan jecelahay in aan la iigu yeedhin<br />

‘budhcad’ ee la iigu yeedho xubin ka tirsan<br />

‘ciidanka ilaalada xeebaha’.<br />

Dhulkayaga si fiican ayaannu ugu noolaan jirney,<br />

laakiin duruufaha ayaa nagu kallifay in aannu<br />

noqonno waxa haatan aannu nahay. Waxannu ahaan<br />

jirney kalluumaysato, noloshayadiina waxa khatar<br />

geliyey ajanebi soo galay badahayagii oo<br />

kalluunkayagii qaatay. Sidaa awgeedna, waxan<br />

go’aansannay in aannu arrintaasi wax ka qabanno,<br />

waana sababtaa ujeedadaa aannu u samaynnay<br />

ururkan ‘Ciidamada Ilaalada Xeebaha’.<br />

Waxannu soo qabannaa maraakiibta soo gasha<br />

badahayaga. Waxannu ka qaadnnaa ‘khidmad amma<br />

cashuur’, waxanannu ka codsannaa in aanay dib<br />

noogu soo noqon. Lacagtaas waxannu ku<br />

isticmaalnaa in aannu dib ugu soo iibsanno<br />

qalabkii ay naga burburiyeen ajanebiga nagu soo<br />

duuley, iyo in aannu magdhaw ka siinno qoysaskii<br />

dadkii naga tirsanaa ee ay dileen amma<br />

dhaawaceen. Aniga noloshaydu aad ayay u fiican<br />

tahay imika, laakiin waxa jira dad ka tirsan<br />

‘Ilaalada Xeebaha’ oo ku nool xaalado aad u<br />

liita.<br />

Waxan maqlay in la nagu sheego in aannu ku<br />

xidhannahay ururro waawaeyn oo caalami ah oo<br />

dembiilayaal ah. Waxaas waa wax aan waxba ka<br />

jirin gebi ahaan oo been ah, in kasta oo aannu<br />

jecel nahay in aannu taageero ka helno cid kasta<br />

oo dhinacayaga ah oo ka horjeesata gardarrada<br />

Maraykanka.<br />

246

---

Hadda ka hor waxannu ogaan jirney oo keliya<br />

meesha ay joogaan maraakiibta ajanebiga ah ee<br />

maraya agagaarka xeebahayaga, laakiin maalmahani<br />

ciidamadan soo duuley ayaa aad u kordhiyey<br />

ilaaladii. Laakkiin dan kama lihin taas oo kama<br />

werwerno, waayo waxannu samaynay farsamooyin kale<br />

oo aannu ku ogaan karno, kuna soo qabsan karno<br />

maraakiibta maraysa meel kasta, xattaa kuwa<br />

maraaya agagaarka Cummaan, India, iyo Madagascar.<br />

Adduunka intiisa kale waxa ka dhaadhacsan oo ay<br />

noo haystaan in aannu nahay dad xun. Waxay noo<br />

haystaan denbiilayaal in aannu nahay. Laakiin ma<br />

jirto cid qudha oo inta ay noo timid wax na<br />

weydiisey. Duruufahan waxa keenay, ma jirin wax<br />

kale oo aanu samayn karanney amma ku bedelanno;<br />

waxa la nagu khasbay in aannu noqonno ‘Ciidamada<br />

Ilaalada Xeebaha’, waxana noogu wacan ajanebigan<br />

nagu soo duuley. Sidaas ayaanan ku sii wadeynna<br />

oo ku jireynna ilaa inta la noo imanayo ee wax la<br />

na weydiinayo, dhibaatooyinkayagana la<br />

garawsanayo. (Geeddow Cali, February 2011).<br />

Soo-ifbixitaanka budhcad-badeedda ka dillaacday<br />

Somalia, laga soo bilaabo badhtamihii sannadkii 2000,<br />

waxay soo jeedisey adduunka oo ku baraarugay<br />

dhibaatadani, una daneeyey si ka weyn oo ka badan<br />

sidii loo danayn jirey wax kasta oo kale oo ka mid ah<br />

xaaladaha dalkaasi. Jaraa’idka ayaa ka qoray<br />

maqaalado iyo bogaga aad u fara badan, qalabka<br />

warbaahintuna waxa uu siiyey waqti dheeraad ah oo ka<br />

badan inta la siiyo mawaadiicda kale, in kasta oo<br />

falalkani budhcad-badeeddu ay yihiin hawlgallo ay ku<br />

lug leeyihiin qayb yar oo keliya oo ka tirsan<br />

dadweynaha, haddana ay yihiin arrimahaasi oo dhammi<br />

kuwo guud ahaan ka bixinaya Somalia sawir amma<br />

muuqaal aan sax wada ahayn.<br />

247

---

Warbaahinta reer-Galbeedku waxay harraad weyn oo aan<br />

la haqabtiri karayn u qabaan wararka iyo sheekooyinka<br />

la xidhiidha ee ka hadlaya arrimaha budhcad-badeedka.<br />

Waa arrin yeelan karta waxyaabo la daneeyo oo si<br />

lab-la-kac ah oo caruurnnimo loo xiiseeyo, laakiin<br />

dhinaca kalena ah naxarii-darro xanuun badan oo kutalax-tag<br />

ah.<br />

Doonyo yaryar oo dheereeya oo ay saran yihiin kooxo<br />

Soomaali ah oo dhuudhuuban oo wada caato ah, oo la<br />

luudaya qoryo ku culus iyaga, ayaa ku wareega<br />

badweynta Hindia, si ay u ugaadhsadaan maraakiibta.<br />

Waxay qaataan oo ay adeegsadaan qalab yaryar oo<br />

fudud, sida xadhko wata qadhabatooyin la sudho<br />

meelaha la rabo in la fanto amma la fuulo, sallaan<br />

amma jaranjarooyin, si ay u fuulaan oo ay u qabsadaan<br />

maraakiibta waaweyn ee raran iyo shaqaalaha la socda,<br />

ugana qaataan lacag madax-furasho ah oo malaayiin<br />

doollar ah, madax-furashadaasi oo marka la bixiyo oo<br />

keliya ka bacdi ay sii daayaan dadkii la-haystayaasha<br />

ahaa iyo maraakiibtii. Waxa dhacda is-rasaasayn iyo<br />

taxshiirado la is-weydaarsado, weerarro iyo hawlgallo<br />

la isku dayo in dadkaasi iyo maraakiibtaasi lagu soo<br />

furto, iyo hawgallo ku danbeeya khasaare iyo<br />

dhibaatootin naxdin iyo murugo leh oo ka yimaadda.<br />

Waa wax u ekaan kara filimada Hollywood ee la jilo<br />

iyo sheekooyinka khatarta ah ee qar-iska-xuurnnimada,<br />

laakiin waa wax run ah oo jira. 1<br />

Budhcad-badeedda Soomaalida, waxa ka abuurmay<br />

dhaqaale cusub, kaasi oo aan u keenin budhcadda<br />

afduubta maraakiibta oo keliya lacagyow aad u fara<br />

badan, laakiin sidoo kale dhakhli badan iyaguna ka<br />

hela oo ay ku qabaan kuwa soo abaabula ee ka danbeeya<br />

hawlgalladaasi iyo kuwa gacanta dhexe amma<br />

dillaaliinta ah ee u qaabilsan gorgortanka. Qaar<br />

kalena waxay siyaabo kale lacago uga helaan<br />

farsamooyinka noqday shaqo iyo xirfad lagu xoogsado<br />

oo wax lagu helo ee hawlaha la xidhiidha budhcad-<br />

248

---

adeedda iyo sidii wax looga qaban lahaa<br />

dhibaatadaasi.<br />

Waxa la abuuray sharikado cusub oo xagga<br />

nabadgelyada ah oo ka ilaaliya maraakiibta weerarrada<br />

budhcad-badeedda. Waxa lagu dhaqaaqay sidii loo<br />

samayn lahaa, loona iibgelin lahaa, qalabka kahortagga<br />

budhcadbadedda, kuwaasi oo ay ku jiraan<br />

xayndaabyo silig amma taar ah oo koranto lagu xidho<br />

oo lagu wareejiyo dheegga maraakiibta, tuunbooyin<br />

amma dhuumo waaweyn oo lagu furo budhcadda iyo qoryo<br />

madaafiic ah oo qaylo dheer oo aan loo adkaysan<br />

Karin, oo lagaga sasiyo, la iskaga waabiyo ciddii<br />

looga shakiyo inay weerar yihiin ee ku soo dhawaata<br />

maraakiibtaasi. Waxa soo baxay noocyo cusub oo ah<br />

khubaro, la-taliyayaal, caymis, qareenno, wakiillo,<br />

shaqaale iyo ciidammo gaar ah oo xagga nabadgelyada<br />

ah, iyo dillaaliin qaabilsan wada hadallada<br />

gorgortanka lacagta madax-furashada, dhammaan<br />

kooxahaasi oo budhcad-badeedda Somalia ay u noqotay<br />

shaqo ay lacagayow fiican iyo nolol ka heli karaan.<br />

Heerarka caymiska ee maraakiibta ka gooshaysa<br />

xeebaha Somalia, waxay kor u kaceen toban-laab markii<br />

budhcad-badeeddu ka bilaabantay soohdimahaasi. 2<br />

249

---

Khariidad 4.1 Meelaha ay gaadheen weerarrada budhcadbadeedda<br />

Soomaalidu, 2005 – 2010<br />

Ka sakow dhammaan khubaradan cusub, iyo joogitaanka<br />

ciidammo caalami ah ee ilaaliya xeebaha Somalia,<br />

haddana waxa sii korodhay budhcad-badeeddii<br />

250

---

gobolkaas, in kasta oo tirada weerarrada ay qaadaan<br />

ay yihiin qaar isbedelaya oo ku xidhan hadba xilliga<br />

lagu jiro. Bishii Oktoobar ee 2009, waxa la afduubay<br />

siddeed markab iyo 170 shaqaale ah oo ay qafaasheen<br />

budhcad-badeeddu. Bishii April ee 2011-kiina, sida<br />

laga soo xigtay tirakoob ay samaysay hey’adda<br />

caalamiga ah ee ka-hortagga budhcad-badeedda ee<br />

Ecoterra, tirada maraakiibta la qabsaday waxay<br />

gaadhay ilaa konton, iyo shaqaale ka badan siddeed<br />

boqol oo qof. 3<br />

Soomaalidu waxay noqdeen kuwa ugu firfircoon, uguna<br />

badan xagga ku-guuleysiga hawlgallada qafaalashada,<br />

marka loo eego budhcad-badeedda adduunka. Sida uu<br />

sheegay Xafiiska Badaha Caalamiga ah (International<br />

Maritime Bureau), guud ahaan tirada maraakiibta<br />

adduunka oo dhan laga afduubay sannadkii 2010 waxay<br />

dhammayd 53 markab, 49 kuwaas ka mid ahna waxa<br />

qabsaday budhcad-badeed Soomaali ah. Isna machad<br />

Maraykan ah oo la yidhaa One Earth Future, waxa uu<br />

2010-kii ku qiyaasay in falalka budhcad-badeedda, oo<br />

intooda badan ka dhaca xeebaha Somalia, inay ku<br />

kacaan kharash dhan inta u dhaxaysa toddoba ilaa<br />

laba-iyo-toban bilyan oo dollar oo kaga baxa<br />

dhaqaalaha caalamiga ah. 4<br />

Waxay u muuqataa in sida qudha ee looga hortegi<br />

karo, loona hubin karo in budhcad-badeeddu aanay soo<br />

weerarin maraakiibta ka gooshaysa xeebaha Somalia,<br />

inay tahay in maraakiibtaasi la raaciyo ciidammo iyo<br />

maraakiib ah kuwa dagaalka ee badda oo la oo<br />

ilaaliya. Hawgallada noocan ah, waxa gaar ahaan loo<br />

abaabulay maraakiibta Barnaamijka Cunnada Adduunka ee<br />

Qaramada Midoobey (WFP) ee raashinka gargaarka ah u<br />

qaada Somalia, kana taga dekadda Mombassa ee Kenya,<br />

maraakiibtaasi oo ilaa hadda ka badbaadey weerarrada<br />

budhcad-badeedda. Laakiin ma noqonayso wax suurtogal<br />

ah in markab kasta oo ka mid ah tobannaanka kun ee<br />

251

---

markab ee sannad kasta mara soohdimahaasi, in loo<br />

sameeyo oo la raaciyo ciidammo ilaaliya.<br />

Ciidamada caalamiga ah ee ilaalinta badahaasi, ayaa<br />

ka sameeyey Khooriga Cadmeed aag marin ah oo bedqaba<br />

amma ka fayow budhcad-badeedda oo ay mari karaan<br />

maraakiibtu, khoorigaasi oo la sii mariyo boqolkiibashan-iyo-soddon<br />

saliidda adduunka. Khoorigaasina waxa<br />

loo yaqaan meel halis ah oo u nugul budhcad-badeedda<br />

amma ‘Hoygii Budhcad-badeedda’, sababta oo ah<br />

weerararda badan ee ay halkaasi ka soo qaadaan.<br />

Tallaabooyinkani, budhcad-badeeddu waxay kaga<br />

jawaabeen iyaga oo bedeley xeeladihii iyo hababkii ay<br />

adeegsan jireen ee ay wax ku soo qafaalan jireen.<br />

Halkii ay awal ka isticmaali jireen doonyo yaryar oo<br />

ay ka soo kaxaystaan Somalia oo ay wax ku weeraraan,<br />

waxay sameeyeen inay marka hore soo qabsadaan<br />

maraakiib heer dhexe ah oo ay ku rartaan qalabka iyo<br />

doonyaha dheereeya, kuna tagaan meelo fogfog oo ah<br />

badweynta Hindiya, ilaa Sychelles, India iyo<br />

Madagascar, kana qaadaan duullaankooda hakaasi.<br />

Sannadkii 2011, hawlgallada budhcad-badeedda<br />

Soomaalidu waxay gaadheen dhul iyo meelo aad u<br />

ballaadhan oo baaxad weyn – ilaa afar milyan oo<br />

kiiloomitir oo dhinac walba iska leeg oo badweynta<br />

ah. Dhulka baaxaddaasi lihina waa mid aad ugu culus<br />

oo aan suurtogal ahayn in ciidamada caalamaiga ah ee<br />

ilaalada baduhu inay la wada socdaan oo ay ka<br />

warhayaan, iskaba daa inay ilaaliyaan oo ay<br />

kormeeraane. Adeegsiga maraakiibtaasi heerka dhexe ah<br />

ee ay marka hore soo qabsadaan budhcad-badeeddu, kuna<br />

shaqaystaan inta badan isla shaqaalihii<br />

maraakiibtaasi, waxay awodsiisay budhcad-badeeddu<br />

inay sii wadan karaan hawgalladooda sanadka oo dhan,<br />

sababta oo ah maraakiibtaasi waaweyni waa qaar u<br />

adkaysan kara badaha kacsan iyo hawada kharriban.<br />

252

---

Markabkii Sirius Star (The Seirius Star)<br />

Mid ka mid ah weerarradii ugu cajiibsanaa, uguna<br />

dhiirranaa waxa uu dhacay bishii November ee 2008,<br />

markii koox yar oo ah budhca-badeed Soomaaliyeed ay<br />

afduubeen markabkii Sirius Star, marabkaasi oo ahaa<br />

nooca ugu waaweyn ee qaada saliidda, lagana lahaa<br />

dalka Saudi Arabia, oo dhererkiisa iyo baaxaddiisa<br />

lagu qiyaasay iuu le’egaa ilaa sadex garoon oo kuwa<br />

kubada cagta ah oo la isku wada daray. Waxaa la<br />

weeraray isaga oo marayaa meel 450 mayl-badeed u jira<br />

oo kaga beegan dhinaca koonfur-bari ee xeebta Kenya.<br />

Waxanu waqtigaasi ahaa markabkii ugu weynaa ee<br />

weligii budhcad-badeed u gacan-gala ee ay qabsato.<br />

Markabkaasi Sirius Star, oo ka soo kicitimay dalka<br />

Saudi Arabia una socdey Maraykan, waxa uu sidey<br />

saliid qiimaheedu dhan yahay $100,000,000 (boqol<br />

milyan oo doollar oo Maraykan ah), taasi oo ka badan<br />

rubuc, amma afar meelood marka loo qaybiyo meel<br />

ahaan, guud ahaan saliidda Saudi Arabia ay soo saarto<br />

maalintii. Wararkii ku saabsanaa afduubka markabkaasi<br />

waxay saameeyeen suuqyadii dhaqaalaha ee adduunka,<br />

waxayna sababeen in qiimihii saliidda qaydhiin ee<br />

suuqyada adduunku ay kor u kacaan.<br />

Weerarradaasi qaawan ee noocan ah, waxa<br />

suurtogelinaya budhcad-badeedda oo mararka qaar awodi<br />

kara inay fuulaan maraakiibta, iyada oo aan laga<br />

warhelin oo aanay ogaan shaqaalaha maraakiibtaasi.<br />

Waxay eegtaan meesha ugu gaaban dheegga markabka ,<br />

mara uu biyaha ku dhex jiro ee ay ka fanan karaan,<br />

iyaga oo watta marka ay u soo dhawaadaan maraakiibta,<br />

doonyo yarar oo aad u dheereeya, inta badanna ku soo<br />

dhex duunta xilliyada habeenkii ee madowga ama<br />

gudcurka ah. Waxayna sudhaan dheegga markabka, xadhko<br />

leh qadhabatooyin iyo sallaan amma jaranjarooyin,<br />

waxayna si degdeg a u fantaan oo ay u fuulaan<br />

markabka. Iyada oo aanay sideedaba hubaysnayn<br />

253

---

shaqaalaha maraakiibku, budhcad-badeeddu waxay<br />

yeelanayaan gacanta, sare marka ay fulaan ee ay<br />

tagaan markabka dhexdiisa, waayo iyagu waxay sitaan<br />

hubkoodii iyo qoryohoogii.<br />

Waxa ii suurtogashay in aan helo lambarka telifoon<br />

aan kala xidhiidhi karo markabkaasi Sirius Star,<br />

laakiin waxa dhacday in mar kasta oo saaxiibadayda<br />

Soomaalidu, ama aniga laftaydu, in mar kasta oo aanu<br />

isku dayno in aannu garaacno oo uu noo galo lambarkii<br />

telifoonka ee markabku, in budhcad-badeeddu ay nagu<br />

jarayeen oo ay gooyaan, isla marka aannu u sheegno in<br />

aannu ka tirsannaay oo aannu ka soo wacanno BBC-da.<br />

Waxannu isku daynay in aannu kula hadalno af-<br />

Ingiriisi, af-Soomaali, iyo af-Carabi intaba, laakiin<br />

kumaannu guulaysan in la nala hadlo.<br />

Waxay noqotay arrin madaxa iga qabsatay oo ay igaga<br />

dhegtay in aan mar uun la hadlo budhcad-badeedda,<br />

lambarkoodiina waxan gashaday telifoonkayga<br />

moobiilka, maalin kastana waxan garaaci jirey oo aan<br />

wici jirey dhawr jeer. Gabadh aan dhalay ayaa aragtay<br />

sida aan ugu xiiqay ee aan ugu dedaalayo in aan<br />

garaaco oo aan la xidhiidho. Galab roon da’ayo oo<br />

Axad ah magaalada London, ayaa waxan ka doonay<br />

gabadhii xaflad dhalasho oo ay tagtay, oo aan ka soo<br />

qaaday, waxase dhexda naga helay saxmad weyn oo aan<br />

socon kari weyney waddadii. Gabadhii waxay bilawday<br />

inay kolba iga cadhaysiiso, iyada oo i weydiinaysa<br />

inay ii garaacdo oo ay wacdo budhcad-badeeddii.<br />

Markii aan khaati iska taagey, ayaan aakhirkii isdhiibay,<br />

telifoonkiina xaggeyda u tuuray, iyadoo<br />

fadhida xagga danbe ee baabuurka. Waxanan ku<br />

idhi:‘Wuxu ku jiraa lambarkoodu oo aad ka heli kartaa<br />

liiska magacyada xarafka “P” oo u taagan Budhcadbadeed’.<br />

Lambarkii ayay garaacday, waxayna bilawday<br />

sheeko-baraley. Sheeko xiiso leh oo mucjiso ah ayaa<br />

254

---

la sii wadey, halkaasi oo aakhirkii ay ku guulaysatay<br />

inay ku qanciso budhcad-badeeddii inay ila hadlaan,<br />

waxayna u sheegtay in aan anigu soo wici doono<br />

maalinta soo socota ee berri ah.<br />

Subaxii danbe, aniga iyo qof Soomaali ah oo aannu<br />

wada shaqaynno ayaa garaacay lambarkii. Budhcadbadeeddu<br />

way filayeen telifoonkayagan, waxayna naga<br />

codsadeen in aannu ku soo celinno, si ay noogu<br />

dhiibaan oo aanu ula hadalno horjoogaha kooxda oo ay<br />

noo sheegeen in uu hurdo, sababta oo ah inuu soo<br />

jeeday habeennimadii oo dhan oo uu gaadh ka hayey<br />

amma ilaalinayey dadkii la-haystayaasha ahaa. Waxan<br />

garaacnay waqtigii la nala ballamay ee la noo qabtay,<br />

waxana na salaamay horjoogihii kooxdaas budhcadbadeedda,<br />

kaasi oo magaciisa noogu sheegay ‘Dubbad’.<br />

Waxa uu u hadlayey sidii nin deggan, qabana isku<br />

kalsooni, aadna ugu faraxsan in uu nala hadlo. Waxa<br />

uu u muuqdey in uu ku wareeray buugga diiwaagelinta<br />

markabka iyo agab kale ee uu ka dhex helay markabka.<br />

Sida ka muuqatay hadalladiisiina, waxa caddaan ah in<br />

isaga iyo kooxdiisa budhcad-badeeddu ay la yaabeen<br />

inta uu le’eg yahay markabkan u soo gacan galay,<br />

weynida baaxaddiisa iyo dhererka xad-dhaaf.<br />

Dubbad waa uu sheegay in aanu isagu si toos ah ugu<br />

dhex jirin wax wadahadallo amma gorgortan ah oo ku<br />

saabsan siideynta markabkani Sirius Star, iyo sidoo<br />

kale in aanu la socon oo wax fikrad ah ka haysan<br />

tirada lacagta madax-furashada ah ee lagu xidhay.<br />

Waxaa uu noo sheegay in sababta qudha ee ay u<br />

qabsadeen markabkani saliidda inay tahay lacag, iyo<br />

in uu raalli ku noqonaya waxa uu ku tilmaamay<br />

‘qiimaha caadiga ah’ ee madax-furashada laga bixiyo<br />

siideynta markab kasta, qiimahaasi oo waqtigaas ahaa<br />

ilaa laba milyan oo doollar. Waxa uu ku nuuxnuuxsaday<br />

in shaqaalaha markabka saaran oo dhan shan iyo<br />

labaaan qof oo isugu jira Polish, Croatian, Sucuudi,<br />

Filipino iyo Ingiriis, inay yihiin badeecad agtooda<br />

255

---

qaali ka ah, oo qiime sare ugu fadhida, oo faa’iidada<br />

ugu jirta ee ay ka helaaan shaqalahaasi oo nool, ay<br />

aad uga badan tahay tan ay ka heli lahaayeen iyaga oo<br />

dhintay amma meyd ah. Wanu yidhi: ’Shaqaaluhu ma aha<br />

maxaabiis meel ku xidhan. Way socsocon karaan oo<br />

kolba goob ayay tegi karaan, meel kasta iyo mar kasta<br />

oo ay doonaan. Xattaa waxay ku seexan karaa<br />

sariirahoodii caadiga ahaa, waxanan u ogolaannay inay<br />

haystaan furayaashoodii. Waxa qudha ee ka maqani waa<br />

xorriyaddoodii, inay ka daadegi karaan amma ka tegi<br />

karaa markabka dhexdiisa.’<br />

Dubbad waxa uu faahfaahin ka bixiyey in, in kasta oo<br />

uu ogsoon yahay saamaynta xun ee caalamiga ah ee ay<br />

yeelatay falalka budhcad-badeedda ka soo baxday<br />

xeebaha Somalia, in haddana aanay jirin wax kale oo<br />

ay ku bedelan karayeen amma samayn karayeen. Waxanu<br />

yidhi:<br />

Si buuxda ayaan u ognahay cawaaqibka ka<br />

dhalanaya, laakiin waxa loo baahan yahay in<br />

adduunku fahmo dhibaatada na haysata ee na<br />

hortaal, halkan Somalia. Siddeed iyo toban sano,<br />

halkan kama jirin wax nabad ah. Ma jirto wax<br />

nolol ah oo lagu haysto halkan. Khayraadkii ugu<br />

danbeeyey ee Soomaalidu haysteen waxa uu ahaa<br />

badda, laakiin maraakiib shisheeye ah ayaa<br />

boobtay oo guratay dhammaan kalluunkayagii. Waana<br />

taasi ta na badday ee nagu kalliftey in aannu ku<br />

kacno budhcad-badeednnimo, si aannu u noolaanno.<br />

Ka dibna waxa telifoonkii loo dhiibey kabtankii<br />

markabka, Marek Nishky, oo ah nin Polish ah. Waxanu<br />

yidhi: ’Waannu iska fiicanahay, guud ahaan. Dhammaan<br />

shaqaalihii iyo saraakiishuba, xaaladdoodu waa fiican<br />

tahay. Ma jirto wax amma sabab aannu u cabannaa. Waxa<br />

la noo ogolaaday oo la na siiyey fursad aanu kula<br />

xidhiidhno oo aannu kula hadalno qoysaskayagii. Sida<br />

256

---

aad adiguba garan kartana, taasi waa waxa noogu<br />

muhiimsan ee noogu weyn immika.’<br />

Lacag madax-furasho ah oo dhan $25 milyan oo doollar<br />

oo Maraykan ah ayay markii hore dalbadeen in loo<br />

bixiyo baadifad, si loo sii daayo markabaas Sirius<br />

Star, laakiin laba bilood ka bacdi markii afduubkaasi<br />

uu dhacay, waxa markabkii lagu sii daayey, sida la<br />

sheegay, $3 milyan oo doollar oo Maraykank ah.<br />

Lacagtaasi madax-furashada ah waxa la sii saaray<br />

diyaarad nooca fudud ah, waxa loo duuliyey xaggii uu<br />

joogey markabkii. Lacagtii naqadka ahayd oo ku jirta<br />

jawaan lagu xidhay baarashuudka hawada, nooc yar oo<br />

midabkiisu cassaan yahay, ayaa diyaaraddii ay ka soo<br />

tuurtay xagga sare ee cirka, kuna soo riddey markabka<br />

dushiisii.<br />

Hasse ahaatee arrintii ma noqon mid ay calfadaan oo<br />

aahkirkii ay u aayaan budhcad-badeeddii. Sida laga<br />

soo xigtay qaraabadoodii, duufaanno ayaa dhexda ka<br />

helay intii ay ku soo socdeen Somalia, iyaga oo<br />

wattey doonni yar. Doonnidii ayaana la rogmatey,<br />

waxana la sheegay in shan ka mid ah budhcad-badeeddii<br />

ay hanfadeen oo baddu liqday, saddexdii kalena ay soo<br />

gaadheen xeebta, iyaga oo aan waxba ka haysan<br />

saamigii iyo qaybihii ay ka heleen lacagtii<br />

baadifadda ahayd, lacagtaasi oo la sheegay in baddii<br />

kacsanayd ay qaadday. Nin adeer u ah qof ka mid ah<br />

budhcad-badeeddi baddu liqday ayaa sheegay in<br />

meydkiisii aakhirkii laga helay xeebta oo uu ku soo<br />

caaryey, jeebkiisiina laga soo saaray bac ay ku jirto<br />

lacag dhan $153,000 oo doollar oo Maraykan ah, taasi<br />

oo ahayd waxa qudha ee ka hadhay amma laga arkay<br />

saddexdii milyan ee doollar ee madax-furashada ahaa.’ 5<br />

257

---

Khuraafaadka iyo Khaladaadka (Myths and<br />

misconceptions)<br />

Waxa jira sheekooyin badan oo aan waxba ka jirin iyo<br />

khuraafaadkh la faafiyey oo la xidhiidha budhcadbadeedda<br />

Soomaalida. Sheekooyinkaas qaar ka mid ah<br />

waxa abuuray oo faafsaday budhcad-badeedda laftooda,<br />

qaarna warbaahinta, oo inta badan meelo soke oo fudud<br />

wax ka eegta, una dhigtay arrimaha taagan, qaab<br />

xasaasi ah oo buunbuunis ah, iyo weliba qaybo kale oo<br />

ay faafiyeen khubarada xagga nabadgelyada ee<br />

ajanebiga ah iyo dhinacyada kale ee ka faa’iidaysta<br />

dhibaatadan, kuna tiirsan sii-jiritaankeeda.<br />

Sheekooyinka khayaalka ah ee la sameeyey ee hadda<br />

socda waxa ka mid ah in dhammaan budhcad-badeeddu ay<br />

ahaayeen dad kalluumaysato ah oo lagu kallifay inay<br />

bedelaan mihnaddoodii amma shaqadoodii, sababtuna ay<br />

tahay maraakiibta kalluumaysiga ee ajanebiga ah oo<br />

kalluunkii ka dhammeeyey biyaha Soomaalida. In kasta<br />

oo shaki la’aan kalluunkii Somalia ay muddo dheer<br />

bililiqaysanayeen oo ay yareeyeen amma madhiyeen<br />

kalluumaysato debadda kaga timid, haddana<br />

‘biliiliqadaasi ay ku kacayaan maraakiibta<br />

shisheeyuhu’, waxay noqotay jawaabta caadada ay ka<br />

dhigteen budhcad-badeedda Soomaalidu marka ay ka<br />

hadlayaan sababaha ugu wacan falalka ay ku kacaan,<br />

iyaga oo guud ahaan isku deyaya inay qiil u raadiyaan<br />

waxyaabaha ay samaynayaan.<br />

Sida Geeddow Cali oo kale, kaasi oo lagu xusay<br />

bilawgii cutubkan, budhcad-badeed badan ayaa isku<br />

tilmaama inay yihiin ‘Ilaalada Xeebaha’, oo ay<br />

daafacayaan xeebahooda, kana daafacayaan doonyaha<br />

kalluumaysiga iyo maraakiibta shisheeyaha ee wasakhda<br />

suntan ah ku aasaya badda, iyo in wixii ku soo xadgudba<br />

ay ka qaadaan ‘lacag’ ganaax ah. Marka loo eego<br />

afkan ay ku hadlayaan, waxay u muuqdaan inay isku<br />

deyayaan inay ka dhigaan falalka ay ku kacayaan qaar<br />

258

---

aan denbi ahayn ee bannaan. Mid ka mid ah budhcadbadeedda<br />

oo magaciisa ku sheegay ‘Xassan’, waxa uu ka<br />

hawlgeli jirey dekedda Xaradheere, intii aanay<br />

xoogagga Islaamiyiinta ahi ka qabsan magaalada<br />

sannadkii 2010-kii, waxanu yidhi:<br />

Waxan ahaan jirey nin kalluumaysato ah, laakiin<br />

waxa biyahayagii soo galay maraakiib kalluumaysi<br />

oo naga qaatay dhammaan kalluunkayagii. Dhawr<br />

sano ka hor, waxa halkan iman jirey in ka badan<br />

toddoba boqol oo markab oo ajanebi ah, kuwaasi oo<br />

kalluunka kala bixi jirey biyaha Soomaalida.<br />

Hadda, wax kalluun ah oo ku hadhay halkani ma<br />

jiro oo laga helayaa – waxba noogamay tegin.<br />

Markii ay waxaasi nagu sameeyeen, annaguna<br />

waxannu go’aansannay in aannu iyaga caydhsanno oo<br />

aannu ugaadhsanno, taasi midhaheedii ayaannu<br />

imika guranaynnaa oo aan u aynay. Shaqa fiican<br />

ayaannu runtii ka qabannay ajanebigan khaatarta<br />

iyo cidhiidhiga ku hayey noloshayadii, waayo<br />

imika waxannu helnay faa’iidadii go’aankii aannu<br />

ku gaadhnay in aannu iyaga ku jeesanno oo wax ka<br />

qabanno.<br />

Waxannu go’aansannay in ajanebiga aannu ka<br />

waabinno oo ka celinno kalluunkayagii, haatanna<br />

iyaga ayaannu kalluumaysanaynaa. Hadda, dadka<br />

qudha ee ka faa’iideysta ‘kalluumaysiga’ waa<br />

annaga oo ah ‘Ilaalada Xeebaha’, waayo waxannu<br />

‘kalluumaysannaa’ oo soo dabanna dad aannu madaxfuarsho<br />

u qabsanno oo la-haystayaal noo noqda.<br />

Budhcad-badeed badan oo Soomaali ah ayaa xumaan u<br />

qaata oo ka xanaaqa in loogu yeedho magaca ‘budhcadbadeed’.<br />

Qaarkood waxay rumaysan yihiin in magacaasi<br />

ku bannaan yahay maraakiibta shisheeyaha ee soo gasha<br />

259

---

iyaha Soomaalida. Waxan la hadlay oo kale bishii<br />

July ee 2011, nin budhcad-badeed ah, amma sida uu<br />

isku tilmaamay ka tirsan ciidamada ‘Ilaalada<br />

Xeebaha’, oo magaciisa la yidhaa Daahir, oo joogey<br />

magaalada Hobyo ee ku taal xeebta, ninkaas oo igu<br />

yidhi:<br />

Horta, adduunka su’aal ayaan weydiinayaa. Yaa<br />

budhcad-badeed ah? Ma maraakiibta kalluumaysiga<br />

iyo kuwa dagaalka ee badahayaga soo galay ee wax<br />

kasta naga gurtay, kalluunkayagii,<br />

khayraadkayagii, xorriyaddayadii iyo wax kasta?<br />

Misse annaga, dadkan ilaashanaya xeebahoodii?<br />

Su’aasha aan weydiinayo caalamku waa taas. Waana<br />

taasi su’aasha u baahan in laga jawaabaa.<br />

Maamullada ka jira Somalia laftoodu, waxay mararka<br />

qaar ka qayb qaateen sheekooyinka khuraafaadka ah ee<br />

laga faafiyey waxyaabaha ka dhacaya xeebaha Somalia<br />

oo loo ekeysiiyey wax aan u dhigmin amma u qalmin<br />

budhcad-badeednnimo. Bishii January ee 2011,<br />

baarlamaanka Soomaalidu waxa uu diidey in uu ansixiyo<br />

sharci mamnuucayey budcad-badeednnimada. Qaar ka mid<br />

ah xubnaha mudanayaasha baarlamaanka ayaa ku sifeeyey<br />

budhcad-badeeddu inay yihiin ‘geesiyaal’ ka celinaya<br />

biyaha Soomaalida maraakiibta shisheeye; waxayna<br />

sheegeen inayna ahayn budhcad-badeed, laakiin ay<br />

yihiin ciidammo aan rasmi ahayn oo ilaalada xeebaha<br />

ah.<br />

Warbaahinta qaar ayaa iyaguna ku tilmaamay in<br />

budhcad-badeeddu ay la mid yihiin oo ay u dhigmaan<br />

maanta sheekooyinkii ‘Robin Hoods’ oo kale (waa<br />

sheekooyin khayaal ahaa oo la abuuray, kuna saabsanaa<br />

nin Ingiriis ah oo dayro ah, oo qarnigii 12-aad dhici<br />

jirey dadka taajiriinta amma maalqabeennada ah, si uu<br />

u caawiyo dadka saboolka); waxana lagala mid dhigay<br />

falalka budhcad-badeedda in wixii ay ka dhacaan<br />

260

---

maalqabeenka, inay ku taageerayaan fuqarada, iyada oo<br />

run ahaantii sida ka sii sugani ee ka sii habbooni ay<br />

noqon karto in loogu yeedho denbiilayaal. Qof<br />

budhcad-badeed ah oo la yidhaa Aadan, ayaa isagu ka<br />

daacadsanaa kuwa kale ee saaxiibadiis ah, mar uu ka<br />

hadlayey ujeeddooyinkiisa: ‘Budhcad-badeeddu dhammaan<br />

waa dad xun oo kharriban. Waa kooxo heshiis ku ah oo<br />

qudha inay dhacaan maraakiibta badaha.’ 6<br />

Baadhitaan uu sameeyey 2009-kii aqoonyahan u dhashay<br />

dalka Norway, oo mgaciisa la yidhaa Stig Jarle, oo uu<br />

ku sameeyey budhcad-badeedda Soomaalida, waxa uu ku<br />

doodayaa in haddii ujeedada keliya ee hawlgallada<br />

budhcad-badeeddu amma ‘Ilaalada Xeebuhu’ ay tahay<br />

inay ka ilaaliyaan biyaha Soomaalida maraakiibta<br />

kalluumaysiga ee sharcidarrada ah oo keliya, in<br />

markaasi ay weerari lahaayeen oo kelia doonyaha<br />

kalluumaysiga oo qudha, ee aanay beegsadeyn<br />

maraakiibta ganacsiga ee sidda shixnadaha iyo<br />

badeecadaha, saxiimadaha amma doonayaha yaryar ee<br />

tamashalaha iyo dalxiiska, iyo maraakiibta sidda<br />

saliidda. Waxanu ku yidhi qoraalkiisa:<br />

Iyada oo ay dhici karto in budhcad-badeeddu ay<br />

run ahaantii cabsi geliyaan maraakiibta<br />

kalluumaysiga, oo ay iska hortaagaan<br />

kalluumaysiga aan sharciga ahayn, haddana<br />

bartilmaameedyada ay beegsadaan budhcad-badeeddu<br />

waxay si cad u muujinayaan in waxa ay u xishaan<br />

ee muhiimka u ahi uu yahay faa’iidada lacageed ee<br />

ka soo gelaysa falalkaasi, kaasi oo uga muhiimsan<br />

wax kasta amma ujeeddo kale oo kasta oo la<br />

xidhiidha ka-hortagga kalluumaysiga sharcidarrada<br />

ah. Guud ahaan Maraakiibta ay qabsadeen budhcadbadeeddu<br />

ma ahayn maraakiib kalluumaysi oo si<br />

sharcidarro ah u kalluumaysanayey, laakiin waxay<br />

ahaayeen maraakiib caadi ah oo xamuul ah, oo<br />

261

---

marayey biyaha Somalia, kuwa Yemen, amma biyaha<br />

caalamiga ah. 7<br />

Marka siyaabaha qaar loo eego, hawlgallada budhcadbadeeddu<br />

waxay ka xannibeen oo ay horjoogsadeen<br />

shaqadii kalluumasatadii gudaha ee Soomaalidu, halkii<br />

ay ka celin lahaayeen maraakiibta iyo doonyaha<br />

kalluumaysiga ee ajanebiga, una suurtogelin lahaayeen<br />

in Soomaalidu ay si nabad ah u kalluumaysato.<br />

8 Nin Soomaali ah oo budhcad-badeed ah, Ismaaciil<br />

Elix (Mary Harper)<br />

262

---

Mararka qaarna, waxayba ka cabsiiyaan oo ay didiyaan<br />

kalluumaysatada Soomaalida, mararna ciidamada<br />

caalamiga ah ee ilaalada badaha iyo maraakiibta kale<br />

ayaa ku khaldama kalluumaystada Soomaalida oo mooda<br />

inay yihiin budhcad-badeed, iyaga oo ku fura dhuumo<br />

aad u xoog weyn iyo taxshiirado, amma kala wareega oo<br />

ka qaada qalabkooda, amma xidhxidha, amma ka dhex<br />

gala oo joojiya shaqadoodii iyo meheradoodii. Waxa<br />

kale oo jirta in lacagta faraha badan ee madaxfurashada<br />

ah ee ay helaan budhcad-badeeddu, inay la<br />

weynaato oo ay soo jiidato kalluumaysatada kale, oo<br />

ay damac iyo hunguri geliso, iskagana tagaan<br />

shaqooyinkoodii hore ee kalluumaysiga, si ay ugu<br />

biiraan budhcad-badeedda oo iyaga lagtoodu ka mid<br />

noqdaan. Wararka laga helo tuulooyinka ay joogaan<br />

budhcad-badeeddu ayaa sheegay doonyo kalluumaysi oo<br />

lagaga tegey xeebaha oo halkaas ku burburay, kuwaasi<br />

oo ay iskaga tegeen dadkii hore u lahaan jirey oo<br />

imika helay doonyo dheereeya oo casri ah oo ay u<br />

kaxaysataan badda, kuna ugaadhsadaan dad ay soo<br />

qafaashaan oo ay soo afduubtaan, halkii ay ka raadsan<br />

lahaayeen kalluun. Xabsiga magaalada Hargeysa, waxan<br />

kula kulmay nin budhcad-badeed ahaan jirey oo la soo<br />

qabtay, oo la yidhaa Ismaaciil Elix. Waxa uu iiga<br />

sheekeeyey sida uu maalin qudha isku bedeley ee uu u<br />

go’aansaday in uu joojiyo shaqadiisii ahayd<br />

kalluumaysato, waxanu tegey suuqa Boosaaso oo uu ka<br />

soo iibsadey qori AK-47 ah, qori baasuuke ah, iyo<br />

doonni nooca dheereeya ah. Hawgalkii ugu horreeyey ee<br />

budhcad-badeednnimo ee uu galo ayaa lagu soo qabtay,<br />

waxana lagu xukamay shan-iyo-toban sano oo xadhig ah.<br />

Kama muuqan wax murugo ah oo ii muujinaya in uu ka<br />

xun yahay waxyaabaha uu sameeyey, in kasta oo uu<br />

lumiyey dhammaan xidhiidhka qoyskiisa iyo<br />

qaraabadiisa, sannado badan oo ka mid ah<br />

cimrigiisiina uu ku jiri doono xabsi ku yaal meel<br />

guud ahaan ahaan loo arko dhul shisheeye.<br />

263

---

Dhaqaalaha Budhcad-badeedda (Pirate economy)<br />

Budhcad-badeednnimadu waxay noqotay wax laga helo<br />

lacag badan oo malaayiin doollar ah,oo laga bixiyo<br />

sii-deynta maraakiibta iyo shaqaalaha, taasi oo in<br />

muddo ahba soo jiidanaysay dad badan oo aan ahayn<br />

iyagu kalluumysato, siina noqonaysay hawl iyo farsamo<br />

aad u heer sarraysa oo denbiilannimo oo lagu<br />

shaqaysto. Hasse ahaatee, kalluumaysatada lafteedii<br />

ayaa noqotay qayb weyn oo muhim ah oo ka qayb gasha<br />

hawlgal kasta oo ay fulinayaan kooxaha budhcadbadeedku,<br />

sababta oo ah aqoonta iyo waayo-aragnimada<br />

ay u leeyihiin badda, kaxaynta iyo ku shaqaynta<br />

doonyaha iyo qalabka kale ee badda. Budhcadbadeednnimadu<br />

waxay noqotay shaqo weyn oo la<br />

doorbido, iyada oo laga heli kara lacagayow badan oo<br />

xad-dhaaf ah. Dadka ku ladnaaday ee ka helay wax<br />

bandan, waxa ka mid ah ninkan budhcad-badeedka ah ee<br />

magaciisa la yidhaa Xassan oo yidhi: ‘Xaaladdayda<br />

dhaqaale waa mid aad iyo aad u fiican. Xattaa<br />

sannadkan oo dhan uma baahni in aan ku noqdo baddii,<br />

waayo waxan qabsaday kal-hore, hal markab. Lacagtii<br />

aan ka helayna waxan gashaday meel kale oo runtii aad<br />

u fiican. Arrimahayguna aad ayay u fiican yihiin.<br />

Noloshayduna aad iyo aad ayay uga roon tahay oo ay<br />

uga fiican tahay imika markii aan ahaan jirey<br />

kalluumaysatada.’<br />

In kasta oo la bixiyo sannad kasta tobannaan milyan<br />

oo dollar oo madax-furasho ah, haddana waxa aad u<br />

adag oo aan suurtogal ahayn in la helo tiro sugan<br />

amma xisaabta saxda ah ee lacgta soo gasha guud ahaan<br />

kuwa ku lug leh budhcad-badeednimada Soomaalida, iyo<br />

sida lacagtaasi loo qaybsado. Waxa aad loo adkeeyey<br />

in la dabageli karo oo la raadraaci karo lacagayowga<br />

madax-furashada ah, iyadoo ay jirto xaqiiqada ah in<br />

budhcad-badeeddu ay isticmaalaan habab wax badan soojireen<br />

ahaa oo la mariyo lacagahaasi, loona yaqaan<br />

xawaaladaha, kuwaasi oo ku dhisan is-aaminaad iyo<br />

264

---

wada-xidhiidh afka ah, iyada oo aanay jirin wax<br />

qoraal ah oo waraaqo ah oo la kala qaato, amma<br />

kombuyuutar la geliyo oo la tixraaci karaa.<br />

Madaxa Xafiiska Dalalka Afrikada Bari u qaabilsan<br />

Barnaamijka Gacansiinta Badmareennada, oo ah ninka la<br />

yidhaa Andrew Mwangura, waxa uu la socda hadba<br />

hawlgallada budcad-badeedda ee xeebaha Soomaalida,<br />

waxanu la xidhiidhaa oo waanwaan la gala budhcadbadeedda.<br />

Waxa uu ii soo diraa farriimo amma<br />

dhambaallo qoraal ah oo uu si sugan iigu sheegayo<br />

meesha iyo waqtiga la afduubay markab, xattaa saacado<br />

badan ka hor inta aanay wararkaasi helin wakaaladaha<br />

wararku, ee aanay baahin. Waxanu sheegay ninkaasi in<br />

budhcad-badeedda iyagu fuliya weerarka ee qabsadaa<br />

maraakiibtaasi, in ayna run ahaantii iyagu ka wada<br />

war hayn oo aanay wada helin dhammaan lacagyowga<br />

madax-furashada ah ee la bixiyo. Waxanu yidhi: ‘Iyagu<br />

waxay yihiin oo qudha askartii amma ciidankii lugta.<br />

Waa dhallinyaro, inta bandanna aan ahayn rag muddakar<br />

ah, hubaal ahaanna ma wada helaan oo gacmahooda kuma<br />

wada danbayso dhammaan kacagtaasi.’ 8<br />

Suuq dhaqaale oo yar ayaa ka abuurmay hawhlahaasi<br />

budhcad-badeednimada, oo wax ka soo galaan dadweynaha<br />

ku nool tuulooyinka xeebaha waqooyi-bari iyo<br />

badhtamaha Somalia, iyo weliba kuwa ka sii shisheeya.<br />

Waxay u muuqataa inayna jirin wax xeerar ah amma<br />

nidaam ah oo laga siman yahay oo ku saabsan sida<br />

lacagtaasi loo qaybiyo ee ay ku kala danbayso, iyo<br />

wararka amma macluumaadka la xidhiidha arrimahani oo<br />

aad loo ilaaliyo, loona qariyo, sababta oo ah dadka<br />

ku lug leh falalkan denbiilannimada ah oo aan doonayn<br />

inay bixiyaan xog sugan iyo macluumaad buuxa oo<br />

faahfaahsan. Sida loo kala qaybiyo lacagayowga loo<br />

qaato madaxfurashada, waxa lagu xusay warbixin ay soo<br />

saartay Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysaa,<br />

warbixintaasi oo ku dhisnayd warar laga soo ururiyey<br />

265

---

oo laga soo xigtey budhcad-badeed joogta magaalada<br />

Eyl ee ku taal dhinaca waqooyi-bari ee gobolka<br />

Puntland, magaaladaasi oo wax badan saldhig weyn u<br />

ahayd budhcad-badeedda. Waxayna u dhignayd sidatan:<br />

Miliishiyada badda (Budhcad-badeedda tooska wax u<br />

afduubka ee hawshaasi fuliya) – boqolkiiba 30<br />

Miliishiyada berriga/dhulka (kooxaha hubaysan ee<br />

jooga amma kontoroola degaannada berriga ee<br />

budhcad-badeedd u ah saldhig ay ka soo<br />

lollaystaan amma duulaan) – boqolkiiba 10<br />

Dadweynaha degaanka (odayaasha iyo saraakiisha<br />

maamulka ee degaanka) – boqolkiina 10<br />

Maalgeliyayaasha laga sii qaato lacagaha deymanka<br />

ee iyo biilasha – boqolkiiba 20<br />

Hoggaamiyayaasha iyo dillaaliinta waaweyn ee ka<br />

danbeeya budhcad-badeedda – boqolkiiba 30<br />

Sida uu soo xigtey ee uu qoray isna Jeffrey<br />

Gettleman oo qoraalkiisaas lagu soo saaray jariidadda<br />

New York times bishii Oktoobar ee 2008, nin la yidhaa<br />

Faarax Ismaacii Iid, oo lagu xukumay shan-iyo-toban<br />

sano oo xabsi ah, oo uu ku galabsaday falal budhcadbadeednnimo,<br />

waxa uu isagu sheegay oo uu bixinayaa<br />

sawir waxoogaa ka duwan taasi, sida loo kala qaybiyo<br />

lacagtaasi:<br />

Miliishiyada badda (Budhcad-badeedda tooska wax u<br />

afduubka ee hawshaasi fuliya) – boqolkiiba 30<br />

Horjoogaha hoggaamiya kooxda budhcad-badeedda –<br />

boqolkiiba 20<br />

266

---

Maalgeliyayaasha hawlgallada soo socda, oo ay ku<br />

jiraan hubka, shidaalka, iyo sigaarka –<br />

boqolkiiba 20<br />

Saraakiisha dawladda – boqolkiiba 30, 9<br />

Qofka ugu horreeya budhcad-badeedda ee ugu hor-fuula<br />

markabka la afduubayo, waxa la sheegay inuu helo oo<br />

la siiyo amma libin-laab qaybtii saami ahaan uu u<br />

heli lahaa lacagtaas, amma baabuur; kuwa kalena waxay<br />

qaataan saamiyo isleeg. Haddii la dilo amma la<br />

dhaawaco qof ka mid ah budhcad-badeeddaasi,<br />

qoyskiisii waxa la siiyaa magdhaw dhaqaale amma<br />

lacageed.<br />

Waxa jirey eedaymmo la xidhiidha in qaar ka tirsan<br />

saraakiisha dawladdu inay wax ka helaan<br />

lacagayowgaasi budhcad-badeednimada, gaar ahaanna<br />

Puntland, halkaasi oo la sheego in dakhliga soo gala<br />

budhcad-badeedda ee sannad kasta ka soo gala lacagaha<br />

madax-furashad ahi, in uu ka badan yahay<br />

miisaaniyadda gobolka oo dhan oo ilaa $20 milyan oo<br />

doollar oo Maraykan ah. Agaasiimaha guud ee<br />

wasaaradda kalluumaysiga iyo dekedaha, Cabdi-Waxiid<br />

Jowhar, ayaa qiray sannadkii 2008 oo sheegay ‘inay<br />

jiraan dad dawladda ka tirsan oo la shaqeeya budhcadbadeedda.’<br />

10 Waxa la eryey oo shaqadii laga<br />

fadhiisiyey ku-xigeenkii taliyaha ciidanka booliska<br />

ee Puntland, sababo la xidhiidha eedaymo loo soo<br />

jeediyey oo ahaa in uu ku xidhan yahay budhcadbadeedda.<br />

Warbixin ay soo saartay guddida Qaramada<br />

Midoobey u qaabilsan la-socodka arrimaha Somalia,<br />

sannadkii 2010, waxa lagu sheegay in:<br />

Ka bacdi laba iyo toban sano oo horumar ilaa heer<br />

cuntamaa uu ka jirey Puntland, marka loo eego<br />

267

---

gobollada kale, in haddana maamulka cusub ee<br />

dhawaanta la sameeyey ee Abdirahman Mohamed<br />

‘Faroole’, in uu ku wado oo uu ku sii riixayo<br />

Puntland sidii iyo habkii ay ku noqon lahayd dal<br />

iyo maamul denbiile ah. Baadhitaannada ay<br />

sameeyeen guddidaasi la-socodka arrimaha Somalia,<br />

oo salka ku haya waraysiyo lala yeeshay dad<br />

xogogaal ah oo u dhuun-daloola arrimaha budhcadbadeedda,<br />

wada-hadallada iyo gorgortanka lacagaha<br />

madax-furashada ee la bixiyo iyo sida loo kala<br />

qaybiyo amma loo kala bixiyo, waxay xaqiijiyeen<br />

in mas’uuliyiin sarsare oo ka tirsan Puntland, oo<br />

uu ku jiro Madaxweyne Faroole iyo xubno ka tirsan<br />

golihiisa wasiirrada oo uu ka mid yahay gaar<br />

ahaan wasiirka arrimaha gudaha, General Abdullahi<br />

Ahmed Jama ‘Ilkajiir’ iyo wasiirka xagga amniga<br />

gudaha General Abdillahi Ahmed Saiid Samatar,<br />

inay wax ka helaan lacagyowga budhcad-badeedda<br />

amma madax-furashada afduubyada. 11<br />

Lacagta madax-furashada waxa kale oo waxoogaa ka mid<br />

ahi uu gaadhaa dadku ku nool tuulooyinka ay joogaan<br />

budhcad-badeeddu. Sida ay sheegtay wakaaladda wararka<br />

ee AP bishii November ee 2008, haweeney magaceeda la<br />

yidhaa Shamso Moalim oo deggan magaalada Xaradheere<br />

oo hore u ahaan jirtey saldhig budhcad-badeed, waxay<br />

ka hadashay sida budhcad-badeddu ay wax uga bedeleen<br />

duruufihii nololeed ee qoyskeeda, waxayna tidhi: ‘Ka<br />

sakow halka iyo meesha lacagtaasi ka timaaddo, amma<br />

ha ahaato xaaraan sharcidarro ah amma yayna ahaane,<br />

waxan odhan karaa nolol ayay soo gelisey oo ka<br />

bilawday magaaladayada. Caruurtayadu haatan kama<br />

warwaraan waxay cunaan, Subaxdii waxay tagaan dugsiquraanka<br />

islaamiga ah, galabtiina waxay dheelaan<br />

ciyaarta kubadda cagta. Waa mabsuud oo waa faraxsan<br />

yihiin.’ 12<br />

268

---

Dadka deggan tuulooyinka ay joogaan budhcadbadeeddu,<br />

waxay ka hadleen sida markasta oo lala<br />

yimaaddo xeebahooda markabka la soo afduubay, sida<br />

suuqu ugu cammirmo ee budhcad-badeeddu ay u<br />

yimaaddaan ee ay ugu soo degaan, si ay u iibsadaan<br />

shidaal, biyo, cabbitaan fudud, riyo, ido amma wanan,<br />

bariis, baasto, iyo sigaar. Haweeney tukaan ku haysta<br />

Xaradheere, oo la yidhaa Sahra Sheikh Dahir, ayaa<br />

iyana tidhi:’Budhcad-badeeddu annaga ayay nagu<br />

tiirsan yihiin, annaguna waxannu ku qabnaa<br />

faa’iido’. 13 Meel kale oo iyana dakhli ka soo galo<br />

dadweynaha degaannada ay ka taliyaan budhcad-badeddu,<br />

waxa weeye diyaargaraynta iyo iibka cunno gaar ah oo<br />

loo sameeyo dadka la-haystayaasha ah ee madaxfurashada<br />

loo haysto, kuwaasi oo inta badan aan<br />

jeclaysan amma aan ka helin cunno-Soomaalida.<br />

Heerka-nolosha (Lifestyle)<br />

Wax badan ayaa laga sheegay sida budhcadbadeednnimadu<br />

ay bashbash iyo barwaaqo ugu keentay<br />

nolosha dadweynahaha iyo tuulooyinka ku yaal xeebaha<br />

ay joogaan. Hasse ahaatee, iyadoo ay ku kallifto in<br />

budhcad-badeeddu mar kasta ay bedelaan<br />

saldhigyadoodii oo ay ka guurguuraan, tuulooyinkaasi<br />

waxay noqdaan marka danbe kuwa ay ka dhacdo busaarad<br />

iyo baaba’, lacagtii inteeda badan la gashadu<br />

magaalo-madaxyada gobollada iyo magaalooyinka kale ee<br />

waaweyn. Dakhliga ka soo baxa budhcad-badeednnimada<br />

Soomaalida, waxa kale oo la sheegay in uu qayb ka<br />

qaatay horumarka weyn ee la-yaabka leh ee uu sameeyey<br />

ganacsiga iyo hantida kale ee xaafadda Eastleigh ee<br />

magaalada Nairobi, xaafaddaasi oo inta badan ay<br />

Soomaalidu degaan, iyo weliba lacagta naqadka ah ee<br />

Soomaalidu ku iibsato guryo qaali ah oo ku yaal<br />

xaafadaha ugu fiican caasimadda ee heerka sare ah ee<br />

269

---

lagu raaxaysto. Qawmiyadda Soomaalida ee Kenya ayaa<br />

si weyn u beenisa wararkani.<br />

Kor-u-kaca hantida magaalo-madaxda Puntland ee<br />

Garoowe, iyo magaalada kale ee ugu weyn ee dekadda ah<br />

ee Boosaaso oo cammirmay, waxa loo aanayn karaa oo si<br />

cad loogu xidhiidhin karaa hantidaasi inay tahay mid<br />

ka timid budhcad-badeedda. Guryo waaweyn oo cusub oo<br />

fillooyin ah, oo Soomaalidu ugu yeedho ‘qasriyo’,<br />

ayaa la dhistay oo lagu soo wareejiyey deyrar waaweyn<br />

oo dhaadheer. Budhcad-badeedda qaar ayaa jecel inay<br />

si muuqata amma is-tus-ah oo xad-dhaaf oo aan<br />

xisaabtan lahayn, inay wax u kharash-gareeyaan, una<br />

noolaadaan, iyaga oo iibsadaa baabuurta xarrakada iyo<br />

Land Cruiser-ro qaali ah. Ragga Soomaalidu waxay ku<br />

cawdaan in budhcad-badeeddu ay qaali-gareeyeen oo ay<br />

sicir-barar ku rideen guurkii, iyaga oo gabdhaha<br />

cusub ee ay guursanayaan ka bixiyaa yarad iyo<br />

gabbaati aad u fara badan, isla markaasin sameeya<br />

xaflado aroos oo socda dhawr maalmood, oo la<br />

martiqaado fannaaniinta iyo kooxaha muusikada ee ugu<br />

fiican, casuumado raashin ah iyo waxyaabo kale.<br />

Dad badan ayaa ii sheegay in budhcad-badeeddu ay si<br />

xun u cabbaan khamriga, si weynna u cunaan qaadka iyo<br />

mukhaadaraadka kale ee adag oo ay qaataan, ulana<br />

yimaaddaan fusuq iyo balwado dhaqan-xumo ah oo<br />

kharribaya mujtamaca ay ku dhex noolyihiin. Waxase<br />

dhici karta in eedaymahani ay ka mid yiihin cuqdadaha<br />

iyo ‘sheekooyinka khurafaadka’ ah ee laga faafiyo<br />

budhcad-badeedda, iyo hab ay Soamaalida aan iyagu ku<br />

lug lahayn hawlaha budhcad-badeeddu ay iskaga<br />

fogeeyaan oo isku barraxaan.<br />

Ka sakow baabuurta casriga ah, guryaha cusub, iyo<br />

xafladaha aroosyada ee ka-badbadiska ah, lacagtaasi<br />

waxa badh dib loogu maalgeliyaa hawlgallada budhcadbadeednnimada<br />

lafteeda. Budhcad-badeeddu waxay ka<br />

qalin-jebiyeen oo ay ka dallaceen inay sii ahaadaan<br />

270

---

kalluuaysato caadi ah oo masaakiin ah, oo watta<br />

doonyo xunxun oo kharaab ah iyo qoryo daxalaystay,<br />

waxayna u dallaceen inay helaan qalab farsamo sare<br />

iyo hub casri ah, iyo doonyo qaali ah oo ay<br />

kaxaystaan. Mid ka mid ah sababaha u suurtogeliya in<br />

budhcad-badeeddu ay gaadhaan boqolaal kiloomitir oo<br />

badda gudaheeda ah, waxa weeye inay heli karaan<br />

qalabka lagu helo adeegyada Sattelite-ka ee wax<br />

lagula socdo, iyo doonyo dheereeya oo ka xoog badan<br />

kuwii hore. Ka sakow cunaqabataynta xagga hubka ee<br />

Qaramada Midoobey ay ku soo rogtay Somalia, haddana<br />

budhcad-badeeddu wax dhibaato ah kalamay kulmin inay<br />

helaan oo gacmahooda uu soo galo hub aad u fara badan<br />

iyo rasaas. Dagaalladii sokeeye ee labaatanka sano<br />

iyaguna ka socdey dalkaasi, waxay keeneen in hub<br />

badan uu ku faafo dalka. Dalka Yemen oo isna waxoogaa<br />

xagga Khooriga Cadmeed ka xiga, ayaa laga helaa hub,<br />

shidaal, iyo qalab kale oo muhiim u ah budhcadbadeedda.<br />

Marba marka ka danbaysa ee budhcadbadeeddnimadu<br />

ay sii daba-dheeraataba, budhcadbadeeddu<br />

waxay sii helayaan khibrad iyo waayoaragnnimo<br />

dheeraad ah, waxayna la imanayaan tabo iyo<br />

xeelado hor leh oo ay ku soo qabsadaan maraakiibta<br />

waaweyn, shaqaalaha iyo badeecadaha qaaliga ah ee<br />

maraakiibtaasi ay sidaan.<br />

Qaab-dhismeedka (Structure)<br />

Horumarka sii kordhaya ee budhcad-badeeddu ay ka<br />

samaynayaan xagga qalabka casriga ah ee ay<br />

adeegsadaan iyo qaababka heerka sare ah ee<br />

hawlgalladoodu u abaabulan yihiin, ayaa dhaliya<br />

tuhunka ah inay suurtogal tahay inay ku xidhan yihiin<br />

kooxo caalami ah oo dembiilayaal ah.<br />

Bishii February ee 2011, haweeneyda madax ka ah<br />

hey’adda mukhaabaraadka ee ka-hortagga budhcadbadeedda<br />

ee dawladda Maraykanka, Donna Lee Hopkins,<br />

271

---

shir jaraa’id oo ay ku qabatay magaaladan London,<br />

waxay ku sheegtay in isbedel dib-u-habayneed oo<br />

buuxaa uu ku dhacay budhcad-badeeddii Soomaalida oo<br />

ay si buuxda ugu xuub siibteen abaabul heer sare ah,<br />

sannadahan danbe. Waxayna tidhi: ‘Budhcad-badeedda<br />

Soomaalidu way ka koreen sidii hore ee ay haayeen<br />

kooxo kala geddisan oo teelteel ah, oo iyaga iyo<br />

dhibaatadooduba ku kooban tahay gudaha oo keliya, oo<br />

ku eg uun dadka xeebaha oo diiddan kalluumaysiga<br />

sharci-darrada ah ... waxayna noqdeen shabakad si<br />

weyn iskugu xidhan oo awod leh, oo ka shishaysa<br />

xeebahaasi oo caalami ah, oo abaabulan, noqotayna<br />

shirkad qawlaysato oo ay ku bahoobeen denbiilayaal.’ 14<br />

Waxayna intaasi ku dartay in deganaansho la’aanta ka<br />

jirta gobolkaasi iyo marinnada baayacmushtarka oo<br />

halis ku jira, in labadaasi dhibaato oo isbiirsaday<br />

ay abuureen xaalad ah ‘jawigii qasnaa ee ku<br />

bannaanaa’ budhcad-badeedda Soomaalida ee ay u<br />

baahnaayeen, waxayna digniin ku bixisay in khatar<br />

loogu jiro in dhibaatadani ay noqoto oo ay ku<br />

dambayso mid waxba laga qaban kari waayo.<br />

Tilmaanta haweeneydani waxay si weyn oo fog uga<br />

duwan tahay tii uu soo bandhigay ee uu bixiyey Stig<br />

Jarle Hansen ee uu ku dooday in budhcad-badeedda<br />

Soomaalidu ay yihiin kooxo yaryar oo aan sidaa u sii<br />

ridneyn oo ku kooban gudaha oo keliya:<br />

Khuraafaadka ka jira ee laga faafiyey budhcadbadeedda<br />

Khooriga Weyn ee Cadmeed ayaa ah wax<br />

fara badan, laakiin kooxa caadiga ah ee budhcadbadeeddu<br />

waa qaar ku dhisan jufo-jufo amma<br />

jilibbo, oo si liidata oo heer hoose ah u<br />

qalabaysan, kana kooban kalluumaysatadii hore.<br />

Sidaa awgeed, budhcad-badeeddu waa qaar baahsan<br />

oo aan lahayn abaabul iyo maamul dhexe oo aan ishaysan<br />

amma aan xidhiidhsanayn, kana fog sida ay<br />

qabaan ee ay soo jeediyaan dad badani, oo ah in<br />

272

---

udhcad-badeeddu ay yihiin kooxo si heer sare ah<br />

u dhisan amma u abaabulan oo u hawl gala. Dadka<br />

maalgeliya ee iyaga ka danbeeyaana waxay u dhisan<br />

yihiin qaab u eg qaababka ay u dhisan yihiin uun<br />

maalgeliyayaasha Soomaalida ee adduunku. 15<br />

Hansen waxa uu soo jeedinayaa oo ay la tahay in<br />

budhcad-badeeddu aanay lahayn qaab rasmi ah amma<br />

nidaamsan oo ay ku dhisan yihiin, iyo in ‘kooxda<br />

budhcad-badeedda’ ahi ay mararka qaar ka kooban tahay<br />

wax aan ka badnayn hal qoys:<br />

Koox kasta oo ah budhcad-badeed, caadi ahaan waa<br />

koox aan sidaa u midaysnayn oo la socota qofka<br />

watta ee soo urursaday, badiyaana qofkaasi<br />

hoggaamiyaha ahi waxa uu hore u ahaan jirey oo uu<br />

soo maray budhcad-badeed, kaasi oo lacagtii hore<br />

ee uu soo helay haatan dib u maalgelinaya<br />

hawlgallo cusub oo budhcad-badeednnimo.<br />

Shaqadiisuna inta badan waa ninkii dhaqaalaha<br />

hayey ee kharaska keenyayey ... Baaxadda iyo<br />

tirada kooxaha budhcad-badeedkuna waa kala<br />

geddisan yihiin oo waxay noqon karaan qaar ka<br />

kooban min hal-hal qoys oo keliya, oo kala ah<br />

odaygii amma aabbihii, wiilkii, iyo doonni yar,<br />

kuwaasi oo raadinaya masruufkii iyo wax ay ku<br />

nollaadaan, amma kooxo ballaadhan oo gaadhaya<br />

ilaa 200 oo xubnood. 16<br />

Ka sakow sida uu u dhigayo Hansen ee ugu tilmaamayo<br />

in budhcad-badedduu aanay lahayn wax nidaam ah oo<br />

habaysan, waraysiyo baadhitaan oo aan sameeyey<br />

sannadkii 2011, oo aan la yeeshay qaar ka tirsan<br />

kooxo kala geddisan oo budhcad-badeed ah, waxa iiga<br />

soo baxay inay leeyihiin xeerar anshax oo adag oo<br />

qoraal ah oo ay ku dhaqmaan. Xeerarkaasi waa kuwa<br />

kala geddisan oo ku xidhan hadba kooxda samaysatay ee<br />

ay khuseeyaan. Waxa ku jira xeerarkaasi kuwa ku<br />

273

---

saabsan sida loola dhaqmayo dadka la haystayaasha ah<br />

ee la qabsado, iyo qaababka kala geddisan ee loo<br />

weerari karo maraakiibta, iyada oo maraakiibta qaar,<br />

gaar ahaanna kuwa Kuuriyada Waqooyi, la ogol yahay in<br />

weerarro kulul oo dheeraad ah loo adeegsado oo lagu<br />

qaadi karo. Sida uu ii sheegay nin ka mid ah budhcadbadeedda<br />

oo la yidhaa Dahir, oo igu yidhi: ‘waxannu<br />

leenahay xeerar kala geddisan oo aannu ugu talagalnay<br />

dalalka kala geddisan. Tusaale ahaan haddii aannu la<br />

kulanno markab laga leeyahay Kuuriyada Koonfureed,<br />

waxannu ku qaadnaa weerar ba’an oo kulul. Waxay ku<br />

xidhan tahay hadba sida ay noola macaamilaan ee ay<br />

noola dhaqmaan maraakiibtaasi shisheeyuhu. Si xun<br />

ayay noola dhaqmaan Kuuriyaanka Koonfureed iyo<br />

Hindidu oo way nala dagaallamaan, si ka daran kuwa<br />

kale. Annaguna waxannu ku qaadnaa dagaal adag oo xoog<br />

leh oo ah waxa ay naga galabsadeen.’<br />

Dhammaan kooxaha budhcad-badeeddu waxay leeyihiin<br />

xeerar iyo qaabab lagu ciqaabo xubnaha iyaga ka<br />

tirsan ee jebiya anshaxa u yaalla, waxana ku jira<br />

xadhig la xidho qofka, khasiraad amma ganaax iyo eri<br />

laga caydhiyo kooxda oo laga saaro. Kuwa dhawra ee<br />

sida daacadnnimada ah ugu hoggaansama sharciyadaasi,<br />

waxa la siiyaa abaalmarin, iyaga oo mutaystay magac<br />

iyo sharaf lagu ixtiraamo, iyo weliba mararka qaar<br />

hadiyado iyo lacag dhiirrigelin ah. 17<br />

Xidhiidhka Kooxaha Islaamiyiinta ee xagjirka ah<br />

(Links with radical Islamists)<br />

Warbaahinta qaar iyo warbixinno kale ayaa sheega in<br />

budhcad-badeeddu ay ku xidhan yihiin ururrada al-<br />

Shabaaab iyo kooxaha kale ee xagjirka ah, una yihiin<br />

kooxaha Islaamiyiinta ah ilo muhiim ah oo dhaqaale<br />

amma lacageed. Waa laga yaaba in budhcad-badeeddu ay<br />

siiyaan khidmad amma cashuuro kooxaha Islaamiyiinta<br />

ah ee ka taliya degaannada ay ka hawlgalaan, laakiin<br />

274

---

xidhiihdhka ka dhexeeyaa uma muuqdo mid ka sii fog<br />

intaasi.<br />

Marka qudha ee wax laga qabtay budhcad-badeedda ee<br />

la kontoroolay waxay ahayd sannadkii 2006, markaasi<br />

oo Midowgii Maxkamadaha Islaamiga ahi (UIC) ay hayeen<br />

awodda xukunka ee goboollada Koonfurta iyo badhtamaha<br />

Somalia intooda badan. Midowgii Maxkamaduhu (UIC)<br />

waxay sheegeen oo ay soo rogeen in budhcadbadeednnimadu<br />

ay tahay shay xaaraan ah oo ka<br />

horjeedda shareecada iyo caqiidada Islaamka. Waxayna<br />

weerarro ku qaadeen dekedaha ay ka ololaystaan<br />

budhcad-badeeddu, waxayna ku guulaysteen inay guud<br />

ahaan iyo gebi ahaanba ka tirtiraan budhcadbadeednnimada<br />

dalka oo dhan. Koox kale oo Islaamiyiin<br />

ah oo iyana weerar ku qaadday budhcad-badeeddu waxay<br />

ahayd kooxdii Xisbul Islaam. Sannadkii 2010, waxay ka<br />

saareen oo ay ka caydhiyeen budhcad-badeeddii,<br />

magaalada Xaradheere oo ka mid ahayd meelaha<br />

saldhigyada waaweyn u ah ee haystaan, iyaga oo ku<br />

eedeeyey in falalkooda iyo waxyaabaha ay ku<br />

dhaqmayaan ay yihiin kuwa ka baxsan diinta oo ka soo<br />

horjeeda Islaamnimada. Waxa jirey warar xiiso leh oo<br />

ka hadlayey budhcad-badeed fara badan oo gaadhaya<br />

inta u dhaxaysa saddex boqol ilaa afar boqol oo<br />

baxsad ah, oo dhinaca miyiga amma kaymaha u yaacay,<br />

iyaga oo ku raran hubkoodii, oo qaarkood ay<br />

lugaynayaan, qaar kalena ay wataan baabuur Land<br />

Cruiser-ra ah. Markii danbe waxay degeen magaalada<br />

dekedda ah ee Hobyo oo waqooyiga ka xigta Xaradheere.<br />

Inta ay xaaladda Soomaaliya tahay mid qasan oo aan<br />

degganaynna, waxa suurtogal ah in budhcad badeeddu ay<br />

helaan saldhig kale oo kolba ay u guuraan oo ay<br />

degaan, oo ka mid ah xeebta dheer.<br />

275

---

Ma ahayd sida kale ee ugu habboon? (The best option?)<br />

Dawladaha waaweyn ee adduunka, waxay ku noqotay<br />

arrin aanay filayn oo ku-soo-booddo ah sooiftixibaankii<br />

budhcad-badeedda ka bilaabantay<br />

Somalia. Ma jirin markaasi qaab iyo hab la adeegsado<br />

oo loogu talo galay in si wax-ku-ool loogaga hortago<br />

dhibaatadaas, taasi oo macnaheedu noqday in budhcadbadeeddu<br />

ay fulin karaan hawgalladooda iyaga oo aan<br />

ka werwerin wax khatar ah oo ay la kulmi karaan, isla<br />

markaasina ay ogyihiin in meesha ay ugu jirto fursad<br />

weyn oo ay wax badan ka heli karaan. Sida ay<br />

wakaaladda wararka ee Reuters ka soo xigatey bishii<br />

November ee 2008, Taliyaha guutada shanaad ee<br />

Ciidammada Badda ee Maraykanka, Vice-Admiral William<br />

Gortney, waxa uu gartay amma aqoonsaday sababaha<br />

budhcad-badeednimadu ay u noqotay wax si weyn u soo<br />

jiidata Soomaalida, waxanu yidhi:‘Ma jirto sabab aad<br />

ugu biiri weydo oo aad u noqon weydo budhcad-badeed.<br />

Markabka aan doonayo in aan qabsado oo aan weerara,<br />

ma aha mid isagu aniga i soo tuukanayo oo xabad igu<br />

soo ridaya, waana mid aan lacag ku heli doono. Ima<br />

xidhi karaan oo maba hayaan meeshii la igu xukumi<br />

lahaa ee maxkamad la igu saari lahaa.’ 18<br />

Vice-Admiral Gortney aragtidiisan, waxa kale oo isna<br />

la qaba Patrick Cullen oo ah khabiir dhinaca arrimaha<br />

nabadgelyada, oo ka tirsan Jaamicadda Culuunta<br />

Dhaqaalaha ee London:‘Budhcad-badeednnimadu waa shaqo<br />

iyo xirfad heer sare ah oo fiican haddii aad ka hawl<br />

gelayso dal faqiir ah oo aan nidaam iyo sharci lahayn<br />

sida Somalia oo kale. Marka la isbarbar dhigo<br />

khatarta, iyo dhinaca kale faaii’dada ka soo gelaysa<br />

ee meesha ku jirta ee loogu badheedhayaana waa mid<br />

aad u badan oo weyn.‘ 19<br />

Budhcad-badeeddnimada, waxa si toos ah iyo si dadban<br />

labadaba u kaaliyey deeqaha debadda. Barnaamijyada<br />

276

---

iyo mashaariicda loogu talo galay in wax lagaga qabto<br />

oo lagu yareeyo saboolnimada haysata dadka ku nool<br />

xeebaha, ayaa ugu dedaalay sidii ay ugu heli<br />

lahaayeen ee ay ugu keeni lahaayeen dadkaasi saboolka<br />

ah doonyo kalluumaysi, doonayahaasi oo laakiin ay si<br />

kastaba u dhacday in aan lagu isticmaalin amma aan<br />

loogaga faa’iideysan ujeedooyinkii loogu talo galay.<br />

Waxa kale oo la sameeyey amma la hagaajiyo kaabayaal<br />

ay ka mid yihiinka dekado yaryar oo macmal ah,<br />

kuwaasi oo iyagana laga yaabo in laga faa’iideyteen<br />

oo ay caawiyeen. Tusaalaha ugu fiican ee la soo<br />

qaadan karo sida khaldan ee loo leexiyey mucaawanadii<br />

debadda ee marka hore laga lahaa ujeedada fiican, ee<br />

ay aakhirkii uga faa’iideysteen dad khalad ah oo aan<br />

ahayn kuwii loogu talo galay, waxa ka mid ah arrin ka<br />

dhacday Puntland, halkaasi oo shirkad Ingiriis ah oo<br />

xagga ammaanka qaabilsan, oo la yidhaa Hard Security<br />

UK ay ka waddey tababarro la siinayo ciidanka<br />

ilaalada xeebaha ee gudaha, doonyo iyo qalab kale oo<br />

ay ku hawl galaan ciidamadaas, una adeegsadaan<br />

ilaalinta badda oo ay ka ilaaliyaan budhcad-badeedda<br />

iyo maraakiibta kalluumaysiga sharcidarrada ah ee<br />

ajanebiga ah. In kasta oo bilawgii uu mashruucaasi<br />

ahaa mid lagu guulaystay oo si fiican u hirgalay,<br />

haddana shirkaddii Hard UK waxay degaannadaasi ka<br />

baxday sannadihii 2000, ka dib markii halkaasi uu ka<br />

qarxay khilaaf dagaal oo gudaha. In badan oo ka<br />

tirsan ‘ilaaladii xeebaha‘ ee cusbaa ee sida fiican<br />

loo tababaray, ayaa si dhakhso ah u bedeley<br />

shaqooyinkoodii oo noqday budhcad-badeed, una<br />

adeegsaday qalabkoodii cusbaa iyo khibraddii ay<br />

heleen, si ka geddisan oo aad uga duwan ujeedadii<br />

markii hore laga lahaa ee loogu talo galay.<br />

277

---

Maxaa lagu samayn karaa marka la soo qabto qof<br />

budhcad-badeed ah? (What do you do with a pirate when<br />

you catch one?)<br />

Dihbaatooyinka waaweyn ee la xidhiidha budhcadbadeedda<br />

Soomaalida, waxa ka mid ah sida la odhan<br />

karo ee loo maarayn lahaa budhcad-badeedda marka la<br />

soo qabto. Xeerka caalamiga ah ee Qaramada Midoobey<br />

ee ka dejisan sharciyada baduhu waxa uu dhigayaa oo<br />

ku macnaynayaa budhcad-badeednnimadu inay tahay denbi<br />

caalami ah meel kasta, waxanu u ogolaanayaa dal kasta<br />

amma qaran kasta oo madaxbannaan oo dawli ahi, xaqa<br />

uu u leeyahay in uu soo qabqabto, dacwadan ku soo<br />

oogo oo uu maxkamad saaro budhcad-badeedda. Laakiin<br />

dalal badan waxa ka maqan oo aanay lahayn sharciyadii<br />

gaarka ahaa ee loo adeegsan lahaa arrimahani.<br />

Waxa kale oo jahawareer ka jira dalka xaqa u<br />

yeelanaya in uu sharciyadiisa iyo awoddiisa ku fuliyo<br />

oo uu ku qaado budhcad-badeeddaasi; waayo waxa laga<br />

yaabaa in markabku uu sito oo uu ku dal-maraayo calan<br />

gooni ah, laakiin isla markabkaasi in dal kale laga<br />

leeyahay, iyo in uu sito badeecado iyo shixnado loo<br />

wado dalal kale oo dhawr ah, iyo in shaqaalaha saaran<br />

dhalashadoodu ay iskugu jirto dalal kala gooni ah.<br />

Waxa kale oo iyana meesha ku jirta oo muhim ah dalka<br />

laga leeyahay ee uu ka tirsan yahay markabka dagaal<br />

ee soo qabtay budhcad-badeeddaas.<br />

Bilawgii, waxa dhici jirtey in la iska sii daayo<br />

badankooda budhcad-badeedda ay qabtaan maraakiibta<br />

dagaalka ee shisheeyuhu. Dalal badan oo ku jira<br />

hawlgalka caalamiga ah ee ilaalinta badaha ayaa raaci<br />

jirey oo ku dhaqmi jirey siyaasadda ah ‘soo qabo oo<br />

sii daa’, sababta oo ah in la qaso oo la curyaamiyo<br />

budhcad-badeedda, halkii la marin lahaa qaabab iyo<br />

habab adag oo dhibaato badan oo maxkamado lagu saaro.<br />

Tusaale ahaan, bishii September ee 2008, markab<br />

dagaal oo laga leeyahay dalka Denmark ayaa soo qabtay<br />

278

---

toban qof oo lagu tuhmey inay yihiin budhcad-badeed,<br />

iyaga oo maraya Khooriga Cadmeed, oo sitta<br />

garnayllada basuukayaasha iyo sallaan dheer. Ka dib<br />

markii la hayey muddo toddobaad ah, mas’uuliyiintii<br />

reer Denmark waxay go’aansadeen inayna haysan wax<br />

awod sharciyeed ah oo ay ku maxkamadeeyaan dadkaasi,<br />

sida awgeedna waxay kala wareegeen qalabkii ay<br />

siteen, waxayna geeyeen dadkii xaggaa iyo xeebaha<br />

Somalia oo ay ku daadiyeen.<br />

Bishii April ee 2009, ciidammo ka socda dalka<br />

Holland oo ka tirsan ciidamada ilaalada ee<br />

gaashaabuurta NATO, ayaa soo qabtay toddoba budhcadbadeed<br />

ah oo Soomaali ah, hasse ahaatee way iska sii<br />

daayeen, iyaga iyo doonnidoodiiba, iyo weliba shidaal<br />

ku filan oo ay sii siiyeen, si ay iyaga oo bedqaba oo<br />

nabad ah ay u gaadhaan dhulkoodii oo ay dib ugu<br />

noqdaan. Afhayeen u hadlay ciidamada badda ee NATO oo<br />

la yidhaa Taliye Chris Davies, waxa uu sheegay in<br />

sharci ahaan aanay jirin wax kale oo la samayn<br />

karayey: ’Waa arrin la xidhiidha xagga sharciyadda<br />

iyo sharci-dejinta. Budhcad-badeeddu waxay ahaayeen<br />

qaar bilawgii la soo qabtay oo rumaan ahaan loo<br />

hayey, waxana laga qaaday hubkii oo waxa laga dhigay<br />

dad aan waxba samayn karayn oo aan lahayn awod. Dib<br />

ayaana loo celiyey budhcad-badeeddaasi oo la sii<br />

saaray doonnidoodii, lana sii siiyey raashin iyo<br />

daruuriyaad kale oo taakulayn ah.’ 20<br />

Laakiin waxa jirey budhcad-badeed kale oo aan iyagu<br />

sidaa u sii nasiib badnayn. Qaar ka mid ah kuwaasi,<br />

waxa loo dhiibay oo lagu wareejiyey maamulka<br />

Puntland, halkaasi oo lagu xidhay xabsiyo buuxdhaafay.<br />

Mid ka mid ah budhcad-badeeddaasi, muddo<br />

toddoba bilood ah ayuu ku qaatay oo lagu dhex hayey<br />

markab dagaal oo Maraykan ah, waayo ma jirin cid<br />

go’aan ka gaadhi karaysay waxa ay tahay in lagu<br />

sameeyo amma sida la odhanayo. Qaar kale, waxay u<br />

gacan galeen ciidamada ilaalada badda ee Yemen oo<br />

279

---

qabqabtay, maxkamadna lagu saaray dalkaas Yemen, oo<br />

lagu xukumay dil.<br />

Markii muddo laga soo wareegey, waxa jirtey haddana<br />

in qaar ka tirsan budhcad-badeeddaasi in loo qaaday<br />

xabsiyo ku kala yaal dalalka Faransiiska, dalalka<br />

Netherlands, Maraykanka iyo meelo kale, halkaasi oo<br />

qaarkood bilo ay ku sugayeen in maxkamad la geeyo,<br />

iyada oo la diyaarinayey shariciyadii loo baahnaa.<br />

Kiiskii amma dacwaddii maxkamadeed ee ugu horraysay<br />

ee lagu qaado qaaradda Yurubna, waxa laga furay<br />

maxkamad ku taal dalka Holland, bishii May ee 2010.<br />

Sida ay ku tilmaantay jaridadda Daily Telegrah oo soo<br />

xiganaysa Collin Freeman oo wax ka qoray dacwaddaasi<br />

maxkamadeed, bishii June ee 2010, dadkaasi oo ahaa<br />

shan qof oo Soomaali ah, waxa la soo fadhiisiyey<br />

qolka maxkamad ku taal magaalada Rotterdam, iyaga oo<br />

‘xidhan dhar la soo ergisey, una muuqda in si weyn ay<br />

iskugu buuqsan yihiin oo ay jahawareersan yihiin, oo<br />

dhinacna u muuqda inay caajisan yihiin oo ay ka<br />

jajaban tahay, dhinacna faraxsan.’ 21 Shantaasi qof ee<br />

Soomaalida ah, waxa loo haystay oo lagu soo ogay<br />

dacwad, iyaga oo loo cuskanayo sharciyo ‘budhcadbadeednimada’<br />

oo markii hore la dejiyey qarnigii<br />

toddoba-iyo-tobnaad. Dadkan la heystey ee<br />

eedaysanayaasha ahaa waxay ku doodeen inay<br />

kalluumaysanayeen, wax xabbado ahna in aanay ridin.<br />

Hasse ahaatee qaar ka tirsan shaqaalihii markabka oo<br />

Turki ah, oo saarnaa markabkaasi Holland oo ah nooca<br />

xamuulka oo ka diiwaan-gashan jasiiradaha Antilles,<br />

ayaa waxa ay ku fureen markhaati ah in raggaasi ay u<br />

soo dhawaadeen markabka, iyaga oo watta doonni aad u<br />

dheeraynaysa oo si xawli leh u socota, soona ridaya<br />

taxshiirado iyo basuukayaal ay la soo eegteen dheegga<br />

sare ee markabka. Soomaalidii waxa lagu helay inay<br />

galeen denbigaasi, mid kastana waxa lagu xukumay shan<br />

sanadood oo xabsi ah.<br />

280

---

Dalka Maraykanka, intii ka danbaysay sannadkii 1820-<br />

kii, dadkii ugu horreeyey ee xeer-beegti Maraykan ahi<br />

ay ku qaaddo kuna hesho denbi ah fal dudhcad-badeed,<br />

waxa ay noqdeen shan Soomaali ah, oo bishii March ee<br />

2011-kii lagu xukumay xabsi-daa’im amma madaxaa-ha-ku<br />

furo. Waxay sameeyeen khalad xun oo halis weyn ah, oo<br />

ay ku khaldameen markab dagaal oo Maraykan ah oo ku<br />

jira hawlgal ah ka-hortag budhcad-badeed, una qaateen<br />

in uu yahay markab xamuul oo ganacsi.<br />

Dalalka reer-Galbeedka, waxa kale oo ay dhibaato ka<br />

haysataa cabsida ay ka qabaan in budhcad-badeeddaasi<br />

marka ay dhamaystaan xukunkii xabsida, inay isku deyi<br />

doonaan inay is-dhiibaan oo ay dalbadaan magangelyo.<br />

Budhcad-badeeddii ku xidhnayd dalka Holland, waxa la<br />

sheegay inay aad ugu faraxsanaayeen inay markii ugu<br />

horraysay noloshooda helaan musqulo biyo leh, laydh<br />

amma koranto afar-iyo-labaatanka-saacadood ah, iyo<br />

furaashyo raaxo badan. Looyar amma qareen u doodayey<br />

mid ka mid ah budhcad-badeedda, waxa uu ka hadalay<br />

nolosha raaxada ah ee xabsiyada Holland dhexdeeda,<br />

marka loo eego xaaladihii hore ee nololeed ee<br />

budhcad-badeeddan: ‘Markii ugu horraysay ee aan la<br />

hadlo amma wax weydiiyey eedaysanihii aan wakiilka ka<br />

ahaa ee aan daafacayey, waxa uu ii sheegay in<br />

joogitaanka halkan ee imiku ay tahay jannadii oo<br />

kale. Markii ugu horraysey noloshiisa, marna ma uu<br />

dareemin wax khatar ah oo uu ka cabsado halkan,<br />

Waxanu ku jirey xabsi casri ah oo leh suuli amma<br />

musqul iyo meel lagu qubeysto oo casri ah, kuwaas oo<br />

ah noocii ugu horreeyey ee uu abidkii helo<br />

noloshiisa.’ 22<br />

Iyaga oo qaba noloshaasi raaxada leh, marka loo eego<br />

sidii hore ee ay ahaan jireen, ee ay helayaan shanto<br />

sano ee ay ku jiraan xabsiyadan Holland, kuna<br />

haystaan qolal amma maqsinno gaar u ah oo leh<br />

telefishankii, musqushii iyo meeshii qubeyska ee ay<br />

ku maydhan lahaayeen, haddana budhcad-badeeddaasi<br />

281

---

waxa si kastaba suurtogal u ah inay xaq u yeeshaan<br />

inay is-dhiibaan oo ay codsadaan in la siiyo<br />

magangelyo, isla marka muddadii xukunka xabsigu ka<br />

dhammaato.<br />

Bishii March ee 2010, tirada guud ee maxaabiista<br />

budhcad-badeedda Soomaalidu waxay kor u dhaaftay<br />

siddeed boqol oo ku kala jira xabsiyada lix-iyo-toban<br />

dal oo kala duwan. Waxa jirey dedaallo badan oo kala<br />

geddisan oo la isku deyey in la sameeyo hab lagu<br />

midaynayo nidaamyada dacawadaha maxkamadeed ee la<br />

saarayo budhcad-badeedda iyo xabsiyada lagu haynayo,<br />

laakiin ilaa iyo hadda midna laguma guulaysan.<br />

Sannadkii 2009-kii, dalalka Marayknka, Midowga<br />

Yurub, Canada iyo dalal kale ayaa heshiis la gaadhay<br />

dawladda Kenya, heshiiskaasi oo ahaa in dadka loo<br />

haysto budhcad-badeednimada loo wareejiyo magaalada<br />

Mombasa ee xeebta ku taal, halkaasina lagu hayo,<br />

laguna maxkamadeeyo. Hasse ahaatee bishii April ee<br />

2010 ayay dawladda Kenya sheegtay in aanay aqbali<br />

doonin cid danbe oo loo haysto budhcad-badeednimo oo<br />

loo keeno, sababta oo ah in aanay haynin kharashkii<br />

iyo dhaqaalihii ku bixi lahaa ee loo baahnaa. Waxa<br />

kale oo ay intaasi ku dareen in hey’adaha caddaaladda<br />

ee Kenya imikaba ay qabaan kullays badan oo haysta oo<br />

aanay wada qaadi Karin, waxayna tibaaxeen in aanay<br />

doonayn in Kenya ay noqoto ‘Guantanamo-dii Budhcadbadeedda’.<br />

Ka dibna, lacagayow dheeraad ah oo debadda<br />

ah ayaa loo qoondeeyey maxkamad u gaar ah budhcadbadeedda<br />

oo laga sameeyey Mombasa, laakiin ila hadda<br />

hawshaasi ma noqon mid u hirgasha sidii laga rabey.<br />

Sannadkii 2010-kii, dalka Sychelles oo budhcadbadeedda<br />

Soomaalidu si xun u saamaysay ayaa heshiis<br />

la saxeexday Jamciyadda Qaruumaha ka dhaxaysa,<br />

heshiiskaasi oo dhigaya in halkaasi lagu maxkamadeeyo<br />

dadka loo haysto falalka budhcad-badeednnimada. Hasse<br />

ahaatee jasiiraddaasi waxay leedahay oo ku yaalla hal<br />

282

---

xabsi oo qudha, umana qalabaysan xabsigaasi si qaadi<br />

kartaa oo ku filan daryeelka dhibaato iyo culays<br />

baaxaddaas weyn leh.<br />

Waxa jirey talooyin la soo jeediyey oo ku saabsanaa<br />

in laga dhex sameeyo Somaliland iyo Puntland<br />

maxkamado iyo xabsiyo budhcad-badeed oo caalamku<br />

maalgeliyo, laakiin waqtigii la qorayey buuggani,<br />

kuwasi laftooda waxa ka horyimid carqalado amma<br />

dhibaatooyin.<br />

Marka ay sii daba dheeraataba... (The longer it goes<br />

on...)<br />

Mar kasta oo la sii xoojiyo raadcaysiga lagu soo<br />

qabqabnayo budhcad-badedda xeebaha Soomaalida, iyo<br />

mar kasta oo budhcad-badeed kale oo dheeraada la sii<br />

xukumo oo xabsiyada loo diro, waxa kale oo iyaguna<br />

sii kordhaya noocyada falalka iyo weerarrada budhcadbadeerddu<br />

ay ku kacayaan. Bilawgii, waxa aad u yaraa<br />

dilka amma dhaawaca loo geysto dadka la-haystayaasha<br />

ah ee la qafaasho, sababta oo ah inay uga faa’iido<br />

badan yihiin oo qiimo weyn ay ugu fadhiyaan budhcadbadeedka,<br />

inta la-haystyaashaasi nolol lagu hayo ee<br />

ay bedqabaan amma nool yihiin, ka sakow halkii laga<br />

dili lahaa amma ay noqon lahaayeen wax dhintay. Hasse<br />

ahaatee waxa dhacday in sannadihii u danbeeyey ay sii<br />

korhdaysay tirada dadka la-haystayaasha ah ee dhinta.<br />

Bishii February ee 2011, waxa la diley afar qof oo<br />

Maraykan ah oo la haystey, mar ay ciidammo Maraykan<br />

ahi ay qaadeen hawlgal ay doonayeen inay dadkaasi ku<br />

soo furtaan. Waxa khatar kale la sii geliyey<br />

xaaladihii xasaasiga ahaa ee awalba taagnaa, kuwaasi<br />

oo maraakiibta iyo dadka saaran ee shaqaalaha ah la<br />

soo deyn jirey ka dib marka madax-furasho la bixiyo,<br />

iyo budhcad-badeedda ay qabtaan ciidamada ilaalada<br />

badda ee caalamiga ahi oo la iska sii deyn jirey oo<br />

loo suurtogelin jirey amma loo ogolaan jirey inay dib<br />

283

---

ugu noqdaan dhulkoodii. Marka oo ay sii kordhaan<br />

tirooyinka budhcad-badeedda la dilo ee ay dilaan<br />

ciidammo nabadgelyo oo gaar ah amma ciidamada<br />

komaandoosta ee badda ee qaada weerarrada ay ku soo<br />

furanayaan maraakiibta, waxa dhinac kale suurtogal ah<br />

inay iyaguna sii kordhaan dilalka budhcad-badeeddu ay<br />

kula kacaan dadka la-haystayaasha ah.<br />

Waxa kale oo sii kordha cadhada iyo gaca-ka-hadalka<br />

budhcad-badeedda, mararka wadahadalka iyo gorgortanka<br />

lacagta madax-furashadu ay sii jiitamaan amma<br />

burburaanba. Bishii January ee 2010, nin la yidhaa<br />

‘Caddow’ oo ka mid ahaa budhcad-badeeddii haysatey<br />

lammaanihii Ingiriiska ahaa ee Paul iyo Rachel<br />

Chandler, waxa uu ii sheegay in waxa uu ku tilmaamay<br />

‘wiilal yaryar’ oo ka tirsan kooxdihii, inay ‘ku<br />

qabteen lammaanahasi qoryihii ay haysteen, kuna<br />

garaaceen’, sababtana waxay ahayd ayuu yidhi inay<br />

‘aad uga xanaaqeen oo ay ka cadhoodeen wadahadalladii<br />

lacagta madax-furashada oo wax horumar ah laga samayn<br />

waayey’.<br />

Warbixin uu soo saaray machadka loo yaqaan One Earth<br />

Future Foundation sannadkii 2011-kii, waxa uu<br />

faafiyey oo kashifay sheekooyinka aan waxba ka jirin<br />

ee la isla dhex maro ee sheega in budhcad-badeedda<br />

wax qabsataa ay yihiin dad leh naxariis<br />

banii’aadminnimo. Waxayna tusaale u soo qaadanaysaa<br />

oo ay eegaysaa warbixintaasi, waayo-aragnimada<br />

argagaxa leh ee ay soo mareen iyo waxyaabaha la baday<br />

ee lagula dhaqmay shaqaalaha maraakiibta ee la<br />

qabsado, kuwaasi oo sharikadaha maraakiibta ee ay ka<br />

tirsan yihiin mar walba u sheegaan oo amar ku siiyaan<br />

shaqaalaha, in aanay bixin wax warar ah oo ku saabsan<br />

sidii loola dhaqmay iyo dhibaatooyinkii ay soo<br />

mareen. Sababtuna waxa weeye in sharikadahaasi ay ka<br />

baqanayaan in taasi ka cabsiiso oo ay ka joojiso in<br />

dadku ay shaqooyin u doontaan maraakiibta.<br />

284

---

Warbixintu waxay ku tilmaamaysa wax ‘layaab leh’ oo<br />

laga argagaxo dhaawaca iyo dhibaatooyinka<br />

banii’aadminimo ee soo gaadha shaqaalaha maraakiibta<br />

ee la qafaasho, kuwaasi oo intooda badani ka yimaadda<br />

amma u kala dhashay dalalka Philippines, India iyo<br />

Bangladesh, oo warbaahinta caalamku aanay iyaga sidaa<br />

u danayn, si la mid ah sida ay u daneeyaan lahaystayaasha<br />

reer-Galbeedka ah. Kaija Hulburt oo<br />

bishii June ee 2011 wax ka qoray dhibaatooyinka<br />

banii’aadminnimo ee ay geystaan budhcad-badeedda<br />

Somaalida, waxa qoraalladaasi ka mid ahaa:<br />

Weerarrada (soo-furashada ah) lagu guuleysto iyo<br />

kuwa aan lagu guulaysan labaduba waxay khatar<br />

gelinayaan badmareennada oo halis ugu jira inay<br />

la kulmaan dhibaatooyin xanuun iyo argagax leh oo<br />

muddo dheer ku dhaca jidhkooda iyo maskaxdoodaba.<br />

Budhcad-badeedda Soomaalidu waa qaar si weyn u<br />

hubaysan, oo inta badan sitta qoryo, noocyada<br />

boobaha ah ee otomaatigga ah, gantaallo<br />

baasuukayaal ah, iyo waxyaabaha qarxa. Budhcadbadeeddu<br />

waxay weerar ku qaadaan maraakiibta,<br />

waxay faraxumeeyaan amma ku dacatiyaan oo ay<br />

gacan ula tagaan badmareennada, dadka lahaystayaasha<br />

ahna, waxay hoos-geeyaan oo ay u<br />

sameeyaan rag aad u hubaysan oo si buuxda u<br />

kontoroola, gaadhna ka haya oo waardiyeeya.<br />

Dhammaan xaaladahani oo dhammi waa qaar keeni<br />

karaa inay sababaan dhaawacyo halis ah oo soo<br />

gaadha iyo xattaa dhimasho ku timaad<br />

badmareennada. Waxa intaasi dheer, saamaynta<br />

dhibaatooyinkaasi muddada dheer ay ku jiraan ay<br />

ku yeelanayaan ee ay u dhaawacayaan maskaxda iyo<br />

dareenka badmaaxyada, oo in kasta oo dhaawacaasi<br />

uu yahay mid aan isla markaaba si sahal ah loo<br />

ogaan Karin oo aan u muuqan, haddana ah mid<br />

riiqdiisa danbe ee uu ku reebayaa ay aad u xun<br />

tahay. 23<br />

285

---

Warbixintu waxay sheegtay in sannadkii 2010 oo<br />

keliya gudihiisii, in dad ka badan afar kun oo qof oo<br />

badmareenno ah lagula kacay weerarro hubaysan, qaar<br />

kalena laga dhigtay gaashaan banii’aadan. Waxana<br />

warbixintu intaasi ku dartay in marka la isku<br />

celceliyo, muddada la haysto dadkaasi ay noqonayso<br />

ilaa shan bilood. Waxa kale oo ay ka hadashay<br />

noocyada ciqaabta kala geddisan ee jidh-dilka ah ee<br />

lagula kaco, waxana ka mid ah ayay tidhi:<br />

Dhuumo xoog leh oo biyo ah oo lagu furo lahaystayaasha,<br />

iyaga oo lagu dhex xidho<br />

qaboojiyayaasha markabka oo dusha lagaga qufulo,<br />

dadkaas oo lagu xidho dheegga sare ee markabka oo<br />

ay ku dhacdo qorrax amma milic aad u kulul oo<br />

lagu gubanayo, iyo la-haystayaasha oo inta la<br />

dedelo oo la foorariyo, madaxa hoos loogu rido oo<br />

la quusiyo badda ... iyada oo laga soo deldelo<br />

tiirarka markabka iyo biraha qadhabatooyinka ah<br />

ee la sudho hilibka ... la-haystayaasha oo inta<br />

la wada qaawiyo oo dharka laga dhigo, la iskugu<br />

keeno oo la soo tubo meel ka mid ah markabka<br />

dhexdiisa ... iyo iyada oo lagula kaco dilal<br />

beenbeen ah oo ku-dheeldheelis ah. 24<br />

Warbixintu waxay soo xiganaysaa nin ah farsamayaqaan<br />

xagga matoorrada, oo lagu qabsaday markabkii MV<br />

Marida Marguerite ninkaasi oo yidhi: ‘Maalin ka mid<br />

aha maalmaha, ayaa waxay i geeyeen xagga dusha ee<br />

markabka, waxayna iga xidheen gacmaha iyo lugaha oo<br />

ay garba-duub iskugu kay jebiyeen dhabarka, sidaasina<br />

aan ku jirey muddo laba saacadood ah. Waxa kale oo<br />

xiniinyaha ay igaga xidheen oo ay igu kiijiyeen<br />

waayir amma xadhig caag ah.’ 25<br />

Sida ay ka soo xigatey jariidadda The Guardian, nin<br />

isna Hindi ah, oo hore loo qabsaday, magaciisana la<br />

yidhaa Dipendra Rathore, ninkaasi oo saarna markab la<br />

286

---

qabsaday bishii April ee 2010, waxa uu sheegay in<br />

weli ay sii haysato dhibaatada raadkii uu ku reebay<br />

argagixii uu soo maray:<br />

Mar walba waxay nagu hayeen xaalad argagax iyo<br />

naxdin ah – si isdaabajoog ah ayay noo garaaci<br />

jireen, iyaga oo nala dhacaya biro dhaadheer ...<br />

waxan arkay shaqaalihi saxiibaday ahaa oo lala<br />

dhacayo ulo, iyo xadhkaha korantada oo xiniinyaha<br />

lagaga xidhay, nin inta xadhko lagu xidhay laga<br />

soo deldalay tiirka sare ee markabka, halkaasina<br />

ka soo deldalnaa dhawr saacadood. Xattaa haddii<br />

aanan indhahayga ku arag oo aanan goobjoog ka<br />

ahayn ciqaabaha jidh-dilka ah, waxan maqlayey<br />

qaylada. Welina qayladii dhegahayga ayay ka sii<br />

yeedhaysaa ilaa maantadani. 26<br />

Marka loo eego waayo-aragnimada dhibaatooyinkani<br />

laga soo kasbaday, haddana talooyinka ay soo saaraan<br />

ciidamada badda ee Midowga Yurub ee ku qoran qoraalka<br />

cunwaankiisu uu yahay Sida looga badbaado amma looga<br />

sabatabaxo budhcad-badeedka xeebaha Somalia<br />

(Surviving Piracy off the Coast of Somalia),<br />

talooyinka halkaasi ku yaal ayaa u muuqda wax kooban<br />

oo xaddidan. Waxana ka mid ah: ‘Haddii markabkaaga ay<br />

budhcad-badeed qabsato, waa in aad ku talo gashaa<br />

inay dhici karto in lagu haysto muddo dheer.<br />

Caadiyan, inta dadka la haystaa waxay u dhaxaysaa lix<br />

ilaa laba-iyo-toban toddobaad, laakiin waxa laga<br />

yaaba in intaasi ay wax badan ka sii dheeraato, iyada<br />

oo ku xidhan hadba sida loogu guulaysto wadahadallada<br />

gorgortanka.’ 27<br />

Iyada oo aanay dawladda ku-meel-gaadhka ah ee<br />

Somalia aanay xukumin oo aanay gaadhsiisnay<br />

degaannada ka tirsan dalka ee budhcad-badeednimadu ka<br />

jirto, suurtagal uma aha in dawladdu ay ka qaaddo<br />

tallaabooyin wax ku filan, oo wax lagaga qabanayo<br />

287

---

dhibaatadaas. Bishii Oktoobar ee 2009, ra’iisalwasaarihii<br />

waqtigaas, Omar Sharmarke, waxa uu ii<br />

xaqiijiyey oo uu ku ballanqaaday in xukuumaddiisu ay<br />

ka dhammayn doonto oo laga tirtiri doono budhcadbadeedda<br />

xeebaha Somalia oo dhan, labada sano ee soo<br />

socda gudahooda. Waxa uu ku gacansaydhay oo aanu<br />

waxba ka soo qaadin soo-jeedintaydii ahayd in laga<br />

yaabo in taasi ay ku noqoto hawl aad u cuslus oo<br />

dhibaato ku ah dawladda, maadaama ay awodda<br />

dawladdiisu xaddidan tahay, oo ay ku kooban tahay uun<br />

jidad yar oo ka tirsan magaalo-madaxda Muqdishu.<br />

Waxanu igu yidhi:’ Ma ahin waxa aan karti iyo awod<br />

lahayn, laakiin imkaaniyaadkii aannu wax kaga qaban<br />

kari lahayn dhibaatadani ayaanaan haysan oo aan<br />

dhammaan halkan wada ool. Waa sababtaa, sababta aannu<br />

debadda uga raadinaynno taageero iyo maalgelin.<br />

Waannu titiri doonnaa budhcad-badeedda, annaga oo u<br />

adeegsanaynna dadweynaha iyo olole waci-gelineed,<br />

kuna xoojinaynna quwad milatetr.’<br />

Sidii aan horeba u soo sheegnay, Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ahi waxay awodeen inay wax ka<br />

qabtaan oo dhibaatadii budhcad-badeeddu ay aad u<br />

yaraato. Hansen waxa uu isna ka hadlayaa sida<br />

xukuumadda la magacbaday Jamhuuriyadda Somaliland ay<br />

guulo uga soo hoysey la-dagaallanka budhcad-badeedda:<br />

Guulaha Somaliland ka gaadhay la-dagaallanka<br />

budhcad-badeednnimada ayaa ah wax weyn oo loo<br />

bogo oo aan la filayn ... ka sakow ciidamadooda<br />

ilaalada xeebaha oo aad u taag daran, haddana<br />

weerarrada budhcad-badeedda ee ka dhacay qaybaha<br />

ku aaddan iyaga ee aagga dhaqaale ee badaha<br />

Soomaaliyeed, ayaa ahaa weerarro tiradoodu ay ka<br />

yar tahay qiyaastii mid amma hal labadii sanaba<br />

mar ka dhaca halkaasi, marka la eego guud ahaan<br />

tobankii sano ee ugu danbeeyey. Somaliland waxay<br />

si degdeg ah uga hortagtaa kooxaha budhcadbadeedda<br />

ee la soo sheego, ee wararkooda la isla<br />

288

---

dhex maro, kooxahaasi oo ay soo qabqabtaan amma<br />

gacanta ku soo dhigaaan ka hor inta aanay isabaanulin,<br />

amma xilliga ay diyaargaroobayaan ee<br />

weli aanay ku kicin wax hawlgal ah oo ay<br />

fuliyaan. 28<br />

Waa wax xiiso leh in Midowgii Maxkamadaha Islaamiga<br />

ah iyo xukuumadda Somaliland ay ku guulaysteen in wax<br />

laga qabto oo la yareeyo dhibaatada kaga timaadda<br />

budhcad-badeednnimada, si ka badan heerka waxqabashada<br />

ciidamada caalamiga ah ee ilaalada badda<br />

xeebaha Soomlia oo kharsha aad u badani ku baxo,<br />

kuwaasi oo aan samayn oo qudha hawgallo wadajir ah oo<br />

ay iska kaashadaan ciidamada hawlgallada gaarka ah ee<br />

Ururka Midowga Yurub iyo gaashaanbuurta NATO,laakiin<br />

ay ka qaybqaataan maraakiib dagaal oo goonida ah, oo<br />

ka kala socda dalal ay ka mid yihiin Ruushka, Iran,<br />

India, China iyo Japan.<br />

Tani waxay daliil amma caddayn u tahay in sida ugu<br />

habboon ee waxa lagaga qaban karo dhibaatada budhcadbadeedda,<br />

inay tahay xagga dhulka, iyada oo loo<br />

adeegsanayo inta badan qaababka iyo tabaha wax lagu<br />

xalliyo ee gudaha ee Soomaalida, kuwaasi oo lagu<br />

ladhi karo gacansiin iyo taageero debadeed.<br />

Budhcad-badeeddu waxay keentay in caalamku uu fikrad<br />

khaldan oo aan wada sax ahayn uu ka qaatto Somalia.<br />

Sawika guud ee laga haystaana waa dal ay abaaro ku<br />

habsadeen oo la degeen, oo ay haystaan kooxo ku<br />

xidhan al-Qaacida, oo budhcad-badeed gashay oo ay ku<br />

faaftay biyahooga amma badahooga.<br />

Lama dafiri karo in kooxo marka sidaas loo eego ilaa<br />

heer koobani, in ay horseedeen oo ay sababeen<br />

dhibaatooyin khasaare oo ballaadhan. Laakiin haddana<br />

xaqiiqada ah in maamullo gudaha ah oo yaryar, oo<br />

awoddoodu ay kooban tahay marka la barbar dhigo kuwa<br />

kale, in ay keeneen oo ay heleen xal iyo farsamooyin<br />

wax-ku-ool ah oo shaqaynaya, taasi ayaa manaheedu uu<br />

289

---

yahay in dhinac kale looga wareegi karo, iyada oo<br />

laga shidaal qaadanayo amma wax laga baranayo<br />

tusaalooyinka waayo-aragnnimada Midowgii Maxkamadaha<br />

Islaamiga ah iyo Somaliland.<br />

290

---

CUTUBKA 6aad: SOMALIA IYO ADDUUNKA DEBADDA<br />

Faragelinta debadeed ee lagu samaynayey Somalia,<br />

laga soo bilaabo dhicitaankii Siyaad Barre ee 1991-<br />

kii, waxay noqdeen qaar aan inta badan lagu gaadhin<br />

ujeeddooyinkii laga lahaa, sida aan loogu guulaysan<br />

ee ay ku danbeeyeen dedaalladii kale ee debadda ee<br />

isku deyayey in dib loogu dhiso dawladnnimadii, amma<br />

wax lagaga qabto dhibaatooyinka dalkaasi. Qaar maba<br />

yeelan wax saamayn ah, qaarna waxay uga sii dareen oo<br />

ay sii xumeeyeen xaaladihii halkaasi ka jirey. Sida<br />

ay tilmaamayso qoraaga Anna Lindley, ka sakow<br />

dhammaan wixii faragelin ahaa ee lagu sameeyey<br />

Somalia, haddana Soomaalidu marna ma ogolaan inay<br />

noqdaan oo keliya madiidin ay ku adeegtaan ajanebigu:<br />

Faragelinta debadeed waxay marar badan kaalin<br />

weyn ka qaadatay abuurista xaalado dagaal iyo<br />

burbur dawladnnimo. Somalia, waxa jirey<br />

xilliyadii dagaalkii qaboobaa oo la maalgelinayey<br />

dhismaheeda milateri (taasi oo marna la<br />

bedeleyey, mararna lagala noqonayey oo la<br />

joojinayey), mucaawano caalami ah (oo marna si<br />

xad-dhaaf ah loo siinayey, mararna laga<br />

joojinayey), iyo dib-u-habayn koboca dhaqaalaha<br />

oo ku salaysan afkaarta casriga ah ee<br />

furfurnaanta amma liberaalka (oo ay ku jirto<br />

khaladaadka aragtidani laga fahmay). Dhammaan<br />

arrimahani waxay gacan ka geysteen inay<br />

deganaansho la’aan ku keenaan dawladnnimadii iyo<br />

qarannimadii, faragelintii caalamiga ahaydna<br />

waxay si cad ugu guuldarraysatay inay xal u hesho<br />

khilaafka Somalia ilaa bilawgii muddo labaatan<br />

sano ah. Laakiin, ka sakow guuldarrada<br />

qorshayaashii loo dejiyey in isbedel lagaga<br />

sameeyo Somalia, haddana nolosha Soomaalida ee<br />

gobolkaasi waxay ahayd mid socota, soona martay<br />

qaabab kala duwan oo ijtimaaci iyo dhaqaale,<br />

habab cusub oo siyaasadeed iyo isbedello. 1<br />

291

---

Dadka leh awodda siyaasadeed, ma aqbalaan in<br />

siyaasadahoogii ku aaddanaa Somalia inay fashilmeen.<br />

Ra’iisal-wasaarihii hore ee dawladda Ingiriiska, Tony<br />

Blair, mar la weydiiyey bishii September ee 2010-kii<br />

in uu u arko in siyaasadihii reer-Galbeedka ee ku<br />

aaddanaa Somalia iyo Yemen ay dhibaato ku keeneen<br />

reer-Galbeedka oo ay sii xoojiyeen uun ururka al-<br />

Qaacida iyo ururrada kale ee xagjirka ah, halkii ay<br />

ka daciifin lahaayeen, waxa uu ku jawaabay Tony<br />

Blair:<br />

Marka kooxahan jooga Yemen iyo Somalia ay<br />

gumaadayaan dadweynaha aan waxba galabsan, ma aha<br />

annaga kuwa ugu wacan ee ku kicinaya inay<br />

falalkaasi ku dhaqaaqaan. Waxa nala gudbooni waa<br />

in aannu ka qabanno. Waa dood aan qiime iyo macne<br />

ah lahayn in la yidhaado annaga ayaa ugu wacan oo<br />

ku kallifaynna inay sidaas sameeyaan....Ma<br />

waafaqsanin oo ma aqbalayo hadalladan odhanaya<br />

siyaasadaha dalalka reer-Galbeedka ayaa sii<br />

xoojiyey ururradan Yemen iyo Somalia. Siyaasadaha<br />

reer-Galbeedku waxay u qaabaysan yihiin oo loogu<br />

talo galay in laga hortago oo wax laga qabto<br />

xumaha iyo wixii khalad ah, wixii dib-usocodnnimo,<br />

dammiir-xumo iyo dib-u-dhac ah. 2<br />

Somalia waxay dhibaato weyn oo madax-xanuun ah ku<br />

ahayd quwadaha waaweyn ee debadda, xilliyo badan oo<br />

ka tirsanaa taariikhdeeda. Laga soo bilaabo<br />

horraantii 1900-kii, ciidamadii daraawiishta ee<br />

wadaadkii ‘Mad Mullah’, waxay qas kala hortegeen<br />

qorshayaashii isticmaarka, gaar ahaanna kuwii<br />

Ingiriiska. Faragelintii Maraykanka iyo Jamciyadda<br />

Qaruumaha ka Dhaxaysa ee 1990-yadii waxay noqdeen<br />

kuwa gaar ahaan yeeshay saamayn xun iyo xanuun weyn.<br />

Hawlgallo loogu talo galay bilawgii inay noqdaan<br />

292

---

gurmad banii’aadminnimo, ayaa waxa ay ku danbeeyeen<br />

ciidamadii Maraykanka iyo Qaramada Midoobey inay ka<br />

mid noqdaan dhinacyadii dagaallameyey ee is-hayey,<br />

kuwaasi oo in badan oo ka tirsan dadkii loogu talo<br />

galay in ciidamadaasi ay u gurmadaan oo ay u<br />

gargaaraan, ay u arkeen isla ciidamadaasi qaar cadow<br />

ah. Waa markaas marka uu soo baxay hal-hayska amma<br />

ereyada ah ‘hawlgal leexday/isbedely’. Ereyadaas waxa<br />

soo saaray qoraaga Jim Hoagland oo wax ku qori jirey<br />

jariidadda the Washington Post, isaga oo wax ka qoray<br />

faragelintii Maraykanka ee 1993; waxana ugu<br />

horraantii lagu isticmaalay in lagu tilmaamo sida<br />

faragelin debadeed ay ugu danbayn karto wax gebi<br />

ahaanba ka geddisan, kana murug iyo mashaakil badan,<br />

wixii hore ee loogu talo galay amma ujeeddooyinkii<br />

marka hore laga lahaa in hawgalkaasi uu guto. 3<br />

Xilliyadii faragelintaasi debadeed ee burburku ka<br />

yimid, xoghayaha guud ee Qaramada Midoobey waxa ahaa<br />

Boutros Boutros-Ghali. 1996k-kii, waxa uu ka hadlay<br />

sida xaaladaha Somalia ay u noqdeen kuwa ugu fool<br />

adag ee weligood la soo gudboonaaday Jamciyadda<br />

Qaruumaha ka Dhaxaysa, waxanu yidhi: ‘dedaalkii<br />

Qaramada Midoobey ee ku saabsanaa sidii wax looga<br />

qaban lahaa dhibaatooyinka banii’aadminnimo ee<br />

Somalia, sidii kor loogu qaadi lahaa dib-uheshiisiinta<br />

kooxaha dagaallamaya iyo hroumarinta<br />

dib-u-heshiisiinta qaran, dedaalladani waxay<br />

horseedeen oo ay keeneen dhinaca kale hawlgalladii<br />

ugu qallafsanaa ee ugu fool adkaa, ugu hawl badnaa<br />

taariikhda Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysa kontonkii<br />

sano ee ay soo jirtey.’<br />

Ka dib markii lagu guuldarraystay hawlgalladii<br />

kharashka badani ku baxay ee Qaramada Midoobey iyo<br />

Maraykanka, oo weji-gabax ku danbeeyey, quwadihii<br />

shisheeyaha iyo hey’adihii caalamiga ahaa intoodii<br />

badnayd waxay ka baxeen Somalia. Qaybo ka tirsan<br />

dalkaasi waxay galeen xaalado nabadgelyo-la’aan amma<br />

293

---

deganaasho la’aan ah oo joogto ah, waxayna u kala<br />

jajabeen qaybo iyo kooxo kala geddisan oo mar walba<br />

isbedelaya, inta bandanna midba midka kale dagaal<br />

kula jiro. Qaybo kale oo dalkaasi ka tirsanaa<br />

goonidooda ayay u baxeen, qaybta ugu fogaatey ee<br />

tusaale loo soo qaadan karaana waxay noqotay<br />

Somaliland oo ku taal Waqooyi Galbeed oo iyadu ku<br />

dhawaaqday madaxbannaani, oo in kasta oo aanay helin<br />

guud ahaan wax mucaawano ah oo debadeed oo muuqda,<br />

haddana samaysay dib-u-dhis gaadhay in uu abuurmo hab<br />

siyaasadeed iyo mid dhaqaale oo shaqaynaya.<br />

Sidii nabad iyo deganaansho waara looga dhalin lahaa<br />

Somalia, waxay noqotay hawl aad u weyn, ilaa haddana<br />

aan maare loo helin oo hortaal dawladaha debadda ee<br />

siyaasadaha hoggaamiya. Sideedaba, labada waxa fudud<br />

in laga hadlo oo la tiriyo waxyaabaha ka qabsoomi<br />

waayey arrimaha Somalia, marka loo eego wixii<br />

qabsoomay. Waxa guuldarraystay fargelintii<br />

ballaadhnayd ee milateri. Waxa kale oo fashilmay<br />

shirarkii durugsanaa ee dib-u-heshiisiinta ee lagu<br />

qabanayey dalalka debadda. Haddana lama hayo ilaa<br />

hadda wax dammaanad-qaad ah oo lagu kalsoonaan karo<br />

in hababka ka shaqeeyey Somaliland, iyo Puntland iyo<br />

maamul-goboleedyada kale oo ilaa heer ka yar marka la<br />

barbar dhigo Somaliland, in lagu dayan karo oo sidoo<br />

kalena lagu dabbiqi karo meelaha kale oo ay habakaasi<br />

ka shaqayn karaan. Waayo waxa dhici kartaa in haddii<br />

habkani la wada raaco, aakhirka ay suurtogal noqoto<br />

in dalku gebi ahaanba uu kala qaybqaybsamo, oo uu<br />

lumiyo guud ahaan jiritaankii qaran dawli ah.<br />

Somalia iyo ‘la-Dagaallanka Argagixisada’(Somalia and<br />

the ‘War on Terror’)<br />

Kor-u-kicitaankii dagaallada Islaamiyiinta ee<br />

gobolkaasi iyo meelaha kale ee adduunka ka tirsan,<br />

waxay Somalia dib ugu soo celiyeen raadaarka amma<br />

294

---

indhaha caalamka. Dhacdooyinka ugu waaweyni waxay<br />

ahaayeen sanaddii 1998-kii, markii la duqeeyey ee la<br />

qarxiyey safaaradihii Maraykanka ee ku kala yaalley<br />

dalalka Kenya iyo Tanzania, iyo weerarlki al-Qaacida<br />

ay ku qaadday Maraykanka 11-kii bishii Sept 2001,<br />

weerarradaas oo wax weyn ka bedeley sidii adduunku u<br />

dhaqmayey. Ururkii Islaamiyiinta Soomaalida ee al-<br />

Itixaad ayaa waxa lagu daray liiska Maraykanka ee<br />

ururrada lala xidhiidhiyo argagixisada. Waxa sidoo<br />

kale liiskaasi lagu daray shirkaddii xawaaladaha<br />

lacagta ee Soomaalida ee al-Barakaat. Laba bilood ka<br />

bacdi weerarkii 9/11, dawladda Maraykanku waxay amar<br />

ku bixisay in la xidho shirkaddii al-Barakaat.<br />

Maraykanku waxay ku eedeeyeen milkiilihii<br />

shirkaddaasi, Ahmed Ali Jimale, in uu yahay nin ay<br />

saaxiib yihiin oo taageera Osama Bin Laden, oo<br />

maamula lacagihiisa, una gudbiya lacagahaasi ururka<br />

al-Qaacida meel kasta oo adduunka looga baahdo. Sidii<br />

aan horeba u soo sheegnay, waxa la fadhiisiyey amma<br />

la xayiray koontooyinkii baananka ee shirkaddaas,<br />

taasi oo macnaheedu noqday in Somaalidii qurba-joogta<br />

ahayd aanay awodi Karin inay lacagayow u diraan<br />

qaraabadoodii iyo qoysaskoodii joogey Somalia ee<br />

noloshoodu ku xidhnayd xawaladahaasi. Madaxweyne<br />

George W Bush waxa uu si weyn uga faa’iideystey<br />

adeegsiga siyaasadda hal-hayska ‘la-Dagaallanka<br />

Argagixisada’, markii bishii November ee 2001 uu ku<br />

dhawaaqay xidhitaankii al-Barakaat:<br />

Xidhitaanka shabakadahan amma adeegyadani waxay<br />

keenayaan kala-dhantaalinta iyo joojinta hawlaha<br />

ururradan dilaaga ah. Tallaabadan maanta la<br />

qaaday waxay kala dhantaalaysaa isgaadhsiintii<br />

iyo taakulayntii al-Qaacida oo ay ka xannibayso<br />

hanti muhim ah oo ay heli jireen. Waxay inna<br />

siinaysaa xog iyo macluumaad muhim ah, waxayna<br />

farriin adag oo cad u diraysaa hey’adaha iyo<br />

sharikadaha lacagayowga ee adduunka; farriintaasi<br />

295

---

oo ah – in aad amma annaga nala jirtaan, amma la<br />

jirtaan argagixisada. Haddii ay noqoto in aad la<br />

jirtaan argagixisadana, waxad heli doontaan oo la<br />

idin marin doonaa abaalkiinna. Waxan la<br />

dagaallamaynnaa cadow ku dhuumanaya hogag ku yaal<br />

Afghanistan, iyo kuwo noo soo hoos gelaya<br />

mujtamacayaga amma dadweynahayaga. Waa cadow<br />

jiritaankiisu ku xidhan yahay oo qudha inay<br />

dhuumasho ku jiraan meel mugdi ah. Maanta waxan<br />

qaadnnay tallaabooyin kale oo muhim ah oo aan ku<br />

fashilinaynno cadowgaasi, bannaankana ku soo<br />

dhigaynno, kuna wiiqaynno awoddiisa uu khatar ku<br />

noqon karo Maraykanka iyo nolosha dadka aan<br />

denbiga lahayn. 4<br />

Muddo sannad ka yar ka dib, al-Barakaat waxa laga<br />

saaray liiskii argagixisada ee Maraykanka, markii la<br />

waayey xaqaa’iq amma caddaymo ku filan in loo cuskado<br />

inay marin u yihiin lacagayowga al-Qaacida. Laakiin<br />

tallaabadani waxay noqotay ciyi waa ka beryey oo<br />

waqtigii loo baahnaa la soo dhaafay. Maraykanku waxa<br />

uu fogeeyey oo uu dayriyey dad badan oo jooga<br />

Somalia, isaga oo ka jaray amma joojiyey ilihii ay<br />

noloshoodu ku xidhnayd ee ay ku tiirsanayeen boqolaal<br />

kun oo ka tirsan dadweynuhu, iyo isaga oo israaciyey,<br />

una dhigay in xidhiidh dhow oo sokeeye ka<br />

dhexeeyo al-Itixaad, al-Barakaat, iyo dhinaca kale<br />

al-Qaacida. Xidhiidhinta ururradani lala xidhiidhiyey<br />

argagixisnnimada, Maraykanku waxa uu kaalin ka qaatay<br />

in haatan Somalia si kale loo arko oo looga fikiro.<br />

Waxyaabaha ka dhaca dalkaasina waxa marba marka ka<br />

danbaysa laga dhex arkayey al-Qaacida iyo dagaallo<br />

Islaami ah. Taariikhdii ayaa dib loo qoray, waxana<br />

dib u qoray qaar ku dooday in al-Qaacida ay masuul ka<br />

ahayd oo ka danbaysey dilkii 18 askari oo ka tirsanaa<br />

milateriga Maraykanka ee magaalada Muqdishu sannadkii<br />

1993. Dhacdooyinkii 9/11 iyo waxyaabihii ka dhashay<br />

296

---

ee ‘la-Dagaallanka Argagixisada’ waxay wax ka<br />

bedeleen oo ay qaabeeyeen siyaabihii Maraykanka iyo<br />

kuwa kaleba ay u arkayeen ee ay u waajahayeen<br />

Somalia. Siyaabo bandanna, waxay noqotay meel lagu<br />

bilkeediyo amma tijaabiyo sida quwadaha adduunku ay<br />

wax uga qaban karaan ee ay uga hortegi karaan<br />

Islaamiyiinta xagjirka ah, gaar ahaanna<br />

joogitaankooda Afrika.<br />

Istaraatijiyadii Hey’adda Nabad-Sugidda Qaranka ee<br />

Mraykanka ee 2002, ee xilliyadii maamulkii madaxweyne<br />

Bush, waxay muujinaysay wejiga cusub ee siyaasadda<br />

Maraykanka ee ku fool leh Afrika wixii ka danbeeyey<br />

dhacdadii 9/11; siyaasaddaasi oo xoogga saaraysay<br />

dedaallada la xidhiidha la-dagaallanka iyo kahortagga<br />

argagixisada: ‘Afrika, rajada iyo fursadaha<br />

ka jiri kara waxa barbar yaal cudurro,, dagaallo, iyo<br />

saboolnnimo ba’an. Kuwani waxay khatar ku yihiin laba<br />

arrimood labadaba, kuwaasi oo kala ah qiyamka suubban<br />

ee Maraykanka ee ah in la daryeelo heybadda<br />

bani’aadamka, iyo dhinaca kale mudnaanta<br />

istaraatijiyada Maraykanka ee ah la-dagaallanka<br />

argagixisada caalamiga ah.’ 5 Afar sano ka bacdi,<br />

istaraatijiyadii Maraykanka waa la sii baradheeraysiiyey<br />

oo kor ayaa loo qaaday. Afrika waxa<br />

lagu asteeyey amma tilmaamay inay tahay mid leh<br />

‘mudnaan sare’. Qoraalkii qorshaha istaraatijiyadeed<br />

ee Nabad-Sigidda Qaranka ee Maraykanka ee sanaddii<br />

2006-dii, waxa ku yaalley: ‘Nabadgelyada iyo<br />

badbaadadeennu waxay ku xidhan tahay in lagala<br />

shaqeeyo Afrikaanka, xoojinta dawladaha jilicdasan ee<br />

sii fashilmaya oo la dabaqabateeyo iyo meelaha aan<br />

lahayn maamul dawli ah oo loo sameeyo hab iyo nidaam<br />

diimoqoraadi ah oo shaqeeya.’ 6<br />

Soo-ifbixitaankii awodda Midowga Maxkamadaha<br />

Islaamiga ah (UIC), waxay ka dhignayd oo calaamad ay<br />

u ahayd isbedel kale oo ku yimaad siyaasaddii debadda<br />

ee ku waajahnayd Somalia. Maraykanka iyo kuwa kaleba<br />

297

---

waxay u muuqdeen inay ku adkaatay inay fahmaan asalka<br />

maxkamadahaasi oo ku bilaabmay isbahaysi debecsan<br />

amma heer hoose ah oo ay samaysteen maxkamadihii<br />

shareecada oo ka dhashay gudaha. Maraykanku waxay u<br />

arkeen oo qudha khatar ku xidhan al-Qaacida.<br />

Ururradii gudaha iyo dawladihii debadda ee ka soo<br />

horjeedey maxkamadahaasi UIC, gaar ahaann<br />

qabqablayaashii dagaalka ee Soomaalida iyo Ethiopia,<br />

waxay u isticmaaleen oo ay uga faa’iideysteen<br />

walaacaasi uu maraykanku ka qabey dhaqdhaqaqaasi<br />

maxkamadaha, sidii iyaga maslaxaddoodu ay ku jirtey.<br />

Qabqablayaashii dagaalka oo cabsi weyn ka qaaday<br />

awodda iyo sumcadda sii ballaadhanaysa ee<br />

maxkamaduhu, waxay sii huriyeen cabsidii Maraykanka<br />

ee ku saabsanayd khataraha Islaamiyiinta Somalia ka<br />

iman kara oo sii kordhaya, iyaga oo u dhigaya in<br />

maxkamadaha Islaamiga ah ee UIC ay yihiin qaar soo<br />

saara oo lagu abuuro xagjirnnimada, iyo meel ay dhici<br />

karto inay iskugu tagaan oo ay ku ololaystaan kuwa<br />

jihad-doonka ahi. Maraykanku waxay qaateen<br />

fikraddaasi, waxayna taageereen abuuritaankii ay<br />

qabqablayaasha dagaalku samaysteen Isbahaysigii la-<br />

Dagaallanka Argagixisada iyo Dib-u-soo-celinta<br />

Nabadda. Isticmaalka ereyada ‘nabadda’ iyo ‘ladagaallanka<br />

argagixisada’ ee magaca Isbahaysigaasi,<br />

waxay ahaayeen qaar xeelad iyo ujeeddooyin aan daacad<br />

ahayn ay ka wateen qabqablayaasha dagaalku, sida<br />

muuqatana ay ugu talo galeen inay ku helaan<br />

taageerada Maraykanka. Qabqablayaasha wax u darnaa<br />

iyaga oo ay si weyn u danaynayey inay dib u soo<br />

ceshadaan awoddii xukunka ee Maxkamadihii UIC ay la<br />

wareegeen, taasi ayaana runtii kala weyneyd ladagaallanka<br />

‘argagixiso’ amma dib-u-soo-celinta<br />

nabadda.<br />

Si ahaan, waxa loo qaadan karaa in Maraykanka iyo<br />

dalalka ay isbahaysiga leeyihiin ay hore u<br />

go’aamiyeen in Somalia ay tahay aag cusub oo al-<br />

298

---

Qaacida ay ku jirto, dhawr sano ka hor xataa intii<br />

aanay taasi dhaboobin. Aragtidani waxa laga yaabay<br />

inay kaalin ka qaadatay soo-ifbixitaanka dhaqdhaqaaq<br />

islaami ah oo xagjir ah oo ka hanaqaada Somalia.<br />

Aragtida loo arkay iyo la-dhaqanka loola dhaqmay<br />

Soomaalida sidii waxay yihiin argagixiso oo kale,<br />

waxa laga yaaba in taasi lafteedu ay gayeysiisay oo<br />

ay ku kalliftay in dadka qaar ee dalkaasi ay noqdaan<br />

xagjir. In Somalia lagu shaabadeeyo magacaasi oo lala<br />

xidhiidhiyo argagixisadana, waxa laga yaabay in taasi<br />

lafteedu ay si dadban ugu noqotay xayeysiis iyo<br />

iidheh soo jiidata, kuna baraarujisa oo ay ku soo<br />

hirtaan dagaalyahannada jihad-doonka ah ee ajanabiga<br />

ah, ee doonaya inay hawlgalladooda ku faafiyaan<br />

adduunka, kuna yeeshaan lug iyo galaangal gobollada<br />

Afrika ee ka hooseeya Saxaaraha. Sida uu qoray<br />

caalimka culuunta Anthrooboolojiyada, Markus Virgil<br />

Hoehne, sananddii 2009, baadhitaan la sameeyey waxa<br />

ka soo baxay in laga yaabo in Maraykanku uu ku<br />

khaldanaa in uu ku degdego in Somalia lagu tilmaamo<br />

amma laga dhigo meel soo dhaweysa oo ay ku gabbadaan<br />

argagixisada Islaamiyiinta ahi:<br />

Iyadoo ka geddisan aragtidii laga qaatay iyo sida<br />

loo haysto Somalia oo ah ‘meel madow oo khatar<br />

ah’ oo aan maamul iyo nidaam ka jirin, sida ay ku<br />

dhawaaqeen ee ay ku doodeen siyaasiyiinta iyo<br />

aqoonyahannada qaar, Barnaamijka Harmony ee<br />

Xarunta xog-baadhka la-Dagaallanka Argagixisada<br />

ee West Point (Akademiyada Sare ee Milateriga<br />

Maraykanka ee gobolka New York), waxa<br />

barnaamijkaasi uu dhawaan muujiyey in<br />

maqnaanshaha amma jiritaan la’aanta dawladeed ee<br />

Somalia aanay ka dhignayn in si toos ah dalkaasi<br />

u noqday meel ay ku beeranto argagixisnnimada al-<br />

Qaacida. Xog-baadhayaashii warbixintaasi, oo ka<br />

duulayey warbixinno xagga mukhaabaraadka aha oo<br />

sir ahaa oo markan la ogolaaday in la akhristo<br />

299

---

amma la faafiyo, oo la xidhiidhey hawlgalladii<br />

al-Qaacida ee Geeska Afrika ee sannadihii 1990-<br />

yadii, waxay ku soo gabagabeeyeen in hawlgallada<br />

Islaamiyiintii ajanebiga ahaa ay kala kulmeen<br />

Somalia dhibaatooyin la mid ah kuwii ka hor yimid<br />

hawlgalladii Qaramada Midoobey iyo faragelintii<br />

Maraykanka ee milateri iyo gargaarka<br />

banii’aadminnimo ee Somalia, sanadihii u<br />

dhexeeyey (1992 – 1995): Dhinac ahaan waxa shaki<br />

iyo aammin-darro ku keenay inay yihiin ‘ajanebi’<br />

wata dariiqooyin iyo mad-habo Islaami ah laakiin<br />

loo arko wax bidci ah oo aan caan ka ahayn amma<br />

aan laga aqoon Somalia. Waxa kale oo dhibaato ku<br />

noqday nidaamka isbahaysiga beelaha iyo<br />

qabaa’ilka ee mar kasta isbedelaya, kaabayaasha<br />

iyo adeegyada dalka ee jilicdasan amma burbursan,<br />

badbaado la’aanta, iyo iyaga oo khatar ugu sugnaa<br />

faragelin debadeed, maadaama aanay jirin dawlad<br />

ilaalinaysa qarannimada dalkaasi iyo in aan la<br />

soo faragelin. Waxa kale oo ay halis ugu jireen<br />

in la sheego oo ashkhaas hoose oo denbiilayaal ah<br />

amma Soomaalida kaleba ay ‘lacag kaga qaataan’<br />

cadowga (Maraykanka). 7<br />

Soo-gelitaankii Itoobiya (The Ethiopian Invasion)<br />

Isaga oo ka digtoon in mar kale la sameeyo faragelin<br />

burbur ka yimaaddo sidii tii horraantii 1990-yadii oo<br />

kale, Maraykanku waxa uu ka foojignaa in uu isagu<br />

qaado tallaabo weyn oo milateri oo toos ah oo uu ka<br />

qaado waxa loo arkayey khatarta al-Qaacida ee ka soo<br />

socota Somalia. Waxase uu helay saaxiib kale oo u<br />

qummin kara danihiisa oo ah Ethiopia oo uu ka dhigay<br />

dal muhim ah oo qayb ka ah iskaashiga ‘la-Dagaallanka<br />

Argagixisada’, Ethiopia oo iyada lafteedu lid ku<br />

ahayd oo ka horjeeddey Midowgii Maxkamadaha Islaamiga<br />

ah. In kasta oo Ethiopia iyada lafteedu ay diyaar u<br />

300

---

ahayd iskaashigaasi, haddana waxay ahayd tan gaar<br />

ahaan ugu liidata ee la doorbidi karo amma ku<br />

bannaanaan karta ka qaybgalka iskaashigaasi, sababta<br />

oo ah cadaawadda taariikhda dheer ee ka dhaxaysa<br />

Somalia iyo Ethiopia, oo faragelin kasta oo Ethiopia<br />

ay ku jirto ay dadweynaha Somalida intooda badani u<br />

arkayaan arrin xassaasi ah oo daandaansi weyn ah.<br />

Iyadoo haysata taageerada Maraykanka, Ethiopia waxay<br />

si buuxda weerar ugu qaadday oo ay gashay Somalia<br />

bishii December 2006, waxayna halkaas u dirtay oo<br />

galay ciidamo gaadhaya 14,000, waxayna duqayn xagga<br />

cirka ah ku qaadday goobo istaraatiji ah oo ku dhex<br />

yaalley magaalada Muqdishu. Isla markaasi, Maraykanku<br />

waxa uu isna xagga cirka ka garaacay dhawr jeer oo uu<br />

bartilmaameedsaday dad lagu tuhunsanaa inay yihiin<br />

saraakiil sarsare oo ka tirsan al-Qaacida iyo<br />

Islaamiyiinta kale oo uu sheegay inay ku dhuumanayaan<br />

Somalia. Weerarradaas intooda badani ma asiibin oo la<br />

lama helin bartilmaameedyadii ay beegsanayeen, haddii<br />

ay xilligaasi kuba sugnaayeen dadkaasi la<br />

raacdaysanyey gudaha Somalia. Waxase ku dhintay dad<br />

rayid ah oo ay ka mid yiihin reer-guuraa iyo<br />

xoolahoodii. Hawlgalladani waxay sii didiyeen oo ay<br />

sii fogeeyeen dadweynihii, waxana laga yaabaa inay<br />

qaar kale oo ka mid ah Soomaalidii ay ku sii riixeen<br />

amma ku kallifeen inay ku biiraan kooxihii xagjirka<br />

ahaa ee diinta ee dagaallamayey.<br />

Kaaliyihii xoghayaha arrimaha debadda ee Maraykanka<br />

ee waqtigaas, Jendayi Frazer, ayaa gacan weyn ka<br />

geysatay qaabaynta iyo meelmarinta siyaasaddan,<br />

waxayna siyaasaddani ka mid noqotay dedaalladii ugu<br />

waaweynaa ee lagu hungoobay ee ku aaddana Somalia,<br />

dhibaatada ugu weynina ka timid sanadihii la soo<br />

dhaafay ee u danbeeyey. Jendayi Frazer waxay sheegtay<br />

in Maxkamidihii Islaamiga ahaa (UIC) ay aad ugu<br />

xidhnaayeen Islaamiyiinta xagjirka ah, iyada oo ku<br />

eedaysay in al-Qaacida ay fogeysey oo ay meesha ka<br />

301

---

saartay xubnihii qunyar-socodka ahaa ee ururkii<br />

Maxkamadaha, isla markaasina ay al-Qaacida qabsatay<br />

oo ay la wareegtey hoggaankii dhaqdhaqaqaasi. Waxay<br />

sheegtay in Maxkamaduhu ay dhaqaale ka helaan<br />

Eritrea, Yemen, Masar, iyo Saudi Arabia. Waxayna ku<br />

eedaysay Eritrea inay jebisay qaraarkii<br />

cunaqabataynta caalamiga ah ee hubka ee lagu soo<br />

rogey Somalia, iyadoo hub u dirtay Maxkamadihii<br />

Islaamiga ahaa (UIC). Mararka qaar waxay u muuqatey<br />

inay isku deyeyso in ay iyadu maamusho xaaladaha<br />

Somalia oo ay si sii hoosaysa oo ku-talax-tag ah ay<br />

faraha ula dhex gelayso. Waxay si joogto ah uga<br />

hadlaysey wax kasta, waxayna ugu baaqi jirtey xubnaha<br />

qunyar-socodka ah ee ururku inay ku soo biiraan<br />

wadahadallada dib-u-heshiisiinta oo ay iska fogeeyaan<br />

kuwa ay ku tilmaami jirtey xagjirka.<br />

Jendayi Frazer waxay noqotay qofka u taagan ee<br />

matila siyaasadda reer-Galbeedka ee ku aaddan<br />

Somalia, taasina waxay keentay in hoggaamiyayaasha<br />

Islaamiyiintu ay weerar xagga afka ah ku qaadaan<br />

iyada. Sannaddii 2009, waxa Internetka la soo geliyey<br />

farriin amma cajalad cod ah oo la sheegay inay ka<br />

timid Osama bin Laden. Cajaladdaasi, waxa uu ku<br />

baaqayey in la rido madaxweynihii cusbaa ee markaas<br />

la doortay, Sheikh Sharif Sheikh Ahmed, oo uu ku<br />

tilmaamay aalad uu maraykanku ku adeeganayo. Bin<br />

Laden waxa uu sheegay in doorashada Sheikh Sharif ay<br />

ka danbaysay waxa uu ku tilmaamay ‘olole iyo<br />

talooyin’ ka yimid ‘haweeneydaas Maraykanka ah’.<br />

Gelitaankii Ethioipia waxa uu ku guuleystay in uu<br />

awoddi xukunka ka tuuro Midowgii Maxkamadaha<br />

Islaamiga ah (UIC), laakiin halkii uu ka tirtiri<br />

lahaa xagjirnnimada Islaamiga ah, waxa uu horseeday<br />

inay abuurmaan oo ay soo baxaan kooxo kale oo ka sii<br />

fog, kana xagjirsan Midowgii Maxkamadaha. Kooxahaasi,<br />

kan ugu weyni waxa uu noqday garabkii miliishiyada<br />

maxkamadaha ee al-Shabaab ee uu hoggaaminayey Adan<br />

302

---

Xaashi Ceyro oo lagu soo tababaray dalka Afghanistan.<br />

Halkii ay miliishiyadaasi iyaguna u carari lahaayeen<br />

dalka Eritrea, oo ay u baxsadeen xubno badan oo ka<br />

tirsanaa Midowgii Maxkamaduhu, waxay ku dhex milmeen<br />

oo ay ku kala dhex dhuunteen kaymaha ku yaal<br />

agagaarka xadka Kenya oo ay ku baaheen, halkaasi<br />

ayayna dib isaga soo abaabuleen iyaga oo ah xoog soo<br />

qaadi kara dagaallo ba’an. Al-shabaab, aakhirkii<br />

waxay qabsadeen gobolladii koonfurta iyo badhtamaha<br />

Somalia intoodii badnayd, oo ay ku jiraan qaybo badan<br />

oo ka tirsan magaalada Muqdishu.<br />

Waxa la barbar dhigi karaa Jabhaddii Islaamiga ahayd<br />

ee Badbaadinta ee Algeria (FIS)ee milaterigu iska<br />

hortaagey inay xukunka la wareegaan ka dib<br />

doorashooyinkii 1991-kii. Hawlgalladii ku saabsanaa<br />

in la tirtiro oo meesha laga saaro jabhaddaasi FIS,<br />

waxa ka dhalatay dhibaato weyn oo waxyeello hor leh<br />

la timid. Halkii laga filayey inay baaba’do, waxay<br />

isku bedeshey abaabul ka sii xagjirsan sidii hore.<br />

Waxa xigey toban sano oo ay socdeen dagaallo islaami<br />

ahi, kuwaasi oo lagu diley tobannaan kun oo qof,<br />

kuwaasi oo qaar badan oo ka mid ahaa la gawrcay.<br />

Arrimahani waxay keeneen in markii danbe ay soo baxdo<br />

oo ay abuuranto qaybta al-Qaacida ee dalalka Afrikada<br />

Waqooyi, ee loo yaqaan al-Qaacidada Gobolka Islaamiga<br />

ah ee Maghreb.<br />

Gelitaankii Ethiopia iyo dagaalladii ka dhashay ee<br />

magaalada Muqdishu, waxay keeneen mid ka mid ah<br />

dhibaatooyinkii banii’aadminnimo ee ugu xumaa ee abid<br />

soo mara Somalia. Intii u dhaxaysey sannadihii 2007 –<br />

2008, qiyaasti saddex-meelood labo ahaan dadweynihii<br />

magaaladu waxay noqdeen kuwa barabaxa oo ka qaxa<br />

halkaasi, in badanina waxay u yaaceen oo tegeen<br />

xerooyin xaaladdoodu ay aad u liidato oo ku yaal<br />

agagaarka amma duleedka magaalada Muqdishu, halkaasi<br />

oo mar kasta khataro waaweyni ka jireen sidii<br />

taakulayn gargaar loo gaadhsiin. Qaar kalena waxay u<br />

303

---

yaaceen oo ay ku biireen xeryaha qaxootiga awalba<br />

buux-dhaafka ahaa ee dalalka Kenya, Djibouti,Yemen,<br />

Somaliland iyo Puntland. Qaybo dhan oo ka tirsan<br />

magaalada Muqdisho waxay noqdeen qaar gebi ahaanba<br />

haawanaya oo dadkii rayidka ahaa iskaga wada baxay,<br />

waxayna qaybahaasi noqdeen meelo magaalada dhexdeeda<br />

ah ay ku dagaallamaan ciidamada Ethiopia, kuwa<br />

dawladda ku-meelgaadhka ah, miliishiyooyinka beelaha,<br />

iyo dagaalyahannada Islaamiyiinta ahi. Warqad<br />

warbixin ah oo loo diyaariyey sanadkii 2010 Machadka<br />

Daraasooyinka Siyaasadda Debadda ee xaruntiisu tahay<br />

dalka Maraykanka, ayaa qoraaga warbixintaasi, Bronwyn<br />

Bruton, waxa uu kaga hadlayaa sida gelintaankii<br />

Ethiopia uu u horseeday hawlgalladii Islaamiyiinta oo<br />

si dhakhso ah kor ugu kaca:<br />

Joogitaankii TFG (Dawladda ku-Meel-gaadhka ah ee<br />

Federaalka) iyo gaar ahaan ciidamada Ethiopia<br />

waxay mar qudha dhaliyeen kacdoon kooxo xoog leh<br />

oo ka hawlgala magaalada Muqdishu.<br />

Maliishiyooyinkii al-Shabaab waxay heleen<br />

taageero ballaadhan oo dadweyne, iyagoo noqday<br />

dhaqdhaqaaq wax-iska-caabbin ah. Dagaalyahannada<br />

jihad-doonka ah ee ajanebiga ah, oo al-Qaacida ay<br />

ku jirto, waxay markiiba dareemeen in halkaas ay<br />

ku jirto fursad aan hore u soo marin oo ay ka<br />

faa’iidaysan karaan, kagana dhigi karaan<br />

dagaallada Somalia kuwa caalami ah, waxayna si<br />

dhakhso ah taageero ula soo gaadheen al-Shabaab.<br />

Daraasiin ka kooban ajanebi jihad-doon ah ayaa<br />

soo galay Somalia, oo soo waaridey amma la yimid<br />

xeeladihii dagaalka ee al-Qaacida. Waxa joogto<br />

noqday qaraxyada meelaha fogfog laga<br />

dhiraandhirriyo amma laga daaro, iyo kuwa ismiidaaminta<br />

ee is-qarxinta, ilaa labadii sano ee<br />

ku xigeyna, al-Shabaab waxay qabsadeen guud ahaan<br />

Koonfurta Somalia badankeedii. 8<br />

304

---

Hawlgalkii oo Dhibaato ka timid (The mission<br />

backfires)<br />

Waxa lagu doodi karaan inay ka roonaan lahayd haddii<br />

quwadaha ajanebigu ay la shaqayn lahaayeen Midowgii<br />

Maxkamadaha, halka ay ku dedaaleen inay meesha ka<br />

saaraan oo ay burburiyaan. Waayo, si kastaba ha<br />

ahaatee maxkamaduhu waxay suurtogeliyeen in<br />

dadweynuhu helo xassillooni iyo deganaansho ilaa heer<br />

ah iyo nidaam, muddadii koobnayd ee lixda bilood<br />

ahayd ee ay xukunka hayeen. Maxkamadaha waxa ku jirey<br />

xubno qunyar-socod ah iyo kuwa xagjir ah labadaba.<br />

Sinaba umay ahayn arrin la hubo in cabsida Maraykanku<br />

uu ka qabey Midowgii Maxkamadaha inay noqon lahayd<br />

wax aakhirka dhabowda oo soo baxda, haddii la<br />

baxnaani lahaa oo la sii ogolaan lahaa in<br />

Maxkamadahaasi ay sii jiraan oo ay xukunka sii<br />

hayaan, siina xoogeystaan. Sida uu qabo Professor<br />

Abdi Samatar oo ah aqoonyahan Soomaaliyeed, Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ahaa (UIC) ‘waxay ahaayeen qaar<br />

diyaar u ah, doonayana inay la shaqeeyaan dawladda<br />

Maraykanka’ 9 , laakiin taasi umay suurtoobin waayo waxa<br />

carqalad ku noqotay mawqifkii Jendayi Frazer iyo<br />

saraakiisha kale ee Maraykanka oo il colaadeed ku<br />

eegayey Maxkamadahaasi.<br />

Waa wax aan la filayn in Sheikh Sharif Sheikh Ahmed,<br />

oo isagu ahaa hoggaamiyihii hore ee Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ah, in loo doortay 2009-kii<br />

madaxweynaha dawladdii ku-meel-gaadhka ahayd ee<br />

Somalia ee caalamku taageerayey. Haddii haddaba<br />

mujtamaca caalamku ay diyaar u noqdeen inay la<br />

shaqeeyaan haatan isla Sheikh Sharif-kii oo weji<br />

cusub loo yeelay, loona dhiibay mansabkan cusub, waxa<br />

la isweydiin karaa sababta aan loo rabin in lala<br />

shaqeeyo markii uu hoggaaminayey Midowgii<br />

Maxkamadaha? Suurtogal ma noqon lahayd in<br />

Maxkamadihii Islaamiga ahaa inay raaci lahaayeen oo<br />

ay qaadan lahaayeen mawqif qunyar-socod ah oo dhexe<br />

305

---

haddii ay heli lahaayeen kalsoonida taageerada<br />

Qaramada Midoobey, Dawladda Maraykanka iyo quwadaha<br />

kale? Laakiin Sheikh Sharif Sheikh Ahmed waxa markan<br />

loo arkay in uu khayaameeyey qaddiyaddii oo la gatay,<br />

waxana xukunkiisii ku gacansaydhay Soomaali badan oo<br />

u arkay nin uun reer-Galbeedku wato oo uu ku<br />

adeeganayo.<br />

Sida uu ku doodayo Bronwyn Bruton, waxa adag in la<br />

garowsado sababaha caalamku u sii wadey in uu siiyo<br />

aqoonsi caalami ah maamulladii ku-meel-gaadhka ahaa<br />

ee is-xigxigey, ee loogu aqoonsaday inay yihiin<br />

xukuumadaha sharciga ah ee Somalia:<br />

Siyaasadda hadda ee la siinayo dawladda ku-meelgaadhka<br />

ah ee federaalka ah (TFG) taageeri<br />

milateri iyo mid diblomaasiyadeed, ma aha mid<br />

midho dhal ah. Haddana siyaasaddani waa hawl adag<br />

oo ku kacaysa qiime sare iyo kharash badan.<br />

Hawgallada milateri ee taagnaa ilaa bishii May<br />

2009, hase ahaatee aan wax horumar ah laga<br />

samayn, waxay keeneen inay ka barakiciyaan<br />

magaalada Muqdishu dadweyne ka badan laba boqol<br />

oo kun – tanina waxay sii daba dheeraysay<br />

dhibaatooyin soo noqnoqonayey oo dadweyne iyo<br />

xagjirnnimo sii korodha. Waxa kale oo ay sii<br />

kordhisay culayskii iyo dhibaatooyinkii foosha<br />

xumaa ee argagaxa lahaa ee qaxootiga xadka Kenya.<br />

Hawlahani waxay noqdeen qaar ay ka imanayaan<br />

dhibaatooyin waaweyn oo ku kacaya qiime sare oo<br />

aan u qalmin in loo galo daafacaadda iyo<br />

badbaadinta dawlad ay yar tahay taageerada ay ku<br />

haysato gudaha, oo aan maamulin dalka, oo in<br />

kasta oo caalamku uu la dedaalay shantii sano ee<br />

u danbaysay, aan haddana ka samayn wax horumar ah<br />

xagga dhismaha hey’ado wax-ku-ool ah iyo awod<br />

milateri, si ay dalka u xukunto. Haddii aan la<br />

helin awod siyaasadeed oo gudaha ah oo wax-ku-ool<br />

ah oo badhi-taageerta, hawlgallada nabad-<br />

306

---

ilaalineed ee hadda ka jira halkaasi waxa laga<br />

yaaba inay ku danbeeyaan qaar aan midho dhalin oo<br />

aan wax-ku-ool noqon, sidii hawlgalladii hore ee<br />

gelitaankii ciidamada Ethiopia ee Somalia, waxana<br />

dhici karta in aakhirka ay ku danbayso in<br />

ciidamadan imiku ay uga baxaan halkaasi si<br />

foolxun oo la mid ah sidii kuwii hore. 10<br />

Warbixin Guddiga la-Socodka Arrimaha Somalaia uu u<br />

diyaariyey Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobey<br />

sannadkii 2010, ayaa ahayd mid si weyn u duraysay oo<br />

u dhaliilaysey gaar ahaan hey’adaha iyo ciidamada<br />

nabadgelyada ee dawladda ku-meel-gaadhka ah: ‘In<br />

kasta oo la siinayey tababarro debadeed iyo kaalmo,<br />

haddana ciidamada nabadgelyada ee dawladdu waxay<br />

yihiin qaar aan wax ku fillayn oo aan ahayn hawlqabad,<br />

oo aan habaysanayn oo kala daadsan, oo ku<br />

dhaqma musuqmaasuq – ciidamadaas oo isugu jira<br />

miliishiyooyin madaxbannaan oo kala taabacsan<br />

saraakiisha sare ee dawladda, iyo saraakiil milateri<br />

oo faa’iido ku qaba dagaallada, kana dhega-adayga in<br />

la mideeyo ciidamada oo loo sameeyo hoggaan amma<br />

talis meel qudha ah.’ 11<br />

Qaar ka mid ah dhibaatooyinka soo waajaha ciidamada<br />

dawladda Soomaalida, waxay ka muuqatay oo lagu soo<br />

qaaday dhambaal taar ah oo diblomaasiyiin Maraykan<br />

ahi ay direen 2009-kii, dhambaalkaas oo ay heshay<br />

wakaaladda wararka qarsoodiga ah ee Wikileaks, kuna<br />

faafisay bogagga Internetka ee website-keeda.<br />

Dhambaalku waxay uu ka hadlayaa ‘kulan kooban oo ka<br />

dhacay garoon diyaaradeed oo ku yaal magaalada<br />

Nairobi’, oo dhexmaray diblomaasi Maraykan ah iyo<br />

ra’iisal-wasaarihii hore ee Somalia, Omar Abdirashid<br />

Ali Sharmarke. 12 Arrinta weyn ee lagaga wada hadlay<br />

kulankaasi waxay ku saabsanayd baahida loo qabo<br />

qalabka raadiyayaasha isgaadhsiinta ee lagu wada<br />

307

---

hadlo. Mudane Sharmarke waxa uu u faahfaahinayaa<br />

diblomaasigaasi, dhibaatada ka timid la’aanta amma<br />

yaraanta qalabkaasi milateri ee baahida weyn loo<br />

qabey, oo keentay in lagu fashilmo weerar rogaalcelin<br />

ahaa oo weynaa oo ciidamada dawladda iyo kuwa<br />

nabad-ilaalinta ee Midowga Afrika ee jooga Muqdishu<br />

ay ku qaadi lahaayeen al-Shabaab. Waxa qudha ee<br />

ciidamadu ay ku wada xidhiidhi karayeen waxa uu ahaa<br />

telifoonnada moobiilka, taasi oo keentay is-fahmid<br />

la’aan weyn oo khatar ah. Ciidamadii Ururka Midowga<br />

Afrika waxa la soo gudboonaatay inay sameeyaan dib-ugurasho<br />

degdeg ah, waayo waxay heleen xog iyo warar<br />

aan sugnayn oo jahawareersan, iyaga oo khalad fahmay,<br />

una qaatay in la go’doomiyey oo ciidamadii mucaaradka<br />

ee ka soo horjeeday ay ku xeeran yihiin. Dhambaalku<br />

waxa uu ka hadlayaa sida mudane Shramaarke uu u<br />

baryayo amma u tuugayo diblomaasigaasi ee uu uga<br />

doonayo qalabkaasi haloo-halooda iyo kuwa kale ee<br />

isgaadhsiinta milateri ee goobaha dagaalka.<br />

In muddo ah, dawladda Somalia ma awodin in ay xataa<br />

ka hawlgasho magaalada Muqdishu dhexdeeda, sababta oo<br />

ah nabadgelyo-darrada halkaas ka jirta iyo colaadda<br />

ay u hayaan dadweynaha magaaladu. Markii ay<br />

dawladdaasi ka soo guurtay magaalada Baydhaba ee ay<br />

ku soo noqotay caasimadda, jiritaankeedu waxa uu ku<br />

tiirsanaa markii hore ciidammadii Ethiopia, intii<br />

danbana joogitaanka ciidamada nabad-ilaalinta ee<br />

Uganda iyo Burundi. Mudanayaasha baarlamaanka iyo<br />

saraakiisha kale ee dawladdu, waqtigooda inta badan<br />

waxay ku qaataan oo ay ku nool yihiin hudheello ku<br />

kala yaal Kenya iyo meelo kale, sababta oo ah<br />

magaalada Muqdishu oo ah meel ay weli ka taagan<br />

yihiin dhibaatooyin iyo xaalado colaadeed. Wasiirkii<br />

hore ee dawladda Ingiriiska u qaabilsanaa arrimaha<br />

Afrika, Chris Mullin, waxa uu ku qoray buuggiisii<br />

xusuusqorka, shir uu sannadkii 2004 kula yeeshay<br />

magaalada Nairobi madaxweynihii dawladdii ku-meel-<br />

308

---

gaadhka ahayd ee Somalia, Abdullahi Yusuf: ‘Qodobka<br />

ugu horreeya hawlo badan oo qorshaha maanta iigu<br />

jirey: booqasho gaaban oo aan ugu tegey Abdullahi<br />

Yusuf, “madaxweynaha” cusub ee Somalia. Dabcan hadda<br />

ma aha nin waxaas oo kale (madaxweyne) ah amma lagu<br />

tilmaami karo. Waa nin uun ku jira huteel ku yaal<br />

Nairobi. Ka bacdi, huteel kale, waxan kula hadlay<br />

“baarlamaanka” cusub ee Somalia, oo ay ka mid yihiin<br />

qaar ka tirsan dadkii laftoodu ka dhigay ee<br />

geyeysiiyey Somalia inay noqoto meel burbur ah.’ 13<br />

Nin hore u ahaan jirey wasiirka arrimaha debadda ee<br />

Somalia, Ismail Mohamed Hurre Buubaa, marka aan kula<br />

kulmay qolka uu kaga jiro Huteelka Andalus ee<br />

magaalada Nairobi, waxa uu iiga sheekeeyeyn nolosha<br />

siyaasiyiinta Soomaalida ee ku sugan debadda oo si<br />

ahaan u muuqda inay ku jiraan mustaafuris debadeed:<br />

Nairobi si kastaba waxay u tahay xarunta dhexe ee<br />

ay isugu yimaaddaan Soomaalidu. Qof kasta oo<br />

doonaya in uu la socdo waxyaabaha ka dhacaya<br />

Soomaaliya waa in uu joogaa amma Somalia<br />

dhexdeeda amma Nairobi, gaar ahaanna meesha ugu<br />

fiican oo ah huteelkan, waayo maalin kasta waxaad<br />

ka helaysaa oo ku soo dega qof ka yimid Somalia<br />

oo sida dhammaan wararkii ugu danbeeyey.<br />

Siyaabaha qaar, huteelkani waxan u arkaa inuu<br />

yahay hoygeygii. Marka aad ku jirto hudheel kani<br />

oo kale ah, hudheel Soomaaliyeed oo dadka deggan<br />

ugu yaraan boqolkiiba sagaashan ay Soomaali<br />

yihiin, maba dareemaysid in aad sidaa uga ka fog<br />

tahay dalkaagii. Waxyaabaha annu huteelkan<br />

dhexdiisa kaga sheekaysannaa waa kuwii aannu kaga<br />

sheekaysan jirney maqaaxiyada muqdisho dhexdooda.<br />

Hubaal ahaan waxan dareemaa sidii waxan dalkii<br />

joogo oo kale; waxan ku noolaa sidan muddo toban<br />

sano ku dhawdhaw oo aan ku jirey huteelada Kenya.<br />

Siyaabaha qaar, aad ayaan uga xumahay, aniga iyo<br />

309

---

siyaasiyiinta kale ee Soomaaliyeed ee ku nool<br />

halkan Kenya intuba. Waxan moodnaa in aan dalkii<br />

joogno, laakiin ma joogno. Wararka ka yimaadda<br />

Somalia waa qaar inaba dhiillo ah, sidaa awgeedna<br />

mar kasta waa na dhibaan oo waxay nagu hayaan<br />

walaac xanuun leh.<br />

Xaqiiqada ah in waxa qudha ee suurogeliyey in<br />

dawladda ku-meel-gaadhka ahi ay ku soo noqoto<br />

magaalada Muqdishu, in ay ahayd faragelintii milateri<br />

ee Ethiopia ee Maraykanku uu ka danbeeyey, ayaa waxay<br />

keentay in Soomaali badani ay u arkaan dawladdu inay<br />

tahay mid laga keenay debadda oo aan lahayn sharciyad<br />

amma aan haysan ogolaanshaha dadweynaha. Dawladda kumeel-gaadhka<br />

ah ee federaalka ah waxa loo yaqaan oo<br />

loogu yeedhaa daba dhilif, taasi oo ah naanays aad u<br />

liidata, loogana jeedo inay tahay ‘dawlad loo<br />

samaystay inay fuliso dano iyo ujeeddooyin ajanebi’<br />

amma lagu adeegsado. Maraykanka, Qaramada Midoobey<br />

iyo dawladaha iyo ururrada kaleba waxay ku<br />

guuldarraysteen inay fahmaan taas, in si dawladdu ay<br />

u hesho aqbalaadda sharcinnimo ee dadweynaha<br />

Soomaalida, inay tahay in aan lala xidhiidhin oo aan<br />

loo arag mid ajanebi ka danbeeyo oo uu wato.<br />

Hubka Maraykanku uu siinayey Dawladda Somalia, sida<br />

kuwii bilihii May iyo June ee 2009 oo kale oo la<br />

siiyey 94 tan oo hub iyo rasaas ah 14 – iyo<br />

tababarradii khubarada ajanebigu ay u samaynayeen<br />

ciidamada dawladda ku-meel-gaadhka ah, arrimahani<br />

waxay siiyeen qiil iyo sababo xoogagga ka soo<br />

horjeeda dawladda dhexe ee dalkaas, waxayna heleen<br />

sababo ay ugu tilmaami karaan dawladdaasi inay tahay<br />

mid daba-dhilif ah oo ajanebi wato, jiritaankeeduna<br />

ku xidhan yahay taageerada iyo ilaalada ay ka hesho<br />

xoogag debadeed oo qudha.<br />

310

---

Waxa jirey khilaaf u dhaxeeyey dawladda Maraykanka<br />

dhexdeeda oo ku saabsan sida ugu habboon ee wax looga<br />

qaban karo dhibaatada Somalia. Qaarkood, sida Johnnie<br />

Carson oo ah mas’uulka ugu sarreeya ee xafiiska<br />

arrimaha debadda u qaabilsan Afrika, waxa uu u<br />

muuqdaa inuu aad uga foojigan yahay oo uu iska<br />

ilaalinayo in wax ciidamo ah oo Maraykan ah si toos<br />

ah loo geeyo dhulka Somalia dhexdiisa, isaga oo ka<br />

cabsi qaba in taasi ay keeni doonto taageero dheeri<br />

ah oo ay helaan kooxaha al-Shabaab iyo kooxaha kale<br />

ee ka soo horjeeda reer-Galbeedka. Sidatan ayaanu<br />

Johnnie Carson u dhigay badheedhihiisa, ‘ma doonaynno<br />

wax ah raad milateri amma ciidammo ah oo aannu geynno<br />

gudaha’ Somalia.<br />

Hasse ahaatee milateriga Maraykanka iyo hey’adaha<br />

mukhaabaraadkuba waxay kordhiyeen hawlgalladoodii ay<br />

ka wadeen Somalia gudaheeda, oo mararka qaar si aan<br />

toos ahayn ay uga fulinayaan halkaasi. Sannadkii<br />

2011, maamulka Pentagon ee gaashaandhigga Maraykanku<br />

waxay ogolaadeen in hub qiimihiisu gaadhayo $45<br />

milyan oo doollar in loo raro ciidamada nabadilaalinta<br />

ee Midowga Afrika ee jooga Muqdishu. Bishii<br />

August ee 2011, jariidadda New York Times waxay<br />

qortay in askar hore uga tirsanaan jirtey ciidamada<br />

dalalka Faransiiska, Koonfur Afrika iyo dalalka<br />

Scandinavian-ka, oo u shaqeeya haatan sharikad gaar<br />

ah oo deggan Maraykanka oo qaabilsan xagga<br />

nabadgelyada, lana yidhaa magaceega Bancroft Global<br />

Development, inay askartaasi ka hawgalaan xero aad<br />

loo adkeeyey loona ilaaliyo oo ku taal magaalada<br />

Muqdishu, halkaasina ay ciidamada Afrikaanka ah ku<br />

siiyaan tababarro ku saabsan xeeladaha dagaalka<br />

dhuumaalaysiga ee magaalooyinka dhexdooda. Jariidaddu<br />

waxa kale oo ay sheegtay in hey’adda mukhaabaraadka<br />

Maraykanka ee CIA ay ku lug leedahay xarun weyn oo<br />

saldhig ah oo laga sameeyey garoonka diyaaradaha ee<br />

Muqdishu dhexdiisa, dhismahaasi oo Soomaalidu u<br />

311

---

taqaan ‘Pink House’ amma ‘Sarta Cas’, taasi oo loola<br />

jeedo midabka dhismayaashaa, amma haddii si sahal ah<br />

loo dhigo,‘Guantanamo’. Jariidadda New York Times<br />

waxa kale oo ay sheegtay in saraakiisha CIA ay si<br />

wadajir ah u fulinayeen oo ay gacan ka geysteen<br />

maraanmarka iyo baadhitaanka dadka lagu tuhunsan<br />

yahay argagixisada ee ku xidhan xabsi ku yaal<br />

Somalia, iyo inay si qarsoodi ah u tababaraan hawlwadeennada<br />

mukhaabaraadka iyo nabad-sugidda:<br />

Iyaga oo ka duwan ciidamada caadiga ah ee<br />

dawladda, ciidamadan sida gaarka ah u tababaran<br />

ee kamaandoosta Soomaaliyeed ee CIA-du tababartay<br />

waxay ku qalabaysan yihiin hub cusub, qalabka iyo<br />

funaanadaha aan xabbaddu Karin ee la xidho,<br />

muraayado madow iyo dahaadhka amma koofiyadaha<br />

madaxa la gashado ee wejiga qariya, si aan loo<br />

aqoonsan. Ciidamadani waxay ka mid yihiin<br />

hey’adda nabad-sugidda Somalia – waana hey’ad<br />

qaabilsan xagga mukhaabaraadka oo inta badan CIAdu<br />

ay maalgeliso – waxayna hoos timaad dawladda<br />

ku-meel-gaadhka ah ee federaalka ah. Hase ahaatee<br />

dad badan oo jooga Muqdishu ayaa rumaysan in<br />

hey’addan nabad-sugidda Soomaaliyeed ay<br />

samaysanayso awod ka madaxbannaan dawladdan<br />

taagta daran. 15<br />

Waxa lagu doodaa in horumarka xeeladaha dagaalka ee<br />

ciidamada Ururka Midowga Afrika iyo kuwa Soomaalida<br />

ee keenay in dagaalyahanno badan oo ka tirsan al-<br />

Shabaab laga saaro oo ay ka baxaan magaalada Muqdishu<br />

sannadkii 2011, in horumarkaasi uu ka yimid inta<br />

badan kaalmada tooska ah iyo midda dadban ee<br />

Maraykanka. Ma kala cadda in jabhaddaasi<br />

Islaamiyiinta ah si kama-danbays ah loo wiiqay, iyo<br />

inay galeen uun marxalad iyo xeelado kale oo<br />

argagixisnnimo oo ah ku-dhifo-oo-ka-dhaqaaq. Marka la<br />

312

---

eego taariikhdii hore ee faragelinta Marykanka ee<br />

Somalia iyo waxyaabihii ka dhashay oo lagu tilmaamo<br />

‘xabaasha hawlgallada Maraykanka’, waxa halkaas laga<br />

dhadhansan karaa in taasi macnaheedu uu yahay in la<br />

qaatey oo ay roon tahay in faragelintu ay noqoto mid<br />

aan sidaa u muuqan oo aan toos ahayn. Wax kasta oo<br />

laga dhex arko ‘Maraykan’ in uu ka danbeeya, waxay u<br />

noqonaysaa kooxaha Islaamiyiinta ah dacaayad weyn oo<br />

ay ka faa’iideystaan, waxayna keenaysaa colaad ka<br />

timaad Soomaali badan oo kale.<br />

In kasta oo dawladda Maraykanku ay ku adkaysanayso<br />

in aanay filayn oo ay ku noqotay arrin ku-soo-booddo<br />

ah gelitaankii Kenya ay ku gashay Somalia bishii<br />

Oktoobar ee 2011, haddana Maraykanku waxa uu Kenya la<br />

wadaagaa danta ah in la jebiya al-Shabaab, waxanu<br />

muddo dheer la lahaa Kenya is-bahaysi xagga<br />

nabadgelyada ah. Kordhintii la kordhiyey adeegsiga<br />

weerarrada diyaaradaha loo yaqaan Drones ee<br />

Maraykanka isla waqtigii milateriga Kenya uu ku<br />

dhaqaaqay hawlgalkani, dad badan oo Somalia joogaa<br />

waxay u arkeen oo u macnaysteen in weerarkani Kenya<br />

uu yahay mashruuc amma qorshe uu Maraykanku ka<br />

danbeeyo. Meelo dhawr ah oo ka tirsan Somalia, gaar<br />

ahaanna meelaha lagu diley dad rayid ah oo ku dhintay<br />

weerarada ciidamada ‘soo-galootiga’ ah, waxay<br />

dhalisay nacayb dheeraad ah oo loo qaado Maraykanka<br />

iyo dhinaca kale u-garaabis iyo taageero loo hayo al-<br />

Shabaab. Gelitaankii Kenya waxa kale oo uu si weyn u<br />

qasay oo kala gooyey hawlihii gargaarka<br />

banii’aadminnimo, xilli ay macaluuli taagnayd.<br />

Dadka danaynaya in Somalia ay ka hirgasho dib-u-dhis<br />

qaran iyo xaaladaha nabagelyo oo hagaaga, waxa laga<br />

yaabaa in waxa ugu habbooni ay tahay inay dersaan oo<br />

wax ka kasbadaan waayo-aragnnimada tijaabooyinka<br />

siyaasadeed ee ka shaqeeyey dalka, oo labada ugu<br />

door-rooni ay yihiin Somaliland iyo Midowgii<br />

Maxkamadaha Islaamiga ah. Labaduba waxay ka soo<br />

313

---

dhismeen ‘hoos’, iyada oo la adeegsanayo qaababkii<br />

dhaqanka ee Soomaalida iyo kuwa casriga ah oo la iswaafajiyey.<br />

Maraykanka iyo Ingriisku arrimahani waxay<br />

garawsadeen oo ay ku baraarugeen mar danbe. Sannadkii<br />

2010, Maraykanku waxay ku dhawaaqeen in Somalia ay<br />

kula dhaqmayaan siyaasad laba dhinac ka kooban,<br />

labadaas oo kala ah inay sii wadayaan aqoonsiga iyo<br />

taageerda dawladda fadhigeedu yahay magaalada<br />

Muqdishu, iyo dhinaca kale inay kordhinayaan lashaqaynta<br />

iyo taageerada gobollada kale ee deggan ee<br />

waqooyiga, gaar ahaanna Somailand iyo Puntland.<br />

Ingiriisku waxa uu isna bilaabay inuu kordhiyey oo uu<br />

dardar dheeraad ah geliyo wada-shaqayntii uu la lahaa<br />

labadaas gobol. Dhambaal kale oo qarsoodi ahaa oo<br />

diblomaasi Maraykan ahi uu diray 2009-kii, ayna<br />

faafisay wakaaladda Wikileaks, waxa uu ka hadlayey<br />

sida ‘Ingiriiska u qorshaynayo in uu “sii-xoojiyo”<br />

taageerada uu u fidiyo Somaliland, in kasta oo<br />

dawladda Ingiriisku aanay ka fikiraynin inay aqoonsi<br />

siiso marxaladdan hadda la joogo.’ 16<br />

Madaxweyne Obama waxa uu isna isla markaas sii wadey<br />

siyaasaddii maamaulkii Maraykanka ee isaga ka<br />

horreeyey, ee loo arkayey Somalia dal ay ka jirto<br />

khatar argagixiso. Tani waxa uu caddeeyey oo uu u ku<br />

dhawaaqay markii uu booqashada ku tegey Afrika<br />

sannadkii 2009, oo uu yidhi: ‘Marka xasuuq dadweyne<br />

uu ka socdo Darfur, amma argagixiso ay ka jirto<br />

Somalia, arrimahani ma aha dhibaatooyin u gaar ah<br />

Afrika oo qudha, waa dhibaatooyin nabadgelyo oo<br />

caalami ah, waana in si caalami ah looga jawaabaa oo<br />

wax looga qabtaa.’<br />

Waxyaabihii aakhirkii ka dhashay gelitaankii<br />

Ethioipia ee Somalia, ma ahayn oo keliya inay geysey<br />

magaalada Muqdishu dawlad tag daran oo aan haysan<br />

taageero dadweyne, barakac ku dhacay boqolaal kun oo<br />

qof, iyo dagaalladii oo si weyn u kodhay. Laakiin<br />

waxa kale oo ay xagjir ka sii dhigeen koox yar oo ay<br />

314

---

ka go’an tahay mintidnnimada jihaadku. Waxayna<br />

kooxdani noqotay laxaadka asaaska u ah xoogagga<br />

dagaalka Islaamiyiinta ee al-Shabaab, kuwaasi oo<br />

sanado kooban gudahood ku qabsaday koonfurta iyo<br />

badhtamaha Somalia inteeda badan, si khasab ahna ugu<br />

soo rogey dadweynihii, nidaamyo amma habab iyo dhaqan<br />

aanay weligood caado u yeelan oo aanay hore u aqoon,<br />

weligoodna aanay diyaar u noqon inay aqbalaan. Virgil<br />

Hoehne, waxa uu mar kale qoraalladisii 2009 ku<br />

faahfaahinayaa sida siyaasaddii Maraykanka iyo<br />

Ethiopia ay iyada lafteedu u abuurtay, marka laga<br />

eego dhinacyo badan, bahalkii amma baalayadii cabsida<br />

weyn laga qabey ee ay isku deyayeen inay ka hortagaan<br />

oo ay dilaan:<br />

Sannaddii 2009, ka dib saddex sano oo ay ku soo<br />

jireen jabhadnnimo iyo dagaal, Islaamiyiinta<br />

mitidka ah ee Somalia, gaar ahaanna al-Shabaab,<br />

run ahaantii waxay u ekaadeen oo ay la maqaam<br />

noqdeen heerkii uu marayey ururkii Taliban<br />

xilligii 1996, ee uu ahaa urur ku soo ad-adkaaday<br />

oo ku soo xoogeystey dagaallo, iyo idiyoolojiyo<br />

amma mabda’ aan laalaabad lahayn, una diyaar ah<br />

in uu dal xukumo. Marka sidaas loo eego,<br />

dacaayadihii lagaga hotagayey Islaamiyiinta ee<br />

sannadkii 2006 waxay noqdeen kuwa wixii laga<br />

baqayey inay keenaan run ahaantii keenay oo<br />

Islaamiyiintii sii fogeeyey, siina xoojiyeyey,<br />

halkii ay wax ka yeeli lahayd. Laga soo bilaabo<br />

2006-dii, Somalia waxay ahayd tusaalaha ugu<br />

fiican ee la soo qaadan karo marka laga hadlayo<br />

guuldarrada siyaasadda Maraykanka (iyo Ethiopia)<br />

ee la-dagaallanka argagixisada, siyaasaddaasi oo<br />

run ahaantii abuurtay iyadu dhibaatadii markii<br />

hore loogu talo galay inay ka hor tagto oo ay wax<br />

ka qabato. 17<br />

315

---

Islaamiyiintii oo hoggaankii qabsaday (The Islamists<br />

take hold)<br />

Itoobiyaanku waxay rasmi ahaan ka baxeen Somalia<br />

bishii January ee 2009, laakiin ciidamadoodu waxay<br />

weli ku sii jireen dalka, gaar ahaan gobollada ku<br />

yaal xuduudda. Ethiopia waxa kale oo ay taageero u<br />

fidinaysay kooxaha ka soo horjeeda Islaamiyiinta,<br />

sida xarakada Suufiyadda ee Ahlu Sunna Wa Jamaaca,<br />

dhaqdhaqaaqaasi oo isbahaysi aan sugnayn la leh<br />

dawladda ku-meel-gaadhka ah, dagaalna kula jira<br />

ururka al-Shabaab, koonfurta iyo badhtamaha Somalia.<br />

Maraykanku waxa uu isna sii wadey in uu Somalia ka<br />

soo weerarro xagga cirka, isaga oo diyaaradihiisa<br />

milateriga iyo kuwa loo yaqaan drones-ku ee is-wadaa<br />

ay duqaynayaan bartilmaameedyo mucayan ah. Bishii May<br />

ee 2008, hoggaamiyihii miliishiyada al-Shabaab, Adan<br />

Xaashi Cayrow, ayaa lagu dilay weerar noocani ahi.<br />

Dhambaal ay direen diblomaasiyiin Maraykan oo cunwaan<br />

looga dhigay ‘dhimashadii Cayro’, ayaa waxa lagu<br />

saadaaliyey in dhimashadiisaasi uu meesha ka baxay ay<br />

yeelanayso ‘saamayn dhawr ah oo cuntama’ amma fiican,<br />

oo ay ku jirto weerarradii al-Shabaab oo marka hore<br />

qas ku yimaaddo oo kala go’a, looltan xagga<br />

madaxtinnimada ah oo ka dhex bilaabma xarakadaasi<br />

gudaheeda, iyo rajadii dib-u-heshiisiinta Soomaalida<br />

oo sii korodha. Hasse ahaatee, xarakadaasi oo had iyo<br />

jeer kala jajabnayd, waxa ay noqotay, haddii wax<br />

saamayn ah ay tani ku yeelatay, inay xoog iyo awod ka<br />

sii qaadeen dilkii Cayro. Cadhadii iyo ficilkii ay ka<br />

qaadeen arrintani waxay sii midaysay xubnihii<br />

ururkaasi, waxayna ku kicisay dagaal ay ku qaadaan<br />

waxa ay u arkeen ‘gaalada’ dawladda ku-meel-gaadhka<br />

ah iyo koox kasta oo kale oo shisheeye ka danbeeyo.<br />

Ahmed Abdi Godane oo ka soo jeeda Somaliland, oo sida<br />

Cayro oo kale ahaa nin isna ugu yaraan xagjir ah,<br />

ayaa loo magacaabay hoggaamiyaha cusub ee xarakada.<br />

316

---

Si la mid ah sidii madaxweyne Bush uu u adeegsanayey<br />

hal-ku-dhegga ‘la-dagaallanka argagixisada’ markii uu<br />

ku dhawaaqayey xidhitaanka shirkad Soomaaliyeed oo<br />

xawaaladeed, al-shabaab waxay iyana isticmaashay halku-dhegyada<br />

jihaadka ee ay caadada u leeyihiin oo ay<br />

ugu hanjabaan kuna baqdin geliyaan Maraykanka. Bishii<br />

January ee 2010, afhayeenka al-Shabaab Sheikh Ali<br />

Mohamed Raage, waxa uu soo saaray digniin uu u<br />

jeedinayo madaxweynihii cusbaa ee la doortay ee<br />

Maraykank, Barack Obama, waxanu ku yidhi<br />

digniintaasi:<br />

Haddii uu Obama cidamadiisa u soo diro Somalia,<br />

waxay ku danbayn doonaan halkii ay ku danbeeyeen<br />

kuwii 1993, markii meydkoodii la jiid-jiidey<br />

jidadka magaalada Muqdishu, burburkii<br />

diyaaradahooguna uu buuxiyey wadooyinka<br />

caasimadda. Haddii Maraykanku ay rabaan in<br />

ciidamadooda ay u soo diraan Somalia, waxannu u<br />

dhigi doonnaa cashar. Waxan ku ballan qaadayaa in<br />

aan ula dagaallami doonno si ka daran sida aan<br />

ula dagaallanno ciidamada Afrikaanka ah ee imika<br />

jooga halkan. Farriinta aan u dirayo Obama waxa<br />

ay tahay, ha u soo dirin halkan wiilasha<br />

Maraykanka, hana ku bixin maalkiinna iyo<br />

hantidiinna dagaal aydaan weligiin ku guulaysan<br />

doonin.<br />

Dhibaatada Gargaarka (The challenge of aid)<br />

Dhibaatada kooxaha Islaamiyiinta ee Somalia waa mid<br />

ka ballaadhan oo aan ku waajahnayn siyaasadaha<br />

debadda oo qudha. Waxa kale oo ay noqotay dhibaato<br />

saamaynaysa gudaha dalalka ay joogaan qaxootiga<br />

Soomaalidu, kuwasi oo ay ka mid yihiin Kenya, Yemen,<br />

Maraykanka, Ingiriiska, Australia iyo dalalka<br />

317

---

Scandinavia, dalalkaasi oo dhalinyarada Soomaalida ee<br />

la qabsan kari weyda nidaam ka jira dhulalkaasi ay<br />

dib ugu soo noqdaan Somalia, si ay ugu biiraan<br />

dagaallada jihaadka, amma ay ka qayb qaataan<br />

shirqoollo iyo qorshayaal argagixiso oo lagu weeraro<br />

dalalka ay joogaan ee martigeliyey. Caalamiyeyntan<br />

sii kordhaysay ee hawlgallada kooxaha Soomaalida, iyo<br />

weliba marka lagu daro joogitaanka Somalia ay joogaan<br />

dagaalyahanno aan Soomaali ahayn oo ku dhex jira al-<br />

Shabaab, ayaa taasi macnaheedu uu yahay in<br />

dhibaatadii ay noqotay mid caalami ah.<br />

9 – Mid ka mid ah ciidammada al-Shabaab oo cunno baco<br />

ku jirta u qaybinaya dad jooga Shabeellada Hoose oo<br />

ka tirsan meelaha macaluushu ka jirto, September 2011<br />

(al-Shabaab)<br />

318

---

Ka sakow jiritaanka kooxaha Islaamiyiinta ah ee<br />

Somalia, iyo khatarta ay ku hayaan adduunka debadda,<br />

haddana waxa dhinaca kale dhibaato weyni ay ka<br />

haysataa dalalka debadda hawlaha gargaarka<br />

banii’aadminnimada ee dalkaasi ka socda. Hey’adaha<br />

gargaarka ayaa dhibaato weyn kala kulma sidii ay u<br />

gaadhsiin lahaayeen taakulayn degdeg ah dadka u<br />

baahan gargaarkaasi. Waxana dhacda in la dilo, lana<br />

afduubo shaqaalaha hey’adaha gargaarka iyo in lagaga<br />

qaato lacagyow fara badan oo baad ah goobaha<br />

isbaarooyinka. Waxa kale oo jirtey in ururka alshabaab<br />

uu marar badan ka mamnuucay hey’adaha<br />

gargaarku inay ka hawlgalaan gobollada ay ka<br />

taliyaan. Dhibaatadani waxay sii cuslaatay gaar ahaan<br />

bishii July ee 2011, markii Qaramada Midoobey ay ku<br />

dhawaaqday xaalad macaluuleed oo ka jirtey laba gobol<br />

oo ay al-Shabaab ka taliso, oo kala ahaa Bakool iyo<br />

Shabeellada Hoose. Hase ahaatee iyaga oo si deggan oo<br />

xeelad leh u maaraynaya, ayaa Qaramada Midoobey iyo<br />

hey’adaha gargaarka ee kaleba ay waxoogaa horumar ah<br />

ka sameeyeen inay kala xaajoodaan al-Shabaab sidii<br />

gargaarka loo gaadhsiin lahaa gobolladaasi. Ka<br />

bacdina Maraykanka ayaa ku dhawaaqay in uu isna<br />

taakulayn u dirayo dhulalka ay al-Shabaab haystaan,<br />

ilaa inta Qaramada Midoobay ay dammaanad qaadayso<br />

nabadgelyada hawlaha gargaarkaas banii’aadminnimo.<br />

Wax yar ka bacdi hadalkaasi Maraykanka, al-Shabaab<br />

waxay ku dhawaaqday in aanay ogolaan doonin cid<br />

ajanebi ah oo timaadda gobolladaasi. Waxana suurtogal<br />

ah in al-Shabaab ay ka booddey mawqifka iyo<br />

hadalladan qaawan ee Maraykanka. Mar kale Maraykanku<br />

waxa uu qiimayn khaldan ku sameeyey xaaladaha ka jira<br />

Somalia, iyada oo sida uu u dhaqmay ay wax u dhintay<br />

dadkii dhibaataysnaa ee baahnaa oo gargaarkii ka kala<br />

go’ay, iyo hey’adihii gargaarka banii’aadminnimada oo<br />

uu qas ku keenay dedaalkii ay ku suurtogeliyeen inay<br />

hawlahooda ka fulin karaan oo ay sii wadi karaan<br />

shaqooyinkii ay ka hayeen meelaha ay al-Shabaab<br />

319

---

xukumaan intii ay mamnuucidda gargaarku taagneyd oo<br />

dhan.<br />

Sida Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysaa ay sheegtay,<br />

waxa kale oo jirtey dhibaato ah musumaasuq ka dhex<br />

jira isla hawlaha gargaarka iyo qaybintiisa. Warbixin<br />

uu soo saaray Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobey<br />

ayaa waxa lagu sheegay in la ogaadey sannaddii 2010,<br />

in ilaa kala-badh raashinkii gargaarka ee loogu talo<br />

galay in la gaadhsiiyo dad laba milyan iyo badh<br />

gaadhaya oo Soomaali ah, inay leexsadeen kooxo<br />

musumaasuq ah oo ka kala kooban qandaraaslayaal,<br />

kooxaha Islaamiyiin ah, iyo shaqaale ka tirsan<br />

hey’adaha gargaarku. Warbixintu waxay inaasi ku<br />

dartay in hey’adda Qaramada Midoobey u qaabilsan<br />

barnaamijka cunnada adduunka ee WFP ay 80% siisay<br />

qandaraasyada rarista iyo geynta raashinkaasi<br />

gargaarka meelihii looga baahnaa, qandaraasyadaasi oo<br />

dhammaa ilaa $200 oo milyan oo dollar, inay siisay<br />

saddex nin oo keliya oo ganacsato Soomaali ah,<br />

kuwaasi oo iyaguna si sharcidarro ah u sii iibiyey<br />

raashinkaasi, si ay macaash badan uga sii helaan.<br />

Waxa kale oo warbixintu ay sheegtay in in ka tirsan<br />

gargaarkaasi lagu isticmaalay dagaallada: ‘Qaybo ka<br />

tirsan taakulayntii banii’aadminnimada, gaar ahaanna<br />

raashinkii gargaarka ahaa, ayaa waxa loo leexiyey<br />

ciidamada oo lagu isticmaalay ujeeddooyin milateri.<br />

Qaar badan oo ka tirsan qandaraaslayaasha Soomaalida<br />

ee la shaqaynayey hey’adaha gargaarka ayaa haddana<br />

samaystay isbahaysi dhexdooda ah iyo shuraake kooxaha<br />

ah, awod weynna yeeshay – kuwaasi oo qaar ka mid ahi<br />

ay si toos ah ugu gudbiyaan macaashka ay helaan,<br />

ammma raashinka gargaarka laftiisaba, kooxaha<br />

hubaysan ee mucaaradka.’ 18 WFP iyadu way ku<br />

gacansaydhay eedaymahaasi, laakiin waxay sheegtay<br />

inay ka joojinayso qandaraasyadii saddexdaasi qof<br />

inta la samaynayo baadhitaanno.<br />

320

---

Ma aha ganacsatada awodda badan ee Soomaalida oo<br />

qudha kuwa ka faa’iideysta hey’adha gargaarka. Waxa<br />

jira Soomaali badan oo kale oo waayo-aragnnimo iyo<br />

khibrad badan ka soo helay ku-xidhnaanshaha iyo<br />

helidda gargaarka debadda, kuwaasi oo bartay, kuna<br />

noqday khubaro sida looga faa’iideysto hey’adaha<br />

gargaarka. Tani waxan ku soo arkay Somaliland<br />

sannadkii 1994, markaasi oo wakiillo ka kala socda<br />

hey’adaha Qaramada Midoobey iyo kuwa kale ee<br />

gargaarka banii’aaminnimadu ay halkaasi tegeen si ay<br />

ugu gurmadaan dadkii ku dhex tabaaloobey dagaallo<br />

qabaa’il oo xilliyadaasi ka dhacay dalka. Waxan u<br />

safray magaalada Oodweyne, aniga oo sii raacay koox<br />

gurmad ah oo ka kooban khubaro ka socota hey’ado<br />

gargaar oo ajnebi ah. Waxa ugu horreeyey ee aannu ku<br />

dhaqaanay waxay ahayd in aannu la kulanno duqii<br />

magaaladaasi. Wuxu noo akhriyey liis dheer oo ah<br />

waxyaabaha ‘sida degdegga ah loogu baahan yahay’, ee<br />

ay u baahan yihiin dad uu ku tilmaamay inay u soo<br />

qaxeen magaalada, kana soo qaxeen dagaallo ka socda<br />

meelo kale oo ka tirsan dalka. Waxanu yidhi:’ Guud<br />

ahaan waxan halkan ku haynnaa dad dhan 6,100 qof oo<br />

ah dad u baahan gargaar oo in badani ay<br />

macaluulayaan, nafaqa-darrana ay hayso, isla<br />

markaasina aan haysan wax hoy ah. Ilaa hadda shan<br />

boqol ayaa u dhintay dhaawacyadii dagaalka ka soo<br />

gaadhay, gaajo iyo cudurro.. Waxan u baahannahay<br />

baco, bustayaal, dhar, raashin ay ka mid yihiin<br />

digir, saliidda cunnada, weelkii wax lagu karsan<br />

lahaa, iyo daawooyin.’<br />

Laakiin markii aan magaalada soo dhexmaray ee aan ku<br />

soo wareegey, waxa markiiba ii caddaatay inayna jirin<br />

dad u dhawdhaw tiradaasi 6,100-ka ah ee lagu sheegay<br />

‘dadka u baahan gargaar degdeg ah’. Waxa dhici kartaa<br />

inay yihiin wax kooban oo daraasiin ah. Kuma jirin<br />

wax macaluul hayso, amma cudurro u jiifa, amma hoy<br />

la’ oo bannaanka yaal, waayo, dhammaantood waxay la<br />

321

---

joogeen qoysas magaalada deggan. Hey’adaha gargaarku<br />

wax badan oo caynkaas ah kama qaban sidii ay wax uga<br />

qaban lahaayeen khaladaadka noocaas ah; waayo in laga<br />

hadlo oo la wadwado dhibaato banii’aadminnimo oo ka<br />

jirta Somaliland, ayaa iyada lafteeda macnaheedu ay<br />

tahay in la helo fursado qandaraasyo iyo lacagayow<br />

dheeraad ah – waxa la helayaa oo sii soconaya<br />

shaqooyinkii lagu adeegsan jirey.<br />

Saamaynta Goboleed (Regional Implications)<br />

Dhibaatooyinka Somalia waxay saameeyeen dalal badan<br />

oo kale oo ka tirsan dalalka Afrikada Bari iyo Geeska<br />

Afrika. Qaxootigii ayaa ku qulqulay oo ka tallaabaday<br />

xuduudaha. Xiisadaha iyo dagaallada Somalia waxa kale<br />

oo ay aafeeyeen oo deganaansho la’aan ku abuureen<br />

dalalka deriska ah, oo qaarkood si toos ah u galeen<br />

dagaalladaasi, iyaga oo leh weji ah ciidammo nabadilaalineed,<br />

amma ilaalinaya danahooda. Dhibaato<br />

markii hore ahayd kooxo gudaha ah oo Islaamiyiin<br />

xagjir ah, ayaa waxay isku rogeen oo ay noqdeen<br />

dhibaato goboleed, iyo xataa mid caalami ah.<br />

Tusaalooyinka ifinaya sida dalalka gobolku ay uga<br />

walaacsan yihiin xaaladaha Somalia, waxa ka mid ah<br />

dalalka Uganda, Kenya, Ethioipia, iyo Djibouti oo<br />

ogolaaday in ciidammo Somali ah lagu tababaro<br />

dhulkooda, kuwaasi oo mararka qaar ay ku gacansiinayaan<br />

khubaro milateri, amma naba-sugid, oo reer-<br />

Galbeed ahi. Uganda iyo Burundi waxay halkaasi<br />

geeyeen ciidammo nabad-ilaalineed. Urur-goboleedyada<br />

IGADD iyo Midowga Afrikana, shirar aan dhammaad<br />

lahayn ayay ka yeesheen xaaladaha Somalia. Laakiin<br />

kuwani ma yeelan wax saamayn ah oo cuntanta, sida<br />

iyaguna aanay u yeelan wax saamayn ah oo buuran kuwii<br />

Jamciyadda Qaruumaha ka Dhaxaysa, kuwii Ururka<br />

Midowga Yurub, iyo ururrada kale ee calamiga ah<br />

intuba.<br />

322

---

Saamaynta Uganda iyo Burundi kuma koobna oo qudha in<br />

ay halkaasi u direen ciidammo nabad-ilaalineed,<br />

kuwaasi oo daraasiin ka mid ahi ay ku dhinteen.<br />

Laakiin waxa kale oo ku soo fool yeeshay hawlgallo<br />

aar-gudasho ah oo kaga yimaad al-Shabaab iyo kooxaha<br />

kale ee mucaaradka ah, taasi oo ka dhalanaysa<br />

joogitaanka ciidammadoodaasi ee Somalia. Bishii July<br />

ee 2010, al-Shabaab waxay laba weerar oo wax-qarxin<br />

ah isku mar ku qaadday magaalo madaxda Uganda ee<br />

Kampala, halkaasi oo ay ku dhinteen dad ka badan<br />

toddobaatan qof.<br />

10 – Barakacayaal safaf ugu jira cunno loogu<br />

qaybinayo magaalada Muqdishu (Mohamed Moallimu).<br />

Ka sakow deganaansha ka jira gobollada Somaaliyeed<br />

ee Puntland iyo Somaliland, haddana iyaga laftoodu<br />

kamay wada bed-qabin amma fayoobayn weerarrada<br />

Islaamiyiinta. Bishii Oktoobar ee 2008, saddex qarax<br />

oo is-miidaamin ah ayaa isku mar lagu wada qaaday<br />

323

---

goobo ku yaal magaalada Hargeysa, kuwaasi oo dad<br />

badani ku dhinteen. Isla maalintaasi waxa iyana la<br />

weeraray Puntland. Hawlgalladani waxay tilmaamayaan<br />

awodda ay al-Shabaab u leedahay inay qaaddo weerarro<br />

xidhiidhsan oo heer sare ah.<br />

Ethiopia iyo Eritrea (Ethioipia and Eritrea)<br />

Gaar ahaan Ethiopia, lagama saari karo khilaafyada<br />

iyo dagaallada Somalia. Labada dal, waxay faacyo<br />

badan ahaayeen deris aan xidhiidhkoodu fiicnayn oo<br />

aanu caadi ahayn, oo waqtiba-ka-waqti ay colaado iyo<br />

dagaallo buuxa ka dhex dhacaan. Sababta weyn ee<br />

dhalisay xidhiidhka xun iyo colaadda joogtada ahina<br />

waa ‘gobolka Soomaalida’ ee Itoobiya, kaasi oo xuduud<br />

dheer la wadaaga Somalia oo ay ka jireen muddo dheer<br />

jabhado mucaarad ah oo gudaha ah oo saameeyey.<br />

Ethiopia waxay ka hirgelisay Somalia dhexdeeda wax u<br />

muuqan kara dhul ka caaggan milateri oo aan loo soo<br />

dhaafi Karin. Joogitaanka ciidamada Ethiopia ee<br />

gudaha Somalia ayaa noqotay wax joogto ah oo mar<br />

walba la sheego, ilaa aakhirkii ay noqotay wax iska<br />

caadi ah oo aan ahayn ‘war cusub’ oo soo kordhay.<br />

Haddana Ethiopia oo qayb weyn ka ah isbahaysiga ree-<br />

Galbeedka ee ‘la-Dagaallanka Argagixisada’,<br />

fagargelinteeda Somalia waxay yeelatay weji iyo<br />

kaalin caalami ah, sida kaalintii ay lahayd<br />

xilliyadii dagaalka qabow ee 1970-yadii.<br />

Dal kale oo isna si weyn faraha ugula jira arrimaha<br />

Somalia waa dalka Eritrea. Waana in la fahmo oo loo<br />

arkaa in faragelintaasi waxa salka u ah ee keenayaa<br />

inay yihiin khilaafka soo-jireenka ah ee ka dhexeeya<br />

iyada iyo Ethiopia, oo dagaal qadhaadhi u ka dhex<br />

dhacay sannadihii 1998 ilaa 2000, wax yar uun ka dib<br />

markii Eritrea ay ka madaxbannaanaatay Addis Ababa.<br />

Eritrea waxay u aragtaa dawladda federaalka ah ee kumeel-gaadhka<br />

ah ee Somalia, mid Ethiopia ay wadato oo<br />

324

---

danaheeda ay ku fushanayso, sida awgeedna Eritrea<br />

waxay caawisaa kooxaha mucaaradka ah ee ka soo<br />

horjeeda dawladda Somalia. Qaramada Midoobey,<br />

Maraykanka iyo dawladaha kaleba waxay mar walba ku<br />

eedaynayeen Eritrea inay siiso kooxaha Islaamiyiinta<br />

ah ee Somalia taageero siyaasadeed, mid dhaqaale, mid<br />

diblomaasiyadeed iyo mid milateri intaba, iyadaoo<br />

jebinaysa qaraaradii caalamiga ahaa ee<br />

cunaqabatayntii xagga hubka Somalia ee lagu soo<br />

rogey. Waxa kale oo lagu eedeeyey inay u fidiso<br />

kooxaha Islaamiyiinta ah ee Soomaalida, tababarro ay<br />

ku siiso Cassab oo ku taalla bariga Eritrea iyo<br />

Teseney oo galbeedka ah. 19 Madaxdii Midowga<br />

Maxkamadaha ee Somalia waxay u carareen magaalada<br />

Asmara, ka dib markii ciidamada Ethiopia ay galeen<br />

Soomalia sannadkii 2006, waxayna halkaasi ka<br />

sameeyeen hoggaan iyo maamul debadda jooga oo ka<br />

horjeeda dawladda caalamku aqoonsan yahay ee ku-meelgaadhka<br />

ah ee Somalia.<br />

Dhambaal qarsoodi ahaa oo ay dirtay safaaradda<br />

Maraykanka ee Asmara sannadkii 2009, laakiin si u<br />

dusey oo ay faafisay wakaaladda Wikileaks, ayaa waxa<br />

uu ka hadlayaa sida Etritrea ay u bilawday inay<br />

qaaddo olole diirran oo saaxiibtinnimo oo ay u<br />

muujiso Maraykanka, wax yar ka bacdi markii Barack<br />

Obama uu la wareegey xafiiska ee uu noqday<br />

madaxweynaha Maraykanka. Ololahaasina waxa ka mid<br />

ahaa casuumad maalin ah oo loo fidiyey safiirka<br />

Maraykanka iyo marwadiisa, ayna u fidiyeen saraakiil<br />

ka tirsan dawladda Eritrea, waxana lagu casuumay beer<br />

uu leeyahay agaasiimaha waaxda dhaqaalaha ee Eritrea.<br />

Dhambaalkaasi waxa uu ku tilmaamayaa agaasiimahaasi<br />

in uu yahay ‘farsamayaqaanka dhaqaalaha sii dumaya ee<br />

dalka’. Dhambaalka intiisa kale waxay si quudhsi ah<br />

oo ku-dheel-dheel ah uga hadlaysaa nooca martiqaadka<br />

iyo qadadii loo sameeyey: ‘Qadada waxa la keenay<br />

geed-qodaxeed sogsog ah hoostii oo ku yaal laag doox<br />

325

---

ah oo dhagax badan. Safiirka iyo marwadiisii waxa loo<br />

keenaya hilib ka kooban uur-ku-jirta adhiga oo la soo<br />

shiilay, lana soo marmariyey malab iyo basbaas kulul.<br />

Laakiin lama soo raacin weelkii maamuuska ee macdanta<br />

ahaa ee wax lagu cuni lahaa, suxuun wax lagu gurto,<br />

koobab wax lagu cabbo, amma qalab wax lagu googoosto.<br />

Waxa kale oo la soo raaciyey qadadaasi sharaab iyo<br />

cabbis fara badan oo ka kooban khamri adag oo<br />

qadhaadh, oo nus ahaan la khamiiriyey, ahna nooca<br />

waddaniga ah ee loo yaqaan magac ku bannaan oo ah<br />

“sewa”.’ 20<br />

Qadadaasi uma muuqan inay wax badan ka tartay<br />

hagaajinta xidhiidhkii Maraykanka iyo Eritrea.<br />

Dhambaalkaasi waxa uu intaasi sii raaciyey walaaca<br />

weyn ee Maraykanku ka qabo xidhiidhka Eritrea ay la<br />

leedahay ururka al-Shabaab, waxanu soo qaaday sida<br />

sarkaal ka tirsan Eritrea uu u qiray xidhiidh ilaa<br />

heer ah oo ay la leeyihiin ururkaasi. Waxanu<br />

dhambaalkaasi intaas ku sii daray in Maraykanku u soo<br />

saaray digniin cad oo toos ah oo uu siinayo Eritrea,<br />

ugana digayo cawaaqib xun oo ay mutaysan doonto<br />

haddii ay ku sii waddo taageerada ay siinayso<br />

ururkaas al-Shabaab.<br />

Eritrea waxay iyana dhinaceeda ku taagnayd oo ay<br />

dhaliilo waaweyn u soo jeedinaysey dawladda<br />

Maraykanka. Bishii August ee 2007, madaxweynaha<br />

Eritrea, Isaias Afewerqi, waxa uu ku eedeeyey<br />

Maraykanku in uu ku dedaalayo inu waxyeello u geysto<br />

danaha dalkiisa Eritrea, waxanu ugu baaqay dawladda<br />

Maraykanku inay joojiso waxa uu ku tilmaamay falalka<br />

iyo siyaasadda qar-iska-xuurnnimada ah. Waxa uu ka<br />

digay siyaasadda arrimaha debadda ee Maraykanka oo uu<br />

sheegay inay adduunka u horseedayso jid khatar ah.<br />

Wax yar ka hor hadalladaasi madaxweyne Afewerqi, waxa<br />

jirtey odhaah iyana ka soo yeedhay Kaaliyihii<br />

Xoghayaha Arrimaha debadda ee Maraykanka u<br />

qaabilsanaa Arrimaha Afrika, Jandayi Frazer, oo<br />

326

---

sheegtay in Maraykanku uu ka fikirayo in Eritrea lagu<br />

daro liiska dawladaha abbaaniya ee taageera ee<br />

argagixisada.<br />

Kooxaha Islaamiyiinta ee Somalia ma dafiraan inay<br />

taageero ka heleen Eritrea. Hoggaamiyaha<br />

Islaamiyiintaasi, Hassan Dahir Aweys, waxa uu 2011-<br />

kii si cad u qiray gacanta iyo kaalinta Eritrea.<br />

Waxanu yidhi:<br />

Abaal weyn ayaannu u haynnaa Eritrea, laba<br />

sababood awgood. Waxay diidey inay taageerto<br />

dagaalladii gardarrada ahaa ee la nagu soo<br />

qaaday, waxayna soo dhaweysey dadkayagii. Waxa<br />

kale oo ay na siisay taageero siyaasadeed.<br />

Eritrea waa dal faqiir ah oo saboolnnimo weyni ka<br />

jirto, waxana lagu soo rogey ciqaab iyo<br />

cunaqabatayn, sababta oo ah naxariista iyo<br />

taageerada yar ee ay noo fidisay. Qof kasta oo<br />

sidoo kale nagu eega il naxariiseed oo noo<br />

dhoolla-caddeeya, waxa loo ciqaabaya si<br />

naxariis-darro ah. Haatan Eritrea waxa ay ku<br />

jirta xaalad adag. Waannu ka xunnahay arrintaasi,<br />

waayo Eritrea waxay ciqaabtaasi ku mutaysatay<br />

annaga awgayo. Qaramada Midoobey waxay ku<br />

canaananaysaa Eritrea sababta keliya ee ah inay<br />

gacan siisay oo ay u gargaartay dad khalad lagu<br />

sameeyey oo meel laga dhacay. Imika Eritrea<br />

lafteeda ayaa la cambaaraynayaa. Waa wax aan la<br />

qaadan karin oo maskaxdu aanay aqbali karin in la<br />

cambaareeyo dad u gargaaray dad jilicsan oo<br />

dhibaato loo geystey, la soo weeraray oo la<br />

qabsaday.<br />

Yemen<br />

Xiisadaha iyo dagaallada Somalia waxa kale oo ay<br />

saameeyeen dalka Yemen. Waxa jooga oo ay haysaa<br />

327

---

qaxooti badan oo Soomaaliyeed, oo in badano oo<br />

daraasiin ah ay ku dhintaan sannad kasta doonyaha soo<br />

qaada dadka tahriibta ah ee ku dega Khooriga Cadmeed.<br />

Kooxaha Islaamiyiinta ah ee ka dagaallamaya labadaasi<br />

dal, waxay lugaha kula kala jiraan dagaallada ka kala<br />

socda labada dalba. Al-Shabaab waxay u dirtaa Yemen<br />

dagaalyahanno iyaga ka tirsan, sidoo kalena kooxaha<br />

Yemen waxay iyaguna u diraan Somalia dad dagaalo<br />

jihad ka fuliya halkaasi. Tani waxa isna qiray<br />

afhayeenka al-Shabaab, Sheikh Ali Mohamed Raage, oo<br />

yidhi sannaddikii 2010: ‘Arrinta ku saabsan Yemen,<br />

ciidammada aannu halkaasi u dirno iyo dagaalyahannada<br />

ay noo soo diraan, waxay ka mid yihiin xidhiidhka<br />

sokeeye ee ka dhexeeya labada dhinac. Waa intaas inta<br />

aan hadda ka sheegi karaa arrintaasi, iyada oo aannu<br />

go’aan ku gaadhnay in aan warbaahinta lagala hadal oo<br />

aan loo bandhigin arrimaha noocan ah.’<br />

Wax yar ka bacdi hadalkaasi, isna ku-xigeenka<br />

hoggaamiyaha qaybta ururka al-Qaacida ee Gacanka<br />

Carbeed, Saeed al Shihri, waxa uu ammaan u soo<br />

jeediyey kooxda al-Shabaab, cajalada laga soo duubay<br />

oo la soo geliyey Internetka. Waxanu yidhi:<br />

Waxan u sheegayaa oo aan ku leeyahay<br />

walaalahayaga qaaliga ah ee jooga Somalia,<br />

Ilaahay ha idinka raalli ahaado, hana idinka<br />

jasaa’i siiyo, waanad ku mahadsan tihiin<br />

ciidammadiinna aad noo soo dirteen...Ka sakow<br />

dhibaatooyinka idin haysta iyo cagajugleynta la<br />

idiin geysanayo ee la idinku maagayo jihaadka aad<br />

waddaan, haddana weli waxaad awoddeen in aad noo<br />

soo dirtaan ciidammo na caawiya... dhinac<br />

kastana, midba midka kale, waynnu iska<br />

kaashanaynna dagaallada soo socda ee aan kula<br />

jirno Maraykanka oo ah kan horseedka ka ah<br />

fusukha adduunka.<br />

328

---

Kenya<br />

Dal kale oo si weyn ay iyana u saamaysay dhibaatada<br />

Somalia waa dalka Kenya. Tobannaan kun oo qaxooti<br />

Soomaali ah ayaa ku qulqulayey dalkaasi dhawrkii sano<br />

ee u danbeeyey, gaar ahaanna markii ay sii<br />

xoogeysteen dagaalladii Koonfurta Somalia. Haddana<br />

waxa xaladdihii uga sii daray abaarihii ba’naa iyo<br />

macaluushii 2011-kii. Xerada qaxootiga ee Dhadhaab ee<br />

waqooyiga Kenya, oo ay ku jiraan inta badan qaxootiga<br />

Soomaalidu, waa xerada ugu balladhan ee qaxooti ee<br />

adduunka. Ma wada qaadi karto qaxootiga sida joogtada<br />

ah ugu soo qulqulaya mar kasta. Markii hore xeradaasi<br />

waxa loogu talo galay ilaa 90,000 oo qof oo keliya.<br />

Laakiin bishii November ee 2011, qaxootiga soo galay<br />

xerooyinkaasi ee la dejiyey waxay kor u dhaafeen<br />

500,000, kuwaasi oo buux-dhaafiyey, kana dhigay<br />

xeradii meel xaaladaha noloshu ay cidhiidhi yihiin,<br />

cagajuglayn iyo naxariis-darro xunna kala kulmay<br />

ciidamada nabadgelyada ee Kenya, sida lagu sheegay<br />

warbixin uu soo saaray ururka u dooda xuquuqda<br />

aadanaha ee Human Rights Watch sanadkii 2009. 21 Iyana<br />

Qaramada Midoobay, waxay sheegtay in sannadkii 2011<br />

oo keliya dadka soo galay xeradaasi Dhadhaab ay<br />

ahaayeen 200,000 oo qof.<br />

Dhibaatada dhex taalla Kenya iyo Somalia, waa mid<br />

iyana soo taxnayd faacyo badan oo hore. Xataa ka hor<br />

xornnimadii 1960-kii, Somalia waxay daba joogtey<br />

Degmada Aagga Waqooyi(NFD) ee Kenya xilligii<br />

isticmaarka, degmadaasi oo soomaalidu ay rabtey in<br />

lagu soo daro oo ay qayb ka noqoto dhulka Somalia.<br />

Gobolkani waxa uu xuduud la leeyahay koonfurta<br />

Somalia, waxan dega oo u badan dadweyne asalkoodu<br />

Soomali yahay. Ka dib wada hadallo iyo gorgortan daba<br />

dheeraaday, Ingiriisku waxa uu go’aan ku gaadhay in<br />

gobolkaasi uu ka sii mid ahaado oo uu ku hadho Kenya,<br />

taasi oo ka keentay Somalia inay xidhiidhkii<br />

diblomaasiyadeed u jarto Ingiriiska. Marka la eego<br />

329

---

dhibaatooyinka joogtada ah ee had iyo jeer ka haysta<br />

gobolkaasi, Kenya waxa laga yaabo in siyaabo badan<br />

awgood ay u qoomamaynayso in aanay uga hadhin dhulkan<br />

oomanaha ah ee kulul in uu raaco Somalia.<br />

Sanadihii aynnu soo dhaafnay, gobolka Waqooyi-Bari<br />

ee Kenya waxa uu ahaa mid xaaladaha ka jiraa ay si<br />

gaar ah u kacsan yihiin, ka dib markii al-Shabaab ay<br />

qabsatay gobollada ku dhawdhaw ee Somalia intooda<br />

badan. Ciidamada ilaalada xuduudda ee Kenya, waxay<br />

deggan yihiin meelo ay iska gaadhi karaan<br />

miliishiyooyinka Islaamiyiinta. In kasta oo rasmi<br />

ahaan uu xadkaasi xidhan yahay, haddana suurtogal ma<br />

aha in la wada kontoroolo, sababta oo ah xuduudda oo<br />

aad u dheer, si sahal ahna la iskaga gudgudbi karo.<br />

Soomaalida Kenya ee gobolkaasi deggani waxay ku<br />

cawdaan in al-Shabaab ay ka qorato degaannadooda<br />

dhalinyaro ay ka tallaabiyaan xadka, si ay uga qayb<br />

galaan dagaallada ka socda Somalia. Dawladda<br />

Maraykanku waxay sheegaysaa inay hayso ‘sababa lagu<br />

rumaysan karo inay dhacday in al-Shabaab ay dad ka<br />

qorato, ilaa heer xaddidan, xerada qaxootiga ee<br />

Dhadhaab.’ 22<br />

Mararka qaar, dagaallada Somalia waxay u tallaabaan<br />

dhinaca Kenya. Bishii October ee 2010, dagaal ayaa ka<br />

dhex qarxay miliishiyo-beeleed iyo al-Shabaab<br />

magaalada xuduudda ku taalla ee Beled-Xaawo. Boqolaal<br />

qof oo ka yaacaya dagaalladaasi ayaa ka tallaabay<br />

xuduudda, una tallaabay magaalada Mandera ee Kenya oo<br />

saddex kiloomitir oo qudha u jirta Beled-Xaawo.<br />

Iyada oo xiisadaha iyo dagaallada Somalia ay noqdeen<br />

qaar aad ugu dhaw, Kenya waxay go’aan ku gaadhay inay<br />

mudnaanta kowaad siiso inay is-daafacdo oo ay<br />

ilaaliso nabadgelyadeeda, waxayna qayb ka qaadatay<br />

barnaamij laga wado gobolka oo lagu tababarayo<br />

ciidammo Soomaaliyeed oo milateri iyo booliis ah.<br />

Waxan jirey warar sheegayan in ciidamadaasi oo dhan<br />

330

---

2,500, in badh ka tirsani aanay wada ahayn Soomaali<br />

laga soo qortay Somalia, laakiin inay ku jiraan dad<br />

Kiiniyaan ah oo asalkoodu Soomaali yahay. Kenya waxay<br />

kaalin firfircoon oo taageero ah ku lahayd ‘dagaalka<br />

dhulka Juubbooyinka’, qorshaasi oo ku saabsana in al-<br />

Shabaab dib looga qabsado gobollada ugu hooseeya ee<br />

koonfurta Somalia, lagana sameeyo halkaasi wax u<br />

dhigma dhul milateriga ka caagan, oo aan la soo<br />

dhaafin, oo u dhexeeya labada dal. Dawladda Kenya,<br />

tallaabo weyn oo kale oo muhim ah ayay sii qaadday<br />

bishii Oktoobar ee 2011, markaas oo ay u dirtay<br />

gudaha Somalia boqolaal ka tirsan ciidamadeeda,<br />

ka dib markii kooxo Soomaali ahi ay ka afduubeen<br />

gudaha Kenya afar qof oo ajanebi ah. Kenya waxay<br />

afduubkaasi dusha ka saartay al-Shabaab, waxayna<br />

sheegtay inay sii wadayso weerarrada xagga cirka iyo<br />

dhulka ee ay la beegsanayso kooxdaasi, ilaa iyo inta<br />

Kenya ay nqonayso meel ka bed qabta waxa ay ku<br />

tilmaantay ‘khatarta al-Shabaab’. Al-Shabaab waxay<br />

diiddey inay wax lug ah ku leedahay afduubyadaasi,<br />

waxayna intaasi ku dartay in milatery Kenya oo aan<br />

lahayn wax waayo-aragnnimo ah ‘uu dhandhamin doono<br />

xanuunka xabadda mujaahidiinta.’<br />

Kenya, waxay ku dhex qabsatay xaalad iyo marxalad<br />

adag. Iskama indhatiri karto dhibaatada Somalia,<br />

haddana gelitaanka ay weerartay Somalia, kama keenin<br />

oo keliya colaad dheeraad ah oo kaga timaad al-<br />

Shabaab, waxase sidoo kale ay cadownnimo kaga<br />

kasbanaysaa Soomaali badan oo kale. Iskaashiga Kenya<br />

ay la leedahay dalalka Maraykanka iyo ururk Midowga<br />

Yurub ee la xidhiidha ‘la-Dagaallanka Argagixisada’,<br />

iyo weliba magaalada dekedda ah ee Mombasa oo ay ku<br />

yaallaan maxkamad iyo xabsi gaar ah oo debadda laga<br />

maalgeliyo, oo lagu xukumo laguna xidho budhcadbadeedda,<br />

arrimahaasi macnahooda waxa uu noqonayaa oo<br />

ay keenayaan in Soomaali badani ay u aragto Kenya dal<br />

cadow ah.<br />

331

---

Kenya, waxa jira sababo badan oo ugu wacan walaaca<br />

ay qabto. Bishii September ee 2010, booliska Kenya<br />

waxa uu faafiyey oo uu si qarsoodi ah ugu gudbiyey<br />

warbaahinta, jiritaanka xubno iyo laan ka tirsan al-<br />

Qaacida oo ka jirta gobolka Afrikada-Bari, kaasi oo<br />

ay ku eedeeyeen labadii weerar ee isku mar lagu<br />

qaaday goobo ka tirsan dalka Uganda. Sida ku qornayd<br />

qoraalladaasi qarsoodiga ah, daraasiin dhalinyaro ah<br />

oo jooga Kenya oo la qortay, kuna biiray xubnahaasi<br />

laanta al-Qaacida, ayaa al-Shabaab ay ku soo<br />

tababartay Somalia dhexdeeda, kuwaasi oo qorshaynaya<br />

weerarro lagu qaado Kenya. Bishii November ee 2010,<br />

lix qof oo dhallinyaro ah oo u sii jeedey dhinaca<br />

Somalia ayaa lagu qabtay magaalada xeebta ku taal ee<br />

Lamu, kuwaasi oo looga shakiyey inay ka mid yihiin<br />

taageerayaasha al-Shabaab, una socdeen halkaasi si ay<br />

uga qayb galaan dagaallada Somalia. Maalmo ka bacdi<br />

markii ciidammada Kenya ay galeen Somalia bishii<br />

October ee 2011, laba weerar oo ahaa bambooyin lagu<br />

qarxiyey goobo ku yaalla magaalada Nairobi, waxa lagu<br />

diley hal qof, in badan oo kalena way ku dhaawacmeen.<br />

Qof Kiiniyaan ah oo sheegtay in uu ka tirsan yahay<br />

ururka al-Shabaab, ayaa waxa lagu xukumay xabsidaa’im<br />

madaxaa-ha-ku-furo ah, ka dib markii uu qirtay<br />

in uu ka qayb qaatay weerarkaasi.<br />

Hey’adaha dawladda waxa la gudboon inay<br />

foojignaadaan, laakiin haddana waa inay ka<br />

digtoonaadaan inay kiciyaan oo ay ka cadhaysiiyaan<br />

Soomaalida, iyada oo ay jiraan gaar ahaan dad badan<br />

oo ah muwaadiniin Kiiniyaan ah oo asalkoodu Soomali<br />

yahay, amma Soomaali qaxooti ahaan ku joogta<br />

dalkaasi. Al-Sahabaab waxay sheegtay inay rumaysan<br />

tahay in ay si durduro ah ku gaadhi karto oo ay socon<br />

karto ilaa magaalada Nairobi, iyada oo aan wax<br />

dhibaato ah la kulmin. Sababtana waxay ku sheegtay in<br />

Kenya aanay lahayn xoog iyo tamar ay wax iskaga<br />

celiyaan, marka la barbar dhigo Ethiopia oo loo arko<br />

332

---

mid milateri ahaan iyo xukuumad ahaanba ka awod weyn.<br />

Somaalidu waxay dhexdooda ku kaftamaan in<br />

ciidamadooda milateriga loo hayo inay la dagaallamaan<br />

Ethiopia, laakiin Kenya in boolisku ku filan yahay.<br />

Warbixin Qaramada Midoobay ay soo saartay 2010-kii,<br />

ayaa lagu sheegay in hawlgallada Islaamiyiinta<br />

Somalia ay gudaha u sii galeen oo xoog ku yeesheen<br />

Kenya dhexdeeda. Waxan ka mid ahaa warbixintaasi<br />

waxayaabaha ku qoran:<br />

Jaalliyadaha ballaadhan ee Soomaalida ah ee ku<br />

dhaqan Kenya, ku-dhawaanshaha Kenya ay ku<br />

dhawdahay Somalia, iyo xuduudda sida sahalka la<br />

iskaga gudgudbi karo ee labada dal u dhaxaysa,<br />

dhammaan arrimahani waxay gacan ka geysanayaan in<br />

Kenya ay noqoto saldhig amma xarun weyn oo laga<br />

taageero kooxaha hubaysan ee mucaaradka ah ee<br />

Somalia. Xubnaha ururrada al-Shabaab iyo Xisbul<br />

Islam, waxay si sahal ah oo xor ah u tagaan,<br />

ugana soo noqdaan magaalada Nairobi, halkaasi oo<br />

ay ka soo urursadaan qaadhaan lacageed, kana soo<br />

qortaan dad, kana helaan in lagu daaweeyo<br />

dagaalyahannadooda dhaawacma. Xidhiidhkani waxa<br />

rukun weyn u ah oo suurtogeliya wadaaddo<br />

maalqabeenno ah oo halkaasi ku jooga kuna<br />

shaqeeya ganacsato ahaan, kuwaasi oo ku xidhan<br />

machadyo diimeed oo kooban oo caan ku ah<br />

xidhiidhka ay la leeyihiin ururada iyo<br />

hawlgallada xagjirka ah...Shabakadaha ururradani<br />

waxay ahaayeen kuwo muddo dheerba u fidinayey<br />

kooxaha xagjirka ah ee Soomaaliyeed taagerooyin<br />

dhaqaale iyo kuwa fikri ah oo hoggaamineed. 23<br />

Dhambaal kale oo diblomaasiyiin Maraykan ahi ay<br />

direen sannadkii 2009, oo ‘Sawir ka bixinaya sida Al<br />

Shabaab ay dad uga qorato Kenya dhexdeeda’, ayaa waxa<br />

uu ka hadlayaa sida dalkaasi uu u noqday ‘meel fiican<br />

oo laga qoran karo wiilal dhalinyaro ah’ oo ku biira<br />

333

---

ururrada ay ka midka yihiin al-Shabaab. Waxanu u<br />

yaalley sidatan:<br />

Nin ganacsato ah oo deggan Isiolo (Siiyalow) ayaa<br />

sheegaya in lixdan dhallinyaro ah oo Soomaali<br />

kiinyaan ah oo ka tirsanaa magaalada, in la<br />

waayey ilaa bishii January ee 2008 oo ay ku<br />

biireen dagaallada Somalia, iyo in laba ka tirsan<br />

dhallinyaraadsi, oo qof ahaan uu yaqaanney, ay ku<br />

dhinteen dhawaan weerarro is-miidaamin ah oo ay<br />

ka fulinayeen magaalada Muqdisho. Waxa uu intaasi<br />

ku daray in qoritaanka dhalinyaraadaasi laga<br />

qoranayo magaalada Isiolo, in laga abaabulo oo<br />

laga hoggaamiyo masaajid ku yaalla xaafadda<br />

Eastleigh (magaalada Nairobi) oo ay leeyihiin<br />

wadaaddo xagjir ah, laakiin in fulinta hawshani<br />

in ay u xilsaaran yihiin xubno ka tirsan afar<br />

masaajid oo xagjir ah oo ku yaal magaalada<br />

Isiolo. Waxanu raaciyey in waalidiinta<br />

dhallinyaraasi ay si hoose oo qarsoodi ah u<br />

sameeyaan tacsida iyo xusaska geerida<br />

dhallinyaradaasi, iyaga oo ka baqaya inay hadlaan<br />

oo la maqlo. Xataa haddii dawladda Kenya ay isku<br />

hawsho inay wax ka qabato shabakadahaasi qoranaya<br />

dhallinyarada, ayuu yidhi ninkaasi, ma aha<br />

dhibaatooyinkani kuwa loo heli karo xal sahal ah<br />

oo degdeg ah. Waxan sii wadi doonnaa in aannu<br />

eegno bal in iyo sida Maraykanku uu noogu soo<br />

gurman karo ee uu arrimahani nooga caawin karo. 24<br />

Wararkani waxay cadho weyn ka keenayaan Soomaali<br />

badan oo joogta Kenya oo uu ka mid yahay ganacsadaha<br />

weyn ee xaafadda Eastleigh, Sheikh Mohamed Ibrahim<br />

Shakuul. Waxanu yidhi isaga oo arrintani ka<br />

faalloonaya:<br />

Wax badan ayaannu maqalnay warar ku saabsan<br />

lacagyow budhcad-badeed iyo kuwa argagixiso oo la<br />

334

---

sheego in la soo geliyo xaafaddan Eastleigh.<br />

Arrimahan waa in la kala saaraa oo la kala<br />

qeexaa, mid walbana goonideeda loo eegaa. Annagu<br />

lacagtayada waxannu ka helnaa maalgeliyayaal gaar<br />

ah iyo deyman aannu ka qaadanno bangiyada<br />

Islaamiga ah. Dacaayadaha iyo cuqdadaha<br />

warbaahintu faafinayso ee sheegaya in lacagayow<br />

budhcad-badeed iyo kuwa argagixiso in halkani ay<br />

yimaaddaan, waa wax aan jirin.<br />

Qof kasta oo waxaas sheegaya, waxan ku xujeyn<br />

karaa oo aan weydiin karaa bal in uu i tuso qof<br />

keliya oo baayac-mushtar ah oo jooga halkan<br />

xaafadda Eastleigh, oo faraha kula jira hawlo<br />

sharci-darro ah. Bal waa qofka i tusa taas.<br />

Waannu naqaan dadka aannu la macaamilno. Waannu<br />

naqaan dadka wax naga dhexeeyaan ee aannu<br />

shuraakaha nahay. Nasiibdarro, dacaayadahan la<br />

faafinayaa waa kuwa salka ku haya takrooris iyo<br />

midab-kala-sooc, iyo cunsuriyad lagaga horjeedo<br />

qawmiyado gaar ah iyo hawlahooda..<br />

Ma lihi oo kuma doodayo in wax kasta oo ka jira<br />

xaafadda Eastleigh amma qawmiyadda Soomaalida<br />

dhexdeeda, in wax walba ay boqolkiiba boqol sax<br />

yihiin oo ay si hagaagsan u socdaan, mana wada<br />

ogi oo ma lihi awoddii aan kula wada socon lahaa<br />

arrimahaasi. Laakiin aniga oo ka mid ah xubnaha<br />

odayaasha ee qawmiyaddan, aadna ugu dhex jira<br />

hawl-maalmeedkooda iyo nolosha dadweynaha, waxan<br />

kuu xaqiijinayaa in aanay halkan ka jirin falal<br />

noocaas ahi, haddii ay dhacdo inay jiraanna, inay<br />

yihiin wax aan sidaa u sii ridneyn.<br />

Qaybaha kale ee baayac-mushtarka qawmiyaddaasi<br />

Soomaalida ee deggan Kenya, waxay ka hadleen dulmiga<br />

ay kala kulmaan booliska Kenya. Waxan la sheekaystay<br />

nin ganacsade weyn ah oo Somaali ah, oo aan kula<br />

kulmay xafiiskiisa ku yaal badhtamaha magaalada<br />

335

---

Nairobi. Ma rabin oo diyaar uma ahayn ninkaasi in<br />

magaciisa la sheego. Waxase uu sheegay oo uu igu<br />

yidhi:’Ma ogtahay waxa booliska Kenya ay u yaqaannaan<br />

ee ay ugu yeedhaan Soomaalida? Waxay noogu yeedhaan<br />

mashiinnada amma khasnadaha ATM ee lacagta lagala<br />

baxa. Sababtuna waxa weeye sida qudha ee aannu u<br />

socon karno ugana dabbaalan karno ee aanu u qabsan<br />

karno hawlahayagu, waa in aannu laaluush siinnaa<br />

booliska, wax kastaba.’<br />

Ninkaasi ganacsada ahi, waxa uu had iyo jeer<br />

isticmaalaa magaca iyo wejiga nin kale oo aan<br />

Soomaali ahayn oo ay ku wada jiraan ganacsiga oo ay<br />

shuraake yihiin, marka ay arrimahooda ka soo<br />

dhammaysanayaan wixii kaga xidhma xafiiyada dawladda<br />

iyo hey’adaha. Magaca Soomaali iyo in laguu aqoonsado<br />

sidaasi, ayuu yidhi, waa mid ‘ganacsi ahaan ismiidaamin<br />

ah’ oo dilaysa ganacsigaagii. Waxa jira<br />

sababo caqli gal ah oo ugu wacan in uu sidan u hadlo.<br />

Sideedaba xaaladaha nololeed ee Soomaalida joogta<br />

Kenya, waxay marba marka ka danbaysa sii noqonayaa<br />

kuwa sii adkaada oo ay dhibaato kala kulmaan. Had iyo<br />

jeer shaki weyn ayaa laga qabaa, in kasta oo qaar<br />

badani ay u dhasheen dalkaasi. Badhtamaha magaalada<br />

Nairobi, waxan ku arkay oo aan goobjoog ka ahaa, qof<br />

kasta oo u muuqda in uu yahay Soomaali – kuwaasi oo<br />

ciidamada nabadgelyadu ay si sahal ah u garan karaan,<br />

uguna soo sooco karaan muuqoooda gaarka ah – in la<br />

joojiyo oo la baadho, korkoodana la marmariyo qalabka<br />

wax lagu baadho, mar ay gelayeen dhismayaal xafiisyo<br />

ah. Dadka aan Soomaalida ahayn, lama baadhayn oo waa<br />

la iska dhaafayey. Bishii August ee 2010, Bangiga<br />

Dhexe ee Kenya, waxa uu ku amray dhammaan baananka<br />

kale iyo hey’adaha dhaqaalaha iyo maalgelinta ee<br />

dalka, in ay la socdaan dhaqdhaqaaqa ganacsi iyo<br />

lacagaha Soomaalida ku sugan dalka Kenya gudihiisa ee<br />

looga shakisan yahay inay xidhiidh la leeyihiin<br />

kooxaha Islaamiyiinta xagjirka ah ee Somalia.<br />

336

---

Cuqdadda laga qabo Soomaalidu waxay ka dex jrta<br />

heerar iyo qaybo badan oo ka tirsan mujtamaca Kenya.<br />

Dhinac ahaan waa dad laga cabsado oo la neceb yahay;<br />

dhinaca kalena waa dad lala dhaco oo la jecel yahay<br />

xirfadda iyo waayo-aragnnimada ay u leeyihiin<br />

ganacsiga. Fikradaha uu qabo qof taksiile ah oo ii<br />

qaaday dhinaca xaafadda Eastleigh, waxay muujinayaan<br />

oo ay u taagan yihiin sida ay in badan oo ka tirsan<br />

dalkaasi ay u arkaan Soomaalida. Waxanu igu yidhi<br />

taksiilahaasi:’Soomaalidu waa dad aad iyo aad u xun.<br />

Waxay ku iibiyaan Eastleigh wax kasta, xattaa hub.<br />

Waa dad musumaasuq badan oo kharriban, mar kastana<br />

dagaallamaya oo is laynaya, waayo, dhaqan ahaan iyo<br />

dabeecad ahaan ayay yihiin dad xaruuri ah oo kacsan<br />

oo gacantu ka soo horrayso. Budhcad-badeedda<br />

Soomaalidu waxay yimaaddaan halkan, magaalada Narobi.<br />

Waxayna ka iibsadaan guryo qaali ah xaafadaha ugu<br />

wanaagsan. Kiiniyaanku way neceb yihiin Soomaalida,<br />

laakiin waa dad ku fiican ganacsiga.’<br />

Ganacsadaha Sheikh Shakuul waxa uu isna iiga<br />

sheekeeyey sida ganacsiga Soomaalidu uu faa’iidooyin<br />

waaweyn ugu leeyahay Kenya. Waxan kula kulmay<br />

xafiiskiisa ku yaal sariibad amma suuq cusub oo uu ka<br />

dhisayo xaafadda Eastleigh, halkaasi oo shanqadha iyo<br />

buuqa shaqadu ay ka socdeen. Waxanu yidhi:<br />

Waa in qof kastaa uu u bogaa oo uu soo dhaweeyaa<br />

ganacsiga iyo meheradaha noocan ah. Hawlahani<br />

waxay abuureen shaqooyin badan, dadweynaha ayaa<br />

wax ka helayaa oo dakhli ka soo gelayaa, dawladda<br />

ayaa dakhli cashuureed ka helaysa. Dad badan ayaa<br />

hawlaha ku tiirsan oo ay caawiyaan – ha ahaadaan<br />

Kiiniyaan, Soomaali, iyo dad kaleba.<br />

Waxay ila tahay in Soomaalidu ay yihiin hanti<br />

amma xoog wax-ku-ool ah, oo wax ugu filan Kenya<br />

oo wax ku soo kordhinaya, ee aanay ahayn dad<br />

culays ah oo dulsaar ah, sababtuna waxa weeye<br />

337

---

waxay abuuraan oo laga helaa shaqooyin. Bal fiiri<br />

inta qof ee halkan ka shaqaynaya, dhismahan<br />

halkan ka socda oo keliya. Boqolaal qof oo<br />

kiinayaan ah ayaan siinayaa oo iga helaya nololmaalmeedkoodii.<br />

Dawladdu waxay ka qaadataa<br />

cashuur dhammaan meheradaha iyo tukaammada ku<br />

yaal xaafaddan Eastleigh. Waxay ka heshaa dakhli<br />

dhammaan cashuuraha la saaro badeecadaha ay<br />

keenaan ee ay soo dejiyaan Soomaalidu. Waxay ila<br />

tahay in cuqdaddan laga qabo Soomaalidu, inay<br />

tahay uun xaasidnnimo lid ku ah kartidooda tartan<br />

ee suuqa. Soomaalidu waxay kor u qaadeen nolosha<br />

boqolaal qof, haddii aanay ahaynba malaayiin, oo<br />

Kiiniyaan ah, kuwaasi oo ay u abuureen, siiyeenna<br />

shaqooyin kala ah agaasiimayaal, xisaabiyayaal,<br />

gabdhaha boo’isooyinka ee qabta adeegyada<br />

guryaha, shaqaale, horjoogayaal goobaha shaqada<br />

iyo dhismayaasha, iyo wixii la mid ah. Waa in aan<br />

labada dhinacba dhinac kasta wax ka fiirinna.<br />

Colaadda loo qabo Soomaalida, ee ay u qabaan<br />

Kiiniyaanku, waxa laga yaabay inay ka imanayso sida<br />

ay ugu guuleysteen ganacsiga, ee aanay ahayn inay ku<br />

xidhan yihiin budhcad-badeed iyo Islaamiyiin xagjir<br />

ah. Soomaalidu waxay awalba ahaayeen kuwa heer fiican<br />

jooga, Kenya dhexdeeda, xattaa intii ka horraysay<br />

soo-bixtaankii budhcad-badeedda iyo al-Shabaab. Ma<br />

jiro meel uu kaga badan yahay baayac-mushtarkoodu<br />

xaafadda Eastleigh, degaankaasi oo loo yaqaan af-<br />

Sawaaxiliga ‘Mogadishu Kidogo’ oo macnaheedu yahay<br />

‘Muqdisho-yar’. Waa meel cammiran oo ay ka buuxaan<br />

hudheello, sariibado, tukaammo iyo suuqyo waaweyn oo<br />

laga adeegsadaa. Waxa ku yaalla dhismayaal iyo xarumo<br />

waaweyn oo daraasiin ah oo wada tukaammo ah, lehna<br />

magacyada: Day to Day Center, Bangkok Shopping Mall,,<br />

Prestige Center,, Towhid Shopping Complex, Emirates<br />

338

---

Shopping Mall,, Olympic Shpping Center, Sunrise<br />

Shopping Mall ...<br />

Qiimaha jaban iyo noocyada badan ee badeecadaha kala<br />

duwan ee yaalla suuqyadaasi, ayaa soo jiita dad badan<br />

oo u yimaadda inay wax iibsadaan, kana kala yimaad<br />

guud ahaan Kiiniya oo dhan, iyo dalalka kale ee<br />

Afrikada Bari. Waxa jira dhismayaal badan oo cusub oo<br />

hadda halkaasi ka socda, oo qaarkood dusha lagaga<br />

dheehay marmar iyo muraayado qaali ah oo aad iska<br />

dhex arkayso, iyo qaar kale oo dabaqyo badan ah.<br />

Xaafadda Eastleigh, waa meel isku dhex daadsan oo<br />

aan u nidaamsanayn sida xaafadaha kale ee badhtamaha<br />

Nairobi ee u dhawdhaw. Adeegyadeeduna waa qaar aad u<br />

liita. Waxa ka jira boholo iyo dhul googo’an meel<br />

kasta, jidadkuna waa qaar badankoodu ay burbursan<br />

yihiin oo aan la samayn. Dadka lugaynaya, waxay ku<br />

kalliftaa inay dhex maraan oo ay kolba ka tallaabaan<br />

dhul wasakh ah oo ay ku soo jabeen biyihii<br />

bullaacadaha, iyo buuro qashin tuulan ah oo aan cidna<br />

qaadin. Waxa mar walba googo’a korantada iyo biyaha.<br />

Waxa aad u xun adeegyada bulshada, taasi oo ku<br />

kalliftay dadweynaha xaafaddaasi inay joojiyaan<br />

sannaddii 2010, cashuurihii gudaha ee dawladda hoose<br />

ee ay bixin jireen; go’aankoodaasina waxa taageertay<br />

maxkamad.<br />

Huteelka Andalus, oo hoy u ah siyaasiyiin oo<br />

Soomaaliyeed oo debadda ku nool, waxa uu ku<br />

dhexyaalla oo uu ka mid yahay sakadaha suuqa weyn ee<br />

Eastleigh Mall. Suuqaasi oo ka duwan sariibadaha<br />

tukaanleyda kale badankooda, ma aha meel mugdi ah oo<br />

cidhiidhi ah oo buuq badan oo ay buux-dhaafiyeen<br />

meherado is dabayaal. Waa duni yar oo gooni ah oo<br />

sideeda u jirta. Waxa ku yaal meelaha lagu jimicsado<br />

oo casri ah, xarumo caafimaad, hudheel wax laga cuno,<br />

bangi iyo masaajid. Waxa kale oo ku taal saldhig ay<br />

leedahay Idaacadda FM Star oo ku hadasha af-Soomaali<br />

339

---

iyo goob Internet ah, labadaasi adeeg oo muhiim u ah<br />

xidhiidhinta iyo u-tebinta wararka Somalia, dadka<br />

jooga gudaha iy kuwa qurbaha labadaba.<br />

11 Ganacsade Soomaali ah oo jooga suuqa weyn ee<br />

Eastleigh (Mary Harper)<br />

Firfircoonida iyo hawlkarnimada ka jirta xaafadda<br />

Eastleigh, deganaanshaha Somaliland, iyo nabaddii<br />

ilaa heer ay suutogeliyeen Midowgii Maxkamadaha<br />

Islaamiga ahi, dhammaan waxay tusaale u yihiin sida<br />

Soomaalidu ay wax u qabsan karto ee ay ‘ u toosin<br />

karto’ arrimaheeda, iyaga oo adeegsanaya qaababkooda<br />

u gaarka ah iyo talooyinkooda. Malaha rajada ugu<br />

fiican ee Somalia ay yeelan karto, waxay noqon kartaa<br />

in loo daayo oo loo raaco si la mid ah qaababkoodaasi<br />

iyaga u goonida ah, oo in kasta oo aanay ahayn nidaam<br />

340

---

adduunku wada yaqaan oo caadi ah, in hadda loo<br />

adeegsan karo qaab gaar ah oo Soomaaliyeed oo keeni<br />

kara deganaansho.<br />

Sida immika ay tahay, Somalia waxay u taagan tahay<br />

mid ka mid ah dhibaatooyinka ugu wawaweyn ee ugu<br />

cadhada iyo madax-wareerka badan ee horyaalla<br />

dawladaha dejiya siyaasadaha caalamiga ah.<br />

Faragelintii debadeed ee dagaallada Somalia, haddii<br />

ay ahaayeen kuwa milateri oo toos ah amma si kale ah,<br />

ilaa iyo hadda ma shaqayn oo waxa ka yimid<br />

dhibaatooyin. In Somalia faraha laga qaado amma la<br />

iska fogeeyo oo aan loo dhawaan, waxay noqotay sidoo<br />

kale arrin aan lagu guulaysan. Iyada oo ay sii<br />

korhdayso tirada dadka Soomaalida ee ka tirsan<br />

qurbajoogta, ee dib ugu noqonaya Somalia si ay ugu<br />

biiraan dagaallada ay wadaan kooxaha Islaamiyiinta<br />

ahi, iyo weliba inay suurtogal tahay in dadkaasi ay<br />

ka qayb qaataan qorshayaal ku saabsan weerarro lagu<br />

qaado dhulalka ajanebiga ee debadda, ‘dhibaatada<br />

Soomaalidu’ waxay u muuqataa inay sii xoogeysanayso,<br />

siina noqonayso dhibaato caalami ah. Islaamiyiinta<br />

xagjirka ah ee aan Soomaalida ahayn, iyagana Somalia<br />

waxay ugu jirtaa hadda xagga hore liiska dalalka ay<br />

doonayaan inay tagaan oo ay ka soo dhex dagaallamaan.<br />

341

---

GABAGABO(Conclusion )<br />

Murugsanaanta xaaladaha Somalia iyo xilliga dheer ee<br />

khilaafyada iyo iska horimaadyadeedu ay qaateen, iyo<br />

weliba faragelinta joogtada ah ee debadeed ee dalkaas<br />

ee aan xal iyo wax-ku-ool noqon, waxay badeen<br />

arrimahani jahawareer ay ka qaadeen in badan oo ka<br />

mid ah dadka gudaha iyo kuwa debaddu intuba, iyo<br />

xattaa mararka qaar inay ka magaan oo ay ka cabsadaan<br />

halkii looga wareegi lahaa ee danbe.<br />

Sawirka had iyo jeer laga bixiyo Somalia, iyo sida<br />

loo soo bandhigo ee ah inay tahay dalka adduunka<br />

dhinac kasta qarannimadiisii si weyn u fashilantay, 1<br />

(eeg warbixintii Guddida La-socodka iyo Talo-kabixinta<br />

Dhibaatooyinka Caalamia ah e ICG ee 2008), ee<br />

hoy u noqday budhcad-badeed, Islaamiyiin xagjir ah,<br />

iyo dad macaluulaya, xaaladahani waxay sii xumeeyeen<br />

dhbaatooyinkii, waxayna si kasta qayb ka qaateen<br />

siyaasadaha habawsan ee lagu waajahayo dalkaasi.<br />

Sababta oo ah in Somalia lagu tilmaamo oo lagu<br />

magcaabo sifooyin badan oo ay ka mid yihiin qaran<br />

'fashilmay', 'jilicsan', amma 'burburay', taasi waxay<br />

keentay in kuwo badan iyo meelo badan oo ka mid ah<br />

kuwa siyaasadda dejiyaa amma qorsheeyaa ay go'aan ku<br />

gaadhaan in Somalia ay u taagan tahay wax khatar ku<br />

ah nabadgelyada iyo badbaadada adduunka.<br />

La-xidhiidhinta lala xidhiidhiya 'burbur qaran' inay<br />

keenayso argagixiso caalami ah ayaa xoogeysatay gaar<br />

ahaan intii ka danbaysey weerarradii 9/11. Hasse<br />

ahaatee fikradda adduunku uu qaatay ee ah in khatar<br />

caalami ahi ay ka soo fool leedahay Somalia oo aan<br />

dawlad xukunta lahayn, ayaa ah wax marka horeba la<br />

buunbuuniyey. Tanina waxay horseedday in la qaato<br />

go'aanno siyaasadeed oo dibadeed oo liita oo ku<br />

aaddan dhinacyada khataruhu ka iman karaan, iyo in<br />

wejiyada xunxun oo qudha loo fiirsado ee aan la<br />

342

---

danayn dhinacyada wanaagsan ee cuntama ee rajo fiican<br />

yeelan kara. Dabbaqaadda go'aannadani iyo fahamkaasi<br />

laga qaatay Somalia ayaa siyaabo badan u dhaliyey in<br />

si khaldan hoggamiyaasha siyaasaduhu ay u arkaan<br />

Somalia inay tahay wax laga cabsado oo aan la fahmi<br />

karin.<br />

Siyaabaha loola dhaqmayo Somalia waxa lagu daray oo<br />

lagala mid dhigay xaaladihii ka dhashay dhacdooyinkii<br />

9/11 iyo tallaabooyinkii laga qaadayey, taasi oo<br />

keentay in si aragti-gaabnaan ah laga eego dhinac<br />

qudha oo aan waaqici ahayn, waxayna Somalia ka mid<br />

noqotay sheekadii amma siyasaddi'Dagaalka<br />

Argagixisada'. Xattaa dhicitaankii Siyaad Barre ka<br />

hor, Somalia waxay ahayd dal arrimihiisu fool adag<br />

yihiin, marar badanna khatar ah, laakiin burburkii<br />

dawladda dhexe macnaheedu ma ahayn in isla markaaba<br />

si toos ah ay khatar degdeg ah ay ugu noqotay dalalka<br />

reer Galbeedka, iyo hoy ay yeeshaan<br />

ururrada Islaamiyiinta xagjirka ah.<br />

Khubarada siyaasadda ee debadda ee darsa Somalia<br />

guud ahaan kuma baraarugin arrimahan, xilliyadii ay<br />

'fashilmaysey' dawladdii dhexe. Inta baddanna,<br />

sababta oo ah in dawladnnimadii ay ahayd mid<br />

fashilmaysey amma sii burburaysey, Soomaalidu waxay<br />

samaysatay qaabab xiiso leh oo cajaa'ib ah oo ay<br />

adeegsato, una bedela hawlihii ijtimaaci ahaa ee<br />

dawlad dhexe qaban lahayd, kuwaasi oo qaar ka mid ah<br />

laga dhigan karo tusaale ay ku dayan karaan dalalka<br />

kale ee dagaallada iyo noocyada kale ee deganaansho<br />

la'aantu ay saameeyeen. Xaqiiqada ah in dhinacyo<br />

badan oo ka mid ah xaaladaha nololeed ee Somalia ay<br />

yihiin kuwa aan caadi ahayn, macnaheedu ma aha inay<br />

khaldan yihiin, amma yihiin dad xun, amma khatar uuni<br />

ka soo fool leedahay.<br />

343

---

Guulaha ugu badan tijaabooyinka laga arkay Somalia,<br />

waxay ahaayeen 'kuwo ka dhashay gudaha', kana yimid<br />

aasaaska hoose ee mujtamaca amma dadweynaha, ee ma<br />

ahayn kuwa dusha lagaga keenay oo ka yimid debadda.<br />

Khabiirka Bronwyn Bruton, (buuggiisa uu ka qoray<br />

arrimaha Somaalia ee uu u bixiyey Somalia: A New<br />

Approach,2010), waxa uu soo jeedinayaa inay la<br />

gudboon tahay dawldda Maraykanku inay cashar ka<br />

barato waayo-aragnnimada laga helay in la iska<br />

fogeeyo Somalia oo faraha lagala baxo, waxanu ku<br />

doodayaa: 'Waxa lagu magacaabi karo "ka-maqnaansho<br />

iyo in la eegto uun oo aan masuuliyad la iska saarin<br />

inay tahay ta habboon", waxa laga yaabaa inay u<br />

muuqato arrin ka duwan oo ka horiman karta sidii loo<br />

arkayey amma laga rajaynayey inay noqon doonto.<br />

Laakiin in haba yaraatee wax uun la qabto ayaa ka<br />

roon in waxyeello la eegto amma la geysto.’ 2<br />

Xukunkii Isbahaysiga Maxkamadaha Islaamiga ah ee<br />

koonfurta iyo badhtamaha Somalia iyo Jamhuuriyadda la<br />

Magac Baxday Somaliland ee qaybihii waqooyi galbeed,<br />

waa labada tusaale ee ugu mudan, lagana faa'iidaysan<br />

karo; laakiin haddana ma aha in si aan waaqici ahayn<br />

loola dhaco uun. Qoraaga Mark Bradbury, (buuggiisa ku<br />

saabsan Somaliland ee 2008, 'Becoming Somaliland,<br />

2008), waxa uu ku doodayaa in midka ka mid ah<br />

sababaha ilaa hadda aan Somaliland arrimaheeda loo<br />

qaadan si weyn oo culus oo laga dhigan karo tusaale<br />

lagu daydo, waxa weeye in arrinteedu aanay lahayn<br />

meel ay ka soo gelayso amma kala qabsanayso qaababka<br />

iyo sharciyada hadda la yaqaan ee dejisan ee loo eego<br />

ahaansha ummad gooni ah amma qaran dawli ah oo iskii<br />

u taagan. Waxana ka mid ah dooddiisa:<br />

Somaliland waxay ka mid tahay dalal dhawr ah oo<br />

soo baxay laga soo bilaabo dhammaadkii<br />

Dagaalkii Qaboobaa, kuwaasi oo aan lahayn meel ay<br />

kala qabsan karaa qaababka sharciyeed ee<br />

344

---

dawladnnimo gooni ah ee ilaa hadda adduunku ku<br />

dhaqmo ee caadiga. Waxana kuwaasi loo sifeeyaa<br />

siyaabo kala duwan oo kala ah 'maamullo gaar ah<br />

oo aan ahayn qaran dawli ah', 'maamul-u-yaal amma<br />

dawlad-u-yaal', iyo 'maamul amma dawlad maaul<br />

kale oo dawladeed ku hoos jira amma hoos<br />

yimaadda.’<br />

Qaybahani siyaasadeed waa qaar dood iyo su’aalo<br />

ka keenaya nuxurka ay ku fadhiyaan xeerarka amma<br />

sharciyada caalamiga ah, iyo mid ahaansha dhuleed<br />

ee dalalka adduunka, iyadoo qurbajoogta faraha<br />

badan ee qaybahaasi ay wax ka bedelayaan<br />

fikradihii laga qabay muwaadinnimada, isbedelna<br />

ku keenayaan noocyadii xidhiidhka dalalka iyo<br />

muwaadiniintooda, iyo weliba sidoo kale siyaabaha<br />

ay u dabbiraan una soo saaran dhaqaalaha<br />

noloshooda. Marka la eego xaaladda dadweyne badan<br />

oo ku nool dalalkan aan loo aqoonsanayn qaran<br />

dawli ah oo iskii u taagan, maamulladaasi gudaha<br />

ee siyaasadeed ee ay samaysteen waxay hirgeliyaan<br />

nidaam iyo adeeg nabadgelyo oo ka fiican kuwii<br />

ay qaban jireen dawladihii hore ee rasmiga ahaa.<br />

Somaliland waxay su'aalo ka qabtaa qaabka<br />

dedaalka caalamiga ah ee ku saabsan dib-u-dhiska<br />

Somalia, iyada oo wax iska weydiinaysa asaasi<br />

ahaan qaabka iyo nooca dawladnnimadaasi dib loo<br />

dhisayo, iyo dhinaca kale iyada oo soo banhigtay<br />

hab kale oo loo mari karo dib-u-dhiskaasi, kaasi<br />

oo ka duwan, laguna bedeli karo qorshaha qaabka<br />

dib-u-dhiska ee ilaa maanta ay wadeen<br />

diblomaasiyiinta ajanebiga iyo barnaamijyada<br />

hey’adaha gargaarku. 3<br />

Mid ka mid ah 'guuldarrooyinka' ugu waaweyn ee ku<br />

dhacay siyaasadaha ku aaddanaa Somalia waxay noqotay<br />

345

---

in lagu dhegganaa uun oo dabada la sii hayey shirar<br />

dhaadheer oo 'nabadeed amma dib u heshiisiineed', oo<br />

caaalamku abaabulo, kharash badanina ku baxo, laguna<br />

qabto dalka debaddiisa. Ilaa imikana waxa la qabtay<br />

in ku dhawdhaw labaatan shir oo noocaasi ah oo aan<br />

midna lagu guulaysan. Shirarkaasi waxa ka dhashay<br />

dawlado daciif ah oo kala danbeeyey oo ku-meel-gaadh<br />

ahaa, oo mid walba guuldarro ku danbeysey.<br />

Dawladahaasi waxay ka jireen oo keliya oo ay<br />

maamulayeen qaybo kooban oo ka tirsan dalka, mararka<br />

qaarna awoddoodu maba gaadhsiisnayn wax ka badan<br />

dhismayaal amma sakado dhawr ah oo madhan oo ka<br />

tirsan magaalo-madaxda Muqdishu.<br />

Arrinta ku saabsan in lagu dhaqmayo hab federaal<br />

ah, waxay iyana noqotay mid afka uun laga yidhaa oo<br />

hadal ah, laakiin habka maamulka iyo awoddo waxay u<br />

janjeedhsameen inay si weyn ugu koobnaadaan meel<br />

qudha oo dhexe oo ay iskugu soo ururaan, ahna<br />

magaalada Muqdishu oo keliya. Mararka qaar<br />

maamulladaasi waxa sadhig u ahaa oo ay fadhiyeen<br />

magaalooyin kale oo Soomaaliyeed, amma xattaa dalka<br />

debaddiisa, sababta oo ahayd dagaalladii socdey, iyo<br />

colaaddii iyo nacaybkii weynaa ee joogitaankoodu uu<br />

ka kiciyey caasimadda. Waxa ka maqnaa sharciyaddii,<br />

aqoonsigii iyo aqbalaaddii loo baahnaa ee dadweynaha<br />

ay ka helin lahaayeen. Sababta oo ah in Soomaali<br />

badani ay u arkayeen wax debadda lagu soo dhoodhoobay<br />

oo ajanebi ka keenay. Dawladahaasi waxa kale oo ku<br />

adkaatay inay jebiyaan oo ay ka adkadaan kooxihii ay<br />

iska soo horjeedeen ee ay cadowgooga ahaa, waxan<br />

sabab u ah khilaafyada jira oo ah qaar qoto dheer oo<br />

si weyn u kala qaybsan, una murugsan. Warbixin<br />

Qaramada Midoobay xafiiskeeda qaabilsan la socodka<br />

arrimaha Somalia ay ka soo saartay bishii March ee<br />

2010-kii, ayaa si cad u tilmaamaysa xaaladdani<br />

taagan:<br />

346

---

Xiisadaha iyo dagaallada socda waxay tusaale xun<br />

u yihiin oo ay u taagan yihiin qaab xun oo isugu<br />

jira 'dagaal-jabhadeed noocyo kala geddisan ka<br />

kooban': noocyo dagaallo milateri ah, xeelado<br />

dagaal iyo qaabab aan caadi ahayn, iyo weliba<br />

gacan-ka-hadal iyo dil aan waxba loo aabbo<br />

yeelayn, xoog-ku-muquunin arxan darro iyo<br />

denbiilannimo jahawareersan - kuwaasi oo weliba<br />

ay soo raacdo, marka xaaladda Soomaalida la eego,<br />

faragelin kaga timaadda dawladaha deriska la ah.<br />

Dawladda taagta daran ee ku-meel-gaadhka ah ee<br />

federaalka Somalia waxa si aan wax-ku-ool ahayn<br />

ula daalaadhacaysey dagaallada ay rabtey inay<br />

kaga hortagto kooxo kala geddisan oo isku milan,<br />

iskuguna jira kuwo diimeed oo xagjir ah, kuwa<br />

siyaasadeed, kuwa leh dano dhaqaale oo fursado ay<br />

ka faa'iideystaan eegeeganaya, iyo kuwa dano<br />

beeleed amma qabiil watta. 4<br />

Quwadaha reer Galbeedku, gaar ahaanna Maraykanka iyo<br />

Ingiriisku, waxay sannaddii 2010 dib-u-eegis ku<br />

sameeyeen habka loo waajahayo ee wax looga qabanayo<br />

arrimaha Somalia. Waxana la sii wadey taageerada iyo<br />

aqoonsiga dawladda ku-meel-gaadhka ah ee muqdishu<br />

fadhida, waxase dhinaca kale aad loogu soo jeestey,<br />

oo sidii hore si ka badan loo daneeyey, qaybaha kale<br />

ee deganaansha dheeraadka ahi uu ka jiro, gaar<br />

ahaanna Puntland iyo Somaliland. Waxayna dabbaqeen<br />

siyaasad ah 'laba toobiye oo isbarbar socda',<br />

labaatan sano ka bacdi dhicitaankii dawladdii dhexe.<br />

Tallaabadani waxay hubaal ahaan ahayd mid lala soo<br />

daahay si ay wax saamayn ah oo badan ugu yeelato<br />

gobollada koonfureed iyo kuwa badhtamaha dalkaasi,<br />

gobolladaasi oo dagaallada iyo xiisaduhu ay u noqdeen<br />

wax si joogto ah u socda oo caado amma dhaqan noqday.<br />

Dawladaha shisheeyuhu waxay aakhiritaankii<br />

347

---

ilaabayaan inay ku dhaqaaqaan taageerada gobollada<br />

uu ka jiro degganaansha dheeraadka ahi ee dhulalka<br />

Soomaalida; waxa kale oo ay si dhaw indhaha ugu<br />

hayaan dhinacyada cuntama ee horumarka laga<br />

samaynayo, qaybaha kale ee dalka ee dagaalladu sida<br />

ba'an u saameeyeen.<br />

Dhinacyadaasi waxa ka mid qaybaha sameeyey koritaan<br />

dhaqaale oo dheeraad ah oo ku dhisan habab dhaqan iyo<br />

kuwa casriga ah intaba. Waxana wax badan laga<br />

korodhsan karaa sida layaabka leh ee loogu guulaystay<br />

ganacsiga xoolaha nool sanadihii colaaduhu ay<br />

socdeen, iyo abuuritanka lama-filaanka ah ee waaxyo<br />

kale oo dhaqaale oo cusub, oo ay ka mid yihiin<br />

isgaadhsiintu. Sabaha ay u hirgaleen waaxyahanina<br />

waxa ka mid ah iyada oo aanay jirin faragelin iyo<br />

kontorool dawladeed.<br />

Soomaalidu waa dad firfircoon oo karti leh, waxayna<br />

si dhiirranaan leh u dabbaqeen tiknoolojiyada casriga<br />

ah. Kartidan iyo dhiirranaantan awgood, ayaa ka sakow<br />

sannadihii badnaa ee dagaallada iyo dawlad la'aanta<br />

oo lafteedu dhinaca kale sabab u noqotay inay la<br />

yimaaddaan kartidan, ay haddana sameeyeen horumar<br />

muhim ah oo dhaqaale oo saamayn ku yeeshay qaybo<br />

badan oo ka tirsan Afrika iyo adduunka kaleba. Sida<br />

kartida leh ee ay ula qabsadeen, una adeegsadeen<br />

tiknoolojiyada Internet-ka iyo telifoonnada mobiilka,<br />

ayaa gaadhsiisey Soomaalidu in ay si buuxda oo dhab<br />

ah uga qayb galaan dhaqaalaha caalamiga ah, in kasta<br />

oo siyaabo badan ay u yihiin dad aan lahayn dawlad<br />

qaran oo wakiil ka ah amma ka mas’uul ah. Waxay ku<br />

kala baaheen adduunka, laakiin waxay noqdeen oo ay<br />

yihiin xoog dhaqaale oo is-haysta. Waxay si buuxda<br />

ugu xidhan yihiin gudaha, gobollada iyo ganacsiga<br />

caalamiga ah, he'yadaha iyo suuqyada dhaqaale, ha<br />

noqoto ka-ganacsiga xoolaha nool ee dhaqanka u haa,<br />

amma ganacsiga casriga ah ee xawaaladaha lacagta.<br />

348

---

Waxay ka dhigan tahay sidii wax mujtamaca Somaalidu<br />

uu si ahaan u dul maaxayo adduunka, oo uu gaadhay<br />

marxalad iyo heer horumar oo ah kan ugu casrisan,<br />

kana sare maray heerkii ku koobnaa dawlad qaran.<br />

Sabaha Soomaalida u suurtogeliyey inay ilaa<br />

heerkaasi wax qabsadaan iyada oo aanay jirin dawlad<br />

dhexe oo awod leh, waxa ka mid ah hab-dhaqankooda oo<br />

aan ku dhisnayn nidaam dawli ah. Qaabka ah dawladqaraneed<br />

ma aha mid Soomaalidu u aragto in uu wax<br />

macne ah oo faa'iido ah u leeyahayhay. Waxay<br />

leeyihiin qaababkooda dhaqan ee ay isku habeeyaan,<br />

mana aha in hoggaamiyaasha siyaasadda ee caalamku ay<br />

taasi la yaabaan amma ku gacansaydhaan, hab ay dhici<br />

karto inay u arkaan wax lagu tilmaami karo nidaam aan<br />

qeexnayn oo aan mug lahayn in laga dhigto habsiyasadeed<br />

lagu dhaqmo. Dhaqanka reer-guuraannimada<br />

ee ku dhisan habka abtirsiinta beelnnimo ee<br />

Soomaalida ayaa ahaa mid soo-jireen ah oo ay ku<br />

dhaqmi jireen, mujtamcuna si wax-ku-ool ah iskugu<br />

maamuli jirey, wax badan ka hor intii aanay dusha<br />

kaga iman nidaamyadii dalalkii isticmaarka ee<br />

qabsaday Somalia. Soomaaliduna muddo qarniyaal ah<br />

ayay la macaamili jirtey, lana lahayd baayacmushtar,<br />

dalal leh dawlado dhexe oo ka mid ah dalalka Carabta,<br />

Aasiyada Koonfureed iyo Yurub.<br />

In ka badan labaatan sano ayay dawladaha debaddu ku<br />

hawllanaayeen inay xal u helaan dhibaatooyinka<br />

Somalia. Fargelin milateri, hawlgallo gargaar oo<br />

banii'aadminnimo iyo kuwii diblomaasiyadeed, waxay ku<br />

guuldarraysteen inay keenaan isbedel waxtar ah, amma<br />

xal waara oo laga hirgeliyo dalkaasi. Waxana laga<br />

yaabaa in loo baahan yahay in la qaado tallaabooyin<br />

horleh oo cusub oo dhiirranaani ay ku jirto, sida<br />

Soomaalida lafteedu ay u dhiirradaan oo kale.<br />

Adduunka intiisa kalena, waxay u baahan yihiin oo<br />

kale inay aqoonsadaan oo ay gartaan in Soomalidu ay<br />

349

---

karti fiican u yeelan karaan inay lafahooda wax u<br />

qabsadaan.<br />

350

---

Xusas Tixraac (Notes)<br />

Hordhac (Introduction)<br />

1 www.foreignpolicy.com/failedstates<br />

(Markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011).<br />

2 Antonio Guterres, United<br />

Nations High Commissioner for<br />

Refugees, July 2011.<br />

3 www.transparency.org/policy_<br />

research/surveys_indices/cpi/2010/<br />

results (Markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011).<br />

4 Economist, 371, 2004, p. 58.<br />

5 Weedhaan amma ereyadan waxay had iyo jeer ku soo baxaan oo lagu<br />

arkaa warbixinnada warbaahinta, tusaale ahaan, Peter<br />

Hughes, Daily Telegraph, 13 May 2011.<br />

6 www.foreignpolicy.com/articles/<br />

2009/02/16/the_most_dangerous_<br />

place_in_the_world (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011), www.bbc.co.uk/news/<br />

uk-politics-14558721 (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011).<br />

7 Richard Burton, First Footsteps<br />

in East Africa (New York: Dover, 1987<br />

[1856]), vol. 1, p. 122.<br />

8 Ioan Lewis, Understanding<br />

Somalia and Somaliland (London:<br />

Hurst and Co., 2008), p. 25.<br />

9 James Rennell Rodd, Social and<br />

Diplomatic Memories 1894–1901, 1923.<br />

10 Scott Peterson, Me Against My<br />

Brother (New York: Routledge, 2002),<br />

p. 1.<br />

1 Beelaha iyo Dalka (Clan and country)<br />

1 Richard Dowden, Africa: Altered<br />

States, Ordinary Miracles (London:<br />

Portobello, 2008), p. 93.<br />

2 www.facebook.com/#!/pages/<br />

Somali-Camel/111689282692 (Markii ugu danbaysay ee la eegay January<br />

2011).<br />

3 John Drysdale, The Somali Dispute<br />

(New York: Praeger, 1964), p. 10.<br />

4 Ioan Lewis, A Modern History of<br />

Somalia (Oxford: James Currey, 2002),<br />

p. 8.<br />

5 Martin Murphy, Somalia: The<br />

New Barbary? (London: Hurst and Co.,<br />

2011), p. 18.<br />

6 Ioan Lewis, Understanding<br />

Somalia and Somaliland (London:<br />

Hurst and Co., 2008), p. 3.<br />

7 Ibid., p. 56.<br />

8 Lewis, A Modern History of<br />

351

---

Somalia, p. 10.<br />

9 Michael Walls, ‘The emergence<br />

of a Somali state’, African Affairs,<br />

108(432), 2009, p. 377.<br />

10 Nuruddin Farah, From a<br />

Crooked Rib (London: Heinemann,<br />

1970), p. 13.<br />

11 Nuruddin Farah, Gifts (Cape<br />

Town: Kwela Books, 2001), p. 197.<br />

12 Lewis, Understanding Somalia<br />

and Somaliland, p. 23.<br />

13 B. W. Andrzejewski and Sheila<br />

Andrzejewski, An Anthology of Somali<br />

Poetry (Bloomington: Indiana University<br />

Press, 1993), p. 32.<br />

14 Ibid., p. 78.<br />

15 www.bbc.co.uk/news/<br />

world-africa-12246627 (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011). Si aad u aragto Cabdirashiid Cumar oo af-Soomaali ku<br />

tirinaya gabygiisa, eeg www.youtube.com/watch?v=MrXh3ceV_MA.<br />

16 Si aad u hesho faahfaahin ku saabsan naanaysaha Soomaalida, fiiri<br />

qoraallada ‘Somali (nick)names and their meanings’ ee Marcus<br />

Hoehne iyo Muuse Cali Faruur<br />

iyo Axmed Cabdullahi Du’aale ee<br />

Marcus Hoehne iyo Virginia Luling<br />

(eds), Peace and Milk, Drought and<br />

War ( London: Hurst and Co., 2010),<br />

pp.8345–63.<br />

17 Qayb ka mid ah waraysigan waxa markii hore laga sii daayey<br />

idaacadda caalamiga ah ee BBC-da sannadkii 2011. Qaybo lagu xusay<br />

buuggan waxa lagu sii daayey barnaamijyo aan u sameeyey BBC-da;<br />

qaybo kalena waa agab assal ah oo aan xigasho ahayn.<br />

18 Lewis, A Modern History of<br />

Somalia, p. 1.<br />

19 UNDP, Somalia’s Missing Million:<br />

The Somali Diaspora and Its Role<br />

in Development, 2009.<br />

20 Virginia Luling, ‘Genealogy as<br />

theory, genealogy as tool: aspect of<br />

Somali “clanship”’, Social Identities:<br />

Journal for the Study of Race, Nation<br />

and Culture, 12(4), July 2006.<br />

21 Drysdale, The Somali Dispute,<br />

p. 8.<br />

22 Lewis, Understanding Somalia<br />

and Somaliland, p. 23.<br />

2 Taariikhda (History)<br />

1 John Drysdale, The Somali Dispute<br />

(London: Pall Mall Press, 1964),<br />

p. 21.<br />

2 Ioan Lewis, A Modern History of<br />

Somalia (Oxford: James Currey, 2002),<br />

352

---

p. 5.<br />

3 Harold Nelson (ed.), Somalia:<br />

A Country Study (Washington, DC:<br />

American University Press, 1982), p. 7.<br />

4 Tom J. Farer, War Clouds on the<br />

Horn of Africa: A Crisis for Détente<br />

(New York: Carnegie, 1976), p. 54.<br />

5 War Office, Official History of<br />

the Operations in Somaliland, vol. 1,<br />

1907, p. 192.<br />

6 Abdi Sheikh-Abdi, Divine Madness<br />

(London: Zed Books, 1993), p. 55.<br />

7 Douglas Jardine, The Mad Mullah<br />

of Somaliland (London: H. Jenkins,<br />

1923), p. 249.<br />

8 Sheikh-Abdi, Divine Madness,<br />

p. 77.<br />

9 Farer, War Clouds on the Horn of<br />

Africa, p. 62.<br />

10 B. W. Andrzejewski and I. M.<br />

Lewis, Somali Poetry: An Introduction<br />

(Oxford: Clarendon Press, 1964), p. 57.<br />

11 Dr Abdirashid Ali Sharmarke,<br />

The Somali Peninsula: A New Light on<br />

Imperial Motives, London, 1962.<br />

12 The Issue of the Northern Frontier<br />

District, White Paper issued by the<br />

Somali government, Mogadishu, 1963.<br />

13 Drysdale, The Somali Dispute,<br />

p. 162.<br />

14 Sir Gerald Reece, The British<br />

Survey, Main Series no. 98 (London:<br />

Colonial Office, 1952), quoted in Said<br />

Samatar, Somalia: Nation in Search of<br />

a State (Boulder, CO: Westview Press,<br />

1987).<br />

15 Iqbal Jhazbhay, Somaliland:<br />

An African Struggle for Nationhood<br />

and International Recognition (South<br />

Africa: Institute for Global Dialogue<br />

and South African Institute for International<br />

Affairs, 2009), p. 13.<br />

16 Ioan Lewis, Making and Breaking<br />

States in Africa (Lawrenceville, NJ:<br />

Red Sea Press, 2010), p. 89.<br />

17 Mark Bradbury, Becoming<br />

Somaliland (London: Progressio,<br />

2008), p. 73.<br />

18 Ibid., p. 48.<br />

19 Ibid., p. 92.<br />

20 Warbixin guddida la-socodka arrimaha Somalia ee UN, 10 March<br />

2010.<br />

21 Said Samatar, in Marcus Hoehne<br />

and Virginia Luling (eds), Milk<br />

and Peace, Drought and War (London:<br />

353

---

Hurst and Co., 2010), p. 217.<br />

3 Xarakada Islaamiyadda (Islamism)<br />

1 Human Rights Watch, Harsh<br />

War, Harsh Peace, April 2010, www.<br />

hrw.org/reports/2010/04/13/harshwarharsh-peace<br />

(Markii ugu danbaysay ee la eegay,<br />

August 2011).<br />

2 Ioan Lewis, Saints and Somalis:<br />

Popular Islam in a Clan-based Society<br />

(London: Haan, 1998), p. 25.<br />

3 Stig Jarle Hansen and Atle<br />

Mesoy, The Muslim Brotherhood in<br />

the Wider Horn of Africa, NIBR, p. 40,<br />

www.nibr.no/uploads/publications/<br />

06d76b6e0d14594c9a753c487ed50e51.<br />

pdf ( August 2011). Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

4 International Crisis Group,<br />

Somalia’s Islamists, 2005, p. 1, www.<br />

crisisgroup.org/en/regions/africa/<br />

horn-of-africa/somalia/100-somaliasislamists.<br />

aspx (Markii ugu danbaysay ee la eegay August<br />

2011).<br />

5 Ibid., p. 7.<br />

6 Ken Menkhaus, Somalia: State<br />

Collapse and the Threat of Terrorism,<br />

IISS Adelphi Paper 364, p. 56.<br />

7 Roland Marchal, ‘Somalia: a new<br />

front against terrorism’, SSRC blog,<br />

2007, www.hornofafrica.ssrc.org/<br />

marchal/index1.html (last accessed<br />

August 2011).<br />

8 Cedric Barnes and Harun Hassan,<br />

The Rise and Fall of Mogadishu’s<br />

Islamic Courts, Chatham House, 2007,<br />

www.chathamhouse.org/publications/<br />

papers/view/108453 (Markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011).<br />

9 Lagu xusay Anna Lindley,<br />

‘ Leaving Mogadishu: towards a<br />

sociology of conflict-related mobility’,<br />

Journal of Refugee Studies, 2010.<br />

10 Odhaah Al-Shabaab soo saartay, February<br />

2010.<br />

11 Warbixin guurtida khubarada UN,<br />

2010, p. 6, www.un.org/ga/search/<br />

view_doc.asp?symbol=S/2010/91 ( March 2011).<br />

12 IRIN, Markii ugu danbaysay ee la eegay April 2010.<br />

13 Warbixin khubarada UN,<br />

2010, p. 30.<br />

14 Andrea Elliot, ‘A call to jihad,<br />

answered in America’, New York Times,<br />

12 July 2009.<br />

15 FBI report, 2009.<br />

16 FBI report, 2010.<br />

354

---

17 Ibid.<br />

18 Elliot, ‘A call to jihad’.<br />

4 Qaran Fashilmay? (A failed state?)<br />

1 www.foreignpolicy.com/failedstates<br />

(Markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011).<br />

2 Noam Chomsky, Failed States:<br />

The Abuse of Power and the Assault on<br />

Democracy (New York: Metropolitan,<br />

2006).<br />

3 Robert I. Rotberg, ‘The new<br />

nature of nation-state failure’, Washington<br />

Quarterly, 25(3), 2002, p. 85.<br />

4 Ian Birrell, ‘It’s time the world<br />

listened to new stories out of Africa’,<br />

Observer, 20 February 2011.<br />

5 Peter Little, Somalia: Economy<br />

without State (Oxford and Bloomington:<br />

James Currey and Indiana<br />

University Press, 2003), p. xv.<br />

6 Benjamin Powell, Ryan Ford and<br />

Alex Nowrasteh, ‘Somalia after state<br />

collapse: chaos or improvement?’,<br />

Independent Institute, November<br />

2006.<br />

7 Ibid.<br />

8 Peter Leeson, Better Off<br />

Stateless: Somalia before and after<br />

state collapse, West Virginia University,<br />

2006.<br />

9 www.unhcr.org/4ca602a66.html<br />

(Markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011).<br />

10 Little, Somalia: Economy without<br />

State, p. 8.<br />

11 Anna Lindley, ‘Between “dirty<br />

money” and “development capital”’,<br />

African A!airs, August 2009, p. 528.<br />

12 Little, Somalia: Economy without<br />

State, p. 166.<br />

13 Ibid., p. 37.<br />

14 Ibid., p. 91.<br />

15 Ibid., p. 131.<br />

16 Lindley, ‘Between “dirty<br />

money” and “development capital”’,<br />

p. 539.<br />

17 Focus on Africa, April–June<br />

2011.<br />

18 Lindley, ‘Between “dirty money”<br />

and “development capital”’, p. 523.<br />

19 news.bbc.co.uk/1/hi/world/<br />

africa/4020259.stm (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011).<br />

20 Mark Bradbury, Becoming<br />

355

---

Somaliland (London: Progressio,<br />

2008), p. 1.<br />

21 Iqbal Jhazbhay, Somaliland:<br />

An African Struggle for Nationhood<br />

and International Recognition (South<br />

Africa: Institute for Global Dialogue<br />

and South African Institute for International<br />

A9airs, 2009), p. 14.<br />

22 Bradbury, Becoming Somaliland,<br />

p. 93.<br />

23 Ibid., p. 106.<br />

24 Ibid., p. 242.<br />

25 Michael Walls, ‘The emergence<br />

of a Somali state’, African Affairs,<br />

108(432), 2009, p. 389.<br />

26 Rageh Omaar, ‘The jihadists<br />

next door’, Guardian, 6 July 2010.<br />

5 Budhcad-Badeedda (Piracy)<br />

1 Waxa jira buugaag iyo sheekooyin badan oo sii kordhaya oo laga<br />

qoray budhc-badeedda Soomaalida, iyo weliba sheekooyin si toos ah<br />

looga soo xigtey dadkii la qabsaday ee budhcad-badeeddu afduubka u<br />

haysatey. Waxa ka mid ah qoraalladaasi: Paul iyo Rachel Chandler,<br />

iyo Sarah Edworthy, Hostage: A Year at Gunpoint<br />

with Somali Gangsters (Edinburgh:<br />

Mainstream, 2011), Colin Freeman,<br />

Kidnapped: Life as a Somali Pirate<br />

Hostage (Wolvey: Monday, 2011), iyo<br />

Elmore Leonard, Djibouti (London:<br />

Weidenfeld iyo Nicolson, 2011).<br />

2 business.timesonline.co.uk/<br />

tol/business/industry_sectors/banking_<br />

and_2nance/article4727372.ece<br />

(Markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011).<br />

3 Ecoterra International Counter-<br />

Piracy Updates.<br />

4 oneearthfuture.org/images/imagefiles/The%20Economic%20Cost%200f<br />

%20Piracy%20Full%20Report.pdf (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011).<br />

5 news.bbc.co.uk/1/hi/7824353.<br />

stm (Markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011); www.<br />

guardian.co.uk/world/2009/jan/10/<br />

sirius-star-somalia-pirates-drown (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011).<br />

6 Stig Jarle Hansen, Piracy in<br />

the Greater Gulf of Aden: Myths,<br />

Misconceptions and Remedies, NIBR,<br />

2009, p. 12.<br />

7 Ibid., p. 8.<br />

8 news.bbc.co.uk/1/hi/world/<br />

africa/8061535.stm (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011).<br />

9 Je9rey Gettleman, ‘Somalia’s<br />

pirates flourish in a lawless nation’,<br />

356

---

New York Times, 30 October 2008.<br />

10 Ibid.<br />

11 Warbixintii Golaha ammaanka ee UN, March 2010, p. 39.<br />

12 AP, November 2008.<br />

13 Ibid.<br />

14 Shir Jaraa’id, Safaaradda Maraykanka,<br />

London, February 2011.<br />

15 Hansen, Piracy in the Greater<br />

Gulf of Aden, p. 41.<br />

16 Ibid., p. 34.<br />

17 Macluumaadka la xidhiidha anshaxa hawlgalka waxan helay mar aan<br />

samaynayey xog-baadh bishii July ee 2011, aanan u samaynayey guddida<br />

la socodka hubka yaryar.<br />

18 Reuters, November 2008.<br />

19 Ibid.<br />

20 BBC, April 2009.<br />

21 Colin Freeman, ‘Somali pirates<br />

on trial in Holland’, Daily Telegraph,<br />

138June 2010.<br />

22 Ibid.<br />

23 Kaija Hulburt, The Human<br />

Cost of Somali Piracy, June 2011, p.813,<br />

oceansbeyondpiracy.org/cost-ofpiracy/<br />

human-cost-somali-piracy (Markii ugu danbaysay ee la eegay August<br />

2011).<br />

24 Ibid., p. 17.<br />

25 Ibid., p. 17.<br />

26 Dipendra Rathore, ‘Experience:<br />

I was kidnapped by Somali pirates’,<br />

Guardian, 11 June 2011.<br />

27 www.marad.dot.gov/<br />

documents/EUNAVFOR_Surviving_Piracy_<br />

Seafarers_Lea:et_v2.pdf (Markii ugu danbaysay ee la eegay August<br />

2011).<br />

28 Hansen, Piracy in the Greater<br />

Gulf of Aden, p. 30.<br />

6 Somalia iyo Adduunka Dibadda (Somalia and the outside<br />

World)<br />

1 Anna Lindley, ‘Between “dirty<br />

money” and “development capital”‘,<br />

African A!airs, 108(433), 2009, p. 539.<br />

2 BBC, 3 September 2010.<br />

3 Ereygan waxa bixiyey qoraaga Jim Hoagland oo wax ku qora<br />

jariidadda the Washington Post columnist Jim, waxanu ka hadlayaa<br />

faragelintii Marayanka ee Somalia ee sannadkii 1993.<br />

4 Odhaah ka soo baxday Aqalka Cad ee Maraykanka, Washington, DC, 7<br />

November 2001.<br />

5 Qorshaha Istaraatijiyadeed ee Dawladda Maraykanka, White House,<br />

September 2002.<br />

6 Qorshaha Istraatijiyadeed ee Maraykanka, White House,<br />

March 2006.<br />

7 Marcus Virgil Hoehne, African<br />

Arguments blog, SSRC, 2009,<br />

357

---

hornofafrica.ssrc.org/somalia/ (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011).<br />

8 Bronwyn Bruton, Somalia: A<br />

New Approach, Council on Foreign<br />

Relations, 2010, p. 8.<br />

9 BBC, 13 September 2011.<br />

10 Ibid., p. 19.<br />

11 Warbixintii Guurtida la-socodka arrimaha Somalia ee UN, 10 March<br />

2010, p. 6.<br />

12 Taar ay direen dibloomaasiyiinta Maraykanku, ‘Somalia<br />

– TFG prime minister worried about<br />

rival organization, anxious for USG<br />

help’, Wikileaks, 2009.<br />

13 Chris Mullin, A View from the<br />

Foothills (London: Pro2le, 2009),<br />

p.8503.<br />

14 Warbixin guddida la-socodka arrimaha Somalia ee UN,, 10 March<br />

2010, p. 54.<br />

15 Jeffrey Gettleman, Mark Mazzetti<br />

iyo Eric Schmitt, ‘U.S. relies on<br />

contractors in Somalia con:ict’, New<br />

York Times, 10 August 2011.<br />

16 Taar ay direen diblomaasiyiin Maraykan ahi, ‘Carter<br />

informed that UK to increase Somalia<br />

engagement’, Wikileaks, 2009.<br />

17 Marcus Virgil Hoehne,<br />

Africa Arguments blog, SSRC, 2009,<br />

hornofafrica.ssrc.org/somalia/ (Markii ugu danbaysay ee la eegay<br />

August 2011).<br />

18 Warbixin guddida la-socodka arrimaha Somalia ee UN, 10 March<br />

2010, p. 7.<br />

19 Ibid., p. 24.<br />

20 Taar ay direen diblomaasiyiin Maraykan ahi, ‘An Eritrean<br />

overture to the United States’,<br />

Wikileaks, 2009.<br />

21 Human Rights Watch, Welcome<br />

to Kenya, June 2010.<br />

22 Taar ay direen diblomaasiyiin Maraykan ahi, ‘A<br />

portrait of Al Shabaab recruitment in<br />

Kenya’, Wikileaks, 2009.<br />

23 Warbixin guddida la-socodka arrimaha Somalia ee UN, 10 March<br />

2010, p. 25.<br />

24 Taar ay direen diblomaasiyiin Maraykan ahi, ‘A<br />

portrait of Al Shabaab recruitment in<br />

Kenya’, Wikileaks, 2009.<br />

Gabagabo (Conclusion)<br />

1 Guddida ICG ee International Crisis Group,<br />

Somalia: To Move Beyond the Failed<br />

State, 2008.<br />

2 Bronwyn Bruton, Somalia: A<br />

New Approach, Council on Foreign<br />

Relations, 2010, p. 5.<br />

358

---

3 Mark Bradbury, Becoming<br />

Somaliland (London: Progressio,<br />

2008), p. 6.<br />

4 Warbixin guddida la-socodka arrimaha Somalia ee UN, 10 March 2010,<br />

p. 6.<br />

359

---

Buugaagta tixraaca iyo qoraallada aan soo akhriyey<br />

(Bibliography)<br />

Ali, A. H. (2007) Infidel, London:<br />

Simon and Schuster.<br />

Andrzejewski, B. W. and S. Andrzejewski<br />

(1993) An Anthology of Somali<br />

Poetry, Bloomington: Indiana University<br />

Press.<br />

Andrzejewski, B. W. and I. M. Lewis<br />

(1964) Somali Poetry: An Introduction,<br />

Oxford: Clarendon Press.<br />

Bowden, M. (1999) Black Hawk Down:<br />

A Story of Modern War, New York:<br />

Atlantic Monthly Press.<br />

Bradbury, M. (2008) Becoming Somaliland,<br />

London: Progressio.<br />

Chomsky, N. (2006) Failed States: The<br />

Abuse of Power and the Assault<br />

on Democracy, New York: Metropolitan.<br />

De Waal, A. (2004) Islamism and Its<br />

Enemies in the Horn of Africa,<br />

London: Hurst and Co.<br />

Dowden, R. (2008) Africa: Altered<br />

States, Ordinary Miracles, London:<br />

Portobello.<br />

Drysdale, J. (1964) The Somali Dispute,<br />

New York: Praeger.<br />

— (1994) Whatever Happened to<br />

Somalia, London: Haan.<br />

Elmi, A. E. (2010) Understanding the<br />

Somali Conflagration, London:<br />

Pluto.<br />

Farah, N. (1970) A Crooked Rib,<br />

London: Heinemann.<br />

— (1986) Maps, London: Penguin.<br />

— (1998) Secrets, New York: Arcade.<br />

— (2001) Gifts, Cape Town: Kwela<br />

Books.<br />

Farer, T. (1976) War Clouds on the Horn<br />

of Africa: A Crisis for Détente, New<br />

York: Carnegie.<br />

Hoehne, M. and V. Luling (eds) (2010)<br />

Peace and Milk, Drought and War,<br />

London: Hurst and Co.<br />

Warbixinnada ICG (International Crisis Group) ee ku saabsan Somalia,<br />

www.crisisgroup.org/en/regions/<br />

africa/horn-of-africa/somalia.aspx<br />

(markii ugu danbaysay ee la eegay August 2011).<br />

Jardine, D. (1923) The Mad Mullah of<br />

Somaliland, London: H. Jenkins.<br />

360

---

Jhazbhay, I. (2009) Somaliland: An<br />

African Struggle for Nationhood<br />

and International Recognition,<br />

South Africa: Institute for Global<br />

Dialogue and South African Institute<br />

for International Affairs.<br />

Leonard, E. (2011) Djibouti, London:<br />

Weidenfeld and Nicolson.<br />

Lewis, I. (1961) A Pastoral Democracy,<br />

Oxford: James Currey.<br />

— (1998) Saints and Somalis: Popular<br />

Islam in a Clan-based Society,<br />

London: Haan.<br />

— (2002 [1980]) A Modern History of<br />

Somalia, Oxford: James Currey.<br />

— (2008) Understanding Somalia and<br />

Somaliland, London: Hurst and Co.<br />

— (2010) Making and Breaking States<br />

in Africa, Lawrenceville, NJ: Red<br />

Sea Press.<br />

Lindley, A. (2010) The Early Morning<br />

Phone Call: Somali Refugees’<br />

Remittances, New York: Berghahn<br />

Books.<br />

Little, P. (2003) Somalia: Economy<br />

without State, Oxford and Bloomington:<br />

James Currey and Indiana<br />

University Press.<br />

Menkhaus, K. (2004) Somalia: State<br />

Collapse and the Threat of Terrorism,<br />

International Institute<br />

for Strategic Studies and Oxford<br />

University Press.<br />

Mohamed, N. (2010) Black Mamba<br />

Boy, London: HarperCollins.<br />

Mullin, C. (2009) A View from the<br />

Foothills, London: Profile.<br />

Murphy, M. (2011) Somalia: The New<br />

Barbary?, London: Hurst and Co.<br />

Nelson, H. (ed.) (1982) Somalia: A<br />

Country Study, Washington, DC:<br />

American University Press.<br />

Omaar, R. (2006) Only Half of Me,<br />

London: Viking.<br />

Peterson, S. (2002) Me Against My<br />

Brother, New York: Routledge.<br />

Samatar, A. (1994a) Socialist Somalia:<br />

Rhetoric and Reality, London: Zed<br />

Books.<br />

— (ed.) (1994b) The Somali Challenge:<br />

From Catastrophe to Renewal?,<br />

Boulder, CO: Lynne Rienner.<br />

Samatar, S. (1987) Somalia: A Nation<br />

in Search of a State, Boulder, CO:<br />

Westview Press.<br />

361

---

— (1991) Somalia: A Nation in Turmoil,<br />

London: Minority Rights Group.<br />

Sheikh-Abdi, A. (1993) Divine Madness,<br />

London: Zed Books.<br />

362